Prawo pracy Ludwik Florek prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Warszawski Tadeusz Zieli�ski prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Jagiello�ski 4. wydanie zmienione i zaktualizowane WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2001 r\ i �! , W-t� Wst�p do czwartego wydania Redakcja: Beata Wawrzy�czak-J�dryka Niniejszy podr�cznik obejmuje ca�o�� wyk�adu prawa pracy (indywidualne i zbiorowe prawo pracy). Uwzgl�dnia ca�okszta�t ustawodawstwa pracy, w tym zw�aszcza przepisy Kodeksu pracy i innych ustaw z zakresu prawa pracy oraz akty wykonawcze. Podr�cznik przeznaczony jest dla student�w studi�w prawniczych. Literatura, orzecznictwo oraz dodatkowe uwagi o charakterze szczeg�owym (wydrukowane mniejsz� czcionk�) czyni� go r�wnie� u�ytecznym d�a tych os�b, kt�re szerzej interesuj� si� t� dziedzin� prawa, a zw�aszcza przygotowuj� prace magisterskie i seminaryjne z prawa pracy. Ksi��ka jest r�wnie� przydatna dla praktyk�w. Wi�kszo�� rozwa�a� mo�e by� pomocna dla zrozumienia i rozstrzygni�cia podstawowych kwestii praktycz- nych. S�u�y temu r�wnie� przytoczenie istotnych dla praktyki orzecze� S�du Najwy�szego oraz wszystkich najwa�niejszych �r�de� prawa pracy. Zgodnie z koncepcj� podr�cznika przyj�t� przez Wydawc�, ca�o�� wyk�adu dzieli si� nie tylko na rozdzia�y i paragrafy, ale i na dalsze mniejsze cz�ci, maj�ce swoje w�asne tytu�y (niekiedy wprawdzie umowne, ale umo�liwiaj�ce Czytelnikowi szybkie znalezienie odpowiedniej partii materia�u i zapami�tanie jej zawarto�ci). Pierwszemu z tych cel�w s�u�y r�wnie� zamieszczony na ko�cu indeks rzeczowy, odsy�aj�cy do numer�w brzegowych na marginesach poszcze- g�lnych stron. Podr�cznik zawiera r�wnie� uwagi szczeg�owe o charakterze zar�wno teore- tycznym, jak i praktycznym, co zosta�o zaznaczone mniejszym drukiem. Mo�e to stanowi� wskaz�wk� dla ograniczenia wymaga� egzaminacyjnych. Czwarte wydanie podr�cznika uwzgl�dnia zmienione przepisy, a tak�e nowe orzecznictwo i literatur�. � Wydawnictwo C. H. Beck 2001 Sk�ad i �amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa Ludwik Florek Tadeusz Zieli�ski Warszawa, wrzesie� 2001 r. ISBN 83-7247-117-7 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy � l. Poj�cie, przedmiot i systematyka prawa pracy Literatura: W. Ja�kiewicz, Cz. Jackowiak, W. Piotrowski, Prawo pracy w zarysie, Warszawa 1985; J. Jo�czyk, Prawo pracy, Warszawa 1995; K. Kolasi�ski, Prawo pracy znowelizowane, Toru� 1996; T. Liszcz, Prawo pracy, Gda�sk 1995; Nowy �ad pracy w Polsce i w Europie, praca zbi�r, pod red. M. Matey, Warszawa 1997; W. Piotrowski (red.), Prawo pracy a reforma gospodarcza, Pozna� 1989; Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpiecze� spo�ecz- nych, Warszawa 1995; Z. Salwa, Jaka rekodyfikacja? PiZS 1999, z. 10; W. Sanetra, Pra- wo pracy, Bia�ystok 1994; Studia z prawa pracy przedstawione dla uczczenia 50-lecia dzia�alno�ci prof. W. Szuberta, Warszawa-��d� 1982; M. Sewery�ski (red.), Polskie pra- wo pracy i zbiorowe stosunki pracy w okresie transformacji, Warszawa 1995; Polskie prawo pracy w obliczu nowelizacji Kodeksu pracy, praca zbi�r, pod red. S. L. Stadnicze�- ki, Opole 1997; W. Szubert, Prawo pracy, zarys prawa pracy, Warszawa 1976; A. �wi�t- kowski (red.), Polskie prawo pracy w procesie przemian, Zeszyty Naukowe UJ, Prace prawnicze, z. 138, Warszawa-Krak�w 1991; ten�e, Zasady prawa pracy. Warszawa 1997; M. �wi�cicki, Prawo pracy, Warszawa 1968; T. Wyka, Regulacja umowy o prac� nak�ad- cz� na gruncie polskiego porz�dku prawnego, Studia Prawno-Ekonomiczne, t. XXXIII, 1984; T. Zieli�ski, Prawo pracy. Zarys systemu, Cz. I. og�lna, Warszawa-Krak�w 1986; ten�e. Stosunek prawa pracy do prawa administracyjnego. Warszawa 1977; ten�e, Klau- zule generalne o prawie pracy. Warszawa 1988; ten�e, Podstawy rozwoju prawa pracy, Warszawa-Krak�w 1988; ten�e, Problem rekodyfikacji prawa pracy, PiP 1999, z. 7; ten- �e, Reforma prawa pracy (szans� i zagro�enia), PiP 2001, z. 2. I. Poj�cie prawa pracy l. Definicja Prawo pracy, w najszerszym tego s�owa znaczeniu, to og� norm praw- nych, kt�re reguluj� stosunki zwi�zane z prac� cz�owieka. Wyraz �prawo" w tym rozumieniu oznacza prawo w znaczeniu przedmio- towym, a wi�c regu�y post�powania, kt�re s� obowi�zani przestrzega� ludzie we wzajemnych stosunkach. Tak pojmowanego prawa pracy nie nale�y myli� z prawem do pracy, kt�re wchodzi w zakres poj�cia prawa w znaczeniu pod- miotowym. Synonimem tego naukowego terminu jest wyraz �uprawnienie" (prawo do okre�lonego �wiadczenia, do dysponowania rzecz�, korzystania z jakiego� dobra itd.). Nb. l 2 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy W niniejszym podr�czniku b�dzie mowa o prawie pracy w znaczeniu przed- miotowym, kt�re okre�la prawa i obowi�zki podmiot�w b�d�cych stronami w stosunkach zwi�zanych z prac� ludzk�. Prawo pracy w tym rozumieniu wyst�puje przede wszystkim w Kodeksie pracy (w ustawie z 26.6.1974 r. ze zm.), kt�ry jest podstawowym �r�d�em tzw. prawa stosunku pracy. Zgodnie z art. l KP, akt ten �okre�la prawa oraz obowi�zki pracownik�w i pracodawc�w". Wed�ug za� art. 9 KP, prawa te i obo- wi�zki okre�laj� te� przepisy innych ustaw i akt�w wykonawczych, a tak�e postanowienia zbiorowych uk�ad�w pracy, regulamin�w i statut�w. Wszyst- kie te normy prawne sk�adaj� si� na poj�cie prawa stosunku pracy, kt�re sta- nowi cz�� sk�adow� szerzej rozumianego prawa pracy. 2 Prawo pracy sk�ada si� z norm, kt�re okre�laj� nie tylko prawa i obowi�z- ki stron stosunku pracy, czyli pracownik�w i pracodawc�w, lecz w og�lno�ci z norm, kt�re reguluj� stosunki pozostaj�ce w zwi�zku z prac� zarobkow� ludzi, �wiadczon� na warunkach okre�lonych w Kodeksie pracy. W gr� wcho- dz� tu w szczeg�lno�ci: stosunki procesowe w sprawach rozpatrywanych przez organy rozpoznaj�ce spory ze stosunku pracy, stosunki, w jakich z organami po�rednictwa pracy (urz�dami pracy) pozostaj� osoby poszukuj�ce pracy, oraz stosunki tzw. zbiorowego prawa pracy, dotycz�ce ruchu zawodowego pra- cownik�w i pracodawc�w, ustalania warunk�w pracy i p�ac dla okre�lonych grup pracownik�w oraz rozwi�zywania konflikt�w na tym tle mi�dzy zwi�z- kami zawodowymi a pracodawcami. 2. Praca jako przedmiot regulacji prawnej 3 Wywody na temat zwrotu �prawo pracy" wypada uzupe�ni� wyja�nieniem znaczenia wyrazu praca, kt�ry stanowi istotny element powy�szego terminu, niezb�dny do odr�nienia prawa pracy od innych ga��zi (dzia��w) prawa. Z punktu widzenia teorii prawa pracy w gr� wchodz� nast�puj�ce elemen- ty sk�adaj�ce si� na prawne poj�cie pracy: 1) zakres tego poj�cia wype�nia wy��cznie dzia�alno�� ludzka. Tylko praca cz�owieka jako osoby fizycznej stanowi przedmiot regulacji norm praw- nych zaliczanych do prawa pracy, 2) s�owo �praca" rozumiane jest czynno�ciowo, a nie rzeczowo, idzie tu za- tem nie o prac� w znaczeniu pewnego wytworu, dzie�a (w tym sensie m�wi- my np. o pracy doktorskiej, magisterskiej czy dyplomowej), lecz o dzia- �alno�� polegaj�c� na wykonywaniu czynno�ci powtarzaj�cych si� w cza- sie i przestrzeni, np. obs�udze maszyn, prowadzeniu pojazd�w, wykony- waniu czynno�ci biurowych i wielu innych w urz�dach, przedsi�biorstwach Nb. 2-3 � l. Poj�cie, przedmiot i systematyka prawa pracy 3 i gospodarstwach, prowadzeniu bada�, spe�nianiu czynno�ci nauczyciel- skich itd., 3) prawne poj�cie pracy nie mo�e by� uto�samiane z prac� w znaczeniu eko- nomicznym, bo wed�ug ekonomist�w stanowi j� ka�dy wysi�ek ludzki, zar�wno fizyczny, jak umys�owy, zmierzaj�cy do pewnego celu gospodar- czego. Praca w sensie prawnym podpada pod szersze poj�cie pracy w zna- czeniu socjologicznym, tj. czynno�ci stwarzaj�cej dla zbiorowo�ci ludz- kiej pewne warto�ci maj�ce donios�o�� gospodarcz� b�d� niematerialn� (prac� w tym znaczeniu jest wi�c r�wnie� dzia�alno�� dziennikarza, akto- ra, cz�onka orkiestry symfonicznej, nauczyciela, wyk�adowcy, uczonego w plac�wce prowadz�cej badania naukowe itd.), 4) regulacj� prawa pracy obj�ta jest dzia�alno�� podejmowana w celach za- robkowych. Praca niezarobkowa wykonywana w ramach tzw. dzia�alno- �ci spo�ecznej, tw�rczo�� artystyczna uprawiana wy��cznie dla przyjem- no�ci, zaj�cia naukowe spe�niane bezinteresownie, sport amatorski - nie wchodz� w zakres prawnego poj�cia pracy, 5) z punktu widzenia prawa pracy interesuje nas tylko praca zarobkowa cz�o- wieka, posiadaj�ca spo�eczn� donios�o��, kt�ra wykonywana jest w warun- kach tzw. podporz�dkowania, tzn. �wiadczona jest pod kierownictwem i na rzecz innego podmiotu organizuj�cego proces pracy, zwanego pracodawc�. Praca zarobkowa os�b wykonuj�cych swe czynno�ci zawodowe samodzielnie, na w�asny rachunek i ryzyko, nie jest obj�ta regulacj� prawa pracy. Normy tego prawa nie odnosz� si� wi�c do dzia�alno�ci os�b pracuj�cych we w�asnych przedsi�biorstwach, warsztatach, sklepach i gospodarstwach (w�a�cicieli prywat- nych zak�ad�w produkcyjnych, rzemie�lnik�w, kupc�w i rolnik�w indywidual- nych). Osoby te nie podlegaj� w procesie pracy kierownictwu innej osoby. Synonimem okre�lenia �praca podporz�dkowana" jest termin �praca najemna", kt�ry ma dzisiaj znaczenie raczej historyczne, b�d�c stosownym dla oznaczenia formy pracy podporz�dkowanej wykszta�conej w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Praca podporz�dkowana jest z istoty swej prac� wykonywa� � osobi�cie przez pracownika. Dopiero wtedy bowiem, gdy pracownik sam �wiadczy pra- c�, mo�na m�wi� o jego bezpo�rednim podporz�dkowaniu dyspozycjom pod- miotu, kt�ry go zatrudnia. Do istotnych w�a�ciwo�ci wspomnianej pracy za- licza si� jeszcze cech� zespolowo�ci, tzn. uwa�a si� za prac� podporz�dkowa- n� tylko tak� dzia�alno��, kt�ra jest wykonywana w spos�b skooperowany, zgodnie z podzia�em pracy ustalonym w danym zak�adzie. Nie ka�da jednak praca podporz�dkowana jest r�wnocze�nie prac� skooperowan�. Prac� w ro- zumieniu naszego prawa jest te� dzia�alno�� zarobkowa wykonywana w spos�b Nb. 3 4 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy niezespo�owy przez osob� fizyczn� na rzecz innej osoby fizycznej b�d�cej pracodawc� (np. praca pomocy domowej, opiekunki dziecka). Zespo�owy spo- s�b wykonywania pracy nie jest w warunkach wysoko rozwini�tej techniki cech� konieczn� ka�dej pracy podporz�dkowanej. Praca r�nych specjalist�w mo�e by� wykonywana z dala od siedziby pracodawcy za pomoc� urz�dze� telekomunikacyjnych (tzw. tele-praca). 4 Prac� podporz�dkowan� w podanym znaczeniu nie jest tzw. praca nak�ad- cza (zwana dawniej prac� �cha�upnicz�"). Praca nak�adcza jest dzia�alno�ci� zarobkow� wykonywan� przez osob� fizyczn�, zwan� wykonawc�, w miejscu przez niego obranym na rzecz zak�adu okre�lonego (nak�adcy) na podstawie umowy o prac� nak�adcz�, w kt�rej strony okre�laj�: 1) rodzaj i ilo�� pracy, jak� wykonawca obowi�zany jest wykona� na rzecz nak�adcy z surowc�w i materia��w b�d� tak�e przy u�yciu narz�dzi zak�a- du, nie b�d�c podporz�dkowanym kierownictwu tego zak�adu oraz 2) wynagrodzenie przys�uguj�ce wykonawcy za wykonan� prac�. Umowa o prac� nak�adcz� to umowa szczeg�lnego rodzaju, nie b�d�c� ani umow� o prac�, ani umow� o dzie�o. Jednak podobnie jak umow� o prac�, zawiera� j� mo�na na okres pr�bny, na czas okre�lony, na czas wykonania okre�lonej pracy i na czas nie okre�lony. Osoby wykonuj�ce prac� nak�adcz� nie s� pracownikami, ale korzystaj� z wielu uprawnie� pracowniczych z mocy przepis�w szczeg�lnych'. W pracy tej istotny jest wynik (wykonane dzie�o, wytw�r), a nie samo �wiadczenie pracy. 5 M�wi�c o pracy podporz�dkowanej mamy na my�li nie ka�d� prac� wy- konywan� na rzecz podmiotu spe�niaj�cego kierownicz� funkcj� w procesie pracy. Interesuje nas tylko praca dobrowolnie podporz�dkowana, tj. taka, kt�r� pracownik z w�asnej woli podj�� si� wykonywa� pod kierownictwem pracodawcy. Powy�sze poj�cie obejmuje wszelk� dzia�alno�� zarobkow� �wiad- czon� za zgod� pracownika, a nie tylko prac� podporz�dkowan� z mocy for- malnej umowy o prac�. W gr� wchodzi wi�c tak�e praca wykonywana na podstawie akt�w jednostronnych: mianowania, powo�ania i wyboru, kt�rym towarzyszy zgoda pracownika. Prac� dobrowolnie podporz�dkowan� jest z regu�y tak�e dzia�alno�� pole- gaj�ca na sprawowaniu funkcji publicznych przez urz�dnik�w, s�dzi�w, pro- kurator�w itd. Wed�ug polskiego prawa tego rodzaju dzia�alno�� wykony- wana w celach zarobkowych jest regulowana przez prawo pracy, a nie - jak w krajach zachodnich - przez prawo zwane tam prawem publicznym. ' Zob. rozporz�dzenie Rady Ministr�w z 31.12.1975 r. w sprawie uprawnie� pracow- niczych os�b wykonuj�cych prac� nak�adcz� (Dz. U. z 1976 r. Nr 3, p�z. 19 ze zm.). Nb. 4-5 � l. Poj�cie, przedmiot i systematyka prawa pracy 5 Praca dobrowolnie podporz�dkowana przeciwstawiana jest tzw. pracy jed- 6 nostronnie wyznaczanej. Osoby wykonuj�ce t� prac� pozostaj� w stosunku szczeg�lnej zale�no�ci od podmiotu kieruj�cego ich dzia�alno�ci�: zwi�zane s� specjaln� dyscyplin� i nie maj� decyduj�cego wp�ywu na ustalenie wa- runk�w �wiadczenia pracy. Spos�b i miejsce wykonywania pracy, wysoko�� ewentualnego wynagrodzenia okre�la jednostronnie �w drugi podmiot, kt�ry ma w tym stosunku rol� nadrz�dn�, nie b�d�c r�wnorz�dnym partnerem (kon- trahentem) osoby �wiadcz�cej prac�, lecz organem w�adczym. Charakter pra- cy jednostronnie wyznaczanej ma przede wszystkim nieodp�atna, kontrolo- wana praca na cele spo�eczne, przewidziana w art. 35 � l KK. Jest to forma kary ograniczenia wolno�ci. Prac� jednostronnie wyznaczan� jest tak�e praca �o�nierzy odbywaj�cych czynn�, niezawodow� s�u�b� wojskow� oraz praca wi�ni�w w zak�adach penitencjarnych, zatrudnianych na podstawie skierowa� do pracy (art. 121 Kodeksu karnego wykonawczego). W obu przypadkach wchodzi w gr� w pro- cesie pracy owa szczeg�lna zale�no�� typu pozaumownego, kt�rej nie ma w stosunkach pracy dobrowolnie podporz�dkowanej. Aktywno��, b�d�ca prac� w sensie fizjologicznym (wysi�ek fizyczny i psychiczny), jest podejmowana przez wspomniane grupy ludzi w innym zasadniczo celu ni� uzyskanie �rod- k�w na utrzymanie. R�wnie� pod tym wzgl�dem wspomniana dzia�alno�� r�ni si� wyra�nie od pracy stanowi�cej przedmiot naszych zainteresowa�. Wi�- niowie mog� zawiera� na og�lnych zasadach umowy o prac� i s� wtedy pra- cownikami, do kt�rych maj � odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu pra- cy (por. A. Kosut, Zatrudnianie skazanych odbywaj�cych kar� pozbawienia wolno�ci - nowe uregulowania prawne, PiZS 1998, Nr 10). Elementy pracy jednostronnie wyznaczanej wyst�puj� r�wnie� w pracy zawodowych wojskowych, policjant�w, funkcjonariuszy Urz�du Ochrony Pa�stwa, S�u�by Wi�ziennej i Stra�y Granicznej. Dzia�alno�� ich jest wy- konywana w warunkach pe�nej zale�no�ci od zwierzchnik�w (zwanej dyspo- zycyjno�ci�). W�adza s�u�bowa decyduje wy��cznie o warunkach �wiadczenia pracy i okre�la jednostronnie prawa i obowi�zki podleg�ej jednostki. Pod in- nymi jednak wzgl�dami praca w owych s�u�bach r�ni si� od pracy jedno- stronnie wyznaczanej grup poprzednio wymienionych. Podejmowana jest do- browolnie i w celach zarobkowych, co upodabnia j� do pracy umownie pod- porz�dkowanej. W �wietle powy�szych uwag nie ulega w�tpliwo�ci, �e prawo pracy nie 7 jest bynajmniej -jakby to mo�na s�dzi� na podstawie samej nazwy - prawem reguluj�cym wszelk� dzia�alno�� ludzk� zwan� prac� (w najszerszym socjolo- giczno-ekonomicznym i fizjologicznym tego s�owa znaczeniu). Przedmiotem Nb. 6-7 6 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy zainteresowa� tego prawa jest praca dobrowolnie podporz�dkowana, wyko- nywana osobi�cie w celach zarobkowych przez osob� fizyczn�, zwan� pra- cownikiem, na rzecz i pod kierownictwem drugiej strony, zwanej pracodaw- c�, na warunkach dobrowolnie przyj�tych przez pracownika. 3. Prawo pracy jako ga��� prawa 8 Prawo pracy stanowi odr�bn� ga��� prawa. Nazw� t� okre�la si� w prawo- znawstwie og� norm wyodr�bnionych z ca�o�ci systemu prawa przedmioto- wego za pomoc� pewnego konwencjonalnie (umownie) przyj�tego kryterium klasyfikacyjnego, zwanego w logice zasad� podzia�u {principium divisionis). Wed�ug pogl�du panuj�cego w teorii prawa pracy, w�a�ciwym kryterium pozwalaj�cym na wzgl�dnie �cis�e okre�lenie prawa pracy jako osobnej ga��zi prawa jest kryterium przedmiotu regulowania, czyli rodzaju stosunk�w spo- �ecznych normowanych przez to prawo. Wydane specjalnie przepisy do regu- lacji tych stosunk�w tworz� w�a�nie osobn� ga���, zwan� prawem pracy. W teorii nie spotka�y si� z aprobat� pr�by wyodr�bnienia prawa pracy za pomoc� kryterium metody regulowania. Odrzucono tez�, �e prawo pracy ma dysponowa� jakimi� szczeg�lnymi, jemu tylko w�a�ciwymi sposobami regulowania stosunk�w spo�ecznych, a w szczeg�lno�ci odr�bn� metod�, dla kt�rej istotne by�yby nast�puj�ce elementy: prze- waga norm iuris cogentis, operowanie tak�e pozam�j�tkowymi sankcjami i wyposa�enie podmiotu zatrudniaj�cego w uprawnienia �w�adcze" w kierowaniu prac�. Panuje prze�wiadczenie, �e stosunki zachodz�ce w trakcie proces�w pracy podporz�d- kowanej (i stosunki zwi�zane z tymi procesami) regulowane s� za pomoc� r�nych metod wykszta�conych w innych ga��ziach prawa, w szczeg�lno�ci w prawie cywilnym i admi- nistracyjnym. Przydatna jest tu zar�wno metoda niew�adcza (zwana cywilistyczn�), kt�rej istota polega na okre�laniu praw i obowi�zk�w mi�dzy r�wnorz�dnymi podmiotami, jak te� metoda w�adcza (zwana te� administracyjnoprawn�), dzi�ki kt�rej pa�stwo wkracza bezpo- �rednio w interesuj�ce nas stosunki prawne. Uczestnicy tych stosunk�w znajduj� si� nieraz w nier�wnej pod wzgl�dem prawnym pozycji: jeden z podmiot�w ma w�adz�, a drugi jest podporz�dkowany decyzjom pierwszego. Organizowaniu proces�w pracy zespo�owej s�u- �� akty w�adcze wydawane przez organy ochrony pracy (decyzje inspektor�w pracy), jak te� decyzje dyscyplinarne. Pracownik korzysta z ochrony podejmowanej �z urz�du", nie- zale�nie od swej w�asnej inicjatywy i zaradno�ci, a to dzi�ki licznym normom bezwzgl�d- nie obowi�zuj�cym, kt�rych nieprzestrzeganie przez pracodawc�w zagro�one jest nie tyl- ko tradycyjnymi sankcjami cywilistycznymi (odpowiedzialno�� odszkodowawcza, przy- wr�cenie stanu poprzedniego), lecz tak�e sankcjami administracyjnymi, a nawet karnymi. 9 Prawo pracy jest osobn� ga��zi� prawa, inn� ni� prawo cywilne i prawo administracyjne. Kodeks pracy przewiduje w art. 300, �e w sprawach nie unor- mowanych przepisami prawa pracy stosuje si� do stosunku pracy przepisy Kodeksu cywilnego (je�eli nie s� one sprzeczne z zasadami prawa pracy). Przepisy prawa cywilnego nie stanowi� wi�c sk�adnika prawa pracy, pojmowa- nego jako ga��� kompleksowa, lecz maj�jedynie w stosunkach regulowanych Nb. 8-9 � l. Pojecie, przedmiot i systematyka prawa pracy 1 przez prawo pracy zastosowanie pomocnicze, gdy w systemie prawa pracy wyst�puje luka. Sprawa stosunku prawa pracy do prawa administracyjnego nie zosta�a wyra�nie uregulowana w ustawie. Prawo pracy nie mo�e by� jednak uznane za ga��� prawa, w sk�ad kt�rej wchodz� jakie� normy prawa administracyjnego (np. normy zawarte w Kodeksie post�powania administracyjnego). Ustawodaw- ca, traktuj�c prawo pracy jako odr�bn� ga��� wobec prawa cywilnego, przes�dzi� zarazem o tym, �e nie jest ono tzw. ga��zi� kompleksow�, z�o�on� z fragmen- t�w dw�ch system�w prawnych: prawa cywilnego i administracyjnego. Podsumowuj�c powy�sze uwagi mo�na stwierdzi�, �e wszystkie normy 10 prawne odnosz�ce si� do stosunk�w spo�ecznych zwi�zanych z prac� podpo- rz�dkowan� tworz� jedn� ca�o��, zwan� prawem pracy. W gr� wchodz� tu nie tylko normy okre�laj�ce bezpo�rednio prawa i obowi�zki pracownik�w �wiad- cz�cych tak� prac�, lecz r�wnie� te wszystkie normy, kt�re reguluj� stosunki pozostaj�ce w zwi�zku z prac�. Kodeks pracy pos�uguje si� w art. 9 - na u�ytek wyk�adni i stosowania przepis�w tego kodeksu - w�szym okre�leniem prawa pracy, pokrywaj�cym si� z zakresem regulacji kodeksowej (Kodeks pracy normuje prawa i obo- wi�zki stron pozostaj�cych w stosunkach pracy). W naszym wyk�adzie pos�u- giwa� si� b�dziemy definicj� prawa pracy w szerszym znaczeniu, jako ga��zi prawa obejmuj�cej og� norm prawnych, kt�re reguluj� stosunki zwi�za- ne z prac� obywateli (podejmowan� w celach zarobkowych oraz �wiadczon� na warunkach dobrowolnie przez nich przyj�tych na rzecz i pod kierownic- twem innego podmiotu, zwanego pracodawc�). Prawo pracy powsta�o jako samodzielna ga��� prawa w zwi�zku z ko- nieczno�ci� zapewnienia ludziom pracy najemnej ochrony przed wyzyskiem, kt�rego �r�d�em by�a nieograniczona wolno�� um�w prawa prywatnego (cy- wilnego). Obecny ustr�j gospodarczy Polski opiera si� na spo�ecznej gospodarce ryn- kowej (art. 20 Konstytucji).W tym ustroju prawo pracy realizuje interesy pra- cownik�w, chroni�c ich przed nadmiernym wysi�kiem, niesprawiedliwymi wa- runkami wynagrodzenia za prac� itp. (tzw. ochronna funkcja prawa pracy) oraz interesy pracodawc�w w wykonywaniu zada� zak�adu pracy (tzw. orga- nizacyjna funkcja prawa pracy). II. Przedmiot prawa pracy Przedmiotem regulacji prawnej s� zachowania ludzi w ich wzajemnym 11 wsp�yciu, czyli stosunki spo�eczne. Przedmiotem prawa pracy w najszerszym Nb. 10-11 8 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy tego s�owa znaczeniu s� wszystkie stosunki spo�eczne zwi�zane z prac� pod- porz�dkowan�. Nazywamy je stosunkami prawa pracy. Ich szczeg�ln� odmian� s� stosunki pracy, kt�re zachodz� mi�dzy praco- dawcami i pracownikami w procesach pracy podporz�dkowanej. Na ich tre�� sk�adaj� si� wzajemne prawa i obowi�zki stron okre�lone w Kodeksie pracy i w innych aktach wskazanych w art. 9 KP. Stosunek pracy ma charakter zobowi�zaniowy - jest wi�zi� prawn� pole- gaj�c� na tym, �e jedna strona mo�e ��da� od drugiej spe�nienia okre�lonego �wiadczenia, a ta ostatnia obowi�zana jest to �wiadczenie spe�ni�. Ka�da ze stron stosunku pracy wyst�puje wobec drugiej r�wnocze�nie w roli wierzy- ciela i d�u�nika. Pracodawca mo�e ��da� od pracownika �wiadczenia pracy, a pracownik obowi�zany jest prac� t� �wiadczy�. Pracownik mo�e ��da� za- p�aty wynagrodzenia za prac� (oraz spe�nienia na jego rzecz innych �wiad- cze� przewidzianych w prawie pracy), a pracodawca musi ten obowi�zek (oraz inne) wykona�. Wchodzi wi�c tutaj w gr� zobowi�zanie dwustronne. Stosunek pracy, mimo swego zobowi�zaniowego charakteru, nie jest sto- sunkiem prawa cywilnego. Obj�ty jest regulacj� prawa pracy jako ga��zi prawa, kt�ra zosta�a specjalnie powo�ana do normowania stosunk�w mi�dzy uczest- nikami proces�w pracy podporz�dkowanej w zorganizowanym spo�ecze�stwie. Przepisy prawa cywilnego mog� w tym uk�adzie znale�� wyj�tkowo zastoso- wanie tylko pomocnicze - z mocy przepisu art. 300 KP. Stosunki pracy stanowi� g��wny, najwa�niejszy obszar �ycia spo�ecznego poddany w�adztwu prawa pracy. Regulacj� tej sfery stosunk�w spo�ecznych w naszym pa�stwie zajmuje si� przede wszystkim Kodeks pracy, kt�ry �okre- �la prawa i obowi�zki pracownik�w i pracodawc�w" (art. l). T� pierwsz� podstawow� grup� stosunk�w b�d�cych przedmiotem prawa pracy nazwie- my zobowi�zaniowymi stosunkami pracy. B�d� to wszelkie stosunki za- chodz�ce mi�dzy pracodawcami a pracownikami �wiadcz�cymi za wyna- grodzeniem prac� podporz�dkowan�. W gr� wchodz� tu nie tylko stosunki pracy w gospodarce i kulturze, lecz r�wnie� stosunki zatrudnienia w admi- nistracji publicznej (w pa�stwowych i samorz�dowych jednostkach organiza- cyjnych, urz�dach itp.). Praca w administracji publicznej stanowi�a dawniej przedmiot tzw. prawa urz�dniczego, uwa�anego za cz�� prawa administra- cyjnego. Do przedmiotu prawa pracy zaliczane s� nie tylko stosunki, kt�re zacho- dz� aktualnie, podczas �wiadczenia pracy podporz�dkowanej mi�dzy podmio- tami uczestnicz�cymi bezpo�rednio w procesach pracy produkcyjnej, us�u- gowej lub innej. Nale�� tu r�wnie� stosunki towarzysz�ce stosunkom pracy w okre�lonych przez prawo sytuacjach. Nh. 11 � l. Poj�cie, przedmiot i systematyka prawa pracy 9 Taki uboczny, pomocniczy charakter maj� wobec stosunk�w pracy sto- 12 sunki mi�dzy uczestnikami konflikt�w powstaj�cych w zwi�zku z prac� za- robkow�. W gr� wchodz� tu spory, jakie powstaj� mi�dzy stronami stosunku pracy w zwi�zku z naruszeniem przez jedn� z nich (pracodawc� lub pracow- nika) przepis�w prawa pracy (tzw. spory o prawa indywidualne). Ten kom- pleks stosunk�w, cz�ciowo regulowanych przez odpowiednie przepisy pra- wa pracy, okre�lamy nazw� stosunk�w procesowych prawa pracy. Przedmiotem prawa pracy s� z kolei stosunki okre�lane mianem zbioro- 13 wych stosunk�w pracy. S� to stosunki dotycz�ce praw i interes�w grupo- wych: pracownik�w, pracodawc�w i ich organizacji, zwi�zk�w zawodowych i za��g pracowniczych. Nale�� do tej sfery sprawy organizacji ruchu zawo- dowego pracodawc�w i pracownik�w (zwi�zk�w zawodowych), zawierania uk�ad�w zbiorowych, rozwi�zywania spor�w zbiorowych o interesy grupowe pracownik�w, wp�ywu za��g pracowniczych na dzia�alno�� zak�ad�w pracy. Ostatni� grup� stosunk�w, kt�ra zalicza si� do przedmiotu prawa pracy, 14 s�. stosunki organizatorskie zwi�zane z prowadzeniem przez pa�stwo i inne podmioty polityki w dziedzinie zatrudnienia i nadzoru nad warunkami pracy. Grupa ta szczeg�lnie rozwini�ta jest dzi�, w zwi�zku z gospodark� rynkow�, kt�ra przynios�a wzrost bezrobocia, dzia�alno�� urz�d�w pracy wchodz�ca w zakres tzw. po�rednictwa pracy. Stosunki organizatorskie w wy�ej wskazanych dziedzinach (okre�lone te� mianem �administracji pracy") r�ni� si� istotnie od stosunk�w pracy, kt�re maj� charakter zobowi�zaniowy i zachodz� mi�dzy pracodawcami a poszcze- g�lnymi pracownikami. Uczestnikami stosunk�w wyst�puj�cych w trakcie wy- konywania zada� z dziedziny administracji pracy s� podmioty nie pozostaj�ce wobec siebie w pozycji wierzycieli i d�u�nik�w. Dzia�alno�� organizatorska w dziedzinie zatrudnienia i spraw socjalnych wykonywana jest za pomoc� metod administracyjno-prawnych. G��wn� rol� odgrywaj � organy wyposa�o- ne w okre�lone kompetencje w�adcze (moc wydawania wi���cych decyzji, nakaz�w, stosowania sankcji kamo-administracyjnych i innych). Stosunki za- chodz�ce pomi�dzy organami wykonuj�cymi administracj� pracy w podanym szerokim znaczeniu a podmiotami, do kt�rych adresowane s� ��dania wspo- mnianych organ�w, okre�limy tu skr�towo nazw� administracyjnych sto- sunk�w prawa pracy. Wszystkie stosunki spo�eczne maj�ce �cis�y zwi�zek z prac� zarobkow� 15 cz�owieka �wiadczon� na rzecz pracodawcy sk�adaj� si� w sumie na tzw. sta- tus pracowniczy. W konkluzji wypada zatem stwierdzi�, �e przedmiotem pra- wa pracy s� spo�eczne stosunki pracy podporz�dkowanej oraz stosunki, kt�re ze stosunkami prawa pracy pozostaj� w �cis�ym zwi�zku. Nb. 12-15 10 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy III. Systematyka prawa pracy 16 Dzia�alno�� porz�dkuj �c� w dziedzinie prawa nazywamy systematyzacj � pra- wa. Polega ona na grupowaniu norm wed�ug pewnej umownie przyj�tej zasady. W teorii prawa pracy rozr�niano: 1) materialne i formalne prawo pracy (do pierwszego z tych dzia��w zali- czono normy sk�adaj�ce si� na umowne i ochronne prawo pracy, a do drugiego - normy reguluj�ce post�powanie przed organami rozstrzygaj�- cymi spory ze stosunku pracy i organami inspekcji pracy'), 2) ustrojowe prawo pracy (normuj�ce organizacj� ruchu zawodowego pra- cownik�w i pracodawc�w oraz ustr�j tzw. administracji pracy). W okresie p�niejszym rozpowszechni� si� podzia� na: 1) indywidualne prawo pracy (sk�adaj�ce si� z norm zaliczanych poprzednio do umownego i ochronnego prawa pracy), 2) zbiorowe prawo pracy (maj�ce za przedmiot problematyk� uk�ad�w zbio- rowych pracy, zwi�zk�w zawodowych i zatarg�w zbiorowych)2. 17 Podzia� prawa pracy na indywidualne i zbiorowe pojawi� si� te� w powojennej nauce tego prawa, jednak�e dopiero po zmianie sytuacji spo�eczno-politycznej kraju w 1980 r. W okresie wcze�niejszym teoria prawa pracy PRL zajmowa�a si� g��wnie sytuacj� prawn� stron pozostaj�cych w �indywidualnych" stosunkach pracy (zak�ad�w pracy i pracowni- k�w). Panuj�ca w tym czasie teoria �bezkonfliktowo�ci" socjalizmu zak�ada�a, �e mi�dzy uspo�ecznionymi zak�adami pracy a pracownikami nie ma antagoni stycznych sprzeczno- �ci i �e wobec tego zbiorowe prawo pracy dotycz�ce rokowa� i spor�w mi�dzy zwi�zkami zawodowymi a sektorami pracy nie ma w tym ustroju uzasadnienia. Wspomniane prawo, nastawione na regulacj� grupow�, kolektywn�, nabra�o znaczenia dopiero po sierpniu 1980 r., a zw�aszcza po �okr�g�ym stole" w 1989 r. w zwi�zku z powstaniem pluralistycznego ruchu zwi�zkowego, uznaniem strajk�w za legalny �rodek obrony interes�w pracowniczych i wprowadzeniem spo�ecznej gospodarki rynkowej. 18 Powy�sza, dwudzielna klasyfikacja norm prawa pracy wydaje si� dla cel�w dydaktycznych i naukowych niewystarczaj�ca. Pe�niejszy obraz prawa pracy daje podzia� og�u norm, kt�re reguluj� stosunki zwi�zane z prac� podporz�d- kowan� ludzi, na cztery dzia�y wed�ug rodzaju stosunk�w, do kt�rych odnosz� si� poszczeg�lne zbiory norm tej ga��zi prawa. W ten spos�b odpowiednikiem ka�dej grupy stosunk�w stanowi�cych przedmiot prawa pracy b�d� stosow- ne dzia�y omawianego prawa, wydzielone ze wzgl�du na specjalny przedmiot /. Rosenbluth, Prawo pracy, [w:] Encyklopedia podr�czna prawa prywatnego, t. III, 1938. 2 Tak� systematyk� prawa pracy przyjmowali w okresie mi�dzywojennym w Polsce A. Raczy�ski (Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 69 i nast. oraz s. 307 i nast.) i pod koniec tego okresu Z. Fenichel (Prawo pracy. Komentarz, Przepisy zwi�zkowe, orzecznic- two - ok�lniki, Krak�w-Warszawa 1939, s. 3 i 515). Nb. 16-18 � 2. Podstawowe zasady prawa pracy 11 regulacji (bardziej szczeg�owy w stosunku do og�lnego przedmiotu ca�ego prawa pracy). Korelatami wyodr�bnionych przez nas poprzednio stosunk�w prawa pracy b�d� nast�puj�ce dzia�y tego prawa: 1) prawo stosunku pracy (przedmiotem tego prawa s� stosunki pracy pod- porz�dkowanej), 2) prawo spor�w pracy (odnosz�ce si� do stosunk�w, jakie zachodz� w toku rozstrzygania spor�w indywidualnych mi�dzy pracodawcami a pracownikami), 3) prawo zbiorowych stosunk�w pracy, kt�re dotyczy praw i interes�w gru- powych pracownik�w, pracodawc�w i ich organizacji, zwi�zk�w zawodo- wych i za��g pomocniczych (zob. wcze�niejsze wywody w ust. 2), 4) prawo administracji pracy reguluj�ce stosunki organizatorskie zwi�zane z procesami pracy podporz�dkowanej, w szczeg�lno�ci stosunki s�u��ce realizacji polityki pa�stwa w dziedzinie zatrudnienia i nadzoru nad wa- runkami pracy (ochrony pracy). Dzia�em prawa pracy nie jest - wed�ug przyj�tej wy�ej systematyki - pr�- 19 wo ubezpiecze� spo�ecznych. Zbi�r norm reguluj�cych t� niezwykle donios�� sfer� �ycia spo�ecznego odznacza si� dzisiaj wyra�n� odr�bno�ci� funkcjonal- n�, swoisto�ci� przedmiotu oraz wsp�lnot� w�asnych zasad. Mo�na w nim zatem widzie� nie tylko odr�bn� dyscyplin� badawcz� i przedmiot dydaktycz- ny, lecz tak�e now�, samodzieln� ga��� prawa. � 2. Podstawowe zasady prawa pracy Literatura: /. Boruta, R�wno�� kobiet i m�czyzn w �wietle prawa Wsp�lnoty Euro- pejskiej. Implikacje dla Polski, ��d� 1996; tej�e, Dyskryminacja w zatrudnieniu i wyko- nywaniu zawodu w �wietle dokument�w MOP, PiZS Nr 11/1996; tej�e, Zakaz dyskrymi- nacji w stosunkach pracy, [w:] Polskie prawo pracy w okresie transformacji w o�wietleniu prawa wsp�lnotowego (red. H. Lewandowski), Warszawa 1997; tej�e. Ochrona d�br oso- bistych pracownika, PiZS Nr 2/1998; tej�e. Godno�� cz�owieka - kategori� prawa pracy, PiZS 2001, z. 8; B. M. �wiertniak, Zasady prawa pracy - zarys problematyki [w:] Z pro- blematyki prawa pracy i polityki socjalnej (red. T. Zieli�ski), t. 3, 1980; ten�e. Zagadnie- nia systematyzacj i zasad prawa pracy, [w:] Z problematyki prawa pracy i polityki socjal- nej (red. T. Zieli�ski), t. 5, 1982; ten�e. Funkcje zasad prawa pracy w zwi�zku z art. 300 kodeksu pracy. Pr�ba systematyzacj i, [w:] Prawo pracy, ubezpieczenia spo�eczne. Wybra- ne zagadnienia (red. B. M. �wiertniak), Opole 1998; M. Dyczkowski, W sprawie ochrony d�br osobistych pracownik�w, PiZS 2001, z. 5; Z,. F J orek. Zakaz dyskryminacji w stosun- kach pracy, PiZS Nr 1/1997; Z. G�ral, Prawo do pracy. Studium prawa polskiego w �wietle por�wnawczym, ��d� 1994; L. Kaczy�ski, Zasada uprzywilejowania pracownika w �wiet- le kodeksu pracy, PiP 1984, z. 8; T. Liszcz, Has�a: �Dyferencjacja prawa pracy", �God- no�� pracownika" i �Zasady prawa pracy", [w:] Encyklopedia prawa pracy i ubezpiecze� Nb. 19 12 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy spo�ecznych (red. L. Florek), Warszawa 2000; J. Pi�tkowski, Podstawowe zasady prawa pracy po nowelizacji kodeksu pracy, Toru� 1996; M. Piekarski, Podstawowe zasady pra- wa pracy, Annales UMCS, vol. XXIV 2, sectio G., Lublin 1977; A. Piszczek, Cywilno- prawna ochrona godno�ci pracowniczej, Toru� 1981; W. Sanetra, Zasada r�wnego trakto- wania pracownik�w w kodeksie pracy, PiP 1977, z. 7; J. Skoczy�ski, Prawo do godziwego wynagrodzenia, PiZS Nr 4/1997; ten�e. Zasada r�wnego traktowania pracownik�w, PiZS Nr 7-8/1999; B. Wagner, Ekwiwalentno�� wynagrodzenia i pracy, PiZS Nr 6/1996; J. Warylewski, Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Sopot 1999; J. Wratny, Zasada r�wnego traktowania pracownik�w, [w:] Wybrane problemy wsp�czesnego prawa pracy w Polsce, Studia i Materia�y IPiSS, Warszawa 1989, Nr 15; T. Zieli�ski, Konsekwencje ratyfikacji Europejskiej Karty Spo�ecznej dla polskiego systemu prawnego, [w:] Obywatel -jego wolno�ci i prawa. Warszawa 1998. 20 W odr�nieniu od innych kodeks�w. Kodeks pracy zawiera katalog tzw. pod- stawowych zasad tego prawa, czyli norm, kt�re odznaczaj� si� du�ym stopniem og�lno�ci i uwa�ane s� za szczeg�lnie donios�e dla regulacji okre�lonej dzie- dziny. Zasady poszczeg�lnych ga��zi prawa s� na og� formu�owane przez nauk� w pi�miennictwie prawniczym (opracowaniach naukowych i w pod- r�cznikach). Tw�rcy Kodeksu pracy zamie�cili natomiast wprost w rozdziale II dzia�u pierwszego tego aktu szereg zasad og�lnych pod nazw� Podstawowe zasady prawa pracy. Normy zamieszczone w powy�szym rozdziale okre�la- j� najwa�niejsze, kluczowe prawa pracownika i obowi�zki pracodawcy. Nie- kt�re z nich s� zasadami obowi�zuj�cymi pa�stwo w prowadzeniu polityki w dziedzinie zatrudnienia i p�ac. 21 Na czo�o zasad obowi�zuj�cych w stosunkach pracy wysuwa si� zasada wolno�ci pracy, ustanowiona w art. 10 � l KP. Zawiera norm� bardziej szcze- g�ow� wobec og�lniejszej, konstytucyjnej zasady, zapisanej w art. 63 Kon- stytucji, kt�ra �zapewnia ka�demu wolno�� wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy". Oznacza to, �e z konstytucyjnej gwarancji prze- widzianej w art. 63 Konstytucji korzystaj� nie tylko osoby podejmuj�ce prac� w charakterze pracownik�w, ale r�wnie� osoby trudni�ce si� dzia�alno�ci� zawodow� poza ramami stosunku pracy (m.in. wykonuj�ce tzw. wolne zawo- dy, adwokaci, lekarze, tw�rcy itp.). Kodeks przewiduje, �e w zasadzie nikomu �nie mo�na zabroni� wykony- wania zawodu", dopuszcza jednak wyj�tki od tej zasady przewidziane w usta- wie (np. w przepisach o zatrudnianiu cudzoziemc�w). Zasada wolno�ci pracy uzupe�niona zosta�a norm� zapisan� w art. 11 Ko- deksu pracy, wed�ug kt�rej �nawi�zanie stosunku pracy, bez wzgl�du na jego podstaw� prawn�, wymaga zgodnego o�wiadczenia woli pracodawcy i pra- cownika". 22 W znowelizowanym w 1996 r. Kodeksie pracy nie zosta�a powt�rzona zasada �prawa do pracy" w brzmieniu preambu�y do tego aktu: �obywatelom Nb. 20-22 � 2. Podstawowe zasady prawa pracy 13 PRL zapewnia si� prac� przez sta�y i wszechstronny rozw�j gospodarki na- rodowej oraz polityk� racjonalnego zatrudnienia". W miejsce tego sformu�o- wania (sugeruj�cego roszczeniowy charakter prawa do pracy) zamieszczony zosta� w Kodeksie pracy przepis nakazuj�cy pa�stwu prowadzenie �polityki zmierzaj�cej do pe�nego, produktywnego zatrudnienia" (art. 10 � 3). Formy tej polityki okre�la art. 65 ust. 5 Konstytucji, przewiduj�cy, �e w�adze publicz- ne (a wi�c zar�wno pa�stwowe, jak te� samorz�dowe) prowadz� polityk� zmierzaj�c� do pe�nego i produktywnego zatrudnienia �poprzez realizowanie program�w zwalczania bezrobocia, w tym przez organizowanie i wspieranie poradnictwa zawodowego oraz rob�t publicznych". Przez �prawo do pracy" wed�ug tych przepis�w nale�y wi�c rozumie� prawo ka�dego zdolnego i ch�tnego do pracy obywatela do korzystania z pomocy w�adz publicznych w staraniach o zatrudnienie. �Prawo do pracy" rozumiane nie jako gwarancja uzyskania pracy przez ka�d� osob�, kt�ra pracy poszuku- je, lecz jako publiczny system pomocy w poszukiwaniu pracy, poradnictwa zawodowego, szkole� oraz readaptacji zawodowej zapisane zosta�o w art. l Europejskiej Karty Spo�ecznej (ratyfikowanej m.in. w tej cz�ci przez Polsk� w 1997 r.). Drug� podstawow� zasad� prawa pracy jest prawo do gwarantowanego 23 przez pa�stwo minimalnego wynagrodzenia za prac� (art. 10 � 2). Reali- zacj� tej zasady zapewnia przepis konstytucyjny, wed�ug kt�rego �minimaln� wysoko�� wynagrodzenia za prac� lub spos�b ustalania tej wysoko�ci okre�la ustawa" (art. 65 ust. 4 Konstytucji). Minimalna, ustawowa wysoko�� wynagrodzenia za prac� musi odpowia- da� poziomowi podstawowych potrzeb, kt�rych zaspokojenie powinien gwa- rantowa� doch�d z jakiejkolwiek pracy. Wynika to z art. 24 Konstytucji, kt�- ry przewiduje, �e �praca znajduje si� pod ochron� Rzeczypospolitej Polskiej". Do rangi podstawowej zasady prawa pracy zosta� podniesiony z kolei obo- 24 wi�zek pracodawcy szanowania godno�ci i innych d�br osobistych pra- cownika (art. 11'). Godno�� pracownika w rozumieniu Kodeksu pracy jest poj�ciowo to�sa- ma z godno�ci� ka�dej jednostki ludzkiej, o kt�rej mowa w art. 30 Konstytu- cji. Jest ni� �przyrodzona i niezbywalna" warto�� cz�owieka. Jest to warto�� obiektywna, niezale�na od tego, czy dana jednostka ma indywidualne poczu- cie w�asnej warto�ci. Na gruncie Kodeksu pracy nie ma uzasadnienia pogl�d odr�niaj�cy god- no�� �pracownicz�" od godno�ci ludzkiej w og�lno�ci. Pracownik, kt�rego godno�� lub inne jego dobro osobiste zosta�o naruszone, korzysta ze �rodk�w cywilnoprawnych przewidzianych w art. 24 KC o ochronie d�br osobistych Nb. 23-24 14 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy (zdrowia, wolno�ci, czci, swobody sumienia i innych d�br wymienionych w art. 23 tego kodeksu). Ci�kie naruszenie przez pracodawc� obowi�zku poszanowania godno�ci lub innego dobra osobistego pracownika mo�e by� podstaw� rozwi�zania przez pracownika umowy o prac� bez wypowiedzenia i roszczenia o odszkodowanie (zob. Nb. 119). Ochronie na podstawie art. 23 i 24 podlega zasadniczo niejawno�� wynagrodzenia, kt�ra nale�y do sfery prywatno�ci (por. E. Niezbecka, Ujawnienie wysoko�ci wynagro- dze� pracownik�w a ochrona d�br osobistych os�b fizycznych, PiZS 1992, z. 8). Ochrona godno�ci w pracy uznana zosta�a za przedmiot bezwzgl�dnego prawa wszystkich pracownik�w w art. 26 Zrewidowanej Europejskiej Karty Spo�ecznej z 3.5.1996 r. W celu zapewnienia skutecznego wykonywania tego prawa Strony-pa�stwa sygnatariusze tego do- kumentu zobowi�za�y si� do: l) �popierania uczulania, informowania i zapobiegania w kwe- stii czyn�w karalnych lub wyra�nie nieprzyjaznych i obra�liwych, skierowanych przeciw poszczeg�lnym pracownikom w miejscu pracy lub w zwi�zku z prac�, 2) popierania uczu- lania, informowania i zapobiegania w kwestii molestowania seksualnego w miejscu pracy lub w zwi�zku z prac� [...]". 25 W art. 112 KP zapisana zosta�a nast�pnie zasada r�wno�ci praw pracow- nik�w z tytu�u jednakowego wype�niania takich samych obowi�zk�w oraz r�wnego traktowania pracownik�w (w szczeg�lno�ci kobiet i m�czyzn) w dziedzinie pracy. Zgodnie z powy�sz� zasad� pracownicy maj� prawa do r�wnej p�acy za tak� sam� prac� i w og�lno�ci prawo do takich samych �wiadcze� i warun- k�w pracy z tytu�u jednakowego wype�niania takich samych obowi�zk�w. Zasada r�wnej p�acy za r�wn� prac� wynika te� z art. 7 lit. a) Mi�dzyna- rodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spo�ecznych i Kulturalnych z 1966 r. (ratyfikowanego przez Polsk�). W przepisie tym jest mowa o �r�wnym wyna- grodzeniu za prac� o r�wnej warto�ci bez jakiejkolwiek r�nicy". Wynagro- dzenie takie samo, jakie otrzymuj� m�czy�ni, nale�y zapewni� �w szczeg�l- no�ci" kobietom, kt�re wykonuj� tak� sam� prac�. W art. li2 KP wymieniona zosta�a zasada r�wnego traktowania m�- czyzn i kobiet w dziedzinie pracy jako szczeg�lny nakaz r�wno�ci pracow- nik�w ze wzgl�du na p�e�. Ustrojowa gwarancja tej zasady zosta�a ustano- wiona w art. 33 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem, �kobieta i m�czyzna w Rzeczypospolitej Polskiej maj� r�wne prawa w �yciu rodzinnym, politycz- nym, spo�ecznym i gospodarczym". R�wno�� kobiet i m�czyzn w pracy jest tak�e jedn� z naczelnych zasad pra- wa pracy wsp�lnot europejskich. W art. 119 Traktatu rzymskiego z 25.3.1957 r. pa�stwa cz�onkowskie zobowi�za�y si� zapewni� stosowanie zasady r�wnego wynagradzania pracownik�w; m�czyzn i kobiet. Z tre�ci art. 112 wynika, �e zasada r�wnego traktowania pracownik�w do- tyczy tylko os�b wype�niaj�cych jednakowo takie same obowi�zki. Sytuacja Nb. 25 � 2. Podstawowe zasady prawa pracy 15 prawna pracownik�w mo�e by� natomiast r�nicowana ze wzgl�du na od- mienno�ci dotycz�ce ich cech osobistych (np. m�odocianych, kobiet w okresie macierzy�stwa, os�b maj�cych r�ne kwalifikacje), a tak�e ze wzgl�du na r�nice w wykonywaniu pracy (rodzaj zatrudnienia, uci��liwo�� pracy lub jej szkodliwo�� dla zdrowia). Odmienne traktowanie pracownik�w ze wzgl�du na takie kryteria nazywamy dyferencjacj� prawa pracy. Naruszenie przez pracodawc� zasady r�wnego traktowania pracownik�w (wykonuj�cych jednakowo takie same obowi�zki) stanowi zarazem narusze- nie przez pracodawc� obowi�zku stosowania obiektywnych i sprawiedliwych kryteri�w oceny pracownik�w. Ci�kie naruszenie wspomnianego obowi�zku mo�e by� podstaw� rozwi�zania przez pracownika umowy o prac� bez wypo- wiedzenia i ��dania odszkodowania (zob. Nb. 157). Niezale�nie od zakazu nier�wnego traktowania pracownik�w w stosun- 26 kach pracy obowi�zuje z mocy art. 113 KP zakaz dyskryminacji pracownik�w, w szczeg�lno�ci ze wzgl�du na p�e�, wiek, niepe�nosprawno��, ras�, naro- dowo��, przekonania, zw�aszcza polityczne lub religijne oraz przynale�no�� zwi�zkow� (art. 113). Dyskryminacja polega na gorszym traktowaniu pewnych pracownik�w ni� innych ze wzgl�du na okre�lone odr�bno�ci (zob. wy�ej). Nie ka�de zatem od- mienne traktowanie pracownika w por�wnaniu z innymi stanowi dyskrymina- cj�, lecz tylko takie, kt�re jest krzywdz�ce z punktu widzenia sprawiedliwo�ci, nakazuj�cej r�wne traktowanie wszystkich, kt�rzy s� r�wni wobec prawa i do kt�rych nie odnosz� si� kryteria uzasadnionej dyferencjacji. Na analogicznym stanowisku stoi Europejski Trybuna� Sprawiedliwo�ci, wed�ug kt�re- go zasada r�wno�ci i niedyskryminacji w zatrudnieniu oznacza, �e pracownicy, kt�rzy s� podobni, powinni by� traktowani podobnie (whorkers who ar� alike should be tratet alike). Wed�ug art. l Konwencji MOP Nr 111 dotycz�cej dyskryminacji w zakresie zatrudnie- nia i wykonywania zawodu dyskryminacja oznacza: �wszelkie rozr�nienie, wy��czenie lub uprzywilejowanie oparte na rasie, kolorze sk�ry, p�ci, religii, pogl�dach politycznych, pochodzeniu, kt�re powoduje zniweczenie albo naruszenie r�wno�ci szans lub traktowa- nia w zakresie zatrudnienia lub wykonywania zawodu [...]". Polska powy�sz� konwencj� ratyfikowa�a, w zwi�zku z czym obowi�zana jest do pro- wadzenia polityki zmierzaj�cej do popierania �r�wno�ci szans i traktowania w dziedzinie zatrudnienia i wykonywania zawodu w celu wyeliminowania wszelkiej dyskryminacji w tym zakresie". Polska jako cz�onek Rady Europy obowi�zana jest d��y� do zagwarantowania pra- cownikom ochrony prawnej przed dyskryminacj� r�wnie� zgodnie z nie ratyfikowanym jeszcze Protoko�em dodatkowym do Europejskiej Karty Spo�ecznej z 1961 r. Protok� ten zwraca uwag� na konieczno�� podejmowania �rodk�w �maj�cych zaradzi� faktycznym nier�wno�ciom". Oznacza to, �e pracownicy powinni korzysta� z ochrony nie tylko przed dyskryminacj� bezpo�redni� (naruszeniem zakazu nier�wnego traktowania pracownik�w w zatrudnieniu), lecz r�wnie� przed tzw. dyskryminacj� po�redni�, polegaj�c� na posta- wieniu okre�lonym osobom warunk�w trudniejszych do spe�nienia przy zatrudnieniu. Nb. 26 16 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy Kodeks pracy nie okre�la w art. 113 sankcji z powodu dyskryminacji w za- trudnieniu. Odmowa przyj�cia do pracy z przyczyn okre�lonych w tym prze- pisie nie uzasadnia roszczenia o zawarcie umowy o prac�. Natomiast w przy- padku rozwi�zania z pracownikiem umowy o prac� z takiego powodu praco- dawca ponosi odpowiedzialno�� z tytu�u bezprawnego rozwi�zania umowy (zob. Nb. 124-128). Dyskryminacja pracownika z powodu przynale�no�ci do zwi�zku zawodowego, pozostawania poza zwi�zkiem lub wykonywania dzia- �alno�ci zwi�zkowej powoduje odpowiedzialno�� przewidzian� w ustawie o zwi�zkach zawodowych (zob. Nb. 442-443). 27 Do podstawowych zasad prawa pracy zaliczone zosta�o nast�pnie, w art. 13 KP, prawo do godziwego wynagrodzenia za prac�. Przepis ten odsy�a do ocen pozaprawnych, kt�re w konkretnych sytuacjach decyduj� o tym, czy wynagro- dzenie um�wione z pracownikiem odpowiada tej zasadzie, to znaczy, czy jest stosowne do rodzaju, ilo�ci i jako�ci pracy oraz kwalifikacji danego pracownika. Narzucone pracownikowi wynagrodzenie, kt�re nie odpowiada tym kryteriom, jest �niegodziwe" i jako takie stanowi przejaw wyzysku. Europejska Karta Spo�eczna odsy�a ponadto do kryterium nie zwi�zanego wy��cznie z osob� samego pracownika, a mianowicie do jego sytuacji rodzinnej. Przewiduje w art. 4, �e wynagrodzeniem �sprawiedliwym" jest takie wynagrodzenie, kt�re zapewnia pracownikom i ich rodzinom �godziwy poziom �ycia". Polska nie ratyfikowa�a artyku�u 4 EKS, w zwi�z- ku z czym nie jest obowi�zana do zagwarantowania w prowadzonej polityce p�ac wszystkim pracownikom wynagrodze� odpowiadaj�cych wymaganiom tzw. p�acy rodzinnej, kszta�- towanej stosownie do liczby cz�onk�w rodziny pozostaj�cych na utrzymaniu pracownika. Na Polsce ci��y jednak, z mocy ratyfikacji Mi�dzynarodowego Paktu Praw Gospodar- czych Spo�ecznych i Kulturalnych z 19�6 r., prowadzenie polityki spo�ecznej uwzgl�dnia- j�cej prawo ka�dej osoby do korzystania ze �s�usznych i korzystnych warunk�w pracy", obejmuj�cej w szczeg�lno�ci wynagrodzenie zapewniaj�ce przynajmniej �s�uszn�" p�ac�. 28 W grupie podstawowych zasad prawa pracy mie�ci si� te� zasada prawa do wypoczynku, sformu�owana w art. 14 KP. Gwarancj� realizacji tego pra- wa s� bardziej szczeg�owe przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. Zasada prawa do wypoczynku ma jednocze�nie rang� konstytucyjn�. Ar- tyku� 66 ust. 2 Konstytucji przewiduje, �e urlopy s� coroczne i p�atne, a nad- to, �e ustawa okre�la maksymalne normy czasu pracy. 29 W�r�d zasad prawa pracy okre�laj�cych podstawowe obowi�zki pracodaw- c�w kodeks wymienia (poza wcze�niej ju� wspomnianym obowi�zkiem sza- nowania godno�ci i innych d�br osobistych pracownika): - obowi�zek zapewnienia pracownikom bezpiecznej i higienicznej pracy (art. 15), - obowi�zek zaspokajania, stosownie do mo�liwo�ci i warunk�w, byto- wych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracownik�w (art. 16), Nb. 27-29 � 2. Podstawowe zasady prawa pracy 17 - obowi�zek u�atwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawo- dowych (art. 17). Pierwszy z wy�ej wymienionych obowi�zk�w stanowi w gruncie rzeczy tylko og�lnie zarysowan� powinno�� pracodawc�w, kt�ra dopiero w przepisach dzia�u dziesi�tego Kodeksu pracy, zatytu�owanego �Bezpiecze�stwo i higiena pracy", zosta�a skonkretyzowana szczeg�owo, w spos�b stwarzaj�cy pe�niej- sze gwarancje ochrony �ycia i zdrowia pracownik�w w procesach pracy (zob. rozdz. VI. Ochrona pracy). Pa�stwo obowi�zane jest konstytucyjnie czuwa� nad realizacj� wspomnianej zasady. Zgodnie bowiem z art. 24 Konstytucji �praca znajduje si� pod ochron� Rzeczypospolitej Polskiej", a �pa�stwo spra- wuje nadz�r nad warunkami wykonywania pracy". Druga z powy�szych zasad (dba�o�� o sprawy bytowe, socjalne i kultural- ne pracownik�w) nie oznacza obarczenia pracodawc�w funkcj� socjaln�, jaka ci��y�a na uspo�ecznionych zak�adach pracy w okresie realnego socjalizmu. Obowi�zek zaspokajania wspomnianych potrzeb ma wed�ug art. 16 KP cha- rakter warunkowy i spoczywa na pracodawcy tylko �stosownie do mo�liwo- �ci i warunk�w", co oznacza, �e nie mo�e by� egzekwowany, je�li kondycja finansowa pracodawcy na to nie pozwala. Zgodnie z wymaganiami gospodarki rynkowej na pierwszym planie zada� pracodawc�w znajduje si� rentowno�� prowadzonego zak�adu. Trzecia og�lna zasada, nak�adaj�ca na pracodawc�w obowi�zek �u�atwia- nia pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych", nie zosta�a w prze- pisach Kodeksu pracy ukonkretniona. Zakres i formy wype�niania tego obo- wi�zku okre�laj� przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 103 KP. Zapewnienie pracownikom realizacji prawa do podnoszenia kwalifikacji zawodowych stanowi te� obowi�zek pa�stwa. Polska ratyfikowa�a art. 10 Europejskiej Karty Spo�ecz- nej, w kt�rym pa�stwa-strony tego traktatu zobowi�za�y si� �zapewni� lub popiera�, w miar� potrzeby, szkolenie techniczne i zawodowe wszystkich os�b, w tym os�b niepe�- nosprawnych [...]". W rozdziale II dzia�u drugiego Kodeksu pracy dotycz�cym podstawowych 30 zasad prawa pracy znalaz�y si� tak�e dwie zasady og�lne z zakresu zbiorowe- go prawa pracy: - zasada wolno�ci zrzeszania si� pracownik�w i pracodawc�w w celu re- prezentacji i obrony swoich praw i interes�w w zwi�zkach zawodowych i w organizacjach pracodawc�w (art. 18' KP), ~ zasada uczestnictwa pracownik�w w zarz�dzaniu zak�adem pracy (art. 182). Pierwsza ze wskazanych wy�ej zasad stanowi cz�ciowe prze�o�enie og�l- nej normy konstytucyjnej, zapewniaj�cej pracownikom wolno�� 18 Rozdzia� I. Og�lne wiadomo�ci o prawie pracy w zwi�zkach zawodowych, a pracodawcom - w organizacjach pracodawc�w (art. 59 ust. 3 Konstytucji). Wymienione wy�ej zasady, zosta�y uszczeg�owione w ustawach o zwi�z- kach zawodowych, organizacjach pracodaw