Prawo spadkowe El�bieta Skowro�ska-Bocian prof. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Warszawski 2. wydanie rozszerzone i zaktualizowane WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2000 Redakcja: Beata Wawrzy�czak-J�dryka � Wydawnictwo C. H. Beck 2000 Sk�ad i �amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA - WERO Sp. z o.o ISBN 83-7110-094-9 Przedmowa do drugiego wydania Niniejszy podr�cznik stanowi trzeci, po podr�cznikach pro f. J. Gwiazdomor-skiego i J. St. Pi�towskiego, wyk�ad prawa spadkowego powsta�y pod rz�dem Kodeksu cywilnego. Opracowanie adresowane jest przede wszystkim do student�w wydzia��w prawa, kt�rzy w toku wyk�adu prawa cywilnego zaznajamiaj� si� tak�e z zagadnieniami prawa spadkowego. Natomiast w mniejszym stopniu jego odbiorcami b�d� podmioty stosuj�ce prawo, chocia� przedstawione zostan� tak�e pewne zagadnienia o charakterze praktycznym. Od ukazania si� pierwszego wydania podr�cznika up�yn�y ponad trzy lata. W tym czasie uleg� zmianie stan prawny. St�d niezb�dne sta�o si� uwzgl�dnienie w toku wywod�w wspomnianych zmian. Ponadto rozbudowane zosta�y w niewielkim zakresie pewne fragmenty rozwa�a� w celu uczynienia ich bardziej precyzyjnymi. Jednak w swojej podstawowej tre�ci, jak r�wnie� w zakresie sposobu prezentowania poszczeg�lnych zagadnie�, podr�cznik nie uleg� zmianie. Stan prawny uwzgl�dniony zosta� na dzie� 20 maja 2000 r. El�bieta Skowro�ska-Bocian Warszawa, czerwiec 2000 r. Przegl�d tre�ci Str. Nb. Przedmowa do drugiego wydania ........................................................................ V Wykaz skr�t�w ..................................................................................................... XV Wykaz literatury ................................................................................................... XVII Rozdzia� I. Uwagi wprowadzaj�ce .................................................................. l � l. Podstawowe poj�cia ................................................................................ l l � 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie �wiatowej ......... 2 6 � 3. �r�d�a i systematyka obowi�zuj�cego prawa spadkowego ................... 4 7 � 4. Literatura polskiego prawa spadkowego ................................................ 6 10 Rozdzia� II. Poj�cie i sk�ad spadku .................................................................. 10 � 5. Spadek w og�lno�ci ................................................................................. 10 11 � 6. Prawa wchodz�ce w sk�ad spadku ......................................................... 17 28 � 7. Obowi�zki wchodz�ce w sk�ad spadku .................................................. 20 32 � 8. Gospodarstwo rolne oraz wk�ad gruntowy w rolniczej sp�dzielni produkcyjnej jako element spadku ............................................................... 26 41 Rozdzia� III. Dziedziczenie. Zagadnienia og�lne ............................................ 27 � 9. Poj�cie dziedziczenia ...................................i........................................... 27 43 � 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia ................................................... 28 44 � 11. Powo�anie do spadku ............................................................................. 31 45 � 12. Otwarcie i nabycie spadku .................................................................... 32 46 � 13. Zdolno�� do dziedziczenia .................................................................... 35 49 � 14. Niegodno�� dziedziczenia ..................................................................... 38 53 � 15. Zrzeczenie si� dziedziczenia ................................................................. 45 61 Rozdzia� IV. Dziedziczenie ustawowe .............................................................. 47 � 16. Uwagi og�lne ......................................................................................... 47 62 � 17. Porz�dek dziedziczenia .......................................................................... 52 67 � 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wk�adu gruntowego w rolniczej sp�dzielni produkcyjnej ........................................�...�� 58 72 Rozdzia� V. Testament jako podstawa dziedziczenia .................................... 64 � 19. Testament jako szczeg�lna czynno�� prawna ...................................... 64 77 � 20. Sporz�dzenie testamentu ......................................................������� 66 81 VIII Przegl�d tre�ci � 21. Odwo�anie testamentu .............................. � 22. Wyk�adnia testamentu .............................. � 23. Niewa�no�� i bezskuteczno�� testamentu � 24. Otwarcie i og�oszenie testamentu ............ Rozdzia� VI. Forma testamentu � 25. Uwagi og�lne ............... � 26. Testamenty zwyk�e ....... � 27. Testamenty szczeg�lne . � 28. �wiadkowie testamentu Rozdzi.i� VII. Tre�� testamentu .......... � 29. Zagadnienia og�lne .................... � 30. Ustanowienie spadkobiercy ....... � 31. Inne rozrz�dzenia testamentowe Rozdzia� VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy .......................................... � 32. O�wiadczenie o przyj�ciu lub odrzuceniu spadku ............................... � 33. Stwierdzenie nabycia spadku ................................................................. � 34. Ochrona dziedziczenia ........................................................................... � 35. Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadkowe ........................ � 36. Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadku, w sk�ad kt�rego wchodzi gospodarstwo rolne ................................................................. Rozdzia� IX. Zachowek ..................................................................................... � 37. Ochrona interes�w najbli�szych krewnych zmar�ego ........................ � 38. Podmioty uprawnione do zachowku .................................................... � 39. Zobowi�zani z tytu�u zachowku .......................................................... � 40. Wysoko�� zachowku ............................................................................ � 41. Szczeg�owe zagadnienia dotycz�ce zachowku .................................. � 42. Ustalanie zachowku, gdy w sk�ad spadku wchodzi gospodarstwo rolne Rozdzia� X. Wsp�lno�� maj�tku spadkowego i dzia� spadku ..................... � 43. Wsp�lno�� maj�tku spadkowego ......................................................... � 44. Dzia� spadku ......................................................................................... Rozdzia� XI. Umowy dotycz�ce spadku ....................... � 45. Zagadnienia og�lne ............................................. � 46. Umowa o zbycie spadku lub udzia�u w spadku Rozdzia� XII. Zagadnienia szczeg�owe � 47. Mi�dzyczasowe prawo spadkowe � 48. Dziedziczenie cudzoziemc�w ...... Indeks rzeczowy Str. Nb. 71 89 73 95 74 96 78 100 80 80 101 82 103 87 112 92 120 96 96 125 98 128 105 138 115 115 155 124 169 129 177 133 182 144 199 147 147 201 148 203 150 207 152 209 155 213 158 218 160 160 219 164 224 180 180 253 181 255 187 187 262 189 265 191 Spis tre�ci Przedmowa do drugiego wydania Wykaz skr�t�w ............................ Wykaz literatury .......................... Rozdzia� I. Uwagi wprowadzaj�ce � l. Podstawowe poj�cia ...................................................................... � 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie �wiatowej � 3. �r�d�a i systematyka obowi�zuj�cego prawa spadkowego ......... I. Uwagi og�lne ........................................................................ 11. Systematyka ksi�gi IV KC .................................................. III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych .................................... � 4. Literatura polskiego prawa spadkowego ...................................... Rozdzia� II. Poj�cie i sk�ad spadku .................................................................. � 5. Spadek w og�lno�ci ................................................................................. I. Spadek - okre�lenie og�lne ........................................................... II. Prawa i obowi�zki wchodz�ce w sk�ad spadku ........................... III. Prawa i obowi�zki wy��czone ze spadku ..................................... � 6. Prawa wchodz�ce w sk�ad spadku ........................................................: I. Uwagi og�lne ..................................................;;............................;. II. Prawa rzeczowe .............................................................................. III. Prawa z zakresu zobowi�za� ......................................................... IV. Ekspektatywa .................................................................................. � 7. Obowi�zki wchodz�ce w sk�ad spadku ................................................. I. Uwagi og�lne .................................................................................. II. Obowi�zki, kt�rych podmiotem by� spadkodawca ....................... III. Obowi�zki, kt�re nie ci��y�y na spadkodawcy ............................ IV. Obowi�zki zwi�zane z otwarciem spadku .................................... � 8. Gospodarstwo rolne oraz wk�ad gruntowy w rolniczej sp�dzielni produkcyjnej jako element spadku ............................................................... Rozdzia� III. Dziedziczenie. Zagadnienia og�lne ............................................ � 9. Poj�cie dziedziczenia ............................................................................... � 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia .............�..........................�....� � 11. Powo�anie do spadku ............................................................................. � 12. Otwarcie i nabycie spadku .................................................................... x Spis tre�ci Spis tre�ci Str. Nb. I. Otwarcie spadku ....................................................... II. Nabycie spadku ........................................................ � 13. Zdolno�� do dziedziczenia ......................................:....... I. Uwagi og�lne ............................................................ II. Zdolno�� do dziedziczenia - kategorie podmiot�w � 14. Niegodno�� dziedziczenia ............................................... I. Uwagi og�lne ............................................................ II. Stwierdzenie niegodno�ci ......................................... III. Przyczyny niegodno�ci ............................................. IV. Przebaczenie ............................................................. � 15. Zrzeczenie si� dziedziczenia ........................................... I. Umowa ...................................................................... II. Podmioty ................................................................... III. Przedmiot .................................................................. IV. Skutki ........................................................................ Rozdzia� IV. Dziedziczenie ustawowe � 16. Uwagi og�lne ......................................................................................... I. Pierwsze�stwo testamentu ............................................................. II. Kr�g spadkobierc�w ....................................................................... � 17. Porz�dek dziedziczenia .......................................................................... I. Dziedziczenie spadkobierc�w grupy pierwszej ............................ II. Dziedziczenie spadkobierc�w grupy drugiej ................................ III. Dziedziczenie Skarbu Pa�stwa ...................................................... IV. Sytuacja dziadk�w spadkodawcy .................................................. � 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wk�adu gruntowego w rolniczej sp�dzielni produkcyjnej .................................................... l. Uwagi og�lne .................................................................................. II. Przes�anki dziedziczenia ................................................................ III. Porz�dek dziedziczenia .................................................................. IV. Ocena istniej�cego uregulowania .................................................. V. Dziedziczenie wk�adu gruntowego ................................................ Rozdzia� V. Testament jako podstawa dziedziczenia .................................... � 19. Testament jako szczeg�lna czynno�� prawna I. Uwagi og�lne ........................................... II. Cechy testamentu ..............�;................... III. Wy��czno�� testamentu ........................... � 20. Sporz�dzenie testamentu ................................ I. Zdolno�� testowania ................................ II. Wola testowania ...................................... III. Zakaz testament�w wsp�lnych ............... � 21. Odwo�anie testamentu .................................... l. Uwagi og�lne ........................................... II. Sposoby odwo�ania ................................. III. Skutki odwo�ania ..................................... � 22. Wyk�adnia testamentu ................................... � 23. Niewa�no�� i bezskuteczno�� testamentu ..... 32 33 35 35 36 38 38 39 41 44 45 45 45 46 46 47 46 47 49 49 50 53 53 54 56 60 61 61 61 61 61 47 62 47 62 48 63 52 67 52 67 54 68 57 70 58 71 58 72 58 72 59 73 60 74 62 75 62 76 64 64 64 65 65 66 66 68 70 71 71 71 73 73 74 I. Niewa�no�� testamentu ...................... II. Bezskuteczno�� testamentu ................ III. Konwersja testamentu ........................ IV. Stwierdzenie niewa�no�ci testamentu � 24. Otwarcie i og�oszenie testamentu ............. Rozdzia� VI. Forma testamentu 77 77 78 79 81 81 82 88 89 89 90 93 95 96 � 25. Uwagi og�lne ............................................................................. I. Formalizm testamentu ........................................................ II. Testamenty zwyk�e i szczeg�lne ....................................... � 26. Testamenty zwyk�e .................................................................... I. Testament holograficzny (w�asnor�czny) ........................ II. Testament notarialny ......................................................... III. Testament allograficzny .................................................... � 27. Testamenty szczeg�lne ............................................................. I. Testament ustny ................................................................. II. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym III. Testament wojskowy ......................................................... � 28. �wiadkowie testamentu ............................................................ I. Rola �wiadk�w .................................................................. II. Zdolno�� pe�nienia roli �wiadka ...................................... III. �wiadkowie kwalifikowani .............................................. Xl Str. Nb. 74 75 76 77 78 80 80 80 81 82 82 84 85 87 87 91 92 92 92 93 95 96 97 98 99 100 101 101 102 103 103 106 107 112 112 118 119 120 120 121 124 Rozdzia� VII. Tre�� testamentu ................................................................... 96 � 29. Zagadnienia og�lne ........................................................................... 96 125 96 125 I. Konieczna tre�� testamentu ...................................................... 97 126 II. Swoboda testowania .................................................................. QQ \ ^Q � 30. Ustanowienie spadkobiercy ............................................................. QQ 1 ')Q l. Powo�anie do dziedziczenia ..................................................... 11. Testament negatywny. Wydziedziczenie ................................ 101 132 103 136 III. Podstawienie, przyrost ............................................................. 105 138 � 31. Inne rozrz�dzenia testamentowe ..................................................... 105 138 I. Zapis .......................................................................................... 110 147 11. Polecenie ................................................................................... 112 151 III. Wykonawca testamentu ............................................................ 114 154 IV. Inne dyspozycje testamentowe ................................................ Rozdzial VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy ................................... 115 � 32. O�wiadczenie o przyj�ciu lub odrzuceniu spadku ........................ 115 155 115 155 l. Uwagi og�lne ........................................................................... 117 159 II. Transmisja ................................................................................ 118 160 III. Odrzucenie spadku .................................................................. IV. Bezskuteczno�� o�wiadczenia o odrzuceniu spadku ............. 119 162 , . , 120 163 V. Termin ................................................................................�.. 121 165 VI. Zakaz warunku i terminu ....................................................... 122 166 VII. Wady o�wiadczenia woli ............................................� ........ ........ 123 168 VIII. Tre�� o�wiadczenia .......................................� .............�........ ni Spis tre�ci Spis tre�ci Str. Nb. � 33. Stwierdzenie nabycia spadku ................................................................. 124 169 I. Uwagi og�lne .................................................................................. 124 169 II. Post�powanie .................................................................................. 125 170 III. Skutki stwierdzenia nabycia spadku ............................................. 128 175 � 34. Ochrona dziedziczenia ........................................................................... 129 177 I. Uwagi og�lne .................................................................................. 129 177 II. Roszczenia spadkobiercy ............................................................... 130 178 III. Rozliczenia mi�dzy spadkobierc� a w�adaj�cym spadkiem ........ 131 179 � 35. Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadkowe ........................ 133 182 I. Uwagi og�lne .................................................................................. 133 182 II. Odpowiedzialno�� przed przyj�ciem spadku ................................ 135 185 III. Odpowiedzialno�� po przyj�ciu spadku ........................................ 136 186 IV. Odpowiedzialno�� po dziale spadku ............................................. 144 198 � 36. Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadku, w sk�ad kt�rego wchodzi gospodarstwo rolne ................................................................... 144 199 I. Uregulowania szczeg�lne ............................................................... 144 199 II. Zastosowanie regu� og�lnych ........................................................ 145 200 Rozdzia� IX. Zachowek ...................................................................................... 147 � 37. Ochrona interes�w najbli�szych krewnych zmar�ego ......................... 147 201 I. Mo�liwe uregulowania prawne ...................................................... 147 201 � 38. Podmioty uprawnione do zachowku ..................................................... 148 203 I. Podmioty uprawnione .................................................................... 148 203 II. Wy��czenia ...................................................................................... 149 204 III. Spadkobiercy uprawnieni do zachowku ........................................ 149 205 IV. Powstanie roszczenia ...................................................................... 150 206 � 39. Zobowi�zani z tytu�u zachowku ........................................................... 150 207 l. Spadkobiercy .................................................................................. 150 207 II. Obdarowani ..................................................................................... 151 208 � 40. Wysoko�� zachowku ............................................................................. 152 209 I. Udzia� stanowi�cy podstaw� obliczenia zachowku ...................... 152 209 II. Substrat zachowku .......................................................................... 153 210 III. Doliczanie darowizn ....................................................................... 153 211 IV. Obliczenie zachowku ..................................................................... 154 212 � 41. Szczeg�owe zagadnienia dotycz�ce zachowku ................................... 155 213 I. Odpowiedzialno�� uprawnionego do zachowku ........................... 155 213 II. Zmniejszenie zapis�w i polece� .................................................... 156 215 III. Przedawnienie roszczenia o zachowek ......................................... 157 216 IV. Dziedziczenie roszczenia o zachowek .......................................... 158 217 � 42. Ustalanie zachowku, gdy w sk�ad spadku wchodzi gospodarstwo rolne 158 218 Rozdzia� X. Wsp�lno�� maj�tku spadkowego i dzia� spadku ...................... 160 ^ 43. Wsp�lno�� maj�tku spadkowego ......................................................... 160 219 I. Sytuacja prawna wsp�spadkobierc�w .......................................... 160 219 II. Zbycie udzia�u w przedmiocie nale��cym do spadku ................. 163 223 � 44. Dzia� spadku ......................................................................................... 164 224 I. Og�lne zasady dzia�u spadku .....................................................L. 164 224 II. Umowny dzia� spadku ........................................L�L^^^^ 166 228 III. S�dowy dzia� spadku ............................................................... IV. Zaliczanie darowizn ................................................................ V. Dzia� spadku, w sk�ad kt�rego wchodzi gospodarstwo rolne VI. Skutki dzia�u spadku ............................................................... Rozdzia� XI. Umowy dotycz�ce spadku �45 Zagadnienia og�lne ........................................................�.. I. Umowy dotycz�ce spadku .......................................... II. Zakaz zawierania um�w o spadek po osobie �yj�cej � 46. Umowa o zbycie spadku lub udzia�u w spadku ............... I. Og�lna charakterystyka ............................................... II. Zagadnienia szczeg�owe ............................................ III. Skutki ........................................................................... Rozdzia� XII. Zagadnienia szczeg�owe �47. Mi�dzyczasowe prawo spadkowe .......... I. Zasada og�lna .................................. U. Wyj�tki ............................................. III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych � 48. Dziedziczenie cudzoziemc�w ................. I. Zasada og�lna .................................. II. Dziedziczenie gospodarstw rolnych Indeks rzeczowy XIII Str. Nb. 168 232 173 240 176 247 178 251 180 180 253 180 253 180 254 181 255 181 255 181 256 183 257 187 187 262 187 262 188 263 188 264 189 265 189 265 189 266 191 Wykaz skr�t�w 1. �r�d�a prawa KC* .................................. Kodeks cywilny (z 1964 r.) KPC .................................. Kodeks post�powania cywilnego (z 1964 r.) KRO .................................. Kodeks rodzinny i opieku�czy (z 1964 r.) KWU ................................ ustawa z 6.7.1982 r. o ksi�gach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, p�z. 147 ze zm.) PrNot ................................ ustawa z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, p�z. 91 ze zm.) PrSp�dz ........................... ustawa z 16.9.1982 r. - Prawo sp�dzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. Nr 54, p�z. 288 ze zm.) pr.sp. ................................. dekret z 8.10.1964 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, p�z. 328) 2. Czasopisma Dz.U. ................................ Dziennik Ustaw KPP ................................... Kwa�alnik Prawa Prywatnego MoP .................................. Monitor Prawniczy NP ..................................... Nowe Prawo OSN .................................. Orzecznictwo S�du Najwy�szego - Zbi�r Orzecze� S�du Najwy�szego OSP ................................... Orzecznictwo S�d�w Polskich (od 1990 r.) OSPiKA ............................ Orzecznictwo S�d�w Polskich � Komisji Arbitra�owych (1957-1989) Pal. .................................... Palestra PiP .................................... Pa�stwo i Prawo PPH ................................... Przegl�d Prawa Handlowego PS ...................................... Przegl�d S�dowy RPE ................................... Ruch Prawniczy i Ekonomiczny RPEiS ............................... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SP ...................................... Studia Prawnicze St.Cyw. ............................. Studia Cywilistyczne ZN ..................................... Zeszyty Naukowe * Uwaga: numery artyku��w podawane bez bli�szego okre�lenia, dotycz� artyku��w Kodeksu cywilnego. XVI Wykaz skr�t�w 3. Literatura Gwiazdomorski', Prawo .... J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, wyd. IV, Warszaw? 1985 Gwiazdomorski, Wyk�adnia ........................ J. Gwiazdomorski, Wyk�adnia przepis�w o testamencie na tle uchwa�y sk�adu 7 s�dzi�w SN z 22.3.1971 r., NP Nr 6/1974 Kodeks cywilny. Komentarz ........................ Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972 Kodeks cywilny z komentarzem ................. Kodeks cywilny z komentarzem, wyd. II, Warszawa 1989 Pi�lowski, Prawo ............. J. St. Pi�towski, Prawo spadkowe. Zarys wyk�adu, wyd. IV, Warszawa 1978 Rozprawy .......................... Rozprawy prawnicze. Ksi�ga pami�tkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przyby�owskiego, Krak�w-Warsza-wa 1964 System, t. IV .................... System prawa cywilnego, tom IV, pod redakcj� J. St. Pi�to-w- skiego, Ossolineum 1986 Szer, Prawo ...................... S. Szer, Prawo spadkowe. Warszawa 1955 4. Inne skr�ty art. ..................................... artyku� cz. ..................................... cz�� nast. .................................. nast�pna(e) Nb. .................................... numer brzegowy pkt ..................................... punkt por. .................................... por�wnaj post. .................................. postanowienie p�z. ................................... pozycja s. ....................................... strona(y) SN ..................................... S�d Najwy�szy t. ........................................ tom tekst jedn. ......................... tekst jednolity uchw. ................................ uchwa�a ust. .................................... ust�p w zw. ................................ w zwi�zku z. ....................................... zeszyt zd. ..................................... zdanie ze zm. ............................... ze zmian�(ami) zob. ................................... zobacz Wykaz literatury Komentarze: Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972 Kodeks cywilny z komentarzem, I wydanie. Warszawa 1980, II wydanie. Warszawa 1989 Kodeks cywilny. Komentarz, T. I, Warszawa 1997, II wydanie. Warszawa 1999, T. II, Warszawa 1999, II wydanie, Warszawa 2000 E. Skowronska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Ksi�ga czwarta. Spadki, Warszawa 1995, II wydanie, Warszawa 1999 Podr�czniki i opracowania systemowe: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe. Warszawa 1959 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, I wydanie Warszawa 1967, II wydanie Warszawa 1968, III wydanie Warszawa 1971, IV wydanie Warszawa 1985, V wydanie Warszawa 1990 E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 1998 J. St. Pi�towski, Prawo spadkowe. Zarys wyk�adu, I wydanie Warszawa 1973, II wydanie 1979, III wydanie 1982, IV wydanie 1987 System prawa cywilnego, tom IV, Ossolineum 1986 pod redakcj� J. St. Plato�skiego Opracowania monograficzne F. Biahuta, J. St. Pi�towski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obr�t, dziedziczenie, podzia�, Warszawa 1967 W. Chojnowski, Niekt�re zagadnienia z prawa spadkowego. Pal. Nr 7-8/1965 B. Dobrzanski, Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadzi� k.c., Pal. Nr 7/1964 J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL, PiP Nr /l 965 B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych, Ossolineum 1978 J- Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunk�w prawnych w rolnictwie, Warszawa 1984 A. M�czy�ski, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym mi�dzynarodowym, War- szawa-Krak�w 1976 M. Niedospiaf, Testament w polskim prawie cywilnym, Krak�w 1991 M Niedo�pial, Testament. Zagadnienia og�lne testamentu w polskim prawie cywilnym, Krak�w-Pozna� 1993 E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990 J- Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych. Warszawa 1965 J. Pietrzykowski, Nowy stan w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podzia�u, NPNr 10-12/1990 XVIII Wykaz literatury E. Skowronska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991 E. Skowronska, Kilka uwag o nowelizacji prawa spadkowego. Pal. Nr 1-2/1991 E. Skowronska, Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadkowe, Warszawa 1985 J. Stobienia, Realizacja wierzytelno�ci wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim. Warszawa 1981 Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmuj�cego gospodarstwo rolne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego MCX1V, Krak�w 1993 Rozdzia� I. Uwagi wprowadzaj�ce Literatura: T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP Nr 12/1990; M. Niedo�piai, Czynno�ci prawa spadkowego, Acta UWr. Przegl�d Prawa i Administracji 1996. � l. Podstawowe poj�cia Przedstawienie problematyki prawa spadkowego zacz�� trzeba od wska- l zania, jakie stosunki cywilnoprawne podlegaj� regulacjom zawartym w tym dziale prawa cywilnego. Prawo spadkowe normuje skutki prawne �mierci osoby fizycznej. �mier� podmiotu, kt�remu przys�ugiwa�o okre�lone prawo, z regu�y nie poci�ga za sob� wyga�ni�cia tego prawa. Istniej�ce w chwili �mierci osoby fizycznej stosunki cywilnoprawne tak�e z regu�y nie wygasaj�, lecz przechodz� na inne podmioty. Kwestie z tym zwi�zane normowane s� przepisami prawa spadkowego. Z uwagi na przedmiot regulacji przepisy prawa spadkowego maj� z regu�y charakter bezwzgl�dnie obowi�zuj�cy (ius cogens). W obr�bie problematyki prawa spadkowego podstawowe znaczenie maj� poj�cia: spadkodawca, spadkobierca, spadek, dziedziczenie. Spadkodawc� jest osoba fizyczna, po �mierci kt�rej jej maj�tek przecho- 2 dzi na inne podmioty, tzn. spadkobierc�w. Spadkodawc� mo�e by� wy��cznie cz�owiek, czyli osoba fizyczna. Skutki prawne ustania bytu osoby prawnej, dalsze losy nale��cego do niej maj�tku, normuj� przepisy odnosz�ce si� do takiej osoby prawnej (np. w przypadku sp�dzielni - por. art. 101 PrSp�dz). Spadkodawc� nie mo�e by� natomiast nasciturus. Wprawdzie, mimo skre�lenia � 2 art. 8 KC (art. 2 pkt l ustawy z 30.8.1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie p�odu ludzkiego i warunkach dopuszczalno�ci przerywania ci��y; Dz.U. Nr 139, p�z. 646), nie budzi w�tpliwo�ci, �e dziecko pocz�te ma zdolno�� prawn�, ale jest to zdolno�� warunkowa - pod warunkiem zawieszaj�cym, �e dziecko urodzi si� �ywe. Co do zasady dziecko takie mo�e by� zatem podmiotem praw i obowi�zk�w ju� w okresie �ycia p�odowego. Jak jednak wskazano, zdolno�� ta ma charakter Nb. 1-2 2 Rozdzia� I. Uwagi wprowadzaj�ce warunkowy. Urodzenie si� dziecka nie�ywego lub �mier� nasciturusa powoduje, �e warunek zawieszaj�cy nie spe�ni si�. Nasciturus nie staje si� w�wczas w og�le podmiotem praw i obowi�zk�w maj�tkowych, tak jakby nigdy nie �y�. Wy��cza to mo�liwo�� dziedziczenia praw maj�tkowych, kt�rych podmiotem nasciturus nigdy nie by�. 3 Spadkobierc� czyli podmiotem, na kt�ry przechodzi og� praw i obowi�zk�w maj�tkowych zmar�ego, mo�e by� zar�wno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Obie te kategorie podmiot�w wyposa�one zosta�y przez ustaw� w zdolno�� do dziedziczenia. Spadkobierc� mo�e by� tak�e dziecko pocz�te, ale nie urodzone w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 927 � 2 K-C nasciturus dochodzi do dziedziczenia, je�eli urodzi si� �ywy. 4 Pod poj�ciem spadek rozumie si� og� praw i obowi�zk�w przechodz�cych ze spadkodawcy na spadkobierc� lub kilku wsp�spadkobierc�w. Definicja spadku mo�liwa jest do sformu�owania na podstawie brzmienia art. 922 � l KC. Zgodnie z tym przepisem spadkiem jest og� praw i obowi�zk�w maj�tkowych zmar�ego przechodz�cych z chwil� j ego �mierci na okre�lon� osob� lub okre�lone osoby. Definicj� tak� nale�y jednak oceni� jako niepe�n�. Z brzmienia przepisu wynika, �e na spadkobierc� przechodz� prawa i obowi�zki, kt�rych podmiotem by� spadkodawca, i kt�re nie wygas�y w chwili jego �mierci. Tymczasem w sk�ad spadku wchodz� tak�e takie prawa i obowi�zki, kt�re nie istnia�y w chwili �mierci spadkodawcy, np. obowi�zek zaspokojenia roszcze� o zachowek czy wype�nienia zapis�w i polece�. (Problematyka spadku zostanie bardziej szczeg�owo om�wiona w rozdz. II, por. Nb. 11-42). 5 Pod poj�ciem dziedziczenie rozumie si� przej�cie na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest �mier� osoby fizycznej, og�u praw i obowi�zk�w ze spadkodawcy na spadkobierc� lub kilku wsp�spadkobierc�w. �mier� osoby fizycznej poci�ga za sob� otwarcie spadku (art. 924) oraz nabycie go przez spadkobierc� (art. 925). Dziedziczenie stanowi spos�b nabycia praw i obowi�zk�w okre�lany jako sukcesja generalna. (Bardziej szczeg�owe om�wienie tych zagadnie� w rozdz. III, por. Nb. 43-60). � 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie �wiatowej 6 Bezpo�rednio po zako�czeniu drugiej wojny �wiatowej pal�cym problemem sta�o si� zunifikowanie przepis�w prawnych obowi�zuj�cych na terenie Polski. W obr�bie prawa spadkowego dokonano tego dekretem z 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, p�z. 328 dalej pr.sp.) oraz dekretem z tej Nb. 3-6 � 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie �wiatowej 3 samej daty - Przepisy wprowadzaj�ce prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, p�z. 329). Tak�e 8.10.1946 r. wydany zosta� dekret o post�powaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, p�z. 346) normuj�cy kwestie procesowe z zakresu prawa spadkowego. Stanowi� on niezb�dne uzupe�nienie uregulowa� materialnoprawnych. Wszystkie te akty prawne wesz�y w �ycie 1.1.1947 r. Dekret o prawie spadkowym oparty zosta� na pewnych zasadach, kt�re w wi�kszo�ci obowi�zuj� tak�e w Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyj�to dwa tytu�y dziedziczenia - testament i ustaw�, wyra�nie wskazuj�c na pierwsze�stwo woli spadkodawcy. Pomini�ta zosta�a, znana ustawodawstwem dziel- nicowym, umowa dziedziczenia. Kr�g spadkobierc�w ustawowych zosta� okre�lony stosunkowo w�sko. Z ustawy dziedziczyli: ma��onek zmar�ego, jego zst�pni, rodzice, rodze�stwo i zst�pni rodze�stwa oraz osoby przysposobione. W braku tych os�b do dziedziczenia dochodzi�a gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Pa�stwa. Po wej�ciu w �ycie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej w�adzy pa�stwowej (Dz.U. Nr 14, p�z. 130) przepis art. 27 � l pr.sp. cz�ciowo sta� si� nieaktualny, a jedynym spadkobierc� dochodz�cym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i ma��onka pozosta� Skarb Pa�stwa. Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w okre�lonych sytuacjach nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie �rodk�w utrzymania (art. 23 i 28 pr.sp.). Dekret pocz�tkowo utrzyma� dyskryminacj� dzieci pozama��e�skich. Zgodnie z art. 20 pr.sp. dziecko pozama��e�skie, kt�re nie zosta�o uznane, uprawnione ani zr�wnane, dziedziczy�o z ustawy wy��cznie po matce i jej krewnych. Takie uregulowanie zwi�zane by�o z obowi�zuj�cym, w dacie wej�cia w �ycie prawa spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. - Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, p�z. 52). Przepis ten zosta� uchylony ustaw� z 27.6.1950 r. - Przepisy wprowadzaj�ce Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, p�z. 124). Przepisy o rozrz�dzeniach testamentowych oparte zosta�y na zasadzie swobody testowania. Spadkodawca m�g� dowolnie rozrz�dzi� ca�o�ci� swojego maj�tku. Dla ochrony interes�w najbli�szych krewnych zmar�ego wprowadzona zosta�a instytucja zachowku. Nie przyj�to, obowi�zuj�cego w niekt�- rych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona zosta�a wy��czno�� testamentu jako czynno�ci prawnej pozwalaj�cej rozrz�dzi� ca�ym maj�tkiem na wypadek �mierci. Wprowadzony zosta� tak�e zakaz sporz�dzania testament�w wsp�lnych. Dekret o prawie spadkowym nie zawiera� natomiast przepis�w szczeg�lnych dotycz�cych dziedziczenia gospodarstw rolnych, reguluj�cych t� kwesti� w spos�b odbiegaj�cy od og�lnych zasad dziedziczenia. Dopiero ustawa Nb. 6 4 Rozdzieli I. Uwagi wprowadzaj�ce z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podzia�u gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, �p�z. 168) wprowadzi�a szczeg�lne regu�y dziedziczenia takich gospodarstw. Nabycie gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia uzale�nione zosta�o od spe�nienia dodatkowych przes�anek po stronie spadkobiercy. Postanowienia tej ustawy, z pewnymi tylko zmianami, znalaz�y si� w Kodeksie cywilnym. � 3. �r�d�a i systematyka obowi�zuj�cego prawa spadkowego I. Uwagi og�lne Przepisy okre�laj�ce skutki �mierci osoby fizycznej zawarte s� w ksi�dze IV Kodeksu cywilnego (art. 922- 1088). Ponadto uregulowania z tego zakresu znale�� mo�na w przepisach wprowadzaj�cych Kodeks cywilny. W szczeg�lno�ci chodzi o art. XXI i XXIII, a tak�e o art. LI-LXIII PWKC. Problematyk� zwi�zan� ze spadkobraniem normuj� art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, p�z. 321). Z przepis�w zawartych poza Kodeksem cywilnym nale�y wymieni� rozporz�dzenie Rady Ministr�w z 12.12.1990 r. w sprawie warunk�w dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, p�z. 519). Istotne znaczenie w zakresie prawa spadkowego maj� uregulowania proceduralne. Dzia� IV ksi�gi II cz�ci I KPC (art. 627-691 KPC) zawiera uregulowania spraw z zakresu prawa spadkowego rozpoznawanych w post�powaniu nieprocesowym. Warto podkre�li�, �e ustaw�z 14.2.1991 r. - Przepisy wprowadzaj�ce ustaw� - Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu post�powania cywilnego i ustawy o ksi�gach wieczystych (Dz.U. Nr 22, p�z. 92) przywr�cono w�a�ciwo�� s�d�w w wi�kszo�ci kwestii zwi�zanych z dziedziczeniem. W miejsce pa�stwowych biur notarialnych s�d spadku jest obecnie w�a�ciwy w zakresie m.in. zabezpieczenia spadku (art. 633-635 KPC), spisu inwentarza (art. 637 KPC), otwarcia i og�oszenia testamentu (art. 646 i nast. KPC). II. Systematyka ksi�gi IV KC Ksi�ga IV KC dzieli si�, podobnie jak inne ksi�gi, na poszczeg�lne tytu�y. W tytule I zawarte s� uregulowania o charakterze og�lnym, maj�ce zastosowanie zar�wno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i testamentowym. W tytule Nb. 7-8 � 3. �r�d�a i systematyka obowi�zuj�cego prawa spadkowego 5 tym unormowane zosta�y ponadto podstawowe zasady prawa spadkowego, takie jak np. zasada pierwsze�stwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym (art. 926 � 2). Tytu� II okre�la regu�y dziedziczenia ustawowego, a tytu� III - rozrz�dzenia na wypadek �mierci. W tytule III unormowane zosta�y kwestie odnosz�ce si� do testamentu w og�le (art. 941-948), przepisy okre�laj�ce form� testamentu (art. 949-958), przepisy odnosz�ce si� do tre�ci testamentu (powo�anie spadkobiercy - art. 959-967 KC, zapis i polecenie - art. 968-985), a tak�e przepisy okre�laj�ce sytuacj� wykonawcy testamentu (art. 986-990). Tytu� IV normuje instytucj� zachowku. Instytucja ta s�u�y ochronie interes�w najbli�szych krewnych i ma��onka spadkodawcy, kt�rzy nie doszli do dziedziczenia lub otrzymali ze spadku stosunkowo niewielk� warto��. Tytu�y V-VIII okre�laj�, szeroko rozumian�, sytuacj� spadkobiercy. Zawarte w nich zosta�y przepisy normuj�ce przyj�cie i odrzucenie spadku (art. 1012-1024), stwierdzenie nabycia spadku i ochron� spadkobiercy (art. 1025-1029), odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadkowe (art. 1030- 1034) oraz wsp�lno�� maj�tku spadkowego i dzia� spadku (art. 1035-1046). Tytu� IX zawiera ure- gulowania um�w dotycz�cych spadku. Tytu� X wreszcie normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych. III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych zgodnie z obecnym 9 brzmieniem KC oparte zosta�o na zasadach og�lnych. Ustawa nie ogranicza swobody testowania. Spadkodawca mo�e powo�a� do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dowoln� osob�, niezale�nie od tego, czy ma ona tzw. kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa. W obr�bie dziedziczenia ustawowego nadal obowi�zuje zasada, zgodnie z kt�r� do dziedziczenia dochodz� jedynie osoby, kt�re spe�niaj� przes�anki okre�lone w art. 1059-1062 KC. Jednak w braku takich os�b lub w sytuacji, gdy do dziedziczenia z ustawy uprawnione s� jedynie osoby, w chwili otwarcia spadku trwale niezdolne do pracy, ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego podlega zasadom og�lnym (art. 1063). Zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych podlega�y daleko id�cym zmianom. Jak wspomniano (por. Nb. 6), dekret o prawie spadkowym nie zawiera� przepis�w poddaj�cych dziedziczenie gospodarstw rolnych regu�om odmiennym od og�lnych regu� dziedziczenia. Jednak w wyniku decyzji politycznych poddano to dziedziczenie daleko id�cym ograniczeniom. Przewidywa�a je pocz�tkowo ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podzia�u gospodarstw rolnych Nb. 9 6 Rozdzia� I. Uwagi wprowadzaj�ce (Dz.U. Nr 28, p�z. 168). Wesz�a ona w �ycie 5.7.1963 r., a wi�c przed uchwaleniem Kodeksu cywilnego. Stanowi�a !ex specialis w stosunku do przepis�w dekretu o prawie spadkowym. Przepisy tej ustawy w du�ym stopniu zosta�y przej�te przez Kodeks cywilny, zar�wno w zakresie ogranicze� obrotu nieru- chomo�ciami rolnymi inter vivos, jak i w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie wdaj�c si� w tym miejscu w szczeg�y, nale�y wskaza�, �e pocz�tkowo bardzo rygorystyczne ograniczenia w zakresie zar�wno ustawowego, jak i testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (por. w szczeg�lno�ci art. 1059-1063 oraz art. 1065 KC w pierwotnym brzmieniu), by�y stopniowo �agodzone. Dokonywano tego kolejnymi ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniaj�c� ustaw� Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, p�z. 252); z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu w�asno�ci gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, p�z. 81); z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, p�z. 321). Ustawa z 1982 r. poszerzy�a kr�g spadkobierc�w ustawowych gospodarstwa rolnego (art. 1059-1062 KC w brzmieniu ustalonym t� ustaw�), wy��czy�a ustawowe dziedziczenie Skarbu Pa�stwa w sytuacji, gdy �aden spadkobierca ustawowy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia tego gospodarstwa (art. 1063 � l KC w pierwotnym brzmieniu), a tak�e rozszerzy�a kr�g os�b, kt�re spadkodawca m�g� powo�a� w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego - art. 1065 KC. (Szerzej o ewolucji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych por. Pi�towski, Prawo, s. 22 i nast. oraz s. 101 i nast.; ten�e [w:] System, T. IV, s. 146 i nast.). Ustawa z 1990 r. przywr�ci�a pe�n� swobod� testowania w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych, zachowuj�c jednak odr�bne zasady dziedziczenia ustawowego. Istnienie tych ogranicze� nale�y oceni� jako dyskusyjne. � 4. literatura polskiego prawa spadkowego 10 Literatura prawa spadkowego to przede wszystkim opracowania o charakterze podr�cznikowym. Na czo�o wysuwaj� si� prace znakomitego cywilisty, prof. Jana Gwiazdomorskiego. Najbardziej obszerne opracowanie zagadnie� spadkowych, zawieraj�ce systemowe ich om�wienie, powsta�o pod rz�dem dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. Mowa o Prawie spadkowym (Warszawa 1959), kt�re w cz�ciach omawiaj�cych podstawowe zagadnienia prawa spadkowego w spos�b teoretyczny, zachowa�o aktualno��. Praca ta by�a recenzowana przez A. Ohanowicza (RPEiS Nr 4/1959), S. Szera (PiP Nr 8- 9/1959) Nb. 10 � 4. Literatura polskiego prawa spadkowego 7 oraz J. Pietrzykowskiego (NP Nr 12/1959). Pod rz�dem Kodeksu cywilnego J. Gwiazdomorski opracowa� podr�cznik Prawo spadkowe w zarysie (I wydanie Warszawa 1967). Recenzowany by� on przez B. Dobrza�skiego (NP Nr 6/1968), J. Sf. Pi�towskiego (PiP Nr 8-9/1968) oraz W. �ywickiego (Pal. Nr 1/1970). Kolejne wydania tego podr�cznika ukazywa�y si� w 1968 r., 1971 r. (skr�cone, a jednocze�nie uzupe�nione). Od 1985 r. (IV wydanie) podr�cznik ten ukazuje si� w opracowaniu i aktualizacji A. M�czy�skiego. Drugim znakomitym podr�cznikiem z zakresu prawa spadkowego jest opracowanie J. Sl. Pi�towskiego, Prawo spadkowe. Zarys wyk�adu. (I wydanie Warszawa 1973). Recenzje: J. Ignatowicza (PiP Nr 6/1974), J. Pietrzykowskiego (NP Nr 6/1974). Kolejne wydania (1979 r., 1982 r., 1987 r. - by�y aktualizowane z uwagi na zmiany stanu prawnego). Wydanie IV (1987 r.) powsta�o przy wsp�pracy B. Kordasiewicza. Niedawno ukaza� si� tak�e podr�cznik E. Niezbeckiej, Prawo spadkowe w zarysie (Lublin 1998). Odr�bn� pozycj� stanowi tom IV Systemu prawa cywilnego (Ossolineum 1986) po�wi�cony prawu spadkowemu. Poszczeg�lne jego cz�ci opracowali J. St. Pi�towski, S. W�jcik. J. Kosik, E. Drozd. Redaktorem Systemu by� prof. W. Czach�rski, a redaktorem tomu - prof. J. St. Pi�towski. Rozwa�ania za- warte w tym opracowaniu uwzgl�dniaj� orzecznictwo i literatur� na dzie� 30.6.1982 r., natomiast stan prawny na dzie� 1.1.1983 r. Straci�y one zatem cz�ciowo aktualno�� z uwagi na zmiany stanu prawnego. W obr�bie prawa spadkowego zmiany te, jak ju� wskazywano, nie by�y jednak zbyt daleko id�ce. Opracowanie to zachowa�o zatem w du�ej cz�ci aktualno��. Przepisy prawa cywilnego s� natomiast przedmiotem komentarzy. Chronologicznie ukaza�y si� nast�puj�ce opracowania: - Kodeks cywilny. Komentarz (Warszawa 1972). Tom III, komentuj�cy przepisy ksi�gi IV KC, jest dzie�em s�dzi�w S�du Najwy�szego: F. B�ahuty, J. Pietrzykowskiego, J. Policzkiewicza. Recenzja J. Gwiazdomorskiego (NP Nr 1/1973). Obszerne uwagi tam zawarte uwzgl�dniaj� stan prawny na dzie� 1.1.1971 r. W suplemencie natomiast om�wione zosta�y uregulowania zawarte w ustawie z 1971 r. zmieniaj�cej Kodeks cywilny. - Kodeks cywilny z komentarzem (I wydanie - Warszawa 1980, II wydanie, Warszawa 1989 r.). Uwagi do uregulowa� zawartych w ksi�dze IV KC opracowa� prof. L. Stecki. - Kodeks cywilny. Komentarz, T. II, Warszawa 2000 (wydanie II), gdzie przepisy ksi�gi IV skomentowane zosta�y przez M. Pazdana i J. Pietrzykowskiego. - E. Skowro�ska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Ksi�ga czwarta. Spadki (Warszawa 1995). Recenzje J. Pietrzykowskiego (PiP Nr 10-11/1995) Nb. 10 8 Rozdzia� l. Uwagi wprowadzaj�ce oraz. A. Szpimara (KPP Nr 4/1995). Wydanie drugie (Warszawa 1999) uwzgl�dnia stan prawny na dzie� 1.9.1999 r. W por�wnaniu z innymi dzia�ami prawa cywilnego stosunkowo niewiele pojawia si� opracowa� o charakterze monograficznym, przy czym cz�� spo�r�d nich omawia problematyk� spadkow� w prawie prywatnym mi�dzynarodowym. Wskaza� jednak nale�y m.in. na nast�puj�ce opracowania: A. M�-czy�ski, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym mi�dzynarodowym (Warszawa-Krak�w 1976); B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych (Ossolineum 1978); E. Niezbecka, Zapis (Lublin 1990); J. Stobienia, Realizacja wierzytelno�ci wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim (Warszawa 1981); E. Skowro�ska, Odpowiedzialno�� spadkobierc�w za d�ugi spadkowe (Warszawa 1985); E. Skowro�ska, Forma testamentu w prawie polskim (Warszawa 1991); Z Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmu- j�cego gospodarstwo rolne (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego MCXIV, Krak�w 1993). Ponadto wskaza� nale�y opracowania analizuj�ce zagadnienia zwi�zane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych: J. Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych (Warszawa 1965); F. B�ahuta, J. St. Pi�- towski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obr�t, dziedziczenie, podzia� (Warszawa 1967); J. Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunk�w prawnych w rolnictwie (Warszawa 1984). Po uchwaleniu Kodeksu cywilnego w literaturze pojawi�y si� opracowania w formie artyku��w, ale odnosz�ce si� do ca�o�ci problematyki ksi�gi IV KC. Wskaza� tu mo�na: B. Dobrza�ski, Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadzi� k.c., (Pal. Nr 7/1964); W. Chojnowski, Niekt�re zagadnienia z prawa spadkowego, (Pal. Nr 7-8/1965); J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL, (PiP Nr /l 965). R�wnie� po uchwaleniu ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, pojawi�y si� opracowania omawiaj�ce w spos�b generalny dokonane zmiany (m.in. J. Pietrzykowski, Nowy stan w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podzia�u, NP Nr 10-12/1990; E. Skowro�ska, Kilka uwag o nowelizacji prawa spadkowego, Pal. Nr 1-2/1991). Ocena dokonanych w Kodeksie zmian zawarta jest tak�e y/ przedmowach do wydawanych tekst�w ustawy (m.in. J. Pietrzykowski, Warszawa 1991; S. W�jcik, Bielsko-Bia�a 1993; A. Szpunar, Warszawa 1993). Pomocne w poznawaniu zagadnie� prawa spadkowego mog� by� tak�e opracowania powsta�e pod rz�dem dekretu o prawie spadkowym. Poza podr�cznikiem J. Gwiazdomorskiego wskaza� nale�y: A. Bazi�ski, Prawo spadkowe. Komentarz (��d� 1948); W. Chojnowski, Prawo spadkowe (Warszawa 1951); S. Szer, Prawo spadkowe (Warszawa 1955). Wskaza� tak�e nale�y Nb. 10 � 4. Literatura polskiego prawa spadkowego 9 opracowanie zatytu�owane Materia�y dyskusyjne do projektu Kodeksu cywilnego (Warszawa 1955). Zawiera ono materia�y Sesji Naukowej, kt�ra odby�a si� 8-10.12.1954 r., a dotyczy�a zagadnie� kodyfikacyjnych prawa cywilnego. Poszczeg�lne zagadnienia prawa spadkowego omawiane s� ponadto w mniejszych opracowaniach (artyku�, glosa). Nie spos�b wymieni� tego typu opracowa�, chocia�by przyk�adowo. Powo�ywane b�d� one natomiast w dalszym toku wywod�w. Sz