SZKOLNICTWO POWSZECHNE W POLSCE W LATACH 1918�1932 II MONOGRAFIE Z DZIEJ�W O�WIATY POD REDAKCJA TOM XII PRACOWNIA DZIEJ�W O�WIATY POLSKIEJ AKADEMII NAUK KLEMENS TRZEBIATOWSKI SZKOLNICTWO POWSZECHNE W POLSCE W LATACH 1918-1932 WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIE] AKADEMII NAUK 1000130065 WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1970 KOMITET REDAKCYJNY JAN DOBRZANSKI, J�ZEF MI�SO, IGNACY ZAR�BSKI 5.7413 Ok�adk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Teresa Grodzieka Printed, in Poland Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo. Wroc�aw 1970. Nak�ad 500 + 130 egz. Obj�to��: ark. wyd. 26,70, ark. druk. 23, ark. form. A-1 30,60. Papier druk. sat. kl. V, 70 g, 70X100. Oddano do sk�adania 24 X 1969, podpisano do druku 19 V 1970, druk uko�czono w czerwcu 1970 r. Wroc�awska Drukarnia Dzie�owa, Wroc�aw, ul O�awska 10/11. Zam. nr 3349/A. C-8. Cena z� 60,� WST�P Praca obejmuje jeden z prze�omowych okres�w w kszta�towaniu si� polskiego systemu o�wiatowego. ^VV_zwi�zkujZjCx�zyskaniem. w 1918 r. niepodleg�o�ci spo�ecze�stwo polskie musia�o przej�te od zaborc�w szkolnictwo przebudowa� od podstaw i stworzy� ustr�j o�wiatowy, kt�ry by odpowiada� potrzebom nowego pa�stwa. Tworzenie nowego systemu wychowawczego odbywa�o si� w skomplikowanych warunkach, w ostrej walce ideologicznej i politycznej. ""Przedmiotem szczeg�lnego zainteresowania by�a sprawa szkolnictwa pocz�tkowego, zwanego w omawianym okresie powszechnym. Jego poziom, stopie� upowszechnienia i miejsce w ca�ym systemie o�wiatowo-wychowawczym wi�za�y si� �ci�le z budow� ustroju pa�stwa polskiego, z perspektywami jego rozwoju ekonomicznego i spo�eczno-politycznego. Ka�de te� ugrupowanie polityczne podchodzi�o do sprawy o�wiaty ludowej od innej strony, a przede wszystkim pragn�o szkolnictwo powszechne nodDorzadkowa� swoim celom. WA�NIEJSZE DOSTRZE�ONE B��DY DRUKU Str. Wiersz Jest Powinno by� 279 9 od g. druga ru- bryka ta- beli 295,8 f 195,8 286 6 od g. naoko�o rz�dz�cego naoko�o bloku rz�dz�cego K. Trzeblatowski : Szkolnictwo powszechne... ze szkolnictwem �rednim i wy�szym. Powy�szy stosunek do spraw: o�wiatowych, tkwi�cy bezsprzecznie u podstaw wszystkich program�w prawicowych ugrupowa� politycznych, nie zawsze by� w �cis�y spos�b precyzowany, ani te� przez wszystkich ich cz�onk�w u�wiadamiany, niemniej jednak zawa�y� powa�nie na kierunku rozwoju szkolnictwa w nowym pa�stwie polskim. < W pierwszym okresie niepodleg�o�ci stosunkowo silnie akcentowa�y I poszczeg�lne organizacje oraz partie i stronnictwa polityczne spraw� unarodowienia szkolnictwa, konieczno�� oparcia wychowania i nauczania na polskich dobrach kulturalnych i usuni�cia wszelkich form i tre�ci, zwi�zanych z akcj� wynaradawiaj�c� zaborc�w. W zwi�zku z d�ugoletni� tradycj� walk o szko�� polsk� has�a te wysun�y si� przy budowie nowego ustroju o�wiatowego na czo�owe miejsce i przes�ania�y cz�sto klasowe aspekty systemu wychowawczego. Tworz�c po raz pierwszy od czas�w rozbiorowych w�asne instytucje wychowania narodowego, nauczyciele i dzia�acze spo�eczno-polityczni szukali z jednej strony wzor�w w post�powej spu�ci�nie Polski z czas�w O�wiecenia, szczeg�lnie z dorobku Komisji Edukacji Narodowej, a z drugiej strony starali si� wykorzysta� do�wiadczenia polskich instytucji o�wiatowo--wychowawczych z czas�w zaborczych oraz europejski i ameryka�ski dorobek nauk pedagogicznych. Zar�wno fakt odzyskania niepodleg�o�ci jak i ruchy rewolucyjne w Europie, zw�aszcza w Rosji, wp�yn�y w powa�nym stopniu na uaktywnienie, a jednocze�nie i na radykalizacj� mas spo�ecznych w, Polsce. W czasach zaborczych ��czono cz�sto spraw� walki o wyzwolenie narodowe z has�ami walki z absolutyzmem carskim czy pruskim, z uciskiem w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i o�wiatowej. St�d te� has�a demokratyzacji ustroju politycznego i przygotowania do udzia�u w �yciu politycznym mas pracuj�cych przez szeroko rozbudowane i dost�pne dla wszystkich szkolnictwo by�y tak powszechne i oczywiste, �e nawet zachowawcze ugrupowania polityczne nie �mia�y otwarcie tym tendencjom si� przeciwstawi�. Powy�sze czynniki spowodowa�y, �e zar�wno w ostatnich latach pierwszej Wojny �wiatowej, jak i w pocz�tkowym okresie niepodleg�o�ci prawie wszyscy nauczyciele i dzia�acze o�wiatowi, niezale�nie od orientacji politycznych, starali si� wysuwa� jak najbardziej nowoczesne, demokratyczne i na naukowych podstawach oparte koncepcje ustroju szkolnego. Czyni�y to nie tylko takie organizacje, znane z demokratycznych program�w i post�powych tendencji, jak Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szk� Pocz�tkowych i Zwi�zek Polskiego Nauczycielstwa Ludowego, ale tak�e Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, znane sk�din�d jako organizacja o nastawieniu prawicowym i zachowawczym. W miar� jednak pot�gowania si� walk politycznych, a przede wszystkim umacniania si� przy w�adzy klas posiadaj�cych przy jednoczesnym narastaniu trudno�ci ekonomicznych, ujawnia�y si� coraz wyra�niejsze r�nice w pogl�dach na ustr�j szkolny u poszczeg�lnych dzia�aczy nauczycielskich i spo�eczno-politycznych. Wielki entuzjaizm post�powych pedagog�w zosta� przygaszony przez pi�trz�ce si� przeszkody natury gospodarczej, politycznej, organizacyjnej i kadrowej. Pierwsze do�wiadczenia i poszukiwania oraz pr�by realizacji przynios�y jednocze�nie wiele rozczarowa� i niepowodze�. Badanie tych wszystkich zagadnie� i ustalenie hierarchii czynnik�w decyduj�cych o linii rozwojowej szkolnictwa i jego funkcji w ca�okszta�cie �ycia publicznego w pa�stwie polskim nastr�cza�o du�o trudno�ci. Ilo�� wprawdzie materia��w �r�d�owych i opracowa� do omawianego tematu jest stosunkowo obfita, ale jednocze�nie bardzo r�norodna pod wzgl�dem warto�ci naukowej. Trzeba je by�o podda� starannej analizie i selekcji, cz�sto bowiem obiektywn� prawd� przes�ania�y tendencje natury politycznej czy propagandowej. Nie bez znaczenia jest fakt, �e .w obecnych czasach s� jeszcze �ywe tradycje z okresu mi�dzywojennego; starsze pokolenie uczy�o si� w �wczesnych szko�ach, zna je wi�c z w�asnych prze�y� i do�wiadcze�. Mo�na by�o w zwi�zku z tym uzupe�ni� niekt�re luki w materia�ach �r�d�owych czy te� uzyska� na�wietlenie pewnych fakt�w drog� ankietyzacji i wywiadu albo przez wykorzystanie pami�tnik�w i wspomnie� pracownik�w o�wiatowych oraz dzia�aczy spolecznonpolityoznych omawianego okresu. Jednocze�nie trzeba si� by�o liczy� z faktem, �e s�dy te i opinie s� w wi�kszo�ci wypadk�w subiektywne, odzwierciedlaj� ukszta�towane w pewnych �rodowiskach spo�ecznych i ugrupowaniach politycznych pogl�dy i postawy. Istniej�ce wi�c �ywe tradycje przes�aniaj� cz�stokro� w�a�ciwy stan rzeczy, utrudniaj� obiektywn� ocen� fakt�w, sugeruj� przyj�cie utartych ju� s�d�w i pogl�d�w. Trzeba by�o to wszystko poddawa� rewizji i ponownej ocenie, opieraj�c si� na jak najwi�kszej ilo�ci materia��w i �r�de�. W pierwszych latach Polski Ludowej nie ukaza�y si� �adne prace naukowe na temat szkolnictwa w latach mi�dzywojennych1. Nieliczne artyku�y datuj� si� od r. 1950. Pewnego rodzaju wst�pem do bada� szkolnictwa w omawianym okresie jest artyku� Zygmunta Mys�akow-skiego i Ignacego Szaniawskiego w �Nowej Szkole" z 1950 r., pt. Pedagogika i o�wiata w Polsce w latach 1918-1939. Wymienieni autorzy dokonali krytycznego przegl�du g��wnych kierunk�w rozwoju szkolnictwa i teorii pedagogicznych oraz wskazali na klasowe aspekty polityki szkolnej �wczesnych bur�uazyjnych rz�d�w polskich. Praca ta, nie maj�ca wystarczaj�cej podbudowy w postaci odpowiedniej ilo�ci materia��w �r�d�owych, nie mog�a jeszcze da� dbstate- 1 W 1945 r. ukaza� si� tylko w pierwszym numerze �NSzk" z 1945 r. kr�tki artyku� �. K or m a nowe j pt. Szkolnictwo polskie w latach 1918�1939. 8 cznie udokumentowanych i w pe�ni obiektywnych ocen fakt�w i os�b, niemniej jednak ukaza�a drog� do dalszych poszukiwa� i bada� 2. Bardziej wnikliwe i oparte na szerszej bazie �r�d�owej prace na temat szkolnictwa okresu mi�dzywojennego zaczyna�y si� ukazywa� po 1956 r., zw�aszcza w latach sze��dziesi�tych. Pewnego rodizaju wprowadzeniem do bada� nad szkolnictwem pocz�tkowym w wymienionym okresie jest artyku� Mariana Falskiego w �Rozprawach z Dziej�w O�wiaty" z 1958 r., pt. Koncepcja szko�y powszechnej i jej roli w okresie mi�dzywojennym 3. Falski, znany badacz tego problemu w latach 1918�1939, stara si� w wy�ej wymienionej pracy przewarto�ciowa� niekt�re uprzednie swoje stanowiska w sprawach o�wiatowych, a ponadto dokona� przegl�du najwa�niejszych czynnik�w, kt�re- wp�yn�y na kszta�towanie si� koncepcji szko�y powszechnej i jej realizacji w Polsce przedwrze�niowej. W latach 1958�1967 ukaza�o si� ju� szereg obszerniejszych rozpraw. �adna z nich nie zaj�a si� wprawdzie wy��cznie szkolnictwem powszechnym ani te� ca�ym omawianym czasokresem, ale wiele z nich poruszy�o szereg spraw zwi�zanych z niniejsz� prac�. Szczeg�lnie du�o nowego materia�u oraz nowych koncepcji, aczkolwiek przede wszystkim z drugiej po�owy lat mi�dzywojennych, wnios�a praca Bronis�awa �ugowskiego Szkolnictwo w Polsce w latach 1929-1939 w opinii publicznej. Pewn� pr�b� ukazania sytuacji spo�eczno-politycznej, w jakiej w og�le toczy�a si� walka o system szkolny w pierwszych latach niepodleg�o�ci, jest praca Janiny Schoenbrenner Walka o demokratyczn� szko�� polsk� w latach 1918�1922. Problem kszta�towania si� systemu pedagogiczno-dydaktycznego ukazuje w swej rozprawie Koncepcja kszta�cenia og�lnego w programach szko�y polskiej w latach-1919�1922 Maria Lipowska, a. krytyczn� analiz� systemu wychowawczego daje Stanis�aw Jedlewski w pracy Krytyka wychowania narodowego i pa�stwowego. Problem atmosfery pedagogicznej w szkolnictwie powszechnym oraz 'rol� post�powych ugrupowa� politycznych i Zwi�zku Nauczycielstwa Polskiego w walce z tendencjami do klerykalizacji wychowania ukazuj� takie publikacje, jak Stanis�awa Michalskiego O szko�� woln� oraz Feliksa Araszkiewicza Problem laicyzacji w okresie przygotowania konstytucji w 1921 r. i Op�r przeciw pr�bom sklerykalizowania o�wiaty polskiej w okresie zawierania konkordatu *. 2 Z. Mys�akowski i J. Szaniawski, Pedagogika i o�wiata w Polsce W latach 1918�1939, �NSzk" 1950, nr 5. 8 M. Falski, Koncepcja szko�y powszechnej i jej roli w okresie mi�dzywojennym, �Rozprawy z Dziej�w O�wiaty", Wroc�aw 1958, t. I. 4 B. �ugowski, Szkolnictwo w Polsce w latach 1929�1939 w opinii publicznej, Warszawa 1961; J. Schoenbrenner, Walka o demokratyczn� szkol� w latach 1918�1922, Warszawa 1963; ^M. Lipowska, Koncepcja kszta�cenia og�lnego Powa�ne znaczenie dla skrystalizowania si� pogl�d�w na polsk� my�l o�wiatow� i wychowawcz� mia�y prace na temat post�powych pedagog�w d dzia�aczy o�wiatowych okresu mi�dzywojennego oraz wydanie ich dzie�, np. Wac�awa Wojty�skiego, W�adys�awa Ozgi, �anny Kormanowej i Micha�a Szulkina o W�adys�awie Spasowskim, �anny Kor-v manowej, Mariana Falskiego, Hanny Mortkowicz-Olczakowej i Natalii-G�-siorowskiej o Stefanii Sempo�owskiej, Ryszarda Wroczy�skiego o Helenie Radli�skiej, Wincentego Okonia o Antonim Boles�awie Dobrowolskim, Jana Zborowskiego o Henryku Rowidzie, Zbigniewa Marciniaka o Adamie Pr�chniku i saeregu innych s. Pewne �wiat�o na genez� niekt�rych koncepcji o�wiatowych rzucaj� ostatnio publikowane w �Nowej Szkole" przez historyk�w wychowania z Pracowni Dziej�w O�wiaty PAN kr�tkie charakterystyki czo�owych dzia�aczy pedagogicznych i o�wiatowych okresu mi�dzywojennego, np. J�zefa Mi�so o Ludwiku Krzywickim, Karola Pozna�skiego o Zygmuncie Nowickim i Stanis�awie Kalinowskim, �ucji Borodziej o Irenie Kosmow-skiej, Feliksa Araszkiewicza o Adamie Pr�chniku 6. Wyj�tkowo wa�n� pozycj� w dotychczasowych opracowaniach zajmuje, ksi��ka �ukasza Kurdybachy Wp�yw Rewolucji Pa�dziernikowej-i szko�y radzieckiej na polsk� my�l o�wiatow� 1918�1939. Praca ta po w programach szko�y polskiej w latach 1919�1922, Toru� 1961; S. Jedle,wski, Krytyka wychowania pa�stwowego. Tendencje nacjonalistyczne w nauczaniu i wychowaniu okresu dwudziestolecia mi�dzywojennego, �Studia Pedagogiczne", Warszawa 1959, t. VII; S. Michalski, O szko�� woln�, Warszawa 1959; F. Arasz-k i e w i c z, Op�r przeciw pr�bom sklerykalizowania o�wiaty polskiej w okresie zawierania konkordatu, �Rozprawy z Dziej�w O�wiaty", Wroc�aw 1964, t. VII; Problem laicyzacji w okresie przygotowywania konstytucji w roku 1921, �PHO" 1967, nr 2. ' 5 Wspomnienia o W�adys�awie Spasowskim. Pod red. M. Szulkina, Warszawa 1961; W. Spasowski, Dziecko i spo�ecze�stwo (fragmenty z III cz�ci Wyzwolenia cz�owieka). Przedmowa W. Ozgi, Warszawa 1958; ten�e, Wyb�r pism. Opracowa� i przedmow� zaopatrzy� W. Ozga. S�owo wst�pne �. Kormanowa, Warszawa 1949; ten�e, Wyb�r pism pedagogicznych. Opra�. W. Wojty�ski, Warszawa 1949; ten�e, Cz�owiek i �wiat. Fragmenty z Wyzwolenia cz�owieka. Pos�owie M. Szul-kin, Warszawa 1958; ten �'e, Zasady samokszta�cenia. Wst�p i przypisy W. Wojty�ski, Warszawa 1961; 2. Kormanowa, Wspomnienia o Stefanii Sempo�owskiej, ��d� 1945; H. M o r t k o w i cz-O l c z a k o w a, Panna Stefania. Dzieje i �ycie Stefanii Sempolowskiej, Warszawa 1961; S. Sempo�owska, Pisma pedagogiczne. S�owo wst�pne M. Falski, Warszawa 1960; A. B. *D o b r o w o l s k i, Pisma pedagogiczne, i. Ustr�j o�wiatowy, Warszawa 1958; H. Radli�ska, Pedagogika spo�eczna. Wst�p R. Wroczy�ski i A. Kami�ski, Wroc�aw 1961. 61 �. Borodziej, Irena Kosmowska, �NSzk" 1967, nr 1; K. Pozna�ski, Zygmunt Nowicki, �NSzk" 1966, nr 3; ten�e, Stanis�aw Kalinowski, �NSzk" 1967, nr 2; F. A r a s z k i e w i c z, Adam Feliks Pr�chnik, �NSzk" 1966, nr 7/8; J. Mi�so, Ludwik Krzywicki, �NSzk" 1966, nr 1. 10 raz pierwszy ukazuje w �wietle skrupulatnie zebranych materia��w drogi przenikania do Polski nowej koncepcji o�wiatowo-wychowawczej, ukszta�towanej w wyniku Rewolucji Pa�dziernikowej w Kraju Rad. W zwi�zku z przedstawieniem przez autora zasi�gu i wielko�ci tych wp�yw�w na polsk� my�l o�wiatow� rysuj� si� ja�niej �r�d�a radykali-zacji niekt�rych grup nauczycieli i dzia�aczy o�wiatowych 7. Pewnego rodzaju wprowadzenie do analizy problem�w o�wiatowych w powi�zaniu z ca�okszta�tem zagadnie� ekonamiezno^politycznych i spo�ecznych da� w swych rozprawach Henryk Jab�o�ski, szczeg�lnie w pracach U �r�de� tera�niejszo�ci i Z dziej�w szkolnictwa pedagogicznego w Polsce. Ostatnio ukaza�o si� szereg prac naukowych, dotycz�cych zagadnie� ekonomicznych, politycznych i spo�ecznych okresu mi�dzywojennego, z kt�rych najwi�ksz� warto�� dla lepszego zrozumienia zagadnie� o�wiatowych ma rozprawa Janusza �arnowskiego Struktura spo�eczna inteligencji w Polsce w latach 1918�1939. Dostarcza'bowiem z jednej strony dodatkowych materia��w dotycz�cych. 'H-^itury spo�ecznej kadry nauczycielskiej, a z drugiej strony ukazuje �wietle danych statystycznych niekt�re rezultaty pracy szkolnej, migdzy innymi jej wp�yw na przekszta�canie si� sk�adu socjalnego luino�ci w Polsce8. Poza tym pewien pogl�d na kadr� nauczycielsk� ucz�c� w szko�ach powszechnychxdaje praca Jana Kulpy Kszta�cenie nauczycieli w Polsce w latach 1918�1939*. Specyficzne miejsce w literaturze przedmiotu zajmuj� prace o charakterze pami�tnikarskim czy wspomnieniowym, np. Eustachego Kuroczki, Zygmunta Nowickiego, W�odzimierza Ga�eckiego, Romualda Petrykow-skiego, Kazimierza Maja, Stanis�awa Dobrowolskiego, Wac�awa Polkow-skiego i innych 10. Ich prace s� ujmowane z r�nych pozycji ideologicz- 7 �. Kurdybacha, Wp�yw Rewolucji Pa�dziernikowej i s'zkoly radzieckiej na polsk� my�l o�wiatow� 1918�1939, Warszawa 1967. 8 J. Zarnowski, Struktura spo�eczna inteligencji w Polsce w latach 1918� �1939, Warszawa 1964. 9 J. *Kulpa, Kszta�cenie nauczycieli w Polsce w latach 1918�-1939, Wroc�aw 1963. 10 E. K u r o c z k o, Na trudnej drodze nauczyciela. Autobiografia. Rozprawy. Artyku�y. Wspomnienia o Eustachym Kuroczce, Warszawa 1962; Z. N o w i c k i, Rozwa�ania ideologiczne, Warszawa 1947; W. Ga�ecki, Jeszcze raz przez �ycie, Warszawa 1966; K. Maj, T�o historyczne i spo�eczne ruchu nauczycielskiego w Polsce, Warszawa 1947; S. D�br o wolski, Szkolne ogniska wychowawcze, [w:] Eksperymenty pedagogiczne w Polsce. Wst�p B. Suchodolski. Materia�y zebrali W. Dzierzbicka i S. Dobrowolski, Wroc�aw 1963; W. Dzierzbicka, Dzieje jednej szko�y, Warszawa 1960; R. P e t r y.k o w s k i, Szko�y do�wiadczalne w �odzi w latach 1923�1929, �PHO" 1961, nr 2; W. Polkowski-i T. W o j e � s k i, Z dziej�w walk o powszechno�� nauczania i jednolito�� szkolnictwa w Polsce, �PHO" 1959. nr 1. 11 nych, odzwierciedlaj� cz�sto subiektywne pogl�dy i stanowiska autor�w i w zwi�zku z tym wymagaj� specjalnie starannego przewarto�ciowania. Daj� jednak du�o konkretnych fakt�w i najlepiej obrazuj� atmosfer�, w jakiej toczy�a si� walka o system o�wiatowy. Szczeg�lnie wa�n� pozy- � c je w�r�d tych wydawnictw zajmuj� prace Czes�awa Wycecha, kt�ry stara si� da� stosunkowo szerok� charakterystyk� �wczesnych stosunk�w politycznych, a przede wszystkim na�wietli� atmosfer� w Zwi�zku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) oraz ewolucj� kszta�tuj�cych si� ideologii11. Szereg specyficznych zagadnie� wyst�puj�cych w problematyce szkolnictwa powszechnego -okresu mi�dzywojennego zawieraj� prace o systemie o�wiatowo-wychowawczym dla ludno�ci niepolskiej. W sprawie szkolnictwa ukrai�skiego i �ydowskiego pewn� ilo�� materia�u, cho� bez krytycznego na�wietlenia, daj� prace Ludwika Eckerta, z�o�one w formie maszynopisu w Pracowni Dziej�w O�wiaty PAN 12. Pr�b� charakterystyki szkolnictwa niemieckiego na przyk�adzie �rodowiska ��dzkiego daje w �Przegl�dzie Zachodnim" Z. Szwajdler 13. Z prac ukazuj�cych kszta�towanie si� szkolnictwa w poszczeg�lnych regionach Polski najwszechstronniej ca�okszta�t problematyki organizacyjnej i pedagogicznej ujmuje ksi��ka Stanis�awa Michalskiego Szkolnictwo powszechne i zak�ady kszta�cenia nauczycieli w Wielkopolsce . w okresie mi�dzywojennym 14. Przedmiotem dotychczasowych zainteresowa� i bada� historyk�w o�wiaty i wychowania by�y przede wszystkim lata 1918�1922 i 1929� 1939, natomiast prawie wcale nie ma szerszych opracowa� dotycz�cych lat 1923�1928. Nie ukaza�a si� te� dotychczas �adna praca, kt�ra by obejmowa�a ca�okstzta�t szkolnictwa powszechnego w ca�ym okresie mi�dzywojennym. Przy opracowaniu problematyki obj�tej tematem, opiera�em si� przede wszystkim na nast�puj�cych grupach materia��w �r�d�owych: 1. archiwaliach, 2. dokumentach drukowanych i r�nych publikacjach statystycznych, 11 Cz. Wy c ech, Nauczycielstwo w walce o demokracj�, Warszawa 1947; ten�e, �ycie Zygmunta Nowickiego � historia ZNP, Warszawa 1947; ten�e, Towarzystwo O�wiaty Demokratycznej �Nowe Tory", Warszawa 1966. 12 L. E c k e r t, Zagadnienie �ydowskie w szkolnictwie w Polsce odrodzonej w okresie mi�dzywojennym. Szkic historyczno-statystyczny. Maszynopis w Pracowni Dziej�w O�wiaty PAN, 1961; ten�e, Szkolnictwo ukrai�skie w Ma�opolsce i na Wo�yniu do 1939 r. 13 Z. Szwajdler, Szkolnictwo niemieckie w �odzi w latach 1918�1939, �PrzZ" I960, nr 4. 14 S. M i c h a l s k i, Szkolnictwo powszechne i zak�ady kszta�cenia nauczycieli W Wielkopolsce w okresie mi�dzywojennym, Pozna� 1962. 12 3. aktach prawnych publikowanych w dziennikach urz�dowych w�adz centralnych i terenowych, 4. sprawozdaniach stenograficznych z posiedze� sejmu i senatu oraz sprawozdaniach rz�dowych, 5. programach i podr�cznikach szkolnych, 6. kronikach szkolnych i wspomnieniach z pracy nauczycieli i innych pracownik�w o�wiatowych, 7. pismach ulotnych, kronikach i sprawozdaniach prasowych i innych drukach o charakterze dokumentalnym. �r�d�a archiwalne nie s� kompletne. W czasie dzia�a� wojennych uleg�a zniszczeniu wi�kszo�� dokument�w b. Ministerstwa Wyzna� Religijnych i O�wiecenia, Publicznego i innych w�adz centralnych. Du�e luki s� tak�e w zbiorach archiw�w wojew�dzkich. W niekt�rych tylko archiwach terenowych zachowa�y si� kompletne akta kuratori�w, inspektorat�w i poszczeg�lnych szk�, co pozwoli�o na wyrobienie sobie pewnego pogl�du na temat realizacji takich czy innych postulat�w o�wiatowych w konkretnych �rodowiskach. Du�o materia��w i dokument�w, dzi�ki kt�rym mo�na by�o w�a�ciwie na�wietli� szereg fakt�w zdobytych inn� drog�, da�y archiwa ruchu robotniczego, ruchu ludowego i zawodowego, szczeg�lnie Archiwum Historii Partii, Archiwum Ruchu Ludowego, Archiwum ZNP w Warszawie. Stosunkowo liczne i r�norodne s� publikacje na temat szkolnictwa i zagadnie� dydaktyczno-pedagogicznych w czasopismach z lat mi�dzywojennych. W omawianym okresie wychodzi�o kilkadziesi�t pism o�wiatowych i pedagogicznych, z kt�rych wi�kszo�� porusza�a problemy szkolnictwa powszechnego i o�wiaty ludowej. Najbogatsze materia�y zawieraj� czasopisma ZNP, np. �G�os Nauczycielski", �Ruch Pedagogiczny", �Praca Szkolna" i inne. Razem wymieniona organizacja nauczycielska wydawa�a 22 czasopisma. Zwi�zek Nauczycielstwa Polskiego, stoj�cy w wi�kszo�ci wypadk�w w umiarkowanej opozycji do �wczesnych rz�d�w polskich, zw�aszcza w latach 1919� 1926, stara� si� w swych pismach ukazywa� r�norodne zagadnienia zwi�zane z sytuacj� w szkolnictwie powszechnym, a przede wszystkim krytycznie ocenia� polityk� o�wiatow� w�adz szkolnych. Najwnikliwiej oceniaj� tendencje o�wiatowe rz�d�w bur�uazyjnych oraz ukazuj� potrzeby o�wiatowe mas ludowych pisma lewicy spo�ecznej, np. �Kultura Robotnicza", �Sygna�y", �Wolnomy�liciel Polski" i inne. Opinie prawicy spo�ecznej w dziedzinie o�wiatowo-wychowawczej najlepiej ilustruj� pisma Stowarzyszenia Chrze�cija�sko-Narodowego Nauczycielstwa Szk� Powszechnych (SChNNSP), np. �Nauczyciel Polski", �Kwartalnik Pedagogiczny", wydawnictwa periodyczne Towarzy- 13 stwa Nauczycieli Szk� �rednich i Wy�szych (TNSW): �Przegl�d Pedagogiczny" i �Muzeum", oraz czasopisma Sanacji, np. �Droga", �Zr�b". Z ramienia w�adiZ o�wiatowych sprawy szkolne najlepiej na�wietlaj� �Szko�a Powszechna" oraz �O�wiata i Wychowanie" (od 1929 r.). Sprawy o�wiatowe porusza�y prawie wszystkie pisma codzienne. Warto�� dokumentalna ich jest bardzo r�norodna. Przez przestudiowanie jednak wa�niejszych artyku��w na tematy o�wiatowe-wychowawcze w kilkudziesi�ciu pismach o r�nych .zabarwieniach ideologicznych mo�na by�o lepiej wnikn�� w ca�� atmosfer�, w jakiej odbywa�a si� walka o system o�wiatowy i jego oblicze ideologiczne1S. Bardzo liczne i jednocze�nie niezwykle r�norodne pod wzgl�dem tre�ci nastawienia ideologicznego i warto�ci naukowej s� wydawnictwa ksi��kowe na temat o�wiaty ludowej z okresu mi�dzywojennego. Nie spos�b by�oby tu je wszystkie scharakteryzowa�; z oko�o 400' przestudiowanych albo przejrzanych wydawnictw w pracy zosta�y wykorzystane przede wszystkim te pozycje, kt�re zawiera�y materia�y z 'nast�puj�cych dziedzin: 1. statystyczno-analitycznej, 2. prawno-administracyjnej, 3. eko-nomiczno-bud�etowej, 4. ideowc-wychowawczej, 5. dydaktyozno-metody-cznej, 6. koncepcyjno-organizacyjnej, 7. og�lnoo�wiatowej, 8. polityki narodowo�ciowej, 9. r�nic regionalnych, 10. nauczycielstwa szk� powszechnych. Wi�kszo�� wspomnianych autor�w oraz tytu�y ich dtzie� mo�na znale�� w przypisach do poszczeg�lnych rozdzia��w. W konstrukcji pracy stara�em si� uwzgl�dni� uk�ad chronologiczny ~ \ i problemowy. Jako pierwszy okres kszta�towania si� szkolnictwa powszechnego zo- f sta�y wyodr�bnione lata 1918�1922. Niekt�rzy historycy, np. Henryk Jab�o�ski, wyodr�bniaj� jako pierwszy okres tworzenia si� pa�stwowo�ci polskiej lata 1918�1919, bowiem wtedy najbardziej by�a nasilona walka o w�adz� mi�dzy poszczeg�lnymi ugrupowaniami politycznymi i w zasadniczych zarysach zosta� ustalony ustr�j ekonomiczno-polityczny nowego pa�stwa 16. Cz�sto okres pierwszy ko�cz� historycy na roku 1921, kiedy ju� w zasadniczych zarysach zosta�y ustalone granice pa�stwowe (pok�j ryski), a ustr�j polityczny i ekonomiezno-spo�eczny usankcjonowa�a konstytucja marcowa. W historii ruchu robotniczego przyjmuje si� zwykle dWa podokresy w pierwszych latach tworzenia pa�stwowo�ci 15 Autor przejrza� niekt�re roczniki pism w ca�o�ci, np. �Wyzwolenie", �Robotnika", �Gazet� Polsk�", �Rzeczypospolit�", �Naprz�d", �S�owo", a pozosta�e w odcinkach, zgromadzonych w Archiwum ZNP w Warszawie. 18 H. Jab�o�ski, Narodziny drugiej Rzeczypospolitej (1918�1919), Warszawa 1962. 14 polskiej: 1. do lipca 1919 r., kiedy nast�pi�o zlikwidowanie Rad Delegat�w Robotniczych, 2. do 1923 r., poniewa� wtedy uwidoczni�o si� opadni�cie fali rewolucyjnej i wzmocnienie pozycji obszarnictwa i bur�uazji. Przy omawianiu jednak dziej�w o�wiaty ludowej wiele czynnik�w przemawia�o za tym, aby za granic� pierwszego okresu przyj�� rok 1922. W latach bowiem 1919�1922 zosta�y ustalone .podstawy prawne szkolnictwa powszechnego, przeprowadzono w zasadniczych zarysach jego unifikacj� i integracj�, opracowano nowe programy. Drugi okres zamyka si� w latach 1923�1926 (maj). W tym czasie nast�pi�o przegrupowanie w uk�adzie si� politycznych, wysuniecie si� na naczelne miejsce bloku pod nazw� �Chjeno-Piasta", obejmuj�cego Narodow� i Chrze�cija�sk� Demokracj� oraz Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) �Piast". Czo�owe miejsce w tym bloku zajmowa�a endecja, kt�ra te� stara�a si� ukszta�towa� oblicze ideowe szko�y powszechnej. Trzeci okres rozwoju o�wiaty ludowej zosta� uj�ty w latach 1926� 1932 (do ustawy J�drzejewiezowskiej). Przejecie w maju 1926 r. w�adzy przez ob�z Pi�sw�skiego nie zmieni�o wprawdzie od razu istniej�cych form ustroju pa�stwowego ani te� organizacji systemu szkolnego, przegrupowania jednak w uk�adzie si� politycznych, a jednocze�nie stopniowe zmiany personalne w aparacie o�wiatowym spowodowa�y nowy kierunek w polityce o�wiatowej. W jej kszta�towaniu si� mo�emy wyodr�bni� dwa etapy: 1. od maja 1926 r. do ko�ca 1928 r. i 2. od 1929 r. do pocz�tku 1932 r. \V pierwszym pod�kresie istnia�y pomy�lniejsze warunki do rozwoju o�wiaty w zwi�zku z przej�ciow� pomy�ln� koniunktur� gospodarcz�, tolerancyjnym stosunkiem w�adz sanacyjnych do lewicowych nauczycieli i innych pracownik�w o�wiatowych oraz ze wzgl�du na zmniejszenie si� ilo�ci dlzieci w wieku szkolnym. Nie dokonano w tym czasie powa�niejszych zmian personalnych poza w�adzami centralnymi na stanowiskach kierowniczych w szkolnictwie, ani te� w systemie dydaktyczno-^pedago-gicznym. Kontynuowano jednak prace przygotowawcze do przekszta�cenia systemu o�wiatowo-wychowawczego. W drugim podokresie, w latach 1929�1932, uwidaczniaj� si� powa�niejsze zmiany. Z jednej strony kryzys ekonomiczny i zwi�kszanie si� dzieci''w wieku obowi�zku szkolnego oraz zaniedbania ze strony rz�du sanacyjnego spowodowa�y og�lny regres w dziedzinie szkolnictwa powszechnego, a z drugiej strony ob�z legionowy przyst�pi� r�wnolegle z dokonywanymi zmianami w systemie politycznym i pa�stwowym tak�e na 'terenie szkolnictwa do ofensywy ideologicznej. Ujawni�o si� to w dalszych zmianach personalnych na stanowiskach kierowniczych, w narzucaniu tzwi. wychowania pa�stwowego i przygotowywaniu nowego ustroju szkolnego. 15 Ostatni okres jak i ca�o�� pracy zamyka wprowadzenie nowego systemu o�wiatowo-wychowawczego ustaw� z 11 marca 1932 r. Praca obejmuje szerok� i r�norodn� problematyk� o�wiatow� w blisko dwunastoletnim okresie rozwoju szkolnictwa polskiego. Si�� rzeczy nie mo�na by�o w niej om�wi� szerzej wszystkich fakt�w i zagadnie�. Autor skoncentrowa� si� przede wszystkim na kilku problemach, staraj�c si� je szczeg�owiej om�wi� w czasokresach, w kt�rych wyst�powa�y w najwi�kszym nasileniu albo mia�y najbardziej charakterystyczn� form�. W pierwszym okresie, w latach 1918�1922, zosta�y mocniej zaakcentowane zagadnienia prawno-ustrojowe oraz problemy zwi�zane z unarodowieniem i unifikacj� szkolnictwa. W latach 1923�1926 autor ukaza� prace nad reorganizacj� systemu szkolnego, a poza tym skupi� si� bardziej nad zagadnieniami wychowawczymi i walk� o oblicze ideologiczne szkolnictwa oraz stara� si� da� nieco obszerniejsz� charakterystyk� o�wiaty dla ludno�ci niepolskiej. W trzecim okresie, zw�aszcza w latach 1929�1932, na plan pierwszy -zosta�y wysuni�te nast�puj�ce grupy zagadnie�: 1. stanowisko lewicy spo�ecznej w zwi�zku z kryzysem o�wiatowym i za�amaniem si� ideowym ZNP, 2. walka o kierunek wychowawczy, 3. zakres prac dydaktycznych, 4. tendencje w dziedzinie ustroju szkolnego. We wszystkich prawie rozdzia�ach zosta� uwidoczniony stan szkolnictwa pod wzgl�dem ilo�ciowym i organizacyjnym. Autor zdaje sobie spraw�, �e nie wszystkie problemy uda�o mu si� dok�adnie i dog��bnie zbada� oraz w�a�ciwie na�wietli�. Wiele dziedzin zwi�zanych z kszta�towaniem si� szkolnictwa powszechnego w Polsce okresu mi�dzywojennego wymaga jeszcze dalszych studi�w i gromadzenia fakt�w, co niew�tpliwie wp�ynie tak�e na zmian� niekt�rych uog�lnie� i wniosk�w-. Luki czy braki mog� uzupe�ni� badania nad poszczeg�lnymi dzia�ami i zagadnieniami o�wiaty ludowej oraz nad specyfik� w poszczeg�lnych regionach Polski. ' Autor stara� si� skoncentrowa� przede wszystkim na niekt�rych zasadniczych problemach o�wiatowych. Mi�dzy innymi pragn�� zbada� i ukaza� r�norodne powi�zania mi�dzy szkolnictwem a ustrojem pa�stwowym, zale�no�ci 'zachodz�ce mi�dzy ewolucj�, systemu o�wiato wo--wychowawczego a rozwojem stosunk�w ekonomicznych, wp�yw partii politycznych na ukszta�towanie si� pogl�d�w i opinii w dziedzinie � wychowania i kszta�cenia dzieci mas pracuj�cych, wp�yw organizacji nauczycielskich oraz pracownik�w administracji szkolnej i dzia�aczy spo�ecznych na kierunek rozbudowy szkolnictwa pocz�tkowego i doskonalenia proces�w dydaktyozno-pedagogicznych. Praca jest przede wszystkim pr�b� ukazania na tle analizy fakt�w or&z ich wzajemnych zwi�zk�w i zale�no�ci g��wnej linii rozwojowej szkolnictwa powszechnego w latach 1918�1932. Je�li pewne problemy 16 zosta�y dostatecznie wyja�nione, a fakty przedstawione we w�a�ciwym �wietle, zawdzi�cza� to nale�y w diu�ej mierze cennym uwagom prof, dr. �ukasza Kurdybachy, mgr. Henryka Garbowskiego, dr. Bronis�awa �ugowskiegO', doc. dr. J�zefa Md�so, mgr. Feliksa Araszkiewicza. Du�o warto�ciowych uwag dodali tak�e pracownicy naukowi Wy�szej Szko�y Pedagogicznej w Gda�sku � prof, dr Ludwik Bandura, prof, dr Romana Miller, prof, dr Kazimierz Kubik, dr Tadeusz Nowogrodzki. WYKAZ SKR�T�W NAJCZʌCIEJ CYTOWANYCH CZASOPISM, WYDAWNICTW I DRUK�W �Chowanna" . . . . . . . . . . . . . . . �Cho-na" Dziennik Praw Pa�stwa Polskiego .......... DzP PP Dziennik Urz�dowy Ministerstwa Wyzna� Religijnych � O�wiecenia Publicznego ................ DzU MWRiOP Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej ........ DzU RP Dziennik Urz�dowy Kuratorium Okr�gu Szkolnego ..... DzU KOS �G�os Nauczycielski" .............. �G�N" �Kultura Robotnicza" .............. �KRob" �Kwartalnik Pedagogiczny" ............ �KwPed" �Monitor Polski" ............... MP �Muzeurn" ................. �M-m" �Nowy Przegl�d" (reedycja) ............ �NPrzegl�d" �Nowa Szko�a" ....... ........ �NSzk" �Nowe Tory" .............. �NTory" �Ogniwo" . . . . . . . . ... . . . . . . . �O-wo" �O�wiata i Wychowanie" ............. �OiW" �Praca Szkolna" ............... �PrSzk" �Przegl�d Historyczno-O�wiatowy" .......... �PHO" �Przegl�d Pedagogiczny" ............. �PPed" �Przegl�d Szkolny" .............. �PrzSzk" �Przegl�d Zachodni" .............. ,;PrzZ" �Robotnik" ................. �Ro-k" �Ruch Pedagogiczny" .............. �RPed" �Rocznik Pedagogiczny" (za�o�ony w 1881 r. przez S. Dicksteina, redagowany przez komitety o r�nym sk�adzie do lat trzydziestych XX w.) ............... �RoPed" �Sprawy Narodowo�ciowe" ............ �SprN" �Stra�nica Zachodnia" ............. �StrZ" �Studia i Materia�y do Dziej�w Wielkopolski i Pomorza" .... �Studia i Mat. do Dz. W. i P." �Szko�a Powszechna" .......;...... �SzkP" �Szko�a �l�ska" ............... �SzkS" Sprawozdanie stenograficzne z posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej ................ Spr. sejm. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej (druki) ......... Sejm RzP �Tygodnik Urz�dowy Naczelnej Rady Ludowej (w Poznaniu) . . . �TU NRL" 2 � K. Ttzebiatowsk�: Szkolnictwo powszechni 18 �Tygodnik Nauczycielstwa Polskiego" ......... �TygNP" �Urz�dowa Gazeta Szkolna" (Pozna�) , ........ �UGS" Urz�dowa Gazeta Szkolna na obw�d regencji pozna�skiej i cz�ci obwodu regencji bydgoskiej pod zarz�dem polskim (Pozna�) UGS na obw�d... Urz�dowa Gazeta Szkolna dla wojew�dztwa pozna�skiego i pomorskiego (Pozna�) ............. UGS dla... �Wyzwolenie" ............... �W-nie" �W S�o�cu" ................. �W S�" ��ycie Szkolne" ............... ��Szk" WYDAWNICTWA STATYSTYCZNE Ma�y Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa ....... MRS Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa RStyRP Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa . . RStRP Statystyka Polski. Statystyka szkolnictwa, GUS, Warszawa . . . StP StSzk. Miesi�cznik Statystyczny, GUS, Warszawa ........ MST Wiadomo�ci Statystyczne, Warszawa .......... WSt Ro zdzia� I CHARAKTER I WARTO�� SZKOLNICTWA ODZIEDZICZONEGO PO ZABORCACH 1. ZAB�R PRUSKI Na system szkolny tworzony w Polsce po 1918 r. silny wp�yw wywar� z jednej strony uk�ad jstosunk�w spo�ecznych i przebieg walk o ustr�j pa�stwa, a z dirugiej strony spu�cizna o�wiatowa po zaborcach oraz dorobek pedagogiczny .spo�ecze�stwa polskiego, tworzony g��wnie przez organizacje o�wiatowe, zwi�zki nauczycielskie i szkolnictwo prywatne. r~ Przej�ty po zaborcach ustr�j szkolny, b�d�cy wytworem formacji >� feudalnej i kapitalistycznej, mia� na wszystkich ziemiach polskich pewne cechy wsp�lne, jednak odr�bno�ci w systemach ekonomicznych, politycznych, spo�ecznych i prawnych Prus, Austrii i Rosji spowodowa�y, �e by�y do�� powa�ne r�nice w ich szkolnictwie pod wzgl�dem organizacyjnym, programowym i dydaktycznym. Poza tym zarysowa�y si� tak�e pewne^ jr�nice-ML..poziomie. jnauczania_i_wychowania oraz w stanie Ilo�ciowym szk� pocz�tkowych w obr�bie ziem polskich poszczeg�lnych zabor�w./' "D���c do wynarodowienia ludno�ci polskiej, niemieckie c�y"~fo�yj�kle~ klasy rz�dz�ce stara�y si� popiera� wszelkie procesy dezintegracyjne, wykorzystuj�c wszystkie okazje do wzmocnienia odr�bno�ci poszczeg�lnych ziem polskich, stosuj�c na nich zr�nicowan� polityk� ekonomiczn�, narodowo�ciow� i o�wiatowo-kulturaln�. Dlatego te� np. na terenie b. zaboru rosyjskiego inny charakter mia�a sie� szkolna i system organizacyjny szkolnictwa pocz�tkowego w tzw. Kr�lestwie, a inny na przy��czonych do pa�stwa polskiego ziemiach bia�oruskich, litewskich i ukrai�skich. R�wnie� na terenach zaboru pruskiego istnia�y r�nice mi�dzy szkolnictwem ludowym �l�ska, Pomorza i Pozna�skiego. W zaborze austriackim sporo odr�bnych cech ukszta�towa�o si� przede wszystkim w szkolnictwie Galicji Wschodniej i Zachodniej oraz na terenie �l�ska, 20 Cieszy�skiego 1. Poza oddzia�ywaniem systemu ekonomicznego i politycznego zaborc�w na jako�� i charakter szkolnictwa poszczeg�lnych ziem polskich wp�yn�a tak�e sama ludno�� polska � jej sytuacja ekonomiczna, struktura klasowa oraz aktywno�� spo�eczna. Walka o system o�wiatowy i wychowawczy toczy�a si� zar�wno mi�dzy Polakami i zaborcami, jak i wewn�trz samego spo�ecze�stwa polskiego, mi�dzy jego klasami spo�ecznymi i ugrupowaniami politycznymi. Powa�n� rol� odegra�y tak�e wzajemne stosunki mi�dzy ludno�ci� polsk� a wsp�yj�cymi z ni� innymi narodowo�ciami./ _ Pod wzgl�dem ilo�ciowym najlepiej przedstawia�o si� szkolnictwo w b. zalborze pruskim,. Prawie sto procent dzieci w wieku od 6 do 14 roku �ycia ucz�szcza�o tam do szk� powszechnych. Nauka szkolna odbywa�a si� jednak na �l�sku, Pomorzu i w Pozna�skiem w j�zyku i duchu, niemieckim, w izolacji od polskiego �ycia umys�owego i kulturalnego. Wpajano dzieciom przede wszystkim zasady moralno-religijne i obywatelskie w duchu pa�stwowo�ci pruskiej drog� mechanicznej tresury 1 przy pomocy kar cielesnych. Szko�y powszechne by�y w zasadzie wyznaniowe, zr�nicowane na katolickie i protestanckie, co pozwoli�o wyj�tkowo mocno akcentowa� wychowanie religijne. Organizowane w niekt�rych wypadkach szko�y symultanne, w kt�rych uczy�y si� razem dzieci wyznania katolickiego, protestanckiego, a czasem i �ydowskiego, nie r�ni�y si� w por�wnaniu ze szko�ami wyznaniowymi pod wzgl�dem zasad wychowawczych. Ponadto na ziemiach polskich w�adze szkolne wyznaczy�y im specjaln� funkcj�: mia�y poprzez nauczycieli i uczni�w protestancko-niemieckich oddzia�ywa� wynaradawiaj�ce na dzieci polskie 2. <C2>zko�a pruska nie sta�a wysoko pod wzgl�dem dydaktycznym. Obowi�zek szkolny trwa� wprawdzie 8 lat, ale wi�kszo�� szk� w Wielkopolsce i na Pomorzu by�a nisko zorganizowana, przewa�a�y szko�y o l lub 2 nauczycielach. W 1911 r. by�o w Pozna�skiem 81,5% szk� o l lub 2 1 Ta zr�nicowana polityka w stosunku do poszczeg�lnych teren�w uwidoczni�a si� mi�dzy innymi w stosowaniu przez rz�d carski innych kryteri�w przy wprowadzaniu j�zyka rosyjskiego na terenach Ziemi Chfe�naskiej, a innych np. w guberni warszawskiej, bardziej jednolitej pod wzgl�dem narodowym i religijnym (nie bior�c pod uwag� ludno�ci �ydowskiej). Rz�d pruski pozwoli� na prywatn� nauk� j�zyka polskiego po roku 1890 w Pozna�skiem, ale nie zgodzi� si� na toxna �l�sku i na Pomorzu Gda�skim. 2 Wydarzenia wrzesi�skie w r. 1901. Praca zbiorowa pod red. Z.. Grota, Pozna� 1964, s. 45�47, 49�52; J. Tews, Ein Jahrhundert preussischer Schulgeschichte. Volksschule und Volksschullehrerstand in Preussen im 19. und 20. Jahrhundert, Leipzig 1914, s. 219, 220, 235, 236, 243; K. Trzebiatowski, Strajki szkolne na Pomorzu w pocz�tkach XX w., [w:] Materia�y z dziej�w szkolnictwa Ziemi Gda�skiej, Gda�sk 1968, s. 5�7. 21 nauczycielach, a tylko 1,7% � 7- i 8-klasowych 3. Izby lekcyjne, zw�aszcza w szko�ach wiejskich, by�y przepe�nione, nauczyciele obci��eni nadmiern� ilo�ci� uczni�w. WJ.905 r. w regencji pozna�skiej przypada�o na ^nauczyciela 105 uczni�w, a w takich powiatach, jak �redzki, gosty�ski i ostrowsTo^ "jeden nauczyciel uczy� przeci�tnie 125 uczni�w. Niewiele lepiej wygl�da�a pod tym wzgl�dem sytuacja w prowincji gda�skiej 4. Trudno by�o w takich warunkach prowadzi� lekcje i prace wychowawcze w oparciu o w�a�ciwe zasady pedagogiczne i psychologiczne. W wi�kszo�ci te� wypadk�w, jak podaj� w swych wspomnieniach byli nauczyciele polscy z b. zaboru pruskiego, wymagane minimum wiedzy przekazywa�o si� uczniom metod� pami�ciow�, przy pomocy kija, bez ogl�dania si� na osi�gni�cia w dziedzinie metod pedagogicznych S,J W szko�ach ludowych uczy�y si� przede wszystkim dzieci robotnik�w i ubo�szego ch�opstwa; �rednie i bogatsze mieszcza�stwo oraz ziemia�-stwo mia�o swoje odr�bne instytucje wychowawcze w postaci gimnazj�w oraz niepe�nych szk� �rednich o r�nych nazwach, np. Mittelschule, Biirgerschule itp. Po przej�ciu tych szk� przez w�adze polskie nazwano je szko�ami wydzia�owymi. Mia�y one zwykle 6- albo 9-letni kurs nauki. Szko�y 9-letnie obejmowa�y dzieci od 6 do 15 roku �ycia, a wi�c w wieku obowi�zku szkolnego; do szk� 6-letnich przyjmowano uczni�w po uko�czeniu 3 klas szko�y ludowej. W ni�szych klasach szko�y wydzia�owej realizowano program szko�y ludowej, natomiast w ostatnich klasach wprowadzono pewne elementy z program�w szk� �rednich og�lnokszta�c�cych i zawodowych 6. W szko�ach ludowych i niepe�nych �rednich �l�ska, Pozna�skiego i Pomorza uczyli przede wszystkim nauczyciele Niemcy. Tylko 30% nauczycieli wielkopolskich by�o narodowo�ci polskiej. Na �l�sku i Pomorzu by�o ich jeszcze mniej 7. iPod presj� w�adz pruskich i niemieckich element�w nacjonalistycznych wielu nauczycieli polskich kry�o si� ze sw� narodowo�ci�, rozmawia�o zar�wno w szko�ach jak i w domu w j�zyku niemieckim. Pruskie w�adze szkolne zatrudnia�y ich te� przewa�nie w miejscowo�ciach z ludno�ci� niemieck�, aby nie mieli mo�no�ci oddzia�ywania w duchu polsko-nairodowym na swoje �rodowisko8. Opieraj�c si� na antypolskim ustawodawstwie. pruskim z drugiej po- 3 M. Jabczy�ski, Dziesi�� lat szko�y polskiej w pozna�skim okr�gu szkolnym, Pozna� 1929, s. 32. 4 J. Tews, op. cit, s. 194, 197, 223, 237, 246; J. S z w e m i n, Szkolnictwo i o�wiata na Pomorzu 1920�1930, Lw�w 1930, s. 31, 64. 5 Wydarzenia wrzesi�skie..., s. 45�47. 6 T. v. Bremen, Preussische Volksschule � Gesetze und Verordnungen, Berlin 1905, s. 21, 59; M. J a b c z y � s k i, Dziesi�� lat..., s. 15, 16. 7 M. Jabczy�ski, Dziesi�� lat..., s. 30, 31. 8 Wydarzenia wrzesi�skie..., s. 55. 22 �owy XIX w., w�adze szkolne wyrugowa�y prawie zupe�nie j�zyk polski z nauczania szkolnego ziem �l�skich, pomorskich i wielkopolskich9. Tylko w niekt�rych szko�ach, przede wszystkim w Pozna�skiem, nauka religii odbywa�a si� w j�zyku polskim. W zbadanych w roku szkolnym 1906/07 przez jednego z pos��w niemieckich 1621 szko�ach regencji pozna�skiej uczono religii wy��cznie w j�zyku polskim w 699 szko�ach na stopniu wy�szym, w 763 szko�ach na stopniu �rednim i w 1057 szko�ach na, stopniu ni�szym; w pozosta�ych uczono religii wy��cznie w j�zyku niemieckim 10. Na terenach pomorskich odsetek dzieci ucz�cych si� religii w j�zyku ojczystym by� znacznie mniejszy. ' Przestarza�e metody dydaktyczne, niski poziom organizacyjny szk�, � przeci��enie nauczycieli nadmiern� ilo�ci� uczni�w, a przede wszystkim i kontynuowanie nauki w obcym j�zyku spowodowa�o, �e wyniki naucza-j ni� by�y w szko�ach^ ludowych zaboru pruskiego stosunkowo s�abe. Jab-j czy�ski w jednej z swych prac podaje, �e przeci�tnie 60fl/o dzieci polskich miasta Poznania opuszcza�o szko�� z uko�czon� klas� trzeci� n. Wi�c nawet w o�rodkach miejskich wi�kszo�� dzieci otrzymywa�a wykszta�cenie tylko w zakresie najni�szego stopnia szko�y pocz�tkowej. W�adze pruskie stara�y si� spo�ecze�stwo polskie zupe�nie pozbawi� wp�ywu na wychowanie publiczne swych dzieci, odsuwaj�c je od samorz�d�w szkolnych oraz ograniczaj�c specjalnie ich kompetencje na terenach polskich 12. Polacy jednak ze swych uprawnie� w diziedzinie wychowawczej nie zrezygnowali. Szczeg�lnie uporczywie przeciwstawiali si� akcji germanizaeyjnej, ��cz�c walk� o j�zyk ojczysty z walk� ekonomiczn� o ziemi�, o warsztaty pracy. Dzia�acze ze sfer mieszcza�skich, inteligenckich, ch�opskich i robotniczych st�pili te� ostrze akcji germanizaeyjnej sw� zdecydowan� polsko-narodow� postaw� w okresie kultur-kampfu i twardym oporem w latach strajk�w szkolnych na pocz�tku XX w. ��cznie z o�wiatow� prac� konspiracyjn� w czasie pierwszej woj- s W Pozna�skiem regulowa�o to rozporz�dzenie naczelnego prezesa prowincji z 27 X 1873 r. � Amtliches Schulblatt fiir den Regierungsbezirk Bromberg und Regierungsbezirk Posen 1919 nr 7 (bez pozycji). Podobne rozp. wyda� naczelny prezes prowincji pruskiej 24 V 1873 r. � J. Szwemin, op. cit., s. 1. Rozp. ministra O�wiaty Prus z 7 IX 1887 r. nakazuje zupe�nie usun�� j�zyk polski ze szk� Pozna�skiego i Prus Zachodnich (Pomorza Nadwi�la�skiego). w M. Jabczy�ski, Walka dziatwy polskiej z prusk� szkol�, Pozna� 1930, s. 42, 96, 147. 11 Ibid., s. 147. 12 R. K o r t h, Die preussische Schulpolitik und die polnische Schulstreiks. Ein Beitrag �ur preussischen Polenpolitik der Ara Biilow, Wiirzburg 1963, s. 13, 20, 21, 24; J. B u z e k, Historia polityki narodowo�ciowej rz�du pruskiego wobec Polak�w od traktatu wiede�skiego do ustaw wyj�tkowych � 1$08 r., Lw�w 1908, s. 179, 200, 484. 23 ny �wiatowej stworzyli grunt i podstaw� do odbudowy szkolnictwa polskiego po 1918 r. W zwi�zku z ustawicznym naporem germa�skim i wysuwaniem na plan pierwszy sprawy obrony j�zyka i kultury narodowej wytworzy�a si� w spo�ecze�stwie polskim zaboru pruskiego sprzyjaj�ca atmosfera do kszta�towania si� solidarno�ci narodowej, do konsolidowania wszystkich grup spo�ecznych w walce z zaborc�. Sytuacj� t� wykorzysta�y polskie klasy posiadaj�ce, kt�re razem z duchowie�stwem opanowa�y kierownictwo polskiego ruchu narodowego, staraj�c si� jednocze�nie odizolowa� ch�opa i robotnika od partii socjalistycznych. Wp�yn�o to w powa�nym stopniu na jednostronno�� polskiej dzia�alno�ci o�wiatowo-wychowawczej. G��wny bowiem wysi�ek skierowano na sprawy wychowania narodowo--religijnego, natomiast zepchni�to na plan dalszy spraw� walki o unowocze�nienie i zdemokratyzowanie systemu o�wiatowego. Niezale�nie jednak od obozu b�d�cego pod kierownictwem lub wp�ywami polskich klas posiadaj�cych na ukierunkowanie polskiej dzia�alno�ci o�wiatowej w zaborze pruskim pewien wp�yw wywatr� polski ruch robotniczy, szczeg�lnie jego radykalny od�am, wsp�pracuj�cy z socjaldemokracj� niemieck�. Lewica niemieckiego ruchu robotniczego domaga�a si� na zjazdach i zebraniach partyjnych, mi�dzy innymi w 1904 i 1906 r., od��czenia sizko�y od Ko�cio�a i utworzenia szko�y �wieckiej, jednolitej i demokratycznej, uwolnionej od wp�yw�w junkierstwa i duchowie�stwa. Dzia�acze socjaldemokratyczni postulowali tak�e przebudowanie ca�ego systemu dydaktyczno-wychowawczego i oparcia go na wynikach nowoczesnych nauk pedagogicznych. Jednocze�nie poparli polskich dzia�aczy marksistowskich, skupionych wok� takich przyw�dc�w, jak Julian Murchlewski, R�a Luksemburg, Marian Kasprzak, w ich walce o prawa ludu polskiego do samodzielnego bytu spo�eczno-ekonomicznego i narodowego 13. Wszystkie powy�sze wysi�ki socjalist�w polskich i niemieckich, poparte przez post�powych pedagog�w innych orientacji politycznychu, zahamowa�y wprawdzie reakcyjne i nacjonalistyczne zap�dy junkr�w i bur�uazji niemieckiej, ale ich nie zlikwidowa�y. Do la t^ pierwsze j wojny 13 H. Zieli�ski i W. D�ugoborski, Ze wsp�lnych walk demokrat�w polskich-i niemieckich. Materialy i dokumenty, Warszawa 1957, s. 153�154, 174� �176; K. Griinberg i Cz. Koz�owski, Historia polskiego ruchu robotniczego 1864�1918, Warszawa 1962, s. 359�361; J. Marchlewski, Pisma wybrane, t. II, Warszawa 1956, s. 162; R. Luksemburg, Wyb�r pism, t. I, cz. l, Warszawa 1959, s. 269, 270, 407. 14 H. S c h u l z, Der Weg zum Reichsschulgesetz, Leipzig 1920, s. 43, 46, 47; �. Kurdybacha, Z dziej�w laicyzacji o�wiaty. I. Niemcy, Warszawa 1961, s. 187, 108, 112, od s. 113, 187. \ T_ 24 ; �wiatowej'dominowa�a na terenach polskich zaboru pruskiego szko�a ludowa nisko1 zorganizowana, ucz�ca dzieci polskie wy��cznie w j�zyku niemieckim, zacofana pod wzgl�dem dydaktycznym, wsteczna w swoich tre�ciach i metodach wychowawczych. 2. ZAB�R AUSTRIACKI Inny by� wk�ad Galicji do buduj�cego si� po 1918 r. polskiego systemu o�wiatowego ni� b. zaboru pruskiego. Dzi�ki autonomii terytorialnej spo�ecze�stwo polskie zaboru austriackiego stworzy�o szkolnictwo, jw j�zyku ojczystym. Pr�cz szk� w j�zyku polskim istnia�y w Galicji i na �l�sku Cieszy�skim tak�e szko�y z czeskim, niemieckim i ukrai�skim j�zykiem nauczania. We wszystkich szko�ach obowi�zywa� w wy�szych klasach j�zyk niemiecki jako przedmiot nauczania 15. /Hn (-""^Szkolnictwo ludowe, wed�ug ustawy z 1873 r. i 1895 r. 6-letnie na ^ [ wsi'i 7-letnie w miastach, zosta�o do�� szeroko rozbudowane, ale nie obj�o, jak to mia�o miejsce w zaborze pruskim, wszystkich dzieci w wieku szkolnym. Na 1000 mieszka�c�w Galicji w szko�ach pocz�tkowych uczy�o si� w, 1911 r. wed�ug W. Grabskiego 123 dzieci, w Prusach 190. W 1912 r. by�y jeszcze na terenie Galicji 82 gminy bezszkolne, a poza szko�� pozostawa�o oko�o 254 000 dzieci. Na wsi wi�kszo�� dzieci nie realizowa�a 6-letniego obowi�zku szkolnego. Klasy pi�te i sz�ste ko�czy�o zaledwie 5�/o uczni�w 16. Pozosta�e dzieci otrzymywa�y wykszta�cenie w zakresie szko�y 4-letniej. Nauczycieli szk� pocz�tkowych kszta�cono w 4-letnich seminariach nauczycielskich, opartych na 6- albo 7-kla-sowych szko�ach pocz�tkowych, kt�re od 1907 r. by�y zr�nicowane na dwa typy: a) przygotowuj�ce nauczycieli wiejskich, b) kszta�c�ce nauczycieli miejskichjj G��wne kierownictwo szkolnictwa galicyjskiego nie reprezentowa�o �adnych post�powych tendencji o�wiatowych. Rada Szkolna Krajowa (RSK), opanowana przez konserwatyst�w i zbiurokratyzowany aparat administracyjny, stara�a si� stworzy� taki system o�wiaty ludowej, kt�ry by umacnia� pozycj� klas posiadaj�cych i utrwala� istniej�cy ustr�j spo-�eczno-polityczny. W nisko zorganizowanych wiejskich szko�ach pocz�t- 15 W. G r a b s k i, O nauczaniu powszechnym i zakladaniu szk�l ludowych, Warszawa 1913, s. 12, 13. W roku szkolnym 1911/12 szk� z polskim j�zykiem nauczania by�o 3060, z ukrai�skim 2496. W wojew�dztwie stanis�awowskim szko�y z ukrai�skim j�zykiem nauczania stanowi�y 82,10/0 og�u szk�, w wojew�dztwie tarnopolskim 65%, w wojew�dztwie lwowskim 46,7%. " Spr. sejm. 28 V 1920, s. CX/16, 20; W. Grabski, O nauczaniu..., s. 6, 13; Post�powa my�l o�wiatowa w Kr�lestwie Polskim w latach 1905�1914. (Wyb�r materia��w). Wyboru dokona�, wst�pem i przypisami zaopatrzy� Z. Kmiecik, Warszawa 1961, s. 6. _ .. . __;.vr 25 kowych zakres podawanej wiedzy by� bardzo w�ski, natomiast wielki nacisk k�ad�o si� na wychowanie w duchu religijnym i w lojalno�ci w stosunku do klas posiadaj�cych i monarchii austriackiej. By�o wprawdzie w�r�d pracownik�w Rady Szkolnej Krajowej szereg dobrych, a nawet post�powych pracownik�w pedagogicznych, ale nie byli oni w stanie wp�yn�� na zmian� og�lnej polityki w�adz szkolnych 17. Nauczycielstwo szk� ludowych, posiadaj�ce niskie wykszta�cenie og�lne i pedagogiczne, izolowane w seminariach i w pracy szkolnej od post�powych pr�d�w pedagogicznych, nie mia�o dobrych warunk�w do pog��biania swej wiedzy teoretycznej i kontynuowania eksperyment�w dydaktyczno-pedagogicznych. Pod wp�ywem jednak ruchu robotniczego i ludowego oraz demokratycznych dzia�aczy o�wiatowych z Kr�lestwa Polskiego zaczyna�y si� w pocz�tkach XX w. i na terenie Galicji ujawnia� post�powe tendencje pedagogiczne. Reprezentowa�a je przede wszystkim grupa nauczycieli szk� ludowych skupiona w Krajowym Zwi�zku Nauczycielstwa Ludowego, poparta przez niekt�rych nauczycieli szk� �rednich. Z inicjatywy takich nauczycieli, jak Julian Smulikowski, Stanis�aw Nowak, Henryk Rowid, Stefan Ba�aban i inni, zapocz�t