FIODOR DOSTOJEWSKI IDIOTA PRZE�O�Y� JERZY J�DRZEJEWICZ WARSZAWA 1984 PA�STWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY "IDIOT" "UNI�ONNYJE I OSKORBLONNYJE" Ok�adk� i obwolut� projektowa� TADEUSZ PIETRZYK Opracowanie typograficzne Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1961, 1957 PRINTED IN POLANO Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984 r Wydanie pierwsze w te) edycji Nak�ad 20 000 * 250 egz Ark wyd 60 Ark druk 66,75 Oddano do sk�adania 24 lutego 1982 r Podpisano do druku w lipcu 1983 r Sk�ad i diapozytywy wykona�y Pozna�skie Zak�ady Graficzne im M Kasprzaka Druk i opraw� wykona�a Drukarnia Wydawnicza im W L Anczyca w Krakowie Nr zam 855 83 Z-81 ( uu i l I A 1H50 - ISBN 83-06-00889-8 IDIOTA POWIE�� W CZTERECH CZʌCIACH CZʌ� PIERWSZA I W ko�cu listopada, w odwil�, oko�o dziewi�tej rano, poci�g petersbursko-warszawskiej kolei �elaznej ca�� par� podje�d�a� do Petersburga. By�o tak wilgotno i mglisto, �e ledwie rozednia-�o; o dziesi�� krok�w od toru, na prawo i na lewo, trudno by�o cokolwiek dojrze� z okien wagonu. Mi�dzy pasa�erami by�o te� kilku takich, kt�rzy wracali z zagranicy; ale najwi�kszy �cisk panowa� w przedzia�ach trzeciej klasy, gdzie pe�no by�o ludzi pospolitych, jad�cych za swoimi interesami nie bardzo z daleka. Wszyscy, jak zwykle w podr�y, czuli si� zm�czeni, wszystkim przez noc oci�a�y oczy, wszyscy porz�dnie zzi�bli, wszyscy mieli twarze blado��te, koloru mg�y. W jednym z wagon�w trzeciej klasy od samego �witu znale�li si� naprzeciwko siebie tu� przy oknie dwaj pasa�erowie - obaj m�odzi, prawie bez baga�u i niezbyt strojnie przyodziani, obaj o dosy� ciekawych fizjonomiach i obaj pragn�cy wreszcie nawi�za� rozmow�. Gdyby obaj wiedzieli nawzajem o sobie, co ich w tej chwili szczeg�lnie czyni godnymi uwagi, zdziwiliby si� oczywi�cie, �e przypadek tak dziwnie zrz�dzi�, sadzaj�c ich razem w wagonie trzeciej klasy petersbursko-warszawskiego poci�gu. Jeden z nich by� m�czyzn� niewielkiego wzrostu, mo�e dwudziestosiedmioletnim, k�dzierzawym, niemal brunetem, o szarych, ma�ych, ale ognistych oczach. Nos mia� szeroki i nieco sp�aszczony, ko�ci policzkowe wydatne; cienkie usta bez przerwy uk�ada�y mu si� w jaki� bezczelny, ironiczny, a nawet z�o�liwy u�miech; jednak wysokie i nader foremne czo�o upi�ksza�o twarz, kt�rej dolna cz�� by�a tak nieszlachetnie rozwini�ta. W twarzy tej szczeg�lnie uderza�a �miertelna blado��, nadaj�ca fizjonomii m�odzie�ca poz�r wycie�czenia mimo jego solidnej budowy, a zarazem jaki� rys nami�tno�ci, wielkiej, niemal bolesnej, nie harmonizuj�cej z aroganckim, ordynarnym u�miechem i ostrym, pysza�kowatym wzrokiem. M�odzieniec by� ubrany ciep�o, w szeroki barani ko�uch kryty czarnym suknem, wi�c w ci�gu nocy nie zmarz�, podczas gdy jego s�siad musia� na swoich �cierp�ych od zimna plecach przenie�� wszystkie rozkosze nocnej listopadowej s�oty rosyjskiej, do kt�rej widocznie by� nieprzygotowany. Mia� na sobie do�� lu�n� i grub� opo�cz� bez r�kaw�w, z ogromnym kapiszonem, kubek w kubek tak�, jak� zazwyczaj nosz� w�drowcy w zimie gdzie� daleko za granic�, w Szwajcarii albo na przyk�ad w p�nocnych W�oszech, nie licz�c, ma si� rozumie�, przy tym na takie odcinki drogi, jak od Ejkun�w1 do Petersburga. Co jednak by�o u�yteczne i ca�kiem zadowala�o we W�oszech, to si� okaza�o niezupe�nie przydatne w Rosji. Posiadaczem opo�czy z kapiszonem by� m�ody cz�owiek, te� dwudziestosze�cio-albo dwudziestosiedmioletni, wzrostu troch� wi�cej ni� �redniego, o bardzo jasnych i g�stych w�osach, o zapadni�tych policzkach i ze spiczast�, nieznaczn�, prawie ca�kiem bia�� br�dk�. Oczy mia� du�e, niebieskie i badawcze; w spojrzeniu ich tai� si� jakby spok�j, ale by� te� i jaki� ci�ar, jaki� dziwny wyraz, po kt�rym pewni ludzie natychmiast odgaduj�, �e kto� cierpi na epilepsj�. Twarz m�odzie�ca by�a zreszt� przyjemna, subtelna, wychud�a, ale bezbarwna, a teraz nawet zsinia�a od ch�odu. Pasa�er �w trzyma� w r�kach skromny t�umoczek ze starego wyp�owia�ego fularu, zawieraj�cy, zdaje si�, ca�y jego podr�ny dobytek. Na nogach mia� trzewiki o grubych podeszwach i getry - te� nie po rosyjsku. Czarnow�osy s�siad w ko�uchu wszystko to dostrzeg�, po cz�ci z nud�w, i w ko�cu spyta� z owym niedelikatnym u�mieszkiem, w kt�rym tak bezceremonialnie i po chamsku wyra�a si� ludzka satysfakcja z k�opot�w bli�niego: - Zimno, co? I wzruszy� ramionami. - Bardzo - odpowiedzia� s�siad z nadzwyczajn� gotowo�ci� - i niech pan we�mie pod uwag�, �e to w dodatku odwil�. - A co, gdyby wypad� mr�z? Nawet nie przypuszcza�em, �e u nas jest tak zimno. Odwyk�em. 10 - Pan z zagranicy? - Tak, ze Szwajcarii. - Fiuu! To nie�le!... Brunet z lekka gwizdn�� i parskn�� �miechem. Zacz�a si� rozmowa. Gotowo��, z jak� m�odzieniec w szwajcarskiej opo�czy odpowiada� na wszystkie pytania swego czarniawego s�siada, by�a zadziwiaj�ca i pozbawiona wszelkiego podejrzenia, mimo �e niekt�re pytania by�y bardzo lekcewa��ce, najzupe�niej niew�a�ciwe i niepowa�ne. Odpowiadaj�c wyja�ni� mi�dzy innymi, �e istotnie d�ugo nie by� w Rosji, przesz�o cztery lata, �e wys�ano go za granic� z powodu choroby, jakiej� dziwnej choroby nerw�w w rodzaju padaczki albo pl�sawicy, jakich� dr��czek i konwulsji. Brunet, s�uchaj�c go, kilka razy si� u�miechn��; a szczeg�lnie g�o�no roze�mia� si�, kiedy na pytanie: "No i co, wyleczyli pana?" - blondyn odpar�: "Nie, nie wyleczyli." - Ha! Pieni�dzy pewnie sporo pan nap�aci� po pr�nicy, bo my tutaj to im wierzymy - zauwa�y� zjadliwie brunet. - �wi�ta prawda! - wtr�ci� si� do rozmowy siedz�cy obok i licho przyodziany jegomo��, na wygl�d zaskorupia�y w kancelaryjnej pracy urz�dnik, w wieku lat czterdziestu, korpulentny, z czerwonym nosem i w�growat� twarz� - �wi�ta prawda, prosz� �askawego pana, niepotrzebnie tylko wyciskaj� z Rosjan tyle forsy! - O, jak�e si� panowie myl� w moim przypadku! - zawo�a� szwajcarski pacjent cichym i �agodz�cym g�osem - oczywi�cie nie mog� si� spiera�, bo wszystkiego nie wiem, ale m�j doktor da� mi ze swoich ostatnich pieni�dzy na drog� tutaj, a prawie dwa lata trzyma� mnie tam na sw�j rachunek. - Nie mia� kto za pana p�aci� czy co ? - spyta� brunet. - Tak, pan Pawliszczew, kt�ry �o�y� na mnie, umar� dwa lata temu; pisa�em potem do genera�owej Jepanczyn, mojej dalekiej krewnej, ale nie dosta�em odpowiedzi. Wiec przyjecha�em. - Dok�d�e pan przyjecha�? - To znaczy, gdzie si� zatrzymam?... Nie wiem jeszcze, doprawdy... w og�le... - Jeszcze si� pan nie zdecydowa�? I obaj s�uchacze znowu parskn�li �miechem. 11 - A w tym tlumoczku pewnie si� mie�ci ca�y pa�ski maj�tek? - spyta� brunet. - Got�w jestem p�j�� o zak�ad, �e tak - podchwyci� z nad wyraz zadowolon� min� czerwononosy urz�dnik - i �e innych poza tym pakunk�w w wagonie baga�owym nie ma, chocia� jak si� to m�wi, bieda nie ha�bi. Okaza�o si�, �e tak w�a�nie by�o: jasnow�osy m�odzieniec bezzw�ocznie i z niezwyk�ym po�piechem przyzna� si� do tego. - T�umoczek pa�ski ma jednak pewne znaczenie - ci�gn�� dalej urz�dnik, kiedy na�miano si� do syta (a warto zaznaczy�, �e i sam w�a�ciciel t�umoczka zacz�� wreszcie, patrz�c na nich, �mia� si�, co jeszcze zwi�kszy�o ich weso�o��) - i chocia� mo�na si� za�o�y�, �e nie s� w nim zapakowane z�ote zagraniczne rulony napoleondor�w i friedrichsdor�w ani te� dukat�w holenderskich, co �atwo wywnioskowa� chocia�by z getr�w opinaj�cych pa�skie cudzoziemskie trzewiki, ale... je�li do pa�skiego t�umoczka wzi�� na dok�adk� tak� niby krewn�, jak na przyk�ad genera�owa Jepanczyn, to i t�umoczek nabierze innej zupe�nie wagi, ma si� rozumie�, tylko o tyle, o ile genera�owa Jepanczyn jest rzeczywi�cie pa�sk� krewn� i pan si� co do tego nie myli skutkiem roztargnienia... w kt�re bardzo a bardzo �atwo cz�owiekowi wpa��, chocia�by... z nadmiaru fantazji. - Ach, zgad� pan znowu - podchwyci� jasnow�osy m�odzieniec - przecie� istotnie prawie si� myl�, przecie� to jest prawie nie krewna; tak dalece, �e doprawdy wcale a wcale si� nie zdziwi�em, kiedy mi nie odpowiedziano. Spodziewa�em si� tego. - Niepotrzebnie si� pan wykosztowa� na ofrankowanie listu. Hm!... Przynajmniej jest pan dobroduszny i szczery, a to si� chwali! Hm!... Genera�a za� Jepanczyna znamy w�a�ciwie dlatego, �e to cz�owiek powszechnie znany; nieboszczyka pana Pawliszczewa znali�my tako�, je�li tylko by� to Miko�aj Andrie-jewicz Pawliszczew, bo jest r�wnie� stryjeczny brat jego, co mieszka dotychczas na Krymie; a nieboszczyk Miko�aj Andrie-jewicz by� cz�owiekiem szanowanym i ustosunkowanym i posiada� w swoim czasie, prosz� �askawego pana, cztery tysi�ce dusz... - Tak, nazywa� si� Miko�aj Andriejewicz Pawliszczew. Udzieliwszy tej odpowiedzi m�ody cz�owiek badawczo i z zaciekawieniem przyjrza� si� wszystkowiedz�cemu jegomo�ciowi. 12 Takich wszystkowiedz�cych jegomo�ci�w spotka� mo�na czasami, nawet dosy� cz�sto, w pewnej warstwie spo�ecznej. Wszystko wiedz�, ca�a niespokojna ciekawo�� ich umys�u, ich zdolno�ci zwracaj� si� niepohamowanie w jedn� stron�, oczywi�cie z braku powa�niejszych �yciowych zainteresowa� i pogl�d�w, jak by to okre�li� wsp�czesny my�liciel. S�owa "wszystko wiedz�" nale�y zreszt� rozumie� bardzo ciasno: gdzie ten a ten pracuje, z kim si� zna, ile ma pieni�dzy, gdzie by� gubernatorem, z kim jest �onaty, ile wzi�� w posagu, kto jest jego stryjecznym bratem, a kto ciotecznym itd., itd., i wszystko w tym rodzaju. Owi wszechwiedz�cy przewa�nie chodz� z dziurami na �okciach i dostaj� siedemna�cie rubli miesi�cznej pensji. Ludziom, o kt�rych wiedz� wszystko, nawet najskrytsze ich tajemnice, oczywi�cie nawet by nie przysz�o do g�owy, jakie nimi kieruj� pobudki, a tymczasem dla wielu z nich ta wiedza, r�wnaj�ca si� ca�ej nauce, stanowi istotn� pociech�, dzi�ki niej sami nabieraj� szacunku dla siebie, a nawet osi�gaj� wy�sze rozkosze duchowe. No i nauka ta jest bardzo poci�gaj�ca. Widzia�em uczonych, literat�w, poet�w, dzia�aczy politycznych, kt�rzy w tej nauce szukali i znale�li ukojenie i cel swoich d��e�, a nawet wr�cz porobili kariery tylko dzi�ki temu. W ci�gu ca�ej tej rozmowy czarniawy m�odzieniec ziewa�, patrzy� bez celu w okno i niecierpliwie czeka� na koniec podr�y. By� roztargniony, mo�e nawet za bardzo roztargniony, prawie wyl�k�y; robi� si� chwilami jaki� dziwny: s�ucha� i nie s�ucha�, patrzy� i nie patrzy�, �mia� si�, sam niekiedy nie wiedz�c i nie rozumiej�c, z czego si� �mieje. - A, za pozwoleniem, z kim�e mam honor?... -zwr�ci� si� nagle w�growaty jegomo�� do m�odego blondyna z t�umocz-kiem. - Jestem ksi��� Lew Niko�ajewicz Myszkin - odrzek� tamten z zupe�n� i niezw�oczn� gotowo�ci�. - Ksi��� Myszkin? Lew Niko�ajewicz? Nie znam, prosz� �askawego pana. Nawet nie s�ysza�em o takim - odpowiedzia� w zamy�leniu urz�dnik - to znaczy nie m�wi� o nazwisku, bo nazwisko historyczne, mo�na i powinno si� je znale�� w historii Karamzina2, ale m�wi� o osobie; nigdzie si� jako� nie spotyka ksi���t Myszkin�w; nawet s�uch o nich zagin��. - Ba! - odpar� natychmiast ksi��� - ksi���t Myszkin�w ju� nie ma teraz wcale opr�cz mnie; jestem bodaj�e ostatni. 13 A co si� tyczy ojc�w i dziad�w, to wielu z nich by�o jednodwor-cami3. Ojciec m�j by� zreszt� podporucznikiem armii, awansowanym z junkra. Ale doprawdy nie wiem, w jaki spos�b genera�owa Jepanczyn okaza�a si� te� jedn� z ksi�nych, i te� w swoim rodzaju ostatni�... - H�, h�, h�! Ostatnia w swoim rodzaju! H�, h�! Jak pan to dowcipnie wyrazi�. U�miechn�� si� r�wnie� brunet. Blondyn troch� si� zaziwi�, �e mu si� uda�o powiedzie�, do�� kiepski zreszt�, kalambur. - Prosz� sobie wyobrazi�, �e powiedzia�em najzupe�niej bezwiednie - wyja�ni� wreszcie, zdziwiony. - Ale� rozumiemy, rozumiemy, prosz� �askawego pana - przytakn�� weso�o urz�dnik. - A czy ksi��� uczy� si� tam, u tego profesora ? - Owszem... uczy�em si�. - A ja si� nigdy niczego nie uczy�em. - Przecie� i ja tak tylko co� nieco� - doda� ksi��� nieomal tonem usprawiedliwienia. - Z powodu choroby nie uwa�ano za mo�liwe kszta�ci� mi� systematycznie. - Zna pan Rogo�yn�w? - spyta� szybko brunet. - Nie, nie znam. Przecie� w Rosji ma�o kogo znam. Czy to pan jest w�a�nie Rogo�yn? - Tak, ja. Parfien Rogo�yn. - Parfien? A czy przypadkiem nie z tych Rogo�yn�w... - zacz�� ze zdwojon� powag� urz�dnik. - Tak, tak, w�a�nie z tych - przerwa� mu szybko i z niegrzeczn� niecierpliwo�ci� brunet, kt�ry wcale zreszt� ani razu nie zwraca� si� do w�growatego urz�dnika, lecz od samego pocz�tku rozmawia� tylko z ksi�ciem. - Wi�c... jak�e to? - spyta� os�upia�y urz�dnik i oczy nieomal wylaz�y mu na wierzch, a twarz jego zacz�a od razu przybiera� wyraz jakiej� nabo�nej czci i granicz�cej ze strachem przypochlebno�ci. - Wi�c syn tego Siemiona Parfienowicza Rogo�yna, dziedzicznego obywatela honorowego4, kt�ry z miesi�c temu umar� zostawiaj�c dwa i p� miliona rubli w �ywej got�wce? - A sk�de� si� dowiedzia�; �e akurat dwa i p� miliona rubli w �ywej got�wce? - przerwa� brunet, nie racz�c i tym razem spojrze� na urz�dnika. - Patrz pan! - mrugn�� porozumiewawczo do ksi�cia - co im z tego przyjdzie, �e si� b�d� zaraz 14 tak podlizywa�? To prawda, �e m�j rodzic pomar�, a ja ze Pskowa w miesi�c p�niej jad� do domu prawie bez but�w. Ani brat, podlec, ani matka, ani pieni�dzy, ani zawiadomienia - nic nie przys�ali! Jak psu! W gor�czce przele�a�em w Pskowie ca�y miesi�c! - A teraz wypada wzi�� milionik z czym� albo i dwa, o Bo�e ! - za�ama� r�ce urz�dnik. - Czego on chce, niech mi pan powie z �aski swojej! - skin�� na niego znowu Rogo�yn ze z�o�ci� i rozdra�nieniem - przecie� ja ci nie dam ani kopiejki, �eby� tutaj nawet chodzi� przede mn� do g�ry nogami. - I b�d�, b�d� chodzi�. - Widzicie go! A nie dam, nie dam, �eby� nawet ca�y tydzie� skaka�! - To nie dawaj! Dobrze mi i tak, nie dawaj! A ja b�d� skaka�. Rzuc� �on�, drobne dziatki, a przed tob� b�d� skaka�. Powiedz tylko s��wko! - A niech�e ci�, tfu! - splun�� czarniawy m�odzieniec. - Pi�� tygodni temu - zwr�ci� si� do ksi�cia - z jednym zawini�tkiem uciek�em od ojca do Pskowa, do ciotki; tam mnie gor�czka z n�g zwali�a, a on pomar� beze mnie. Krew go zala�a. Niech mu ziemia lekk� b�dzie, ale o ma�o mnie wtedy nie zabi�! Czy ksi��� da wiar�? Dalib�g! �ebym wtedy nie uciek�, zabi�by, i kwita. - Pan go czym� rozgniewa�? - rzek� ksi���, z pewnym szczeg�lnym zaciekawieniem przypatruj�c si� milionerowi w ko�uchu. Ale chocia� i sam milion, i otrzymanie go w spadku mog�o budzi� pewnego rodzaju zainteresowanie, ksi�cia zdziwi�o i zainteresowa�o jeszcze co� innego; a i sam Rogo�yn dla-czego� nader ch�tnie nawi�za� rozmow� z ksi�ciem, chocia� potrzeba rozmawiania, jak� odczuwa�, by�a, zdaje si�, raczej mechaniczna ni� moralna; wyp�ywa�a raczej z roztargnienia ni� z dobroduszno�ci; z niepokoju, ze zdenerwowania; �eby tylko patrze� na kogokolwiek i o czymkolwiek mle� j�zykiem. Wydawa�o si�, �e dot�d ma gor�czk�, a co najmniej dreszcze. Co za� si� tyczy urz�dnika, to ten jakby zawisn�� nad Rogo�y-nem; nie �mia� odetchn��, �owi� i wa�y� ka�dziutkie s�owo, jakby szukaj�c brylantu. - Rozgniewa� si�, to rozgniewa�, a mo�e i mia� czego - odrzek� Rogo�yn - ale mnie najwi�cej dopiek� brat. O matce 15 nie m�wi�; kobieta stara, czyta Miniej�5, siedzi ze staruchami, a co Sie�ka postanowi, to musi tak by�, i koniec. Ale dlaczego� on mi� nie zawiadomi� w swoim czasie ? Znamy si� na tym, prosz� pana! Prawda, �e le�a�em wtedy bez przytomno�ci. Telegram by� pono� wys�any. No i telegram ten przyszed� do ciotki. A ona ju� trzydzie�ci lat jest wdow� i od rana do wieczora siedzi z bo�ymi g�upcami6. Mniszka nie mniszka, ale jeszcze co� gorszego. Przestraszy�a si� telegramu, zanios�a go do cyrku�u i telegram spoczywa w cyrkule do dzi� dnia. Dopiero Koniew, Wasilij Wasilicz, znalaz� si� jak przyjaciel, o wszystkim mi doni�s�. Brat w nocy obci�� z ca�unu lamowego na trumnie ojca z�otolite fr�dzle: "Ile one, powiada, kosztuj� pieni�dzy!" A przecie� za to jedno tylko mo�e p�j�� na Sybir, je�li ja zechc�, bo to jest �wi�tokradztwo. Ej ty, strachu na wr�ble ! - zwr�ci� si� do urz�dnika. - Jak wedle prawa: �wi�tokradztwo? - �wi�tokradztwo! �wi�tokradztwo! - przytakn�� natychmiast urz�dnik. - Idzie si� za to na Sybir? - Na Sybir, na Sybir! Z punktu na Sybir! - Oni wci�� jeszcze my�l�, �em chory - ci�gn�� dalej Rogo�yn zwracaj�c si� do ksi�cia - a ja nie m�wi�c ani s�owa, po cichutku, nie wyzdrowiawszy jeszcze ca�kiem, wsiad�em do wagonu i jad� - otwieraj wrota, Siemionie Siemionowiczu! Brat na mnie gada� ojcu nieboszczykowi, to znana sprawa. A �em ja wtedy rzeczywi�cie rozdra�ni� ojca przez Nastasj� Filipo-wn�, to te� prawda. To tylko sam zawini�em. Grzech mi odj�� rozum. - Przez Nastasj� Filipown� ? - odezwa� si� s�u�alczym tonem urz�dnik, jakby co� rozwa�aj�c. - Przecie nic nie wiesz! - krzykn�� na niego zniecierpliwiony Rogo�yn. - W�a�nie �e wiem! - odpar� triumfuj�co urz�dnik. - A ju�ci! Jedna jest na �wiecie Nastasja Filipowna? Ale z ciebie namolne, ci powiem, bydl�! Z g�ry wiedzia�em, �e jakie� takie bydl� zaraz si� przyczepi! - m�wi� dalej do ksi�cia. - A mo�e i wiem, prosz� �askawego pana! - upiera� si� urz�dnik. - Lebiediew wie! Wasza wielmo�no�� raczy mi robi� zarzuty, a co b�dzie, je�li dowiod�? W�a�nie to jest ta sama 16 Nastasja Filipowna, z powodu kt�rej pa�ski rodzic chcia� pana upomnie� kalinow� pa�k�; nazywa si� Nastasja Filipowna Baraszkow; mo�na powiedzie� nawet wielka pani, i te� w swoim rodzaju ksi�na, a zna si� z niejakim Tockim, Afanasijem Iwa-nowiczem, z jednym tylko w�a�cicielem ziemskim i bogaczem, cz�onkiem kompanii i towarzystw, i oboje s� na to konto w wielkiej przyja�ni z genera�em Jepanczynem... - Ehe, to� ty taki! - zdziwi� si� w ko�cu naprawd� Rogo�yn - tfu, do diab�a, rzeczywi�cie wie. - Wszystko wie! Lebiediew wszystko wie! Ja, wasza wiel-mo�no��, je�dzi�em tak samo dwa miesi�ce z Aleksaszk� Licha-czowem, te� po �mierci ojca, i wszystko, to znaczy wszystkie k�ty i zak�tki znam; dosz�o do tego, �e bez Lebiediewa - nigdzie ani kroku. Obecnie urz�duj� w areszcie dla d�u�nik�w, wi�c i Armance, i Korali�, i ksi�n� Pack�, i Nastasj� Fili-pown� mia�em mo�no�� pozna�; zreszt� pozna�em wiele innych os�b. - Nastasj� Filipown�? A czy� ona z Lichaczowem... - Rogo�yn popatrzy� na niego ze z�o�ci�, a� mu wargi przyblad�y i zadr�a�y. - Nnie! Nnnic! Absolutnie! - po�apawszy si� odpowiedzia� czym pr�dzej urz�dnik. - Z �adnymi, to znaczy, pieni�dzmi, Lichaczow nie m�g� nic zrobi�! Nie, to nie Armance! Tu tylko jeden Tocki. A wieczorem w Teatrze Wielkim albo we Francuskim siedzi sobie we w�asnej lo�y. Oficerowie m�wi� w swoim k�ku, co im �lina na j�zyk przyniesie, ale nic nie mog� udowodni�: "O, powiadaj�, to jest w�a�nie owa Nastasja Filipowna" - i tyle; a o czym� wi�cej-nic! Bo i nic nie ma. - Tak te� to wszystko si� przedstawia - potwierdzi� Rogo�yn, pos�pnie zmarszczywszy brwi. - Tak samo wtedy m�wi� Zalo�ew. Przebiega�em wtedy w starej ojcowskiej bekieszy, prosz� ksi�cia, przez Newski Prospekt, a ona wychodzi ze sklepu i wsiada do karety. Od razu jakbym w ogniu stan��. Spotykam Zalo�ewa; gdzie� mi si� z nim r�wna�; chodzi ubrany jak subiekt od fryzjera, szkie�ko w oku; a ja u ojca paradowa�em w dziegciem smarowanych butach i �ar�em chudy kapu�niak. To, powiada, k�sek nie dla ciebie, to, powiada, ksi�na, kt�ra ma na imi� Nastasja, po ojcu Filipowna, a nazwisko Baraszkow; �yje z Tockim. a Tocki nie wie teraz, jak si� od niej odczepi�, Gminna u�ciska Publiczna w Jar o c i u i e bo to niby doszed� do solidnego wieku, ma lat pi��dziesi�t pi��, i chce si� �eni� z najwi�ksz�, jaka jest, pi�kno�ci� w ca�ym Petersburgu. No i tu mi podsun�� my�l, �e zaraz dzisiaj mog� zobaczy� Nastasj� Filipown� w Teatrze Wielkim na balecie; b�dzie siedzia�a w swojej lo�y na parterze. U nas, u mojego ojca, niechby kto spr�bowa� i�� na balet - kr�tka sprawa - i koniec; zabi�by! Ja jednak cichcem pobieg�em na godzink� i znowu zobaczy�em Nastasj� Filipown�; p�niej ca�� noc nie spa�em. Rano nieboszczyk daje mi dwie pi�cioprocentowe obligacje po pi�� tysi�cy ka�da, i m�wi: "Id�, sprzedaj, siedem tysi�cy pi��set zanie� do kantoru Andriejew�w, zap�a�, a ca�� reszt� z dziesi�ciu, nie wst�puj�c nigdzie, oddasz mnie; b�d� na ciebie czeka�." Sprzeda�em obligacje, wzi��em pieni�dze, a do kantoru Andriejew�w nie wst�pi�em, tylko pobieg�em, nie ogl�daj�c si�, do angielskiego magazynu i za wszystkie pieni�dze wybra�em par� kolczyk�w z dwoma brylancikami wielko�ci, nie przymierzaj�c, orzecha: zosta�em d�u�ny czterysta rubli, powiedzia�em nazwisko, zaufali. Z kolczykami buch do Zalo-�ewa: tak i tak, idziemy, bracie, do Nastasji Filipowny. Poszli�my. Co mia�em wtedy pod nogami, co przed sob�, co po bokach - nic nie wiem i nie pami�tam. Weszli�my prosto do salonu; sama wysz�a do nas. Nie wyjawi�em wtedy, kim jestem. A Zalo�ew powiada: "Od Parfiena, m�wi, Rogo�yna, raczy pani przyj�� na pami�tk� wczorajszego spotkania." Otworzy�a pude�ko, spojrza�a, u�miechn�a si�: "Prosz� podzi�kowa�, m�wi, pa�skiemu przyjacielowi panu Rogo�ynowi za �askawe wzgl�dy." Skin�a g�ow� i odesz�a. Dlaczego zaraz na miejscu nie umar�em! Bo je�li nawet poszed�em tam, to dlatego, �e my�la�em: "I tak �ywy nie wr�c�!" Najgorzej ubod�o mnie to, �e ten bestia Zalo�ew wykorzysta� wszystko dla siebie. Ja jestem i niski, i ubrany jak cham, i stoj�, milcz�, wytrzeszczam na ni� oczy, wi�c wstyd mi; a on elegant jak si� patrzy, wypomadowany, ufryzowany, rumiany, w kraciastym halsztuku - sypie komplimenty jak z r�kawa, k�ania si� i n�k� szasta; wi�c ani chybi wzi�a go za mnie! "No - m�wi�, jake�my wyszli - �eby� mi si� teraz nie o�mieli� nawet pomy�le�, rozumiesz?" �mieje si�: "A jak ty si� wyliczysz przed ojcem?" Chcia�em, co prawda, rzuci� si� od razu do wody, nie wst�puj�c nigdzie, ale my�l�: "I tak ju� wszystko jedno", i niby pot�pieniec wr�ci�em do domu. 18 - Ach jej! - krzywi� si� urz�dnik i nawet dreszcze go przechodzi�y. - Przecie nieboszczyk nawet nie za dziesi�� tysi�cy, ba, za dziesi�� rubli potrafi� wyprawi� cz�owieka na tamten �wiat - rzek� do ksi�cia. Ksi��� z zaciekawieniem przygl�da� si� Rogo�ynowi, kt�ry w tej chwili by� jakby jeszcze bledszy. - Na tamten �wiat! - powt�rzy� Rogo�yn. - Co ty tam wiesz? Od razu - m�wi� dalej do ksi�cia - dowiedzia� si� o wszystkim, bo i Zalo�ew papla� ka�demu, kogo tylko spotka�. Wzi�� mnie ojciec do siebie na g�r�, drzwi zamkn�� i poucza� ca�� godzin�. "To ja ci�, powiada, tylko tak przygotowuj�, a przyjd� jeszcze powiedzie� ci dobranoc." No i co pan my�li? Pojecha� stary do Nastasji Filipowny, bil jej pok�ony do ziemi, b�aga� i p�aka�; wynios�a mu nareszcie pude�ko, cisn�a: "Masz, powiada, stary brodaczu, swoje kolczyki; s� mi teraz dziesi�� razy dro�sze, kiedy wiem, spod jakiej grozy musia� je Parfien wydosta�. K�aniaj si�, powiada, i podzi�kuj synowi." No, a ja tymczasem za rad� matki po�yczy�em u Sierio�ki Protuszyna dwadzie�cia rubli i jazda poci�giem do Pskowa. Dojecha�em z febr�. Staruchy zacz�y mnie tam leczy� modlitwami, a ja siedz� pijany; potem za ostatnie grosze chodzi�em od szynku do szynku i przele�a�em ca�� noc w rynsztoku, bez przytomno�ci. Rano ju� mia�em gor�czk�; a w nocy opr�cz tego psy mnie pogryz�y. Ledwom przyszed� do siebie. - No, no, prosz� �askawego pana, inaczej nam teraz za�piewa Nastasja Filipowna!-chichota� urz�dnik zacieraj�c r�ce - teraz, panie dobrodzieju, furda kolczyki! Teraz takie kolczyki sprawimy... - Je�li raz jeszcze powiesz cho� s��wko o Nastasji Filip�w -nie, B�g �wiadkiem, spuszcz� ci baty, mimo �e je�dzi�e� z Li-chaczowem! - zawo�a� Rogo�yn chwyciwszy go mocno za r�k�. - Spu�cisz baty, wi�c nie odepchniesz! Wal! Jak spu�cisz baty, to tak jakby� przypiecz�towa�... No, przyjechali�my! Rzeczywi�cie poci�g wje�d�a� na stacj�. Chocia� Rogo�yn m�wi�, �e wyjecha� po kryjomu, ju� na niego czeka�o kilkunastu ludzi. Krzyczeli i machali do niego czapkami. - Patrzcie no, jest i Zalo�ew - wyb�ka� Rogo�yn patrz�c na nich z triumfuj�cym i nawet jakby z�o�liwym u�miechem; potem nagle odwr�ci� si� do ksi�cia. - Nie wiem, ksi���, za 2- 19 co ci� polubi�em. Mo�e dlatego �e ci� spotka�em w takiej chwili, ale przecie jego te� spotka�em (wskaza� na Lebiediewa), a nie polubi�em. Przyjd� do mnie, ksi���. Zdejmiemy z ciebie te getrzyska, ubior� ci� w najlepsze futro z kuny, w bia�� kamizelk� albo jak� zechcesz, napcham ci pe�ne kieszenie pieni�dzy i... p�jdziemy do Nastasji Filipowny! Przyjdziesz? - Niech ksi��� uwa�a! - podchwyci� tonem sugestywnym i uroczystym Lebiediew. - Oj, niech pan nie przepuszcza okazji! Oj, niech pan nie przepuszcza okazji!... Ksi��� Myszkin wsta�, grzecznie poda� Rogo�ynowi r�k� i rzek� do niego uprzejmie: - Z najwi�ksz� przyjemno�ci� przyjd� i bardzo panu dzi�kuj� za to, �e mi� pan polubi�. Mo�e jeszcze dzisiaj wpadn�, je�li zd���. Bo, powiem panu otwarcie, i pan bardzo mi si� spodoba�, zw�aszcza kiedy pan opowiada� o brylantowych kolczykach. Nawet ju� przed tym opowiadaniem poczu�em do pana sympati�, chocia� ma pan ponur� twarz. Dzi�kuj� panu r�wnie� za obiecane mi ubrania i futro, bo rzeczywi�cie ubranie i futro przydadz� mi si� wkr�tce. Co za� do pieni�dzy, to w obecnej chwili nie mam prawie ani grosza. - Pieni�dze b�d�, do wieczora b�d�, przychod�! - B�d�, b�d� - podchwyci� urz�dnik - b�d� wieczorem, jeszcze przed zachodem s�o�ca! - A czy p�e� pi�kn� ksi��� bardzo lubi? Prosz� mi zawczasu powiedzie�. - Ale� nie! Ja przecie�... Pan mo�e nie wie... ja przecie� wskutek mojej wrodzonej choroby wcale nawet nie znam kobiet. - Je�li tak - zawo�a� Rogo�yn - to znaczy, �e ksi��� jest ca�kiem jak ten g�upiec bo�y, a takich Pan B�g lubi. - Takich Pan B�g wszechmog�cy lubi - podchwyci� urz�dnik. - A ty, gryzipi�rku, chod� ze mn� - powiedzia� Rogo�yn do Lebiediewa i wszyscy wyszli z wagonu. Lebiediew na koniec dopi�� zamierzonego celu. Niebawem ha�a�liwa gromada ruszy�a w stron� Wozniesie�skiego Prospektu. Ksi��� musia� zawr�ci� w stron� Litiejnej. By�o zimno i mokro. Ksi��� rozpytywa� przechodni�w - okaza�o si�, �e mia� przed sob� jeszcze jakie trzy wiorsty, wi�c zdecydowa� si� wzi�� doro�k�. 20 II General Jepanczyn mieszka� we w�asnym domu, troch� w bok do Litiejnej, w stron� cerkwi Przemienienia. Opr�cz tego (wspania�ego) domu, kt�rego pi�� sz�stych by�o oddawane w najem, genera� Jepanczyn mia� jeszcze olbrzymi dom s� Sadowej, przynosz�cy r�wnie� nadzwyczajny doch�d. Opr�cz tych dw�ch dom�w posiada� jeszcze pod samym Petersburgiem nader intratny i spory maj�tek, a w powiecie petersburskim jak�� fabryczk�. W dawnych czasach genera� Jepanczyn, jak o tym wszyscy wiedzieli, mia� do czynienia z dzier�aw� dochod�w pa�stwowych. Obecnie bra� udzia� - maj�c tam bardzo powa�ny g�os - w kilku solidnych towarzystwach akcyjnych. Uchodzi� za cz�owieka posiadaj�cego du�e pieni�dze, du�e stanowisko i du�e znajomo�ci. W niekt�rych miejscach zdo�a� si� sta� po prostu niezast�pionym, mi�dzy innymi w swoim urz�dzie. A tymczasem wszyscy r�wnie� dobrze wiedzieli, fe Iwan Fiodorowicz Jepanczyn jest cz�owiekiem bez wykszta�cenia i pochodzi ze zwyk�ej �o�nierskiej rodziny; ostatnia okoliczno�� mog�a mu niew�tpliwie przynie�� tylko zaszczyt, jednak genera�, cz�owiek wprawdzie m�dry, nie pozbawiony by� te� ma�ych, ca�kiem wybaczalnych s�abostek i nie lubi� niekt�rych aluzji. Ale m�drym i sprytnym cz�owiekiem by� bezsprzecznie. Trzyma� si� na przyk�ad metody, �eby si� nie wysuwa� na czo�o tam, gdzie trzeba raczej pozostawa� w cieniu, i wielu ceni�o go w�a�nie za t� prostot�, w�a�nie za to, �e zawsze by� na swoim miejscu. A tymczasem gdyby� tylko ci ludzie wiedzieli, co si� nieraz dzia�o w duszy Iwana Fiodorowicza, kt�ry tak dobrze zawsze potrafi� si� znale��! Aczkolwiek rzeczywi�cie mia� i praktyk�, i do�wiadczenie w sprawach �yciowych, i pewne niepospolite zdolno�ci, wola� jednak uchodzi� raczej za wykonawc� cudzych pomys��w ni� za cz�owieka z g�ow�, wola� by� uznawany za "oddanego bez czo�obitno�ci"7 i - zgodnie z duchem czasu - za Rosjanina i cz�owieka z sercem. Pod tym ostatnim wzgl�dem przydarzy�o mu si� nawet kilka zabawnych historyjek; ale genera� nigdy nie traci� animuszu nawet w najk�o-potliwszych sytuacjach; przy tym szcz�cie mu dopisywa�o nawet w kartach, a gra� na bardzo wysokie stawki i nawet, jakby z rozmys�em, nie tylko nie chcia� skrywa� tej swojej ma�ej rzekomo s�abostki do karci�t, tak istotnie i w wielu wypadkach 21 przydaj�cej mu si�, ale nawet si� ni� popisywa�. Obraca� si� w towarzystwach mieszanych, w ka�dym razie, rzecz prosta, w�r�d grubych ryb. Ale wszystko by�o w sferze przysz�o�ci, na wszystko by� jeszcze czas i wszystko musia�o z czasem i swoj� kolej� przyj��. Bo i pod wzgl�dem wieku genera� Jepanczyn by�, jak si� to m�wi, w pe�nym rozkwicie, mia� lat pi��dziesi�t sze��, nie wi�cej, a to b�d� co b�d� stanowi pi�kny wiek, wiek, od kt�rego dopiero zaczyna si� prawdziwe �ycie. Zdrowie, cera, mocne, chocia� czarne z�by, przysadzista, krzepka budowa cia�a, powa�ny wyraz twarzy rano na s�u�bie, weso�y za� pod wiecz�r przy kartach albo u ksi�cia - wszystko to przyczynia�o si� do obecnych i przysz�ych sukces�w i wy�cie�a�o r�ami drog� �ycia jego ekscelencji. Rodzina genera�a te� kwit�a. Co prawda, nie by�y tam same r�e, ale by�o du�o czego� takiego, na czym od dawna zacz�y si� powa�nie i serdecznie skupia� najwi�ksze nadzieje i plany dygniftrza. Bo istotnie jaki� cel w �yciu jest wa�niejszy i �wi�t-szy od cel�w, jakie mo�e mie� ojciec? W czym szuka� oparcia, je�li nie w rodzinie? Rodzina ekscelencji sk�ada�a si� z ma��onki i trzech doros�ych c�rek. Genera� o�eni� si� do�� wcze�nie, jeszcze b�d�c podporucznikiem, z pann� prawie tego samego co i on wieku, nie posiadaj�c� ani urody, ani wykszta�cenia, za kt�r� wzi�� zaledwie pi��dziesi�t dusz - chocia� one w�a�nie sta�y si� podstaw� jego p�niejszej fortuny. Jednak nigdy potem nie �a�owa� swego wczesnego o�enku, nigdy go nie uwa�a� za poryw nieszcz�snej m�odo�ci, a ma��onk� swoj� tak dalece powa�a� i tak si� jej ba� czasami, �e nawet j� kocha�. Genera�owa pochodzi�a z ksi���cej rodziny Myszkin�w, rodziny wprawdzie nie nazbyt �wietnej, ale bardzo staro�ytnej, i by�a z tego wielce dumna. Jedna z �wczesnych wp�ywowych osobisto�ci, jeden z tych protektor�w, co udzielaj� protekcji, kiedy ich to nic nie kosztuje, zgodzi� si� zaj�� ma��e�stwem m�odej ksi�niczki. Otworzy� furtk� m�odemu oficerowi i popchn�� go do wyj�cia; a jemu niepotrzebne by�o �adne popychanie, wystarczy�o wskaza� oczyma - i tak by sobie da� rad�! Z nielicznymi wyj�tkami ma��onkowie zgodnie prze�yli d�ugi szmat czasu a� do srebrnego wesela. Jeszcze w bardzo m�odym wieku genera�owa umia�a sobie znale��, jako ksi�niczka z pochodzenia i ostatnia w rodzie, a mo�e te� dzi�ki osobistym zaletom, pewne wysoko postawione protektorki. P�niej, w miar� wzrastania zamo�no�ci 22 i s�u�bowych awans�w m�a, zacz�a si� po trosze w tych wy�szych sferach aklimatyzowa�. W ci�gu ostatnich lat podros�y i dojrza�y wszystkie trzy generalskie c�rki - Aleksandra, Adelajda i Ag�aja. Co prawda, wszystkie trzy nosi�y tylko nazwisko Jepanczyn, ale po matce by�y z rodu ksi���cego, mia�y do�� znaczny posag tudzie� ojca mog�cego w przysz�o�ci zaj�� bardzo wysokie stanowisko i - co r�wnie� jest do�� wa�ne - wszystkie trzy ja�nia�y niezwyk�� urod�, nie wy��czaj�c najstarszej Aleksandry, kt�ra ju� sko�czy�a dwadzie�cia pi�� lat. �rednia mia�a dwadzie�cia trzy lata, a najm�odsza Ag�aja w�a�nie rozpocz�a dwudziesty pierwszy rok. Ta najm�odsza by�a nawet sko�czon� pi�kno�ci� i w towarzystwie zwraca�a ju� na siebie powszechn� uwag�. Ale i na tym jeszcze nie koniec: wszystkie trzy odznacza�y si� wykszta�ceniem, rozumem i zdolno�ciami. By�o rzecz� og�lnie wiadom�, �e siostry nadzwyczaj si� kocha�y i nawzajem popiera�y. M�wiono nawet o jakich� po�wi�ceniach ze strony dw�ch starszych si�str na rzecz domowego b�stwa - najm�odszej. W towarzystwie nie tylko nie lubi�y brylowa�, ale nawet by�y zbyt skromne. Nikt im nie m�g� zarzuci� pychy i wynios�o�ci, a tymczasem wiedziano, �e s� dumne i znaj� swoj� warto��. Najstarsza by�a muzykalna, �rednia doskonale rysowa�a; przez d�ugie lata jednak prawie nikt o tym nie wiedzia� i wysz�o to na jaw dopiero ostatnio, i to przypadkiem. S�owem, m�wiono o nich wiele pochlebnych rzeczy. Byli jednak i nie�yczliwi. Ze zgroz� opowiadano, ile one przeczyta�y ksi��ek. Siostry nie �pieszy�y si� z zam��p�j�ciem; bywanie w pewnej sferze towarzyskiej ceni�y, ale nie za bardzo. By�o to tym dziwniejsze, �e wszyscy przecie znali kierunek my�li, charakter, cele i d��enia ich ojca. By�o ju� ko�o jedenastej, kiedy ksi��� zadzwoni� do mieszkania genera�a. Genera� mieszka� na drugim pi�trze i zajmowa� lokal mo�liwie skromny, chocia� odpowiedni do jego stanowiska. Otworzy� ksi�ciu lokaj w liberii i ksi��� d�ugo musia� t�umaczy� si� przed tym s�ugusem, kt�ry od pierwszej chwili patrzy� podejrzliwie na niego i na jego tobo�ek. Wreszcie po wielokrotnym i solennym zapewnieniu, �e jest naprawd� ksi�ciem Myszkinem i �e musi koniecznie widzie� si� z genera�em w nader wa�nej sprawie, osi�gn�� tyle, �e s�uga, wci�� zdziwiony, zaprowadzi� go obok, do malutkiego przedpokoju, przed sam� poczekalni� ko�o gabinetu, i odda� w r�ce drugiego s�ugi, 23 kt�ry dy�urowa� co rano w tym przedpokoju i meldowa� genera�owi interesant�w. Ten drugi s�uga by� we fraku, mia� ponad czterdzie�ci lat i zatroskan� fizjonomi�; by� to specjalny kamerdyner przy gabinecie ekscelencji i poniek�d jego prawa r�ka, wi�c zna� swoj� warto��. - Niech pan si� zatrzyma w poczekalni, a t�umoczek prosz� zostawi� tutaj - rzek� sadowi�c si� bez po�piechu i z godno�ci� w fotelu i patrz�c z surowym zdziwieniem na ksi�cia, kt�ry usiad� obok niego na krze�le z tobo�kiem w r�ku. - Je�li pan pozwoli - powiedzia� ksi��� - wola�bym zaczeka� tutaj z panem, bo jak�e� tam samemu?... - W przedpokoju panu nie wypada, bo jest pan interesantem, czyli go�ciem. Pan do samego genera�a? Lokaj widocznie nie m�g� si� pogodzi� z my�l� wpuszczenia takiego interesanta i postanowi� jeszcze raz go wybada�. - Tak, mam spraw�... - zacz�� ksi���. - Nie pytam, jak� mianowicie spraw�; moim obowi�zkiem jest tylko pana zaanonsowa�. A bez sekretarza, jak powiedzia�em, anonsowa� nie p�jd�. Wydawa�o si�, �e podejrzliwo�� kamerdynera z minuty na minut� ros�a; bo te� ksi��� ca�kiem si� nie mie�ci� w kategorii zwyk�ych interesant�w i chocia� genera� dosy� cz�sto, niemal codziennie o pewnej porze, musia� przyjmowa� najrozmaitszych go�ci, zw�aszcza takich, co mieli sprawy, jednak mimo praktyki i instrukcji, nader obszernej, kamerdyner by� w du�ym k�opocie; po�rednictwo sekretarza w zameldowaniu by�o niezb�dne. - Pan rzeczywi�cie... z zagranicy? - spyta� w ko�cu jakby nieumy�lnie i stropi� si�; chcia� mo�e spyta�: "Czy pan jest rzeczywi�cie ksi��� Myszkin?" - Tak, wprost z poci�gu. Zdaje mi si�, �e pan chcia� spyta�, czy jestem naprawd� ksi�ciem Myszkinem, ale nie spyta� pan przez grzeczno��. - Hm... - mrukn�� zaskoczony lokaj. � - Upewniam pana, �e nie sk�ama�em, i z mojego powodu nie b�dzie pan mia� przykro�ci. A �e tak wygl�dam i przyszed�em z tobo�kiem, nie ma si� co dziwi�; jestem ooecnie w trudnych warunkach. - Hm! Nie tego si� obawiam, widzi pan. Zameldowa� musz� i wyjdzie do pana sekretarz, chyba �e pan... W�a�nie w tym 24 s�k, �e... Czy pan nie z powodu ub�stwa idzie do genera�a, pozwol� sobie zapyta�, je�li mo�na? - O nie, co do tego mo�e pan by� zupe�nie spokojny. Mam inn� spraw�. - Prosz� mi wybaczy�, ja tak, patrz�c na pana, zapyta�em. Niech pan zaczeka na sekretarza; genera� teraz jest zaj�ty z pu�kownikiem; potem przyjdzie sekretarz... bardzo przyjemny cz�owiek. - Skoro wi�c trzeba czeka�, mam do pana pro�b�: czy nie mo�na by tu gdzie� popali�? Zabra�em z sob� tyto� i fajk�. - Po-pa-li�? - z pogardliwym zdumieniem podni�s� na niego oczy kamerdyner, jakby wci�� jeszcze nie wierz�c uszom - popali�? Nie, tu nie wolno pali�, a poza tym wstydzi�by si� pan nawet my�le� o tym... H�... dziwi� si� panu! - O, przecie� ja nie prosi�em, �eby w tym pokoju; przecie� wiem; wyszed�bym gdzie�, tam gdzie by mi pan wskaza�, poniewa� mam to przyzwyczajenie, a ju� trzy godziny nie pali�em. Zreszt� jak pan sobie �yczy; zna pan przys�owie: kiedy wpad�e� mi�dzy wrony... - No, jak�e ja zamelduj� takiego jak pan? - wymamrota� prawie mimo woli kamerdyner. - Po pierwsze, pan nawet nie powinien znajdowa� si� tutaj, tylko w poczekalni, pan jest w charakterze interesanta, czyli go�cia, i ja b�d� odpowiada�... � pan co niby, zamierza u nas mieszka� czy jak? - doda� jeszcze raz popatrzywszy z ukosa na tobo�ek ksi�cia, najwidoczniej nie daj�cy mu spokoju. - Nie, nie zamierzam. Nawet gdyby mi� zaproszono, nie zosta�bym. Przyjecha�em po prostu, �eby si� zaznajomi�, i nic wi�cej. - Jak? Zaznajomi� si�? - spyta� kamerdyner ze zdziwieniem i potr�jn� nieufno�ci�. - A dlaczeg� m�wi� pan przedtem, �e pan ma jak�� spraw�? - O, to w�a�ciwie nie jest �adna sprawa! �ci�le bior�c, je�li pan chce, mam tak� spraw�: chc� si� tylko poradzi�, ale g��wnie chodzi mi o to, �eby si� przedstawi�, gdy� jestem ksi�ciem Myszkinem, a genera�owa Jepanczyn te� jest ksi�n� Myszkin i te� ostatni�, bo opr�cz niej i mnie �adnych wi�cej Myszkin�w nie ma. - Wi�c pan jest w dodatku krewniakiem? - zawo�a�, ju� prawie ca�kiem wystraszony, lokaj. 2 Dostojewski, t. II 25 - Prawie �e nie. Zreszt�, je�li wzi�� z naci�ganiem, oczywi�cie jestem spokrewniony, ale to pokrewie�stwo jest tak dalekie, �e nie mo�na go powa�nie bra� w rachub�. Zwraca�em si� raz do genera�owej listownie z zagranicy, jednak mi nie odpowiedzia�a. Mimo to uwa�a�em za konieczne nawi�za� stosunki po powrocie. Panu za� t�umacz� teraz to wszystko, �eby pan nie mia� w�tpliwo�ci, gdy� widz�, �e pan si� wci�� niepokoi: prosz� zameldowa�, �e przyszed� ksi��� Myszkin, i ju� z samego zameldowania wynika� b�dzie cel mojej wizyty. Przyjm� - dobrze, a nie przyjm� - mo�e nawet bardzo dobrze. Chocia� nie przyj��, zdaje si�, nie mog�; genera�owa z pewno�ci� zechce zobaczy� najstarszego i jedynego przedstawiciela swojego rodu, a ona ras� swoj� wysoko ceni, jak o tym s�ysza�em z nader miarodajnych ust. Zdawa�o si�, �e to, co ksi��� m�wi�, by�o zupe�nie proste; ale im by�o prostsze, tym si� stawa�o w danym wypadku nie-dorzeczniejsze, i do�wiadczony kamerdyner nie m�g� nie odczu� czego�, co najzupe�niej przystoi cz�owiekowi wzgl�dem cz�owieka i najzupe�niej nie przystoi go�ciowi wzgl�dem "cz�owieka". A poniewa� taki "cz�owiek" zawsze jest o wiele m�drzejszy, ni� sobie o nim wyobra�aj� jego w�adcy, przeto i kamerdynerowi za�wita�o w g�owie, �e mog� tu zachodzi� dwa przypadki: albo ksi��� jest jakim� wycirusem i z pewno�ci� przyszed� prosi� o wsparcie, albo jest zwyczajnym g�upcem, bez ambicji, poniewa� m�dry ksi���, maj�cy ambicj�, nie siedzia�by w przedpokoju i nie rozmawia�by z lokajem o swoich sprawach; czy wi�c i w jednym, i w drugim wypadku nie trzeba b�dzie za niego odpowiada�? - Powinien si� pan jednak uda� do poczekalni - zauwa�y� tonem jak najbardziej nalegaj�cym. - Ba, gdybym tam siedzia�, tobym panu wszystkiego nie obja�ni� - roze�mia� si� weso�o ksi��� - i pan wobec tego wci�� jeszcze niepokoi�by si� patrz�c na m�j p�aszcz i tobo�ek. A teraz mo�e pan nawet nie b�dzie czeka� na sekretarza i p�jdzie zameldowa� sam. - Go�cia takiego jak pan nie mog� zameldowa� bez sekretarza, a przy tym jego ekscelencja niedawno specjalnie nakaza�, �eby mu nie przeszkadza�, kiedy tam jest pan pu�kownik, a Gawri�a Ardalionowicz wchodzi bez meldowania. - Urz�dnik? 26 - Gawri�a Ardalinowicz? Nie. Pracuje sam dla siebie w Kompanii. Tobo�ek niech�e pan chocia� tam postawi. - Ju� o tym my�la�em, je�li pan pozwoli. I, wie pan, zdejm� chyba p�aszcz? - Naturalnie, przecie� w p�aszczu pan nie wejdzie. Ksi��� wsta�, po�piesznie zdj�� opo�cz� i zosta� w dosy� przyzwoitej i zgrabnie skrojonej, aczkolwiek ju� znoszonej marynarce. Na kamizelce wisia� stalowy �a�cuszek, a do �a�cuszka, jak si� okaza�o, przyczepiony by� srebrny genewski zegarek. Chocia� ksi��� by� przyg�upi - lokaj doszed� ju� do tego wniosku - jednak kamerdyner genera�a pomy�la� w ko�cu, �e nie wypada mu prowadzi� dalej rozmowy z go�ciem, mimo i� ksi��� dlaczego� spodoba� mu si�, oczywi�cie pod niekt�rymi wzgl�dami. Z innego wszak�e punktu widzenia budzi� w nim zdecydowan� i ordynarn� niech��. - A genera�owa kiedy przyjmuje? - spyta� ksi��� siadaj�c znowu na poprzednim miejscu. - To ju� nie moja sprawa. Przyjmuje rozmaicie, zale�nie od osoby. Krawcow� przyjmie i o jedenastej. Gawri�� Ardalio-nowicza te� przyjmuje wcze�niej ni� innych, dopuszcza nawet do pierwszego �niadania. - Tu u was w pokojach zim� cieplej ni� za granic� - zauwa�y� ksi��� - ale tam za to na ulicach cieplej, a w mieszkaniach zimow� por� trudno wytrzyma� Rosjaninowi, kt�ry si� nie zd��y� przyzwyczai�. - Nie pal�? - Tak. I domy urz�dzone s� inaczej, to jest piece i okna. - Hm! A czy d�ugo pan podr�owa�? - A� cztery lata. Zreszt� ca�y czas prawie siedzia�em na jednym miejscu na wsi. - Odzwyczai� si� pan od wszystkiego, co nasze? - I to prawda. Niech mi pan wierzy, sam sobie si� dziwi�, �e nie zapomnia�em m�wi� po rosyjsku. Rozmawiam, ot, teraz z panem, a sam my�l�: "Jak to jednak ja dobrze m�wi�." Mo�e dlatego jestem taki rozmowny. Doprawdy, od wczoraj wci�� mam ochot� m�wi� po rosyjsku. - Hm! H�! A czy pan przedtem zamieszkiwa� w Petersburgu? (Pomimo wszelkich wysi�k�w lokaj nie m�g� nie podtrzyma� tak uprzejmej i grzecznej rozmowy.) 27 - W Petersburgu? Prawie �e nie, tak tylko, przejazdem. I przedtem nic tu nie zna�em, a teraz podobno tyle nowego �e, jak powiadaj�, nawet ten, kto cokolwiek zna�, musi si� uczy� poznawa� od pocz�tku. M�wi� tu obecnie du�o o s�dach.8 - Hm!... O s�dach. Niby prawda, �e m�wi�. A jak tam, s�dy sprawiedliwsze s� ni� u nas ? - Nie wiem. O naszych s�ysza�em du�o dobrego. U nas na przyk�ad nie ma kary �mierci.9 - A tam jest kara �mierci? - Jest. Widzia�em egzekucj� we Francji, w Lyonie. Zabra� mnie tam z sob� Schneider. - Wieszaj�? - Nie, we Francji nadal �cinaj� g�owy. - No i co, krzyczy? - Gdzie tam! To si� dzieje w okamgnieniu. Cz�owieka k�ad� i w maszynie, co-si� nazywa gilotyn�, spada taki szeroki n�, ci�ko, mocno... G�owa odskakuje tak szybko, �e si� nawet nie zd��y mrugn��. Przygotowania s� nieprzyjemne. Kiedy og�aszaj� wyrok, ubieraj�, kr�puj� sznurami, prowadz� na szafot, to wszystko jest okropne! Ludzie si� zbiegaj�, nawet kobiety, chocia� tam nie lubi�, �eby kobiety patrza�y. - Nie ich rzecz. - Oczywi�cie! Oczywi�cie! Patrze� na tak� m�k�!... Skazaniec by� cz�owiekiem m�drym, nieustraszonym, silnym, niem�odym. Nazywa� si� Legros. I m�wi� panu, niech pan wierzy albo nie wierzy: jak wchodzi� na szafot - p�aka�, blady by� jak �ciana. Czy to jest mo�liwe? Czy to nie straszne? No bo kt� p�acze ze strachu? Nie przypuszcza�em, �e mo�e p�aka� ze strachu nie jakie� tam dziecko, ale m�czyzna, kt�ry nigdy nie p�aka�, m�czyzna czterdziestopi�cioletni. C� si� w takich momentach dzieje z dusz� ludzk�, do jakich spazm�w si� j� doprowadza? Zn�canie si� nad dusz�, i nic wi�cej! Powiedziane jest: "Nie zabijaj", wi�c dlatego �e zabi�, jego si� zabija? Nie, tak nie wolno. Widzia�em to ju� miesi�c temu, a dotychczas mam przed oczyma. Pi�� razy mi si� �ni�o. Ksi��� nawet o�ywi� si� m�wi�c, lekki rumieniec wyst�pi� na jego bia�ej twarzy, aczkolwiek s�owa by�y tak jak przedtem ciche. Kamerdyner obserwowa� go z �yczliwym zainteresowaniem i najwidoczniej nie chcia�o mu si� przerywa� tej rozmowy; 28 mo�e sam by� cz�owiekiem nie pozbawionym wyobra�ni i usi�uj�cym my�le�. - Dobrze jeszcze, �e to kr�tka m�czarnia, kiedy g�owa odlatuje - zauwa�y�. - Wie pan co ? - podchwyci� gor�co ksi���. - Pan to zauwa�y� i wszyscy to tak samo widz� jak pan, i po to wymy�lono gilotyn�. A mnie zaraz wtedy przysz�a do g�owy taka my�l: czy to nie jest jeszcze gorzej? Pana to mo�e �mieszy, panu si� to wydaje nieprawdopodobne, ale przy pewnej wyobra�ni nawet taka my�l do g�owy wskoczy. Niech pan pomy�li: we�my na przyk�ad tortury; s� przy tym cierpienia i rany, m�ka cielesna, i to wszystko odrywa od m�ki duchowej, tote� cz�owiek m�czy si� tylko z powodu ran tak d�ugo, dop�ki nie umrze. A przecie najsilniejszy b�l pochodzi mo�e nie od ran, ale od �wiadomo�ci, �e za godzin�, potem za dziesi�� minut, potem za p�l minuty, potem za chwil�, zaraz - dusza wyleci z cia�a i �e ju� nie b�dzie si� cz�owiekiem; a najwa�niejsze to, �e na pewno. W�a�nie kiedy cz�owiek po�o�y g�ow� pod sam n� i us�yszy, jak on z szelestem zaczyna spada� - ta �wier� sekundy jest najstraszliwsza. Wie pan, �e to nie tylko moja fantazja, �e wielu tak m�wi�o? I ja tak w to wierz�, i� powiem panu wprost, co o tym s�dz�. Zabi� za moderstwo to kara niewsp�miernie du�a w stosunku do samej zbrodni. Zab�jstwo na mocy wyroku jest bez por�wnania okropniejsze ni� zab�jstwo dokonane przez bandyt�. Ten, kogo bandyci zabijaj�, morduj� w nocy, w lesie, albo jako� tam, niew�tpliwie ma jeszcze nadziej� wyratowania si�, ma j� do ostatniego momentu. Bywa�y wypadki, �e komu� ju� poder�ni�to gard�o, a on jeszcze �udzi� si� nadziej�, pr�bowa� ucieka� albo b�aga� o lito��. A tu ca�� t� ostatni� nadziej�, z kt�r� umiera� jest dziesi�� razy l�ej, odbieraj� cz�owiekowi na pewno; tu jest wyrok, i w tym, �e na pewno si� nie uniknie jego skutk�w, tkwi ca�a ta okropna m�ka, od. kt�rej nie ma nic na �wiecie silniejszego. Niech pan przyprowadzi i postawi �o�nierza naprzeciwko armaty w bitwie, i niech pan do niego strzela: wci�� b�dzie mia� nadziej�. Ale niech pan temu samemu �o�nierzowi przeczyta taki wyrok, a na pewno zwariuje albo si� rozp�acze. Kto powiedzia�, �e natura ludzka zdolna jest znie�� to bez ob��kania? Po co ten gwa�t ohydny, niepotrzebny, bezcelowy? Mo�e istnieje taki cz�owiek, kt�remu przeczytano wyrok, dano si� pom�czy�, a potem oznajmiono: "Id�, zosta�e� u�askawio- 29 ny." Tylko taki cz�owiek m�g�by co� nieco� opowiedzie�10. Chrystus te� m�wi� o tej m�ce i o tym strachu. Nie, z cz�owiekiem nie wolno tak post�powa�! Kamerdyner, chocia� nie umia�by tak wyrazi� wszystkiego jak ksi���, zawsze jednak, wprawdzie nie wszystko, ale co wa�niejsze zrozumia�. Wida� to by�o nawet z jego rozczulonej twarzy. - Je�eli ju� pan tak bardzo chce - powiedzia� - zapali�, to ostatecznie mo�na, byle pr�dziutko. Bo nagle wezwie, a pana nie ma. O tu, pod schodami, widzi pan, s� drzwi. Wejdzie pan w te drzwi; na prawo jest kom�rka; tam mo�na, tylko lufcik pan otworzy, bo to przecie nieporz�dek... Ksi��� jednak nie zd��y� p�j�� zapali�. Do przedpokoju wszed� znienacka m�ody cz�owiek nios�c jakie� papiery. Kamerdyner j�� z niego zdejmowa� futro. M�ody cz�owiek spojrza� z ukosa na ksi�cia. - Ten pan, Gawri�o Ardalionowiczu - zacz�� konfidencjonalnie i prawie poufale kamerdyner - melduje si�, �e jest ksi�ciem Myszkinem i krewnym pani genera�owej, przyjecha� poci�giem z zagranicy, z t�umoczkiem w r�ku, ale... Dalszego ci�gu ksi��� nie us�ysza�, gdy� kamerdyner zacz�� m�wi� szeptem. Gawri�a Ardalionowicz "�ucha� uwa�nie i spogl�da� na ksi�cia z wielkim zaciekawieniem, wreszcie przesta� s�ucha� i niecierpliwie podszed� do niego. - Pan jest ksi��� Myszkin? - zapyta� nadzwyczaj uprzejmie i grzecznie. By� to bardzo przystojny i m�ody m�czyzna, te� lat dwudziestu o�miu, wysmuk�y blondyn, wzrostu �rednio wysokiego, z ma�� hiszpa�sk� br�dk�, o twarzy rozumnej i pi�knej. Tylko u�miech jego, aczkolwiek bardzo uprzejmy, wygl�da� jako� zanadto subtelnie, ods�ania� z�by, jako� za bardzo per�owe i r�wne; spojrzenie mimo ca�ej weso�o�ci i niew�tpliwej prostoduszno�ci te� by�o jako� zanadto przenikliwe i badawcze. "Kiedy jest sam, z pewno�ci� tak nie patrzy, i mo�e nawet nigdy si� nie �mieje" - raczej wyczu�, ni� pomy�la� ksi���. Obja�ni� wszystko, co m�g� napr�dce, prawie to samo, co ju� przedtem obja�nia� kamerdynerowi, a jeszcze przedtem Rogo�ynowi. Gawri�a Ardalionowicz tymczasem jakby co� sobie przypomnia�. - Czy to przypadkiem nie pan - zapyta� - z rok temu 30 albo nawet mniej, by� �askaw przys�a� list, bodaj�e ze Szwajcarii, do Jelizawiety Prokofiewny? - Tak jest. - Wiec pana tu znaj� i na pewno pami�taj�. Pan do jego ekscelencji? Zaraz zamelduj�... Zaraz b�dzie wolny. Tylko niech�e pan... powinien pan na razie wej�� do poczekalni... Dlaczego trzymasz pana tutaj ? - zwr�ci� si� surowo do kamerdynera. - Przecie m�wi�, �e pan sam nie chcia�... W tej chwili nagle otworzy�y si� drzwi gabinetu i jaki� wojskowy z teczk� w r�ku wyszed� stamt�d k�aniaj�c sif i g�o�no m�wi�c. - Jeste� tu, Gania? - zawo�a� g�os z gabinetu - chod� no, prosz�! Gawri�a Ardalionowicz kiwn�� ksi�ciu g�ow� i po�piesznie wszed� do gabinetu. Po jakich� dw�ch minutach drzwi otworzy�y si� znowu i rozleg� si� d�wi�czny i przyjazny g�os Gawri�y Ardalionowicza: - Niech ksi��� pozwoli! III Genera� Iwan Fiodorowicz Jepanczyn stal po�rodku swojego gabinetu i z nadzwyczajnym zaciekawieniem patrzy� na wchodz�cego ksi�cia, a nawet post�pi� ku niemu dwa kroki. Ksi��� podszed� i przedstawi� si�. - Tak, prosz� pana - odrzek� genera� - czym�e mog� s�u�y�? - �adnego pilnego interesu nie mam, chcia�em po prostu pozna� pana. Nie chcia�bym przeszkadza�, a nie znam pa�skiego porz�dku dnia i pa�skich zarz�dze�... Ale jestem tu wprost z poci�gu... przyjecha�em ze Szwajcarii. Genera� z lekka si� u�miechn��, jednak pomy�la� i da� spok�j; potem jeszcze pomy�la�, przymru�y� oczy, jeszcze raz obejrza� swojego go�cia od st�p do g�owy, nast�pnie szybko wskaza� mu krzes�o, sam usiad� cokolwiek z boku i w niecierpliwym oczekiwaniu zwr�ci� si� do ksi�cia. Gania sta� w k�cie gabinetu, przy biurku, i przegl�da� papiery. - Na sprawy towarzyskie ma�o mam w og�le czasu - o- 31 �wiadczy! genera� - ale poniewa� pan oczywi�cie przyszed� tu w okre�lonym celu... - Tak w�a�nie czu�em - przerwa� ksi��� - i� pan dopatrzy si� w mojej wizycie jakiego� specjalnego zamiaru. Jednak, daj� s�owo, pr�cz przyjemno�ci zaznajomienia si� nie kieruje mn� �aden szczeg�lny cel. - Przyjemno�� oczywi�cie i dla mnie nadzwyczajna, ale �ycie sk�ada si� nie tylko z rozrywek, s� te� interesy... Przy tym ani rusz nie mog� dot�d stwierdzi�, co nas w�a�ciwie ��czy... jaki jest, �e si� tak wyra��, pow�d... - Powodu naturalnie nie ma i wsp�lnego, rzecz prosta, mi�dzy nam