Lech Antonowicz Podr�cznik prawa mi�dzynarodowego Wydanie trzecie zmienione Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 1996 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Dariusz Litwiniec Redaktor "',' Gra�yna Polkowska Redaktor techniczny �''!''?f'i *" Miros�awa Filipek � PRZEDMOWA BIBLIOTEKA Wydzia�u Dziennikarstwa i Naut< Uniwersytetu Wars/a �| Nowy �wiat 69, 00-046 te! 620-03-81 w. 295, Copyright � by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-86702-27-3 Ksi��ka niniejsza stanowi zarys wyk�adu przedmiotu, kt�ry w programach studi�w prawniczych, administracyjnych i niekt�rych innych wyst�puje pod nazw� �Prawo mi�dzynarodowe publiczne''. Przedmiotem wyk�adu jest prawo mi�dzynarodowe wsp�cze�nie obowi�zuj�ce. Ponadto zosta�y w nim uwzgl�dnione niekt�re normy prawa pa�stwowego, zw�aszcza prawa polskiego, kt�re bezpo�rednio �wsp�dzia�aj�" z prawem mi�dzynarodowym. Podstaw� wyk�adu s� przede wszystkim umowy mi�dzynarodowe i inne dokumenty prawnomi�dzynarodowe, o czym informuj� przypisy. Ze wzgl�du na niedu�e rozmiary ksi��ki nie mo�na by�o natomiast przedstawi� r�nych pogl�d�w naukowych w zakresie prawa mi�dzynarodowego. Z cz�ci� tych pogl�d�w autor�w polskich, nie przedstawionych w wyk�adzie, zainteresowany czytelnik mo�e zapozna� si� korzystaj�c z wyboru pi�miennictwa zamieszczonego na ko�cu ksi��ki. Struktura wyk�adu w nieznacznym stopniu odbiega od schematu stosowanego na og� do�� jednolicie w polskich podr�cznikach prawa mi�dzynarodowego w ci�gu ostatnich lat. Rozdzia� l POJ�CIA PODSTAWOWE PRZEDMOWA DO WYDANIA III � 1. Pa�stwo Drugie wydanie mego podr�cznika prawa mi�dzynarodowego, tak jak i wydanie pierwsze, zosta�o bardzo szybko wyczerpane. Do wydania trzeciego wprowadzi�em wi�c niedu�e zmiany. Podobnie jak dwa lata temu, zaktualizowa�em niekt�re dane faktograficzne, uzupe�ni�em materia� normatywny i wyb�r literatury. Przy okazji usun��em kilka b��d�w, kt�re wkrad�y si� do wyda� poprzednich. �- , , ; ^ > �,, ,...--, L. A. U podstaw prawa mi�dzynarodowego znajduje si� fakt, �e ludzko�� jest podzielona na pa�stwa, kt�re zachowuj�c swoj� odr�bno�� utrzymuj� wzajemne stosunki. Z tego te� wzgl�du zdefiniowanie prawa mi�dzynarodowego wymaga przede wszystkim pos�ugiwania si� terminem �pa�stwo" lub ewentualnie jednym z jego ekwiwalent�w. Umowy mi�dzynarodowe u�ywaj� niekiedy wymiennie takich termin�w, jak �kraj", �mocarstwo" czy �nar�d", aczkolwiek z kontekstu wynika, �e chodzi w nich w�a�nie o pa�stwa. Konwencja dotycz�ca ustroju �eglugi na Dunaju z dnia 18 sierpnia 1948 r. podkre�la za�, �e u�yte w jej tek�cie nazwy �pa�stwo dunajskie" albo �kraj dunajski" oznaczaj� pa�stwo, na kt�rego terytorium le�y przynajmniej jeden brzeg tej rzeki (art. 44)�. Pa�stwo jest fenomenem pierwotnym chronologicznie i logicznie . / w stosunku do prawa mi�dzynarodowego. Pa�stwa bowiem s� tw�rcami \(prawa mi�dzynarodowego, a nie odwrotnie. Z drugiej strony, w trakcie '"~\ procesu historycznego pa�stwa uznaj�c si� wzajemnie i utrzymuj�c ze sob� fstosunki, kszta�tuj� norm� prawnomi�dzynarodow� okre�laj�c� poj�cie ^pa�stwa. Jest to poj�cie o znaczeniu podstawowym dla prawa mi�dzy- /! narodowego. Wyra�enie �pa�stwo w sensie prawa mi�dzynarodowego" zak�ada, �e mo�e ono r�ni� si� od poj�cia pa�stwa w innych dziedzinach, zw�aszcza a w prawie pa�stwowym. Rozr�nienie to uzasadnia fakt, �e termin �pa�st- 1 L. Gelberg, Prawo mi�dzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wyb�r dokument�w, t. III, Warszawa 1960, s. 328. wo" u�ywany jest w prawie niekt�rych pa�stw do oznaczenia jednostek terytorialnych, kt�re stanowi�c cz�ci sk�adowe tych pa�stw, nie posiadaj� uprawnie� mi�dzynarodowych i nie s� uczestnikami stosunk�w mi�dzynarodowych. Jedyne dotychczasowe traktatowe okre�lenie pa�stwa znajduje si� � w mi�dzyameryka�skiej konwencji o prawach i obowi�zkach pa�stw z dnia 26 grudnia 1933 "r.2 Wed�ug tej konwencji, pa�stwo jako osoba prawa mi�dzynarodowego powinno posiada� nast�puj�ce atrybuty: a) sta�� ludno��, b) okre�lone terytorium, c) rz�d oraz d) zdolno�� do utrzymywania stosunk�w z innymi pa�stwami. Dzia�alno�� kodyfikacyjna Organizacji Narod�w Zjednoczonych prowadzi do stopniowego ujednolicania poj�cia pa�stwa w sensie prawa j mi�dzynarodowego. Komisja Prawa Mi�dzynarodowego ONZ dotychczas j nie zdefiniowa�a jednak tego poj�cia, podkre�laj�c tylko, �e terminu �pa�stwo" u�ywa w sensie powszechnie przyj�tym w praktyce mi�dzynarodowej3. Wsp�czesne poj�cie pa�stwa powinno odpowiada� wsp�czesnemu prawu mi�dzynarodowemu w jego ca�okszta�cie. Podstawow� rol� w tym j zakresie nale�y przypisa� Karcie Narod�w Zjednoczonych, podpisanej dnia '_ 26-czerwca 1945 r.4 Pa�stwem w sensie prawa mi�dzynarodowego jest suwerenna jednostka �geopolityczna. Wyra�enie �jednostka geopolityczna" wskazuje na teryto- 7'rialn� podstaw� pa�stwa oraz jego charakter polityczny. Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego ka�de pa�stwo jest jednostk� geopolityczn�, ale nie ka�da jednostka geopolityczna jest pa�stwem. Cech� wyr�niaj�c� i nieod��czn� ka�dego pa�stwa jest suwerenno��, natomiast niesuwe-renna jednostka geopolityczna pa�stwem nie jest. Wed�ug Karty Narod�w Zjednoczonych pa�stwami s� suwerenne jednostki geopolityczne. Potwierdzaj� to bezpo�rednio nast�puj�ce postanowienia Karty: 1) nakaz uk�adania stosunk�w mi�dzy cz�onkami ONZ na zasadzie r�wno�ci suwerennej, 2) zakaz gro�by lub u�ycia si�y przeciwko integralno�ci terytorialnej lub niepodleg�o�ci politycznej jakiegokol- L. Gelberg, Prawo mi�dzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wyb�r dokument�w, t. II, Warszawa 1958, s. 356. 3 Yearbook of the International Law Commision 1949, s. 289. K. Kocot, K. Wolfke, Wyb�r dokument�w do nauki prawa mi�dzynarodowego, Wroc�aw-Warszawa 1976, s. 64-92. wiek pa�stwa, 3) zakaz ingerowania w sprawy nale��ce do kompetencji wewn�trznej jakiegokolwiek pa�stwa. O ile postanowienie pierwsze m�wi o pa�stwach-cz�onkach ONZ, o tyle zasady druga i trzecia maj� walor powszechny. Przyjmuj�c suwerenno�� jako nieod��czn� cech� ka�dego pa�stwa, takie � do�� cz�sto u�ywane w praktyce mi�dzynarodowej � terminy, jak �pa�stwo suwerenne", �pa�stwo niepodleg�e" czy �pa�stwo suwerenne i niepodleg�e" s� pleonazmami. Natomiast termin �pa�stwo niesuweren-ne" jest z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego wewn�trznie sprzeczny. Karta NZ nie zna poj�cia �pa�stwa niesuwerennego" czy �pa�stwa zale�nego", a na oznaczenie niesuwerennych jednostek geopolitycznych u�ywa terminu �terytorium". Istot� suwerenno�ci pa�stw stanowi ich samodzielno��, czyli brak podporz�dkowania innym pa�stwom. Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego koniecznym elementem suwerenno�ci jest og�lna kompetencja w sprawach zagranicznych. W braku takiej kompetencji jednostka geopolityczna nie jest suwerenna, a zatem nie jest pa�stwem. Traktowanie suwerenno�ci jako wyr�niaj�cej i nieod��cznej cechy pa�stwa nie przes�dza kwestii, czy ka�da faktycznie suwerenna jednostka geopolityczna jest pa�stwem w sensie prawa mi�dzynarodowego. O ile dawniej uzasadniona by�a teza, �e legitymacj� bytu pa�stwa jest sam byt pa�stwa, o tyle wsp�czesne prawo mi�dzynarodowe nie odrzuca ca�kowicie idei legitymizmu w odniesieniu do statusu pa�stw. Tym samym nie nale�y stawia� znaku r�wno�ci mi�dzy poj�ciem �pa�stwa legalnego" i poj�ciem �pa�stwa faktycznego". Nale�y wi�c powiedzie�, �e pa�stwem jest ka�da suwerenna jednostka geopolityczna powsta�a zgodnie z prawem mi�dzynarodowym lub przynajmniej uznana p�niej za pa�stwo przez inne pa�stwa. Pa�stwa, w znaczeniu jednostki geopolitycznej, nie nale�y uto�samia� z pa�stwem w znaczeniu w�adzy pa�stwowej czy aparatu pa�stwowego. S� to poj�cia r�ne i inaczej s� one definiowane. Z pewnym uproszczeniem mo�na powiedzie�, �e w pierwszym przypadku chodzi o podmiot, w drugim � o organy tego podmiotu. Rozr�nienie to jest istotne z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego, kt�re musi �zna�" zar�wno swoje podmioty, jak i organy, poprzez kt�re te podmioty wyst�puj�. Tak wi�c projekt konwencji w sprawie immunitetu pa�stw opracowany przez Stowarzyszenie Prawa Mi�dzynarodowego przewiduje, �e termin �pa�stwo obce" obejmuje jego rz�d, jakikolwiek inny organ oraz agendy i instytucje nie posiadaj�ce osobowo�ci prawnej r�nej od tego pa�stwa, natomiast agendy i instytucje, kt�re posiadaj� tak� osobowo��, b�d� traktowane jak pa�stwo obce tylko co do ich dzia�a� lub zaniecha� w zakresie w�adzy suwerennej (iure impe�if. �...,,. . ,.in;,,,,,, � 2. Spo�eczno�� mi�dzynarodowa Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego spo�eczno�� mi�dzynarodow� stanowi og� pa�stw. Innymi s�owy � spo�eczno�� mi�dzy-! narodowa to spo�eczno�� pa�stw, kt�re nie tylko wsp�istniej�, ale i utrzymuj� wzajemne stosunki. S� trzy cechy, kt�re charakteryzuj� spo�eczno�� mi�dzynarodow� w por�wnaniu ze spo�eczno�ci� pa�stwow�, a mianowicie: / 1) niedu�a, bo nie przekraczaj�ca dwustu, liczba jej uczestnik�w, l 2) uznanie suwerennego charakteru tych uczestnik�w, kt�rzy s� wzaje-; mnie r�wnouprawnieni, a tym samym 3) jej organizacja wewn�trzna jest mniej rozwini�ta, cho� podlega sta�emu rozwojowi w konsekwencji post�puj�cej internacjonalizacji �ycia wsp�czesnego. Sk�ad spo�eczno�ci mi�dzynarodowej jest zmienny. Wiek XX przyni�s� ponad czterokrotny wzrost liczebny spo�eczno�ci mi�dzynarodowej, przy czym w jego pocz�tkowym okresie znaczn� wi�kszo�� stanowi�y pa�stwa europejskie i ameryka�skie. Dzisiejsza spo�eczno�� mi�dzynarodowa obejmuje za� pa�stwa po�o�one we wszystkich zamieszka�ych .cz�ciach �wiata. Ich liczba wed�ug stanu na dzie� l stycznia 1996 r. (f wynosi�a 1916. W ramach powszechnej spo�eczno�ci mi�dzynarodowej obejmuj�cej wszystkie pa�stwa �wiata istniej� grupy pa�stw po��czone �ci�lejszymi wi�zami gospodarczymi, politycznymi czy ideologicznymi. Z drugiej strony nie ka�de pa�stwo utrzymuje jakie� stosunki ze wszystkimi innymi pa�stwami. Nie ma jednak dzi� pa�stwa, kt�re znajdowa�oby si� w stanie ca�kowitej izolacji mi�dzynarodowej, a wi�c poza spo�eczno�ci� mi�dzynarodow�. The International Law Association. Report ofthe Sixty-Sixth Conference, Buenos Aires 1994, s. 22. 6 Zob. wykaz pa�stw zamieszczony w Aneksie. 10 Stosunki ��cz�ce uczestnik�w spo�eczno�ci mi�dzynarodowej maj� z natury rzeczy charakter mi�dzynarodowy. Wyra�enie �stosunki mi�dzynarodowe" bywa jednak rozumiane dwojako: w znaczeniu w�szym znacz� one to samo, co stosunki mi�dzypa�stwowe, w znaczeniu szerszym obejmuje ponadto stosunki mi�dzy osobami i organizacjami istniej�cymi w r�nych pa�stwach. Stosunki mi�dzypa�stwowe stanowi� wi�c g��wn� cz�� stosunk�w mi�dzynarodowych sensu largo, a zarazem s� podstaw� mi�dzynarodowych stosunk�w niepa�stwowych czy pozapa�stwowych. Trzeba jeszcze zaznaczy�, �e stosunki mi�dzypa�stwowe obejmuj� zar�wno te, w kt�rych pa�stwa uczestnicz� oddzielnie, jak te� zbiorowo jako cz�onkowie organizacji mi�dzynarodowej. Do stosunk�w mi�dzypa�s twowych mo�na tak�e przyporz�dkowa� stosunki pa�stw z innymi ni� pa�stwa podmiotami prawa mi�dzynarodowego oraz mi�dzy tymi ostat nimi. W spo�eczno�ci mi�dzynarodowej z�o�onej z pa�stw jako suweren nych jednostek geopolitycznych nie ma za� podmiot�w ponadpa�st wowych. � 3. Prawo mi�dzynarodowe ,n Prawo, kt�re reguluje stosunki wzajemne pa�stw tworz�cych spo�eczno�� mi�dzynarodow�, okre�la si� wsp�cze�nie w j�zyku polskim najcz�ciej mianem prawa mi�dzynarodowego. Dawniej prawo mi�dzynarodowe nazywano prawem narod�w. Termin ten wywodzi si� z �aci�skiego terminu ius gentium, kt�rym okre�lano nie prawo mi�dzynarodowe, lecz cz�� prawa rzymskiego dotycz�c� cudzoziemc�w. Natomiast termin �prawo mi�dzynarodowe", kt�re odpowiada �aci�skiemu terminowi ius inter gentes, pojawi� si� w pi�miennictwie polskim w II po�owie XIX wieku, a obecnie jest powszechnie u�ywany. Jego odpowiednikiem w j�zyku rosyjskim jest termin mie�dunarodnoje prawo, w j�zyku angielskim � International law, w j�zyku francuskim � droit inter-national. W programie studi�w prawniczych i administracyjnych omawiana dziedzina prawa jest okre�lana jako prawo mi�dzynarodowe pub lic z n e, co odr�nia j� od prawa prywatnego mi�dzynarodowego. Mylna jest sugestia, �e prawo mi�dzynarodowe stanowi system norm, kt�re dziel� si� na cz�� publiczn� oraz cz�� prywatn�. 11 W rzeczywisto�ci s� to ca�kiem r�ne dziedziny prawa. Tylko prawo mi�dzynarodowe publiczne jest rzeczywi�cie prawem mi�dzynarodowym, podczas gdy prawo prywatne mi�dzynarodowe jest cz�ci� prawa pa�stwa, kt�re wskazuje prawo w�a�ciwe dla mi�dzynarodowych stosunk�w osobistych i maj�tkowych w zakresie prawa cywilnego. Nie zmienia tego okoliczno��, �e �r�d�em prawa prywatnego mi�dzynarodowego � opr�cz ustawodawstwa pa�stwowego � bywaj� tak�e umowy mi�dzynarodowe, kt�re mog� regulowa� r�wnie� inne kwestie nale��ce w zasadzie do kompetencji wewn�trznej pa�stw. W tym stanie rzeczy przymiotnik �publiczne'' w nazwie prawa mi�dzynarodowego s�u�y unikni�ciu nieporozumie�, ale merytorycznie jest on zb�dny. Trzeba jeszcze doda�, �e s�owo �nar�d" w nazwie prawa mi�dzynarodowego jest synonimem pa�stwa, aczkolwiek na og� s�owo to oznacza wsp�lnot� etniczn� lub te� ca�� ludno�� pa�stwa. Tote� bardziej | adekwatna dla omawianej dziedziny by�aby nazwa prawo mi�dzypa�stwowe. Wyk�ad prawa mi�dzynarodowego wymaga niejednokrotnie nawi�zywania do prawa poszczeg�lnych pa�stw. Prawo to okre�la si� zazwyczaj takimi terminami, jak �prawo wewn�trzne'' lub �prawo krajowe''. Obydwa te terminy nie s� jednak precyzyjne, gdy� prawo pa�stwa reguluje nie tylko jego stosunki wewn�trzne, ale tak�e stosunki zagraniczne, a poj�cie kraju jest wieloznaczne. Wydaje si�, �e skoro w polskiej terminologii prawniczej przyj�� si� ostatnio termin �prawo konstytucyjne" na oznaczenie tej cz�ci prawa pa�stwa, kt�r� poprzednio nazywano �prawem pa�stwowym", to tym ostatnim terminem mo�na okre�la� ca�o�� tego prawa. Okre�lenie zakresu prawa mi�dzynarodowego wymaga przede wszystkim dwojakiego zabiegu. Z jednej strony konieczne jest wyodr�bnienie norm prawnomi�dzynarodowych spo�r�d og�u norm o charakterze mi�dzynarodowym, z drugiej za� trzeba okre�li� kryterium odr�niaj�ce normy prawa mi�dzynarodowego od norm prawnych innego rodzaju. Konieczno�� przeprowadzenia pierwszego zabiegu wynika z tego, �e w stosunkach mi�dzynarodowych istniej� r�ne systemy normatywne. W stosunkach tych opr�cz prawa mi�dzynarodowego wyst�puj� r�wnie� takie zjawiska, jak kurtuazja mi�dzynarodowa, moralno�� mi�dzynarodowa czy prakseologia mi�dzynarodowa. ( Normy kurtuazji mi�dzynarodowej s� stosowane przez ( pa�stwa w celu u�atwienia sobie wzajemnych stosunk�w. Wyrastaj�c ze wsp�lnego pnia grzeczno�ci okazywanej przez ludzi innym ludziom, s� 12 one dostosowane do w�a�ciwo�ci stosunk�w mi�dzynarodowych. Do tej dziedziny nale�� na przyk�ad regu�y protoko�u dyplomatycznego. Aczkolwiek zazwyczaj s� one bardzo skrupulatnie przestrzegane, ich ewentualne naruszenie nie stanowi�oby naruszenia prawa mi�dzynarodowego. Moralno�� mi�dzynarodowa sk�ada si� z norm moralnych dotycz�cych stosunk�w mi�dzynarodowych. Niekt�re umowy mi�dzynarodowe odwo�uj� si� do moralno�ci mi�dzynarodowej, a niejednokrotnie pos�uguj� si� takimi poj�ciami moralnymi, jak sprawiedliwo�� czy s�uszno��. Pogl�dy moralne poszczeg�lnych ludzi, a nawet poszczeg�lnych narod�w, r�ni� si� mi�dzy sob�, ale co do niekt�rych kwestii mi�dzynarodowych s� jednakowe lub przynajmniej zbie�ne. Dzi�ki temu moralno�� mi�dzynarodowa jest jednym z czynnik�w kszta�tuj�cych prawo mi�dzynarodowe. W rezultacie niekt�re podstawowe zasady stosunk�w mi�dzynarodowych, jak na przyk�ad zasada szacunku dla innych pa�stw, maj� charakter zarazem moralny i prawny. Historia stosunk�w mi�dzynarodowych wskazuje, �e pa�stwa podejmuj�c swe decyzje wychodz� wprawdzie zazwyczaj od regu� prakseologii mi�dzynarodowej, ale zarazem licz� si� one przynajmniej w pewnym stopniu z normami prawa mi�dzynarodowego. Nale�y podkre�li� t� okoliczno��, �e pomimo licznych przypadk�w naruszania prawa mi�dzynarodowego, �adne pa�stwo nie podaje w w�tpliwo�� jego mocy obowi�zuj�cej. Spory interpretacyjne dotycz� tre�ci prawa mi�dzynarodowego, a nie jego istnienia. System prawa mi�dzynarodowego opiera si� przy tym na za�o�eniu, �e jego normy maj� prymat w stosunkach mi�dzynarodowych. Kryterium rozr�nienia norm prawa mi�dzynarodowego oraz innych norm mi�dzynarodowych znajduje si� w stanowisku pa�stw, kt�re decyduj� o tym, co jest prawnie obowi�zuj�ce w ich stosunkach wzajemnych. Podstaw� mocy obowi�zuj�cej prawa mi�dzynarodowego jest bowiem zgoda pa�stw. W praktyce przeprowadzenie powy�szego rozr�nienia nie zawsze jest �atwe. Trudno�� t� powi�ksza okoliczno��, �e niejako pomi�dzy prawem mi�dzynarodowym a innymi normami mi�dzynarodowymi s� jeszcze normy, kt�re w nauce okre�lane s� mianem �mi�kkiego" prawa mi�dzynarodowego. Ich �r�d�em s� przede wszystkim liczne uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych czy konferencji mi�dzynarodowych. Niekt�re spo�r�d tych uchwa� s� skonstruowane w spos�b bardzo podobny do um�w mi�dzynarodowych, niemniej nimi nie s�. S� jednak bardzo cz�sto 13 powo�ywane w pracach naukowych z zakresu prawa mi�dzynarodowego. Przyk�adem dokumentu znajduj�cego si� na granicy mi�dzy prawem mi�dzynarodowym a �mi�kkim" prawem mi�dzynarodowym jest Deklaracja zasad prawa mi�dzynarodowego dotycz�cych przyjaznych stosunk�w mi�dzy pa�stwami z dnia 24 pa�dziernika 1970 r.7 Jako rezolucja Zgromadzenia Og�lnego ONZ jest ona �r�d�em �mi�kkiego" prawa mi�dzynarodowego, ale przedmiotem jej jest prawo mi�dzynarodowe w znaczeniu �cis�ym. Rozgraniczenie prawa mi�dzynarodowego i prawa pa�stwowego zazwyczaj opiera si� na r�nicy co do trybu tworzenia obu tych dziedzin prawa. W spo�eczno�ci mi�dzynarodowej, z�o�onej z pa�stw jako suweren-, nych jednostek geopolitycznych, z natury rzeczy nie ma nadrz�dnego prawodawcy. Prawo mi�dzynarodowe powstaje wy��cznie w drodze porozumienia mi�dzy pa�stwami, r�ni�c si� tym samym od prawa pa�stwowego, kt�re jest stanowione jednostronnie przez poszczeg�lne pa�stwa. Zarazem w dobie wsp�czesnej zawierane s� coraz cz�ciej umowy mi�dzynarodowe dotycz�ce statusu os�b fizycznych i prawnych w r�nych pa�stwach. Tre�� prawna tego rodzaju um�w nale�y do dziedziny prawa mi�dzynarodowego tylko o tyle, o ile dotyczy stosunk�w mi�dzy pa�stwami. Poza tym wchodzi ona w sk�ad prawa pa�stw, kt�re je zawar�y. W ten spos�b powstaj� umi�dzynarodowione cz�ci system�w prawnopa�stwowych. Cz�ci te mo�na r�wnie� okre�li� mianem prawa wielopa�stwowego. Tryb tworzenia prawa mi�dzynarodowego i prawa pa�stwowego flie stanowi zatem wystarczaj�cego kryterium ich rozgraniczenia. Musi ono by� uzupe�nione kryterium podmiotowym. Cz�ci� prawa mi�dzynarodowego jest tak zwane prawo wewn�trzne organizacji mi�dzynarodowych, je�eli reguluje ono stosunki mi�dzy pa�stwami jako cz�onkami organizacji mi�dzynarodowej oraz stosunki mi�dzy organizacj� mi�dzynarodow� a pa�stwami cz�onkowskimi. Natomiast normy, kt�re reguluj� stosunki mi�dzy organizacj� mi�dzynarodow� a osobami fizycznymi nie maj� charakteru prawnomi�dzynarodowego. Wed�ug najprostszej definicji � prawo mi�dzynarodowe jest systemem norm prawnych reguluj�cych stosunki mi�dzy jego podmiotami, kt�rymi s� przede wszystkim pa�stwa, a tak�e niekt�re inne podmioty uznane w tym charakterze przez pa�stwa. � 4. Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa wyra�a si� w posiadaniu praw i obowi�zk�w wynikaj�cych z norm prawa mi�dzynarodowego. Nauka prawa mi�dzynarodowego przej�a cywilistyczn� koncepcj� rozr�nienia mi�dzy zdolno�ci� prawn� a zdolno�ci� do czynno�ci prawnych. Odpowiednio do tego rozr�nia si� zdolno�� prawnomi�dzynarodowa, a wi�c zdolno�� do posiadania praw i obowi�zk�w mi�dzynarodowych, oraz zdolno�� do czynno�ci prawnomi�dzynarodowych, czyli zdolno�� do nabywania praw i zaci�gania zobowi�za� mi�dzynarodowych w drodze w�asnego dzia�ania. Zagadnienie podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej nie zosta�o dotychczas skodyfikowane. Nale�y jednak podkre�li�, �e konwencja o prawie traktat�w z dnia 23 maja 1969 r. m�wi o pa�stwach i innych podmiotach prawa mi�dzynarodowego8. Tych innych podmiot�w konwencja nie wymienia. Z formu�y powy�szej wynika, �e pa�stwa s� g � � w n y m i podmiotami prawa mi�dzynarodowego, ale nie jedynymi. Niemniej jednak przy wielu kwestiach szczeg�owych z zakresu prawa mi�dzynarodowego jest mowa tylko o pa�stwach. Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa pa�stw wynika z samej natury prawa mi�dzynarodowego, kt�re pomimo swej tradycyjnej nazwy jest w swej istocie prawem mi�dzypa�stwowym. Nale�y podkre�li�, �e wszystkie pa�stwa maj� status podmiot�w prawa mi�dzynarodowego, aczkolwiek z zastrze�eniem wykluczenia z tej kategorii jednostek geopolitycznych, kt�re pomimo nazwy czy wbrew swoim roszczeniom nie czyni� zado�� poj�ciu pa�stwa w prawie mi�dzynarodowym. Kwestia podmiot�w prawa mi�dzynarodowego � innych ni� pa�stwa � jest bardzo skomplikowana. Wsp�czesna praktyka mi�dzynarodowa wskazuje, �e pa�stwa reguluj�c swoje stosunki wzajemne za pomoc� prawa mi�dzynarodowego mog� rozszerzy� kr�g jego podmiot�w poza siebie samych. Dotyczy to mianowicie takich twor�w, jak: 1) Stolica Apostolska, 2) cz�ci sk�adowe pa�stw z�o�onych, 3) wsp�lnoty powsta�cze, 4) terytoria zale�ne oraz 5) organizacje mi�dzynarodowe. Ka�da z tych kategorii r�ni si� istotnie od pozosta�ych, ale mo�na o nich powiedzie�, �e s� to twory �pa�stwowe". Ze Stolic� Apostolsk� jest Tam�e, s. 494. 7 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit, s. 524-533. 15 14 bowiem integralnie zwi�zane pa�stwo watyka�skie; cz�ci sk�adowe pa�stw z�o�onych mog� wyj�tkowo mie� szerokie uprawnienia zagraniczne kwalifikuj�ce je jako pa�stwa sk�adowe; wsp�lnoty powsta�cze mo�na traktowa� jako pa�stwa in statu nascendi; niekt�re terytoria zale�ne przed uzyskaniem niepodleg�o�ci mog� by� dopuszczone do uczestnictwa w stosunkach mi�dzynarodowych w zakresie podobnym do pa�stw; wreszcie � organizacje mi�dzynarodowe s� zrzeszeniami pa�stw. Wbrew pozorom koncepcja wielu kategorii podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nie odbiega znacznie od koncepcji podmiotowo�ci prawno-mi�dzynarodowej przys�uguj�cej wy��cznie pa�stwom. Nie mo�e zreszt� by� inaczej, gdy� wsp�ln� i zarazem nieodzown� cech� wszystkich podmiot�w prawa mi�dzynarodowego jest zdolno�� zawierania um�w podlegaj�cych temu prawu. Kryterium podmiotowo�ci w prawie mi�dzy-"1 . narodowym stanowi zatem zdolno�� traktatowa. Status poszczeg�lnych kategorii podmiot�w prawa mi�dzynarodowego jest r�ny. Tylko pa�stwa maj� charakter suwerenny, a por�wnywalny z nimi charakter ma Stolica Apostolska. Pa�stwa sk�adowe, wsp�lnoty powsta�cze i terytoria zale�ne s� dopiero na drodze do uzyskania suwerenno�ci, natomiast organizacje mi�dzynarodowe s� z istoty swej tworami niesuwerennymi. Dlatego te� wzgl�dem nich nale�y m�wi� nie o uznaniu, lecz o nadaniu podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej przez pa�stwa. Podmiotowo�� organizacji mi�dzynarodowych ma wyra�nie charakter wt�rny. Zakres tre�ciowy podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej jest r�ny w stosunku do r�nych' kategorii podmiot�w prawa mi�dzynarodowego. Jest on najszerszy wzgl�dem pa�stw, kt�rych podmiotowo�� prawno-mi�dzynarodowa obejmuje zdolno�� do nast�puj�cych czynno�ci: 1) zawieranie um�w mi�dzynarodowych, / 2) utrzymywanie stosunk�w dyplomatycznych i konsularnych, /.. 3) uczestniczenie w organizacjach mi�dzynarodowych, j, 4) odwo�ywanie si� do pokojowych sposob�w za�atwiania spor�w � mi�dzynarodowych, \ 5) przedsi�branie samoobrony. Tre�� podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej innych podmiot�w okre�la zakres jej uznania czy te� nadania. W odniesieniu do organizacji mi�dzynarodowych kwestia ta wynika z postanowie� ich statut�w. Od podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nale�y odr�nia� b e n e f i -cjent�w uprawnie� wynikaj�cych z norm prawnomi�dzynarodowych. 16 Do tej kategorii nale�� osoby sprawuj�ce funkcje organ�w pa�stwa (np. przedstawiciele dyplomatyczni) lub wchodz�ce w sk�ad organ�w pa�stwa (np. je�cy wojenni). Osoby fizyczne, a tak�e osoby prawne prawa pa�stwowego nie s� podmiotami prawa mi�dzynarodowego. Niemniej jednak umowy mi�dzynarodowe mog� dla nich by� �r�d�em praw i obowi�zk�w. Przepisy takich um�w tworz� umi�dzynarodowion� cz�� prawa pa�stwowego. Statusu podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nie uzyskuj� r�wnie� osoby fizyczne, kt�re ponosz� odpowiedzialno�� karn� na podstawie prawa mi�dzynarodowego, bez wzgl�du na to, czy odpowiedzialno�� taka jest realizowana w trybie pa�stwowym, czy nawet w trybie mi�dzynarodowym. � 5. Odpowiedzialno�� prawnomi�dzynarodowa Z podmiotowo�ci� prawnomi�dzynarodow� �ci�le zwi�zana jest zdolno�� ponoszenia odpowiedzialno�ci prawnomi�dzynarodowej za niewykonanie obowi�zk�w wynikaj�cych z prawa mi�dzynarodowego. Zdolno�� ta cechuje wszystkie kategorie podmiot�w prawa mi�dzynarodowego, ale w praktyce mi�dzynarodowej najwi�ksze znaczenie ma w odniesieniu do pa�stw. Zasady odpowiedzialno�ci prawnomi�dzynarodowej pa�stw s� przedmiotem prac kodyfikacyjnych Organizacji Narod�w Zjednoczonych. Prace te nie zosta�y jeszcze zako�czone, tote� ten dzia� prawa mi�dzynarodowego opiera si� przede wszystkim na zwyczajach. Niekt�re szczeg�owe zagadnienia z tego zakresu zosta�y uregulowane w umowach mi�dzynarodowych w przedmiocie prawa lotniczego i kosmicznego. Odpowiedzialno�� mi�dzynarodowa pa�stwa powstaje wskutek powoduj�cego szkod� naruszenia przez nie prawa mi�dzynarodowego. Naruszenie takie okre�la si� mianem deliktu mi�dzynarodowego. Niezale�nie od tego istnieje tak�e problem odpowiedzialno�ci pa�stw za niekt�re dzia�ania dozwolone przez prawo mi�dzynarodowe, ale mog�ce wyrz�dzi� szkod� innym pa�stwom. Tak wi�c konwencja o odpowiedzialno�ci za szkody wyrz�dzone przez obiekty kosmiczne z dnia 29 marca 1972 r.9 stanowi, �e pa�stwo jest bezwzgl�dnie zobowi�zane do zap�acenia odszkodowania za szkod�, kt�r� wypuszczony przez nie obiekt Dz.U. z 1973 r. Nr 27, p�z. 154. BIBLIOTEKA . u!. Nowy �wiat 69, 00-04t> lei. 620-03-81 w. 2*5 wydzia�u Dziennikarstwa i N,�u> 17 kosmiczny wyrz�dzi� na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu. Naruszenie prawa mi�dzynarodowego mo�e mie� posta� dwojak�. Mo�e ono polega� b�d� na dzia�aniu zakazanym, b�d� te� na zaniechaniu dzia�ania nakazanego przez prawo mi�dzynarodowe. Rozw�j wsp�czesnego prawa mi�dzynarodowego wydaje si� wskazywa�, �e odchodzi ono od dawnej koncepcji winy jako wy��cznej podstawy odpowiedzialno�ci pa�stwa. Mo�na spodziewa� si�, �e w przysz�ej kodyfikacji zostanie przyj�ta koncepcja odpowiedzialno�ci pa�stw za obiektywne skutki naruszania przez nie prawa mi�dzynarodowego. Obecnie wina zawsze powoduje odpowiedzialno�� mi�dzynarodow�, natomiast ryzyko wtedy, gdy pa�stwa tak postanowi� w umowie mi�dzynarodowej. Pa�stwo ponosi odpowiedzialno�� za w�asne post�powanie, a wi�c za post�powanie swoich organ�w, przez kt�re funkcjonuje. Chodzi tu o wszystkie organy pa�stwa, bez wzgl�du na ich charakter, miejsce i rol� w strukturze pa�stwa. S� to organy prawodawcze, wykonawcze i s�dowe. Szczeg�lna rola pod tym wzgl�dem przypada takim organom wykonaw-czo-administracyjnym, jak szef pa�stwa, rz�d jako ca�o�� oraz jego szef i cz�onkowie indywidualnie, przedstawiciele dyplomatyczni i funkcjonariusze konsularni oraz si�y zbrojne. Pa�stwo odpowiada za swoje organy r�wnie� wtedy, gdy w swej dzia�alno�ci przekraczaj� one swoje kompetencje. Pa�stwo nie ponosi odpowiedzialno�ci mi�dzynarodowej za post�powanie os�b prywatnych, aczkolwiek odpowiada za w�asne post�powanie, kt�re umo�liwi�o naruszenie prawa mi�dzynarodowego przez takie osoby. Osoby prywatne dopuszczaj�ce si� narusze� prawa mi�dzynarodowego powinny by� poci�gni�te do odpowiedzialno�ci karnej przez pa�stwo, w obr�bie kt�rego jurysdykcji si� znajduj�. Jurysdykcj� t� okre�la zar�wno prawo danego pa�stwa, jak i prawo mi�dzynarodowe. Prawo mi�dzynarodowe mo�e zatem by� bezpo�redni� podstaw� jurysdykcji karnej pa�stwa wzgl�dem os�b fizycznych, kt�re dopu�ci�y si� narusze� tego prawa. Dotyczy to zar�wno obywateli pa�stwa, jak i cudzoziemc�w. W prawie mi�dzynarodowym wyst�puje zjawisko zr�nicowania zachowa� zakazanych. Tak wi�c w�r�d delikt�w mi�dzynarodowych nale�y wyodr�bni� kategori� zbrodni mi�dzynarodowych, kt�re wyrz�dzaj� szkody nie tylko poszczeg�lnym pa�stwom, ale ca�ej spo�eczno�ci mi�dzynarodowej. Zarazem prawo mi�dzynarodowe wojenne przewiduje 18 nie tylko odpowiedzialno�� materialn� i polityczn� pa�stw, ale tak�e odpowiedzialno�� karn� os�b fizycznych, kt�re pope�ni�y zbrodnie. Statut Mi�dzynarodowego Trybuna�u Wojskowego b�d�cy za��cznikiem do porozumienia mi�dzynarodowego w przedmiocie �cigania i karania g��wnych przest�pc�w wojennych �osi" europejskiej z dnia 8 sierpnia 1945 r.10 oraz statut Mi�dzynarodowego Trybuna�u Wojskowego dla Dalekiego Wschodu w sprawie os�dzenia g��wnych japo�skich przest�pc�w wojennych wymieniaj� trzy rodzaje zbrodni: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzko�ci. Przez zbrodnie przeciwko pokojowi rozumiano planowanie, przygotowywanie, wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podj�tej z pogwa�ceniem um�w mi�dzynarodowych i gwarancji mi�dzynarodowych, tudzie� udzia� w planowaniu spisku lub w celu dokonania tych czyn�w. Przez zbrodnie wojenne rozumiano pogwa�cenie praw i zwyczaj�w wojennych. Natomiast przez zbrodnie przeciwko ludzko�ci rozumiano mordowanie, eksterminacje, deportacje i inne akty nieludzkie pope�niane przed lub w czasie wojny wobec ludno�ci cywilnej, a tak�e prze�ladowanie ze wzgl�d�w politycznych, rasowych czy religijnych. Zestaw zbrodni mi�dzynarodowych podlega stopniowemu rozwini�ciu. Przyk�adem tego procesu mo�e by� konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludob�jstwa z dnia 9 grudnia 1948 r.11, czy te� mi�dzynarodowa konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z dnia 30 listopada 1973 r.12 Poj�cie zbrodni wojennych zosta�o rozwini�te w protokole dodatkowym do konwencji genewskich z 1949 r. dotycz�cym ochrony ofiar mi�dzynarodowych konflikt�w zbrojnych z dnia 10 czerwca 1977 r.13 Bezprecedensowa jest uchwalona dnia 22 lutego 1993 r. rezolucja Rady Bezpiecze�stwa ONZ w sprawie utworzenia trybuna�u mi�dzynarodowego dla os�dzenia os�b winnych pope�nienia zbrodni wojennych na terytorium by�ej Jugos�awii14. Zadaniem tego trybuna�u jest gromadze- 10 K. Kocot, K. Wolfke, Op. cit., s. 37. " Tamie, s. 205-209. 12 Dz.U. z 1976 r. Nr 32, p�z. 186. 13 M. Flemming, Mi�dzynarodowe prawo wojenne. Zbi�r dokument�w, Warszawa 1978, s. 214-276. 14 Tekst: B. Wierzbicki, M. Zdanowicz, Prawo mi�dzynarodowe. Materia�y do studi�w, Bia�ystok 1995, s. 164-166. 19 nie dowod�w przeciwko takim osobom, organizowanie proces�w oraz wydawanie wyrok�w, w tym tak�e zaocznych, ale bez prawa orzekania kary �mierci. Pa�stwo, kt�re naruszy�o prawo mi�dzynarodowe, ma obowi�zek naprawienia szkody, jak� wskutek tego wyrz�dzi�o innemu pa�stwu. Realizacja odpowiedzialno�ci mi�dzynarodowej pa�stwa mo�e nast�pi� w r�nych formach. W szczeg�lno�ci nale�y wyr�ni� odpowiedzialno�� o charakterze materialnym oraz niematerialnym. Odpowiedzialno�� materialna mo�e mie� form� restytucji, kt�ra polega na przywr�ceniu stanu rzeczy istniej�cego przed pope�nieniem deliktu. Je�li restytucja obiektywnie nie jest mo�liwa, to naprawienie wyrz�dzonej szkody mo�e przybra� form� odszkodowania w postaci pieni�nej lub te� ekwiwalentu w naturze. Inny charakter ma zado��uczynienie b�d�ce form� wynagrodzenia za szkody o charakterze niematerialnym. Polega ono na tym, �e pa�stwo, kt�re wyrz�dzi�o szkod�, wyra�a ubolewanie, przeprasza oraz zapewnia pa�stwo poszkodowane, �e fakty stanowi�ce naruszenie prawa mi�dzynarodowego w przysz�o�ci nie b�d� mia�y miejsca. Pa�stwo jako podmiot prawa mi�dzynarodowego z natury swej nie mo�e ponosi� odpowiedzialno�ci karnej. Jurysdykcja dotychczas powo�ywanych mi�dzynarodowych trybuna��w karnych � w praktyce bardzo nielicznych � obejmowa�a tylko osoby fizyczne. Przeciwko pa�stwom, kt�re dopu�ci�y si� powa�nych narusze� prawa mi�dzynarodowego mog� by� natomiast stosowane sankcje. Nale�y odr�ni� sankcje indywidualne od sankcji zbiorowych. Je�li chodzi o te pierwsze, to s� to r�ne �rodki odwetowe, kt�re ka�de pa�stwo ma prawo zastosowa� w stosunku do innego pa�stwa lub pa�stw naruszaj�cych jego interesy chronione lub nie chronione przez prawo mi�dzynarodowe. Dzia�ania odwetowe podejmowane przez pa�stwo w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami, ale nie stanowi�ce naruszenia prawa mi�dzynarodowego, dzia�ania innego pa�stwa, okre�la si� mianem retorsji. Zasada proporcjonalno�ci (stosunkowo�ci) wymaga, aby pa�stwo stosowa�o takie same lub podobne �rodki do tych, kt�re wywo�a�y retorsj�. �rodkami takimi mo�e by� na przyk�ad podniesienie op�at celnych czy ograniczenie wydawania wiz wjazdowych obywatelom pa�stwa, przeciwko kt�remu retorsja jest kierowana. \ Dzia�ania odwetowe podj�te przez pa�stwo przeciwko innemu pa�stwu V 20 w odpowiedzi na dzia�ania sprzeczne z prawem mi�dzynarodowym nosz� nazw� represali�w. Przy stosowaniu represali�w r�wnie� obowi�zuje zasada proporcjonalno�ci (stosunkowo�ci). Tote� akcja represyjna powinna by� ograniczona do czyn�w takich samych lub bardzo podobnych do tych, kt�re j� spowodowa�y. Represalia wykraczaj�ce poza to ograniczenie s� zakazane przez prawo mi�dzynarodowe. W szczeg�lno�ci niedopuszczalne jest u�ycie si�y lub gro�ba u�ycia si�y, a tak�e dzia�ania godz�ce w podstawowe prawa cz�owieka. Typowym �rodkiem podejmowanym w ramach represali�w jest zatrzymywanie przedmiot�w nale��cych do obcego pa�stwa. W odr�nieniu od sankcji indywidualnych, sankcje zbiorowe s� stosowane nie przez pa�stwo pokrzywdzone, lecz przez organizacj� mi�dzynarodow�. Tak wi�c Karta Narod�w Zjednoczonych przewiduje mo�liwo�� zastosowania sankcji o charakterze organizacyjnym, ekonomicznym, politycznym i wojskowym. Sankcje organizacyjne mog� polega� na wykluczeniu z cz�onkostwa organizacji. Ponadto Rada Bezpiecze�stwa ONZ jest w�adna stosowa� sankcje nie poci�gaj�ce za sob� u�ycia si� zbrojnych oraz sankcje zbrojne. S� to sankcje, kt�rych mo�liwo�� zastosowania le�y w granicach uprawnie� Organizacji Narod�w Zjednoczonych, a nie poszczeg�lnych pa�stw. Mo�liwo�� stosowania przez pa�stwa indywidualnie lub zbiorowo sankcji w wypadku narusze� prawa mi�dzynarodowego mo�na traktowa� jako okoliczno�� przemawiaj�c� za tym, �e jego normy maj� rzeczywi�cie charakter prawny, a nie tylko moralny czy polityczny. W stosunkach mi�dzynarodowych nie istnieje natomiast ponadpa�stwowy czynnik, kt�ry m�g�by stosowa� sankcje przymusowe wzgl�dem pa�stw w razie naruszenia przez nie norm prawnomi�dzynarodowych. � 6. �r�d�a prawa mi�dzynarodowego j �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w znaczeniu materialnym s� czynniki, kt�re determinuj� lub wp�ywaj� na tre�� norm prawnomi�dzynarodowych. Czynniki te s� r�norakie, a og�lnie mo�na je okre�li� mianem wsp�dzia�ania i rywalizacji pa�stw w ich wzajemnych stosunkach. i; �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w znaczeniu poznawczym s� zbiory dokument�w i materia��w z zakresu praktyki prawnomi�dzynarodo-wej. Natomiast �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w znaczeniu �ci�le 21 prawniczym s� formy, w kt�rych tworzone s� normy prawnomi�dzy-narodowe. Tw�rcami prawa mi�dzynarodowego s� tylko pa�stwa, wi�c �r�d�ami tego prawa s� tylko formy, w kt�rych przejawia si� wola pa�stw ustanowienia norm prawnomi�dzynarodowych. Tym kryterium nale�y kierowa� si� sporz�dzaj�c katalog kategorii �r�de� prawa mi�dzynarodowego. Jest to tym bardziej wa�ne, �e pa�stwa dotychczas nie zawar�y umowy mi�dzynarodowej, w kt�rej wyczerpuj�co i wi���co ustali�yby, co nale�y uwa�a� za �r�d�a prawa mi�dzynarodowego. Poszukuj�c miarodajnej odpowiedzi na to pytanie nale�y uwzgl�dni� sam� natur� prawa mi�dzynarodowego oraz si�gn�� do akt�w prawnomi�dzynarodowych maj�cych zwi�zek z t� kwesti�. Tak wi�c Karta Narod�w Zjednoczonych we wst�pie m�wi o poszanowaniu zobowi�za� wynikaj�cych z traktat�w oraz innych �r�de� prawa mi�dzynarodowego. Z formu�y tej wynika, �e traktaty s� �r�d�em prawa mi�dzynarodowego � mo�e najwa�niejszym, bo wymienionym, ale nie jedynym. Z problematyk� �r�de� prawa mi�dzynarodowego wi��e si� postanowienie Statutu Mi�dzynarodowego Trybuna�u Sprawiedliwo�ci (MTS), kt�re okre�la podstaw� wyrokowania MTS (art. 38). Stwierdzaj�c, �e zadaniem Trybuna�u jest rozstrzyganie przed�o�onych mu spor�w zgodnie / z prawem mi�dzynarodowym, Statut MTS wymienia: 1) umowy mi�dzynarodowe � og�lne b�d� partykularne, ustanawiaj�ce normy wyra�nie uznane przez pa�stwa wiod�ce sp�r, 2) zwyczaj mi�dzynarodowy jako dow�d powszechnej praktyki przyj�tej za prawo, 3) og�lne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane, 4) orzeczenia s�dowe oraz opinie najwybitniejszych znawc�w prawa mi�dzynarodowego w r�nych krajach jako �rodek pomocniczy do ustalania norm prawnomi�dzynarodowych. Wobec ograniczonego znaczenia tego przepisu, wymienione w nim elementy niekoniecznie wyczerpuj� zestaw �r�de� prawa mi�dzynarodowego, ale ka�dy z tych element�w ma taki w�a�nie charakter. Zarazem z przepisu tego wynika potrzeba �cis�ego odr�nienia �r�de� prawa mi�dzynarodowego oraz �rodk�w, kt�re pomagaj� stwierdzi� istnienie norm prawa mi�dzynarodowego. Pierwszoplanowa rola um�w mi�dzynarodowych, jako �r�d�a prawa mi�dzynarodowego, jest niew�tpliwa. Umowy mi�dzynarodowe 22 s� bezpo�rednim wyrazem woli pa�stw ustanowienia praw i obowi�zk�w wzajemnych. Jest oczywiste, �e chodzi tylko o umowy obowi�zuj�ce, a nie takie, kt�re nie nabra�y jeszcze mocy obowi�zuj�cej lub j� ju� utraci�y. Nie obowi�zuj�ce umowy mi�dzynarodowe maj� w tym zakresie znaczenie tylko o tyle, o ile wyra�aj� zwyczajowe normy prawa mi�dzynarodowego. Z kategorii �r�de� prawa mi�dzynarodowego nale�y wy��czy� umowy mi�dzynarodowe, kt�re s� sprzeczne z bezwzgl�dnie obowi�zuj�cymi normami prawa mi�dzynarodowego, nawet w przypadku, je�li faktycznie s� stosowane. W praktyce jednak bardzo trudno jest przeprowadzi� dow�d, �e dana umowa mi�dzynarodowa ma taki charakter, gdy� nie ma instancji, kt�ra bez woli pa�stw zainteresowanych orzeka�aby o takich sprawach. Przyjmuj�c za�o�enie, �e normami prawa mi�dzynarodowego s� tylko abstrakcyjne regu�y post�powania podmiot�w tego prawa, nale�a�oby przypisa� charakter �r�de� prawa mi�dzynarodowego tylko tym umowom mi�dzynarodowym, kt�re takie regu�y zawieraj�. S� to urnowy--u s ta wy, kt�re nale�a�oby odr�ni� od um�w-kontrakt�w, ustalaj�cych konkretne prawa i obowi�zki w oparciu o ju� istniej�ce normy prawnomi�dzynarodowe. Rozr�nienie to jest jednak ma�o przydatne na gruncie prawa mi�dzynarodowego, kt�re w por�wnaniu z prawem pa�stwowym ma charakter znacznie bardziej konkretno-indywidualny. Wynika to st�d, �e pa�stwa w stosunkach mi�dzynarodowych wyst�puj� zar�wno w roli prawodawcy, jak i uczestnik�w stosunk�w prawnomi�dzynarodowych. W rezultacie bardzo wiele um�w mi�dzynarodowych zawiera przepisy obydwu rodzaj�w. Z w y c z a j jako �r�d�o prawa mi�dzynarodowego charakteryzuje si� dwoma zasadniczymi i niezb�dnymi elementami. Elementem obiektywnym jest powszechna i jednolita praktyka pa�stw w jakiej� dziedzinie ich wzajemnych stosunk�w. Elementem subiektywnym za� jest przekonanie pa�stw, �e praktyka ta tworzy, i w rezultacie jest wymagana, prawo mi�dzynarodowe. Wbrew sformu�owaniu art. 38 Statutu MTS, powszechna i jednolita praktyka jest dowodem istnienie zwyczaju mi�dzynarodowego, a nie odwrotnie. Przez praktyk� mi�dzynarodow� nale�y rozumie� dzia�alno�� wszelkich organ�w pa�stw, zw�aszcza za� tych, kt�re s� powo�ane do reprezentowania ich w stosunkach mi�dzynarodowych. Sk�adaj� si� na ni� umowy mi�dzynarodowe oraz takie akty jednostronne pa�stw, jak prawodawstwo, o�wiadczenia rz�dowe, wyroki s�dowe czy decyzje administracyjne w sprawach zagranicznych. Praktyka pa�stw prowadz�ca do powstawania zwy- 23 czajowych norm prawa mi�dzynarodowego powinna by� nie tylko zgodna, ale r�wnie� nieprzerwana i odpowiednio d�ugotrwa�a. Nie ma jednak termin�w, kt�re by�yby wymagane jako konieczne czy wystarczaj�ce dla ukszta�towania zwyczajowej normy prawa mi�dzynarodowego i w praktyce okres takiego procesu jest bardzo r�ny. Wsp�cze�nie bywa on kr�tszy ni� w czasach dawniejszych. Przyk�adem takiej normy mo�e by� sytuacja, �e gdy pa�stwa nie zaprotestowa�y przeciwko przelotowi �sputnika'' przez ich terytoria powietrzne, odpowiednia norma zwyczajowa powsta�a w ci�gu kilku godzin. Powszechno�ci praktyki mi�dzynarodowej jako dowodu istnienia normy zwyczajowej prawa mi�dzynarodowego nie nale�y rozumie� w tym sensie, �e warunkiem powstania takiej normy jest czynne uczestnictwo w tym procesie wszystkich pa�stw. Cz�� z nich mo�e zachowa� si� biernie, milcz�co akceptuj�c jak�� praktyk�. R�wnie� pa�stwa nowo powsta�e s� zwi�zane wieloma normami zwyczajowymi, w kt�rych tworzeniu nie mia�y mo�no�ci wzi�� udzia�u. Jednak�e konsekwentny sprzeciw pa�stwa czy grupy pa�stw wobec jakiej� praktyki innych pa�stw prowadzi do ograniczenia zasi�gu obowi�zywania zwyczajowej normy prawa mi�dzynarodowego. St�d te� zjawisko regionalnych instytucji prawa mi�dzynarodowego o charakterze zwyczajowym. Spo�r�d zwyczajowych norm mi�dzynarodowych charakter prawnie wi���cy maj� tylko te, kt�re s� za takie uznawane przez pa�stwa. A wi�c musi istnie� to, co okre�la si� �aci�skim terminem opinio iuris necessitatis. Chc�c dowie�� istnienia zwyczajowej normy prawnomi�dzynarodowej, nale�y wykaza� prze�wiadczenie pa�stw, �e okre�lona praktyka tworzy i tym samym jest wymagana przez prawo mi�dzynarodowe. Zwyczaj odgrywa� bardzo du�� rol� w poprzednich okresach historii prawa mi�dzynarodowego, ale i wsp�cze�nie zachowuje niema�e znacze nie, mimo �e coraz bardziej obfitym �r�d�em prawa mi�dzynarodowego staje si� umowa mi�dzynarodowa. Umowy mi�dzynarodowe kodyfikuj�ce poszczeg�lne ga��zie prawa mi�dzynarodowego cz�stokro� stwierdzaj�, �e w zakresie przez nie nie uregulowanym zachowuj� moc dotychczasowe normy zwyczajowe. Ponadto, nale�y zwr�ci� uwag� na to, �e umowy mi�dzynarodowe o najwi�kszym nawet zasi�gu podmiotowym nie obej muj� w praktyce wszystkich pa�stw. Tote� powszechne prawo mi�dzy narodowe to przede wszystkim normy zwyczajowe, chocia� cz�sto znajduj� one potem sw�j wyraz tak�e w umowach mi�dzynarodowych. ; Og�lne zasady prawa to zasady, kt�re � niezale�nie od ich 24 pochodzenia � uznawane s� w systemach prawnych wszystkich pa�stw. Wzmianka w art. 38 Statutu MTS o uznaniu ich przez narody (w sensie pa�stw) cywilizowane jest ju� dzisiaj anachronizmem. Niekt�re z tych zasad zosta�y sformu�owane jeszcze w prawie rzymskim i zazwyczaj s� przytaczane w j�zyku �aci�skim. Nie spos�b poda� ich kompletnego zestawienia, ale przyk�adowo mo�na przytoczy� nast�puj�ce zasady: � nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet (nikt nie mo�e komu� przekaza� wi�cej praw ni� sam posiada), � nemo potest commodum capere de iniuria suapropria (nikt nie mo�e wyci�ga� korzy�ci z w�asnego bezprawia), � nemo iudex in causa sua (nikt nie mo�e by� s�dzi� we w�asnej sprawie), � lex specialis derogat legi generali (prawo szczeg�lne uchyla prawo og�lne), � audiatur et altera pars (nale�y wys�ucha� r�wnie� drugiej strony). Z uwagi na sw�j elementarny charakter og�lne zasady prawa powinny by� traktowane nie tyle jako �r�d�o, co jako cz�� prawa mi�dzynarodowego. Mo�na powo�ywa� si� na nie w razie braku odpowiednich norm umownych lub zwyczajowych. Ani orzecznictwo s�dowe, ani doktryna nie mog� by� uwa�ane za �r�d�a prawa mi�dzynarodowego, gdy� nie s� one wyrazem woli pa�stw. Zadaniem s�du jest stosowanie, a nie tworzenie prawa, natomiast rol� ludzi nauki jest wyja�nianie prawa obowi�zuj�cego (de leg� lata) lub ewentualnie postulowanie norm prawnych, jakie ich zdaniem powinny obowi�zywa� (de leg� ferendd). Z tego wzgl�du orzecznictwo s�dowe i doktryna s� tylko �rodkami, kt�re pomagaj� w ustalaniu norm prawa mi�dzynarodowego. Wyodr�bniaj�cym si� wsp�cze�nie �r�d�em prawa mi�dzynarodowego staj� si� uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych. Charakter taki maj� tylko te uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych, kt�re spe�niaj� dwa warunki. Po pierwsze, s� wi���ce pod wzgl�dem prawnomi�dzynarodo-wym, co jest wyj�tkiem od zasady, �e uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych s� zaleceniami nie maj�cymi charakteru wi���cego z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego. Po drugie za�, tworz� nowe normy prawnomi�dzynarodowe, czyli nie ograniczaj� si� do jednorazowego uregulowania konkretnej sprawy, lecz ustalaj� abstrakcyjnie sformu�owane regu�y post�powania na przysz�o��. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych mo�na podzieli� � z punktu widzenia ich adresat�w � na dwa rodzaje. W wi�kszo�ci 25 przypadk�w adresatami uchwa� prawotw�rczych organizacji mi�dzynarodowych s� organy tych organizacji oraz pa�stwa cz�onkowskie w zakresie ich dzia�alno�ci w ramach tych�e organizacji. Uchwa�y takie s� niezb�dne dla normalnego i sprawnego funkcjonowania organizacji mi�dzynarodowych, tote� mo�liwo�� ich uchwalania domniemywa si� nawet wtedy, kiedy nie jest to wyra�nie przewidziane w statutach. Normy statutowe nie mog� bowiem by� dostatecznie szczeg�owe i wybiegaj�ce w przysz�o��, aby mo�na by�o zrezygnowa� z ich uzupe�niania i rozwijania. Jako przyk�ad akt�w z zakresu prawa wewn�trznego organizacji mi�dzynarodowych s�u�y� mog� uchwalane przez nie regulaminy zawieraj�ce szczeg�owe normy proceduralne, przepisy finansowe, czy te� przepisy reguluj�ce sprawy zwi�zane z siedzib� organizacji. Znacznie rzadsze w praktyce s� przypadki, kiedy uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych s� skierowane pod adresem pa�stw w zakresie ich dzia�alno�ci poza ramami tych organizacji. Podstaw� takich uchwa� powinno by� wyra�ne upowa�nienie ze strony pa�stw zamieszczone w statucie organizacji mi�dzynarodowej lub ewentualnie w innej umowie mi�dzynarodowej. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych, wi���ce wszystkie pa�stwa cz�onkowskie w zakresie ich dzia�alno�ci poza ramami tych organizacji, mog� by� podejmowane w trojaki spos�b: jednomy�lnie, tak zwanym systemem contracting out lub te� wi�kszo�ci� g�os�w. Zasada jednomy�lno�ci w podejmowaniu uchwa� prawotw�rczych organizacji mi�dzynarodowych stanowi pe�ne poszanowanie suwerenno�ci pa�stw cz�onkowskich. Przyk�adem takiego systemu mo�e by� Organizacja Wsp�pracy i Rozwoju Gospodarczego. Z tego punktu widzenia nie budzi zastrze�e� r�wnie� system contracting out, kt�ry polega na tym, �e uchwa�y podejmowane s� wi�kszo�ci� g�os�w, ale pa�stwa pozostaj�ce w mniejszo�ci mog� wy��czy� ich stosowanie wzgl�dem siebie. Tak jest na przyk�ad w Organizacji Mi�dzynarodowej Lotnictwa Cywilnego. Natomiast statutowa mo�liwo�� podejmowania uchwa� prawotw�rczych przez organizacje mi�dzynarodowe wi�kszo�ci� g�os�w stanowi ograniczenie suwerenno�ci pa�stw cz�onkowskich. Ma to miejsce w europejskich wsp�lnotach gospodarczych. Wymienione kategorie �r�de� prawa mi�dzynarodowego odgrywaj� r�n� rol� w praktyce stosunk�w mi�dzynarodowych. Og�lne zasady prawa maj� znaczenie tylko uzupe�niaj�ce. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych s� wprawdzie niezb�dne, ale nie powinny przekracza� 26 granicy wyznaczonej faktem, �e s� one po�rednim wyrazem woli pa�stw. Podstawowymi �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego s� zwyczaje i umowy mi�dzynarodowe. Ich wzajemny stosunek wraz z rozwojem stosunk�w mi�dzynarodowych ulega zmianie na korzy�� um�w mi�dzynarodowych, do kt�rych niew�tpliwie nale�y przysz�o��. Stopniowe przekszta�canie norm zwyczajowych w normy umowne odbywa si� w drodze kodyfikacji prawa mi�dzynarodowego. Kodyfikacja prawa mi�dzynarodowego polega na zawieraniu przez pa�stwa um�w mi�dzynarodowych b�d�cych zbiorem systematycznie u�o�onych przepis�w reguluj�cych post�powanie podmiot�w prawa mi�dzynarodowego. Przygotowanie projektu umowy kodyfikacyjnej odbywa si� w r�ny spos�b. Mo�e to by� dzie�em samych pa�stw, organizacji mi�dzynarodowych, a nawet os�b prywatnych. Organem Organizacji Narod�w Zjednoczonych powo�anym do spe�niania takiego zadania jest Komisja Prawa Mi�dzynarodowego. Nale�y podkre�li�, �e Karta Narod�w Zjednoczonych przewiduje jednoczesne popieranie stopniowego rozwoju prawa mi�dzynarodowego i jego kodyfikacji. Statut Komisji Prawa Mi�dzynarodowego uchwalony przez Zgromadzenie Og�lne ONZ dnia 21 listopada 1947 r. stanowi, �e kodyfikacja prawa mi�dzynarodowego oznacza �ci�lejsze formu�owanie i systematyzowanie norm prawa mi�dzynarodowego w tych dziedzinach, w kt�rych istnieje ju� rozleg�a praktyka pa�stw, precedensy i doktryna. Natomiast stopniowy rozw�j prawa mi�dzynarodowego wyst�puje w dziedzinach, kt�re nie zosta�y jeszcze uregulowane przez prawo mi�dzynarodowe lub w kt�rych praktyka nie rozwin�a go w stopniu dostatecznym15. W rzeczywisto�ci powy�sze dwie funkcje nie dadz� si� od siebie oddzieli�. Zwyczajowe normy prawa mi�dzynarodowego nie s� na og� tak dalece rozwini�te, aby ich kodyfikacja mog�a nie zawiera� element�w kreacyjnych. Materialnym tworzywem w rozwijaniu i kodyfikacji prawa mi�dzynarodowego jest szeroko poj�ta praktyka mi�dzynarodowa, w tym umowy mi�dzynarodowe, orzecznictwo s�d�w mi�dzynarodowych, uchwa�y konferencji i organizacji mi�dzynarodowych, ustawodawstwo pa�stw dotycz�ce stosunk�w mi�dzynarodowych i wreszcie dzie�a naukowe. 15 K. Kocot, K. Wolfke, Wyb�r dokument�w do nauki prawa mi�dzynarodowego, Wroc�aw-Warszawa 1976, s. 435. 27 Owocem dotychczasowych prac Komisji Prawa Mi�dzynarodowego ONZ jest kodyfikacja nast�puj�cych dziedzin prawa mi�dzynarodowego: prawo morskie (1958), stosunki dyplomatyczne (1961),