Lech Antonowicz
Podręcznik
       prawa  międzynarodowego
Wydanie trzecie zmienione
Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 1996

Projekt okładki i stron tytułowych Dariusz Litwiniec
         Redaktor "','    Grażyna Polkowska
Redaktor techniczny
•''!''?f'i
*"    Mirosława Filipek	•
PRZEDMOWA
 

BIBLIOTEKA
Wydziału Dziennikarstwa i Naut< Uniwersytetu Wars/a «| Nowy Świat 69, 00-046 te! 620-03-81 w. 295,
Copyright ©
by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996
ISBN 83-86702-27-3
   Książka niniejsza stanowi zarys wykładu przedmiotu, który w programach studiów prawniczych, administracyjnych i niektórych innych występuje pod nazwą „Prawo międzynarodowe publiczne''. Przedmiotem wykładu jest prawo międzynarodowe współcześnie obowiązujące. Ponadto zostały w nim uwzględnione niektóre normy prawa państwowego, zwłaszcza prawa polskiego, które bezpośrednio „współdziałają" z prawem międzynarodowym.
   Podstawą wykładu są przede wszystkim umowy międzynarodowe i inne dokumenty prawnomiędzynarodowe, o czym informują przypisy. Ze względu na nieduże rozmiary książki nie można było natomiast przedstawić różnych poglądów naukowych w zakresie prawa międzynarodowego. Z częścią tych poglądów autorów polskich, nie przedstawionych w wykładzie, zainteresowany czytelnik może zapoznać się korzystając z wyboru piśmiennictwa zamieszczonego na końcu książki.
    Struktura wykładu w nieznacznym stopniu odbiega od schematu stosowanego na ogół dość jednolicie w polskich podręcznikach prawa międzynarodowego w ciągu ostatnich lat.
    
Rozdział l
 

 

POJĘCIA PODSTAWOWE
PRZEDMOWA DO WYDANIA III


 

§ 1. Państwo
 

    Drugie wydanie mego podręcznika prawa międzynarodowego, tak jak i wydanie pierwsze, zostało bardzo szybko wyczerpane. Do wydania trzeciego wprowadziłem więc nieduże zmiany. Podobnie jak dwa lata temu, zaktualizowałem niektóre dane faktograficzne, uzupełniłem materiał normatywny i wybór literatury. Przy okazji usunąłem kilka błędów, które wkradły się do wydań poprzednich. «- , , ; ^ > „,, ,...--,
L. A.
    
U podstaw prawa międzynarodowego znajduje się fakt, że ludzkość jest podzielona na państwa, które zachowując swoją odrębność utrzymują wzajemne stosunki. Z tego też względu zdefiniowanie prawa międzynarodowego wymaga przede wszystkim posługiwania się terminem „państwo" lub ewentualnie jednym z jego ekwiwalentów. Umowy międzynarodowe używają niekiedy wymiennie takich terminów, jak „kraj", „mocarstwo" czy „naród", aczkolwiek z kontekstu wynika, że chodzi w nich właśnie o państwa. Konwencja dotycząca ustroju żeglugi na Dunaju z dnia 18 sierpnia 1948 r. podkreśla zaś, że użyte w jej tekście nazwy „państwo dunajskie" albo „kraj dunajski" oznaczają państwo, na którego terytorium leży przynajmniej jeden brzeg tej rzeki (art. 44)Ł.
Państwo jest fenomenem pierwotnym chronologicznie i logicznie
. / w stosunku do prawa międzynarodowego. Państwa bowiem są twórcami
\(prawa międzynarodowego, a nie odwrotnie. Z drugiej strony, w trakcie
'"~\ procesu historycznego państwa uznając się wzajemnie i utrzymując ze sobą
fstosunki, kształtują normę prawnomiędzynarodową określającą pojęcie
^państwa. Jest to pojęcie o znaczeniu podstawowym dla prawa między-
/! narodowego.
    Wyrażenie „państwo w sensie prawa międzynarodowego" zakłada, że może ono różnić się od pojęcia państwa w innych dziedzinach, zwłaszcza a w prawie państwowym. Rozróżnienie to uzasadnia fakt, że termin „państ-
    
       1 L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. III, Warszawa 1960, s. 328.
    
wo" używany jest w prawie niektórych państw do oznaczenia jednostek terytorialnych, które stanowiąc części składowe tych państw, nie posiadają uprawnień międzynarodowych i nie są uczestnikami stosunków międzynarodowych.
    Jedyne dotychczasowe traktatowe określenie państwa znajduje się ™ w międzyamerykańskiej konwencji o prawach i obowiązkach państw z dnia 26 grudnia 1933 "r.2 Według tej konwencji, państwo jako osoba prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące atrybuty: a) stałą ludność, b) określone terytorium, c) rząd oraz d) zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami.
    Działalność kodyfikacyjna Organizacji Narodów Zjednoczonych prowadzi do stopniowego ujednolicania pojęcia państwa w sensie prawa
j międzynarodowego. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ dotychczas
j nie zdefiniowała jednak tego pojęcia, podkreślając tylko, że terminu „państwo" używa w sensie powszechnie przyjętym w praktyce międzynarodowej3.
    Współczesne pojęcie państwa powinno odpowiadać współczesnemu prawu międzynarodowemu w jego całokształcie. Podstawową rolę w tym
j zakresie należy przypisać Karcie Narodów Zjednoczonych, podpisanej dnia
'_ 26-czerwca 1945 r.4
Państwem w sensie prawa międzynarodowego jest suwerenna jednostka
•geopolityczna. Wyrażenie „jednostka geopolityczna" wskazuje na teryto-
7'rialną podstawę państwa oraz jego charakter polityczny. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego każde państwo jest jednostką geopolityczną, ale nie każda jednostka geopolityczna jest państwem. Cechą wyróżniającą i nieodłączną każdego państwa jest suwerenność, natomiast niesuwe-renna jednostka geopolityczna państwem nie jest.
Według Karty Narodów Zjednoczonych państwami są suwerenne
jednostki geopolityczne. Potwierdzają to bezpośrednio następujące postanowienia Karty: 1) nakaz układania stosunków między członkami ONZ na zasadzie równości suwerennej, 2) zakaz groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokol-
       L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. II, Warszawa 1958, s. 356.
3 Yearbook of the International Law Commision 1949, s. 289.
       K.  Kocot,  K.  Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 64-92.

wiek państwa, 3) zakaz ingerowania w sprawy należące do kompetencji wewnętrznej jakiegokolwiek państwa. O ile postanowienie pierwsze mówi o państwach-członkach ONZ, o tyle zasady druga i trzecia mają walor powszechny.
   Przyjmując suwerenność jako nieodłączną cechę każdego państwa, takie — dość często używane w praktyce międzynarodowej — terminy, jak „państwo suwerenne", „państwo niepodległe" czy „państwo suwerenne i niepodległe" są pleonazmami. Natomiast termin „państwo niesuweren-ne" jest z punktu widzenia prawa międzynarodowego wewnętrznie sprzeczny. Karta NZ nie zna pojęcia „państwa niesuwerennego" czy „państwa zależnego", a na oznaczenie niesuwerennych jednostek geopolitycznych używa terminu „terytorium".
   Istotę suwerenności państw stanowi ich samodzielność, czyli brak podporządkowania innym państwom. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego koniecznym elementem suwerenności jest ogólna kompetencja w sprawach zagranicznych. W braku takiej kompetencji jednostka geopolityczna nie jest suwerenna, a zatem nie jest państwem.
   Traktowanie suwerenności jako wyróżniającej i nieodłącznej cechy państwa nie przesądza kwestii, czy każda faktycznie suwerenna jednostka geopolityczna jest państwem w sensie prawa międzynarodowego. O ile dawniej uzasadniona była teza, że legitymacją bytu państwa jest sam byt państwa, o tyle współczesne prawo międzynarodowe nie odrzuca całkowicie idei legitymizmu w odniesieniu do statusu państw. Tym samym nie należy stawiać znaku równości między pojęciem „państwa legalnego" i pojęciem „państwa faktycznego". Należy więc powiedzieć, że państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna powstała zgodnie z prawem międzynarodowym lub przynajmniej uznana później za państwo przez inne państwa.
   Państwa, w znaczeniu jednostki geopolitycznej, nie należy utożsamiać z państwem w znaczeniu władzy państwowej czy aparatu państwowego. Są to pojęcia różne i inaczej są one definiowane. Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że w pierwszym przypadku chodzi o podmiot, w drugim — o organy tego podmiotu. Rozróżnienie to jest istotne z punktu widzenia prawa międzynarodowego, które musi „znać" zarówno swoje podmioty, jak i organy, poprzez które te podmioty występują. Tak więc projekt konwencji w sprawie immunitetu państw opracowany przez Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego przewiduje, że termin „państwo obce"
    
obejmuje jego rząd, jakikolwiek inny organ oraz agendy i instytucje nie
posiadające osobowości prawnej różnej od tego państwa, natomiast agendy
i instytucje, które posiadają taką osobowość, będą traktowane jak państwo
obce tylko co do ich działań lub zaniechań w zakresie władzy suwerennej
(iure impeńif.	•...,,. . ,.in;,,,,,,
§ 2. Społeczność międzynarodowa
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego społeczność międzynarodową stanowi ogół państw. Innymi słowy — społeczność między-!  narodowa to społeczność państw, które nie tylko współistnieją, ale i utrzymują wzajemne stosunki.
    Są trzy cechy, które charakteryzują społeczność międzynarodową w porównaniu ze społecznością państwową, a mianowicie: /        1) nieduża, bo nie przekraczająca dwustu, liczba jej uczestników, l         2) uznanie suwerennego charakteru tych uczestników, którzy są wzaje-;   mnie równouprawnieni, a tym samym
    3) jej organizacja wewnętrzna jest mniej rozwinięta, choć podlega stałemu rozwojowi w konsekwencji postępującej internacjonalizacji życia współczesnego.
Skład społeczności międzynarodowej jest   zmienny.   Wiek XX przyniósł ponad czterokrotny wzrost liczebny społeczności międzynarodowej, przy czym w jego początkowym okresie znaczną większość stanowiły państwa europejskie i amerykańskie. Dzisiejsza społeczność międzynarodowa obejmuje  zaś państwa położone we wszystkich zamieszkałych .częściach świata. Ich liczba według stanu na dzień l stycznia 1996 r. (f wynosiła 1916.
    W ramach powszechnej społeczności międzynarodowej obejmującej wszystkie państwa świata istnieją grupy państw połączone ściślejszymi więzami gospodarczymi, politycznymi czy ideologicznymi. Z drugiej strony nie każde państwo utrzymuje jakieś stosunki ze wszystkimi innymi państwami. Nie ma jednak dziś państwa, które znajdowałoby się w stanie całkowitej izolacji międzynarodowej, a więc poza społecznością międzynarodową.
The International Law Association. Report ofthe Sixty-Sixth Conference, Buenos Aires
1994, s. 22.
6 Zob. wykaz państw zamieszczony w Aneksie.
10
    
Stosunki łączące uczestników społeczności międzynarodowej mają z natury rzeczy charakter międzynarodowy. Wyrażenie „stosunki międzynarodowe" bywa jednak rozumiane dwojako: w znaczeniu węższym znaczą one to samo, co stosunki międzypaństwowe, w znaczeniu szerszym obejmuje ponadto stosunki między osobami i organizacjami istniejącymi w różnych państwach. Stosunki międzypaństwowe stanowią więc główną część stosunków międzynarodowych sensu largo, a zarazem są podstawą międzynarodowych stosunków niepaństwowych czy pozapaństwowych.
    Trzeba jeszcze zaznaczyć, że stosunki międzypaństwowe obejmują
zarówno te, w których państwa uczestniczą oddzielnie, jak też zbiorowo
jako członkowie organizacji międzynarodowej. Do stosunków międzypańs
twowych można także przyporządkować stosunki państw z innymi niż
państwa podmiotami prawa międzynarodowego oraz między tymi ostat
nimi. W społeczności międzynarodowej złożonej z państw jako suweren
nych jednostek geopolitycznych nie ma zaś podmiotów ponadpańst
wowych.	
§ 3. Prawo międzynarodowe         ,n
   Prawo, które reguluje stosunki wzajemne państw tworzących społeczność międzynarodową, określa się współcześnie w języku polskim najczęściej mianem prawa międzynarodowego. Dawniej prawo międzynarodowe nazywano prawem narodów. Termin ten wywodzi się z łacińskiego terminu ius gentium, którym określano nie prawo międzynarodowe, lecz część prawa rzymskiego dotyczącą cudzoziemców. Natomiast termin „prawo międzynarodowe", które odpowiada łacińskiemu terminowi ius inter gentes, pojawił się w piśmiennictwie polskim w II połowie XIX wieku, a obecnie jest powszechnie używany. Jego odpowiednikiem w języku rosyjskim jest termin mieżdunarodnoje prawo, w języku angielskim — International law, w języku francuskim — droit inter-national.
   W programie studiów prawniczych i administracyjnych omawiana dziedzina prawa jest określana jako prawo międzynarodowe pub lic z n e, co odróżnia ją od prawa prywatnego międzynarodowego. Mylna jest sugestia, że prawo międzynarodowe stanowi system norm, które dzielą się na część publiczną oraz część prywatną.
11

W rzeczywistości są to całkiem różne dziedziny prawa. Tylko prawo międzynarodowe publiczne jest rzeczywiście prawem międzynarodowym, podczas gdy prawo prywatne międzynarodowe jest częścią prawa państwa, które wskazuje prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego. Nie zmienia tego okoliczność, że źródłem prawa prywatnego międzynarodowego — oprócz ustawodawstwa państwowego — bywają także umowy międzynarodowe, które mogą regulować również inne kwestie należące w zasadzie do kompetencji wewnętrznej państw. W tym stanie rzeczy przymiotnik „publiczne'' w nazwie prawa międzynarodowego służy uniknięciu nieporozumień, ale merytorycznie jest on zbędny.
Trzeba jeszcze dodać, że słowo „naród" w nazwie prawa międzynarodowego jest synonimem państwa, aczkolwiek na ogół słowo to oznacza wspólnotę etniczną lub też całą ludność państwa. Toteż bardziej |   adekwatna dla omawianej dziedziny byłaby nazwa prawo międzypaństwowe.
    Wykład prawa międzynarodowego wymaga niejednokrotnie nawiązywania do prawa poszczególnych państw. Prawo to określa się zazwyczaj takimi terminami, jak „prawo wewnętrzne'' lub „prawo krajowe''. Obydwa te terminy nie są jednak precyzyjne, gdyż prawo państwa reguluje nie tylko jego stosunki wewnętrzne, ale także stosunki zagraniczne, a pojęcie kraju jest wieloznaczne. Wydaje się, że skoro w polskiej terminologii prawniczej przyjął się ostatnio termin „prawo konstytucyjne" na oznaczenie tej części prawa państwa, którą poprzednio nazywano „prawem państwowym", to tym ostatnim terminem można określać całość tego prawa.
    Określenie zakresu prawa międzynarodowego wymaga przede wszystkim dwojakiego zabiegu. Z jednej strony konieczne jest wyodrębnienie norm prawnomiędzynarodowych spośród ogółu norm o charakterze międzynarodowym, z drugiej zaś trzeba określić kryterium odróżniające normy prawa międzynarodowego od norm prawnych innego rodzaju.
    Konieczność przeprowadzenia pierwszego zabiegu wynika z tego, że w stosunkach międzynarodowych istnieją różne systemy normatywne. W stosunkach tych oprócz prawa międzynarodowego występują również takie zjawiska, jak kurtuazja międzynarodowa, moralność międzynarodowa czy prakseologia międzynarodowa.
(       Normy  kurtuazji   międzynarodowej  są stosowane przez
( państwa w celu ułatwienia sobie wzajemnych stosunków. Wyrastając ze
wspólnego pnia grzeczności okazywanej przez ludzi innym ludziom, są
12

one dostosowane do właściwości stosunków międzynarodowych. Do tej dziedziny należą na przykład reguły protokołu dyplomatycznego. Aczkolwiek zazwyczaj są one bardzo skrupulatnie przestrzegane, ich ewentualne naruszenie nie stanowiłoby naruszenia prawa międzynarodowego.
   Moralność międzynarodowa składa się z norm moralnych dotyczących stosunków międzynarodowych. Niektóre umowy międzynarodowe odwołują się do moralności międzynarodowej, a niejednokrotnie posługują się takimi pojęciami moralnymi, jak sprawiedliwość czy słuszność. Poglądy moralne poszczególnych ludzi, a nawet poszczególnych narodów, różnią się między sobą, ale co do niektórych kwestii międzynarodowych są jednakowe lub przynajmniej zbieżne. Dzięki temu moralność międzynarodowa jest jednym z czynników kształtujących prawo międzynarodowe. W rezultacie niektóre podstawowe zasady stosunków międzynarodowych, jak na przykład zasada szacunku dla innych państw, mają charakter zarazem moralny i prawny.
   Historia stosunków międzynarodowych wskazuje, że państwa podejmując swe decyzje wychodzą wprawdzie zazwyczaj od reguł prakseologii międzynarodowej, ale zarazem liczą się one przynajmniej w pewnym stopniu z normami prawa międzynarodowego. Należy podkreślić tę okoliczność, że pomimo licznych przypadków naruszania prawa międzynarodowego, żadne państwo nie podaje w wątpliwość jego mocy obowiązującej. Spory interpretacyjne dotyczą treści prawa międzynarodowego, a nie jego istnienia. System prawa międzynarodowego opiera się przy tym na założeniu, że jego normy mają prymat w stosunkach międzynarodowych. Kryterium rozróżnienia norm prawa międzynarodowego oraz innych norm międzynarodowych znajduje się w stanowisku państw, które decydują o tym, co jest prawnie obowiązujące w ich stosunkach wzajemnych. Podstawą mocy obowiązującej prawa międzynarodowego jest bowiem zgoda państw.
   W praktyce przeprowadzenie powyższego rozróżnienia nie zawsze jest łatwe. Trudność tę powiększa okoliczność, że niejako pomiędzy prawem międzynarodowym a innymi normami międzynarodowymi są jeszcze normy, które w nauce określane są mianem „miękkiego" prawa międzynarodowego. Ich źródłem są przede wszystkim liczne uchwały organizacji międzynarodowych czy konferencji międzynarodowych. Niektóre spośród tych uchwał są skonstruowane w sposób bardzo podobny do umów międzynarodowych, niemniej nimi nie są. Są jednak bardzo często
13

powoływane w pracach naukowych z zakresu prawa międzynarodowego. Przykładem dokumentu znajdującego się na granicy między prawem międzynarodowym a „miękkim" prawem międzynarodowym jest Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków między państwami z dnia 24 października 1970 r.7 Jako rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ jest ona źródłem „miękkiego" prawa międzynarodowego, ale przedmiotem jej jest prawo międzynarodowe w znaczeniu ścisłym.
    Rozgraniczenie prawa międzynarodowego i prawa państwowego zazwyczaj opiera się na różnicy co do trybu tworzenia obu tych dziedzin prawa. W społeczności międzynarodowej, złożonej z państw jako suweren-, nych jednostek geopolitycznych, z natury rzeczy nie ma nadrzędnego prawodawcy. Prawo międzynarodowe powstaje wyłącznie w drodze porozumienia między państwami, różniąc się tym samym od prawa państwowego, które jest stanowione jednostronnie przez poszczególne państwa. Zarazem w dobie współczesnej zawierane są coraz częściej umowy międzynarodowe dotyczące statusu osób fizycznych i prawnych w różnych państwach. Treść prawna tego rodzaju umów należy do dziedziny prawa międzynarodowego tylko o tyle, o ile dotyczy stosunków między państwami. Poza tym wchodzi ona w skład prawa państw, które je zawarły. W ten sposób powstają umiędzynarodowione części systemów prawnopaństwowych. Części te można również określić mianem prawa wielopaństwowego. Tryb tworzenia prawa międzynarodowego i prawa państwowego flie stanowi zatem wystarczającego kryterium ich rozgraniczenia. Musi ono być uzupełnione kryterium podmiotowym.
    Częścią prawa międzynarodowego jest tak zwane prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych, jeżeli reguluje ono stosunki między państwami jako członkami organizacji międzynarodowej oraz stosunki między organizacją międzynarodową a państwami członkowskimi. Natomiast normy, które regulują stosunki między organizacją międzynarodową a osobami fizycznymi nie mają charakteru prawnomiędzynarodowego.
    Według najprostszej definicji — prawo międzynarodowe jest systemem norm prawnych regulujących stosunki między jego podmiotami, którymi są przede wszystkim państwa, a także niektóre inne podmioty uznane w tym charakterze przez państwa.

§ 4. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa
   Podmiotowość prawnomiędzynarodowa wyraża się w posiadaniu praw i obowiązków wynikających z norm prawa międzynarodowego. Nauka prawa międzynarodowego przejęła cywilistyczną koncepcję rozróżnienia między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych. Odpowiednio do tego rozróżnia się zdolność prawnomiędzynarodowa, a więc zdolność do posiadania praw i obowiązków międzynarodowych, oraz zdolność do czynności prawnomiędzynarodowych, czyli zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań międzynarodowych w drodze własnego działania.
   Zagadnienie podmiotowości prawnomiędzynarodowej nie zostało dotychczas skodyfikowane. Należy jednak podkreślić, że konwencja o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r. mówi o państwach i innych podmiotach prawa międzynarodowego8. Tych innych podmiotów konwencja nie wymienia.
   Z formuły powyższej wynika, że państwa są g ł ó w n y m i podmiotami prawa międzynarodowego, ale nie jedynymi. Niemniej jednak przy wielu kwestiach szczegółowych z zakresu prawa międzynarodowego jest mowa tylko o państwach.
   Podmiotowość prawnomiędzynarodowa państw wynika z samej natury prawa międzynarodowego, które pomimo swej tradycyjnej nazwy jest w swej istocie prawem międzypaństwowym. Należy podkreślić, że wszystkie państwa mają status podmiotów prawa międzynarodowego, aczkolwiek z zastrzeżeniem wykluczenia z tej kategorii jednostek geopolitycznych, które pomimo nazwy czy wbrew swoim roszczeniom nie czynią zadość pojęciu państwa w prawie międzynarodowym.
   Kwestia podmiotów prawa międzynarodowego — innych niż państwa — jest bardzo skomplikowana. Współczesna praktyka międzynarodowa wskazuje, że państwa regulując swoje stosunki wzajemne za pomocą prawa międzynarodowego mogą rozszerzyć krąg jego podmiotów poza siebie samych. Dotyczy to mianowicie takich tworów, jak: 1) Stolica Apostolska, 2) części składowe państw złożonych, 3) wspólnoty powstańcze, 4) terytoria zależne oraz 5) organizacje międzynarodowe.
   Każda z tych kategorii różni się istotnie od pozostałych, ale można o nich powiedzieć, że są to twory „państwowe". Ze Stolicą Apostolską jest
    
Tamże, s. 494.
7 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit, s. 524-533.
 

15
14
 

bowiem integralnie związane państwo watykańskie; części składowe państw złożonych mogą wyjątkowo mieć szerokie uprawnienia zagraniczne kwalifikujące je jako państwa składowe; wspólnoty powstańcze można traktować jako państwa in statu nascendi; niektóre terytoria zależne przed uzyskaniem niepodległości mogą być dopuszczone do uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych w zakresie podobnym do państw; wreszcie — organizacje międzynarodowe są zrzeszeniami państw.
    Wbrew pozorom koncepcja wielu kategorii podmiotów prawa międzynarodowego nie odbiega znacznie od koncepcji podmiotowości prawno-międzynarodowej przysługującej wyłącznie państwom. Nie może zresztą być inaczej, gdyż wspólną i zarazem nieodzowną cechą wszystkich podmiotów prawa międzynarodowego jest zdolność zawierania umów podlegających temu prawu. Kryterium podmiotowości w prawie między-"1 . narodowym stanowi zatem zdolność traktatowa.
    Status poszczególnych kategorii podmiotów prawa międzynarodowego jest różny. Tylko państwa mają charakter suwerenny, a porównywalny z nimi charakter ma Stolica Apostolska. Państwa składowe, wspólnoty powstańcze i terytoria zależne są dopiero na drodze do uzyskania suwerenności, natomiast organizacje międzynarodowe są z istoty swej tworami niesuwerennymi. Dlatego też względem nich należy mówić nie o uznaniu, lecz o nadaniu podmiotowości prawnomiędzynarodowej przez państwa. Podmiotowość organizacji międzynarodowych ma wyraźnie charakter wtórny.
    Zakres treściowy podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest różny w stosunku do różnych' kategorii podmiotów prawa międzynarodowego. Jest on najszerszy względem państw, których podmiotowość prawno-międzynarodowa obejmuje zdolność do następujących czynności:
1) zawieranie umów międzynarodowych,
/     2) utrzymywanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, /..     3) uczestniczenie w organizacjach międzynarodowych, j,      4) odwoływanie się do pokojowych sposobów załatwiania sporów ł międzynarodowych, \     5) przedsiębranie samoobrony.
    Treść podmiotowości prawnomiędzynarodowej innych podmiotów określa zakres jej uznania czy też nadania. W odniesieniu do organizacji międzynarodowych kwestia ta wynika z postanowień ich statutów.
    Od podmiotów prawa międzynarodowego należy odróżniać b e n e f i -cjentów uprawnień wynikających z norm prawnomiędzynarodowych.
16

Do tej kategorii należą osoby sprawujące funkcje organów państwa (np. przedstawiciele dyplomatyczni) lub wchodzące w skład organów państwa (np. jeńcy wojenni).
    Osoby fizyczne, a także osoby prawne prawa państwowego nie są podmiotami prawa międzynarodowego. Niemniej jednak umowy międzynarodowe mogą dla nich być źródłem praw i obowiązków. Przepisy takich umów tworzą umiędzynarodowioną część prawa państwowego.
    Statusu podmiotów prawa międzynarodowego nie uzyskują również osoby fizyczne, które ponoszą odpowiedzialność karną na podstawie prawa międzynarodowego, bez względu na to, czy odpowiedzialność taka jest realizowana w trybie państwowym, czy nawet w trybie międzynarodowym.
§ 5. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa
    Z podmiotowością prawnomiędzynarodową ściśle związana jest zdolność ponoszenia odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej za niewykonanie obowiązków wynikających z prawa międzynarodowego. Zdolność ta cechuje wszystkie kategorie podmiotów prawa międzynarodowego, ale w praktyce międzynarodowej największe znaczenie ma w odniesieniu do państw.
    Zasady odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej państw są przedmiotem prac kodyfikacyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Prace te nie zostały jeszcze zakończone, toteż ten dział prawa międzynarodowego opiera się przede wszystkim na zwyczajach. Niektóre szczegółowe zagadnienia z tego zakresu zostały uregulowane w umowach międzynarodowych w przedmiocie prawa lotniczego i kosmicznego.
   Odpowiedzialność międzynarodowa państwa powstaje wskutek powodującego szkodę naruszenia przez nie prawa międzynarodowego. Naruszenie takie określa się mianem deliktu międzynarodowego. Niezależnie od tego istnieje także problem odpowiedzialności państw za niektóre działania dozwolone przez prawo międzynarodowe, ale mogące wyrządzić szkodę innym państwom. Tak więc konwencja o odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z dnia 29 marca 1972 r.9 stanowi, że państwo jest bezwzględnie zobowiązane do zapłacenia odszkodowania za szkodę, którą wypuszczony przez nie obiekt
Dz.U. z 1973 r. Nr 27, póz. 154.
BIBLIOTEKA
.
u!. Nowy Świat 69, 00-04t> lei. 620-03-81 w. 2*5
wydziału Dziennikarstwa i N,»u>
17

kosmiczny wyrządził na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu.
    Naruszenie prawa międzynarodowego może mieć postać dwojaką. Może ono polegać bądź na działaniu zakazanym, bądź też na zaniechaniu działania nakazanego przez prawo międzynarodowe.
    Rozwój współczesnego prawa międzynarodowego wydaje się wskazywać, że odchodzi ono od dawnej koncepcji winy jako wyłącznej podstawy odpowiedzialności państwa. Można spodziewać się, że w przyszłej kodyfikacji zostanie przyjęta koncepcja odpowiedzialności państw za obiektywne skutki naruszania przez nie prawa międzynarodowego. Obecnie wina zawsze powoduje odpowiedzialność międzynarodową, natomiast ryzyko wtedy, gdy państwa tak postanowią w umowie międzynarodowej.
    Państwo ponosi odpowiedzialność za własne postępowanie, a więc za postępowanie swoich organów, przez które funkcjonuje. Chodzi tu o wszystkie organy państwa, bez względu na ich charakter, miejsce i rolę w strukturze państwa. Są to organy prawodawcze, wykonawcze i sądowe. Szczególna rola pod tym względem przypada takim organom wykonaw-czo-administracyjnym, jak szef państwa, rząd jako całość oraz jego szef i członkowie indywidualnie, przedstawiciele dyplomatyczni i funkcjonariusze konsularni oraz siły zbrojne. Państwo odpowiada za swoje organy również wtedy, gdy w swej działalności przekraczają one swoje kompetencje.
    Państwo nie ponosi odpowiedzialności międzynarodowej za postępowanie osób prywatnych, aczkolwiek odpowiada za własne postępowanie, które umożliwiło naruszenie prawa międzynarodowego przez takie osoby. Osoby prywatne dopuszczające się naruszeń prawa międzynarodowego powinny być pociągnięte do odpowiedzialności karnej przez państwo, w obrębie którego jurysdykcji się znajdują. Jurysdykcję tę określa zarówno prawo danego państwa, jak i prawo międzynarodowe. Prawo międzynarodowe może zatem być bezpośrednią podstawą jurysdykcji karnej państwa względem osób fizycznych, które dopuściły się naruszeń tego prawa. Dotyczy to zarówno obywateli państwa, jak i cudzoziemców.
    W prawie międzynarodowym występuje zjawisko zróżnicowania zachowań zakazanych. Tak więc wśród deliktów międzynarodowych należy wyodrębnić kategorię zbrodni międzynarodowych, które wyrządzają szkody nie tylko poszczególnym państwom, ale całej społeczności międzynarodowej. Zarazem prawo międzynarodowe wojenne przewiduje
       18

nie tylko odpowiedzialność materialną i polityczną państw, ale także odpowiedzialność karną osób fizycznych, które popełniły zbrodnie.
   Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego będący załącznikiem do porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych „osi" europejskiej z dnia 8 sierpnia 1945 r.10 oraz statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla Dalekiego Wschodu w sprawie osądzenia głównych japońskich przestępców wojennych wymieniają trzy rodzaje zbrodni: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkości.
   Przez zbrodnie przeciwko pokojowi rozumiano planowanie, przygotowywanie, wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podjętej z pogwałceniem umów międzynarodowych i gwarancji międzynarodowych, tudzież udział w planowaniu spisku lub w celu dokonania tych czynów. Przez zbrodnie wojenne rozumiano pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych. Natomiast przez zbrodnie przeciwko ludzkości rozumiano mordowanie, eksterminacje, deportacje i inne akty nieludzkie popełniane przed lub w czasie wojny wobec ludności cywilnej, a także prześladowanie ze względów politycznych, rasowych czy religijnych.
   Zestaw zbrodni międzynarodowych podlega stopniowemu rozwinięciu. Przykładem tego procesu może być konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948 r.11, czy też międzynarodowa konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z dnia 30 listopada 1973 r.12 Pojęcie zbrodni wojennych zostało rozwinięte w protokole dodatkowym do konwencji genewskich z 1949 r. dotyczącym ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych z dnia 10 czerwca 1977 r.13
   Bezprecedensowa jest uchwalona dnia 22 lutego 1993 r. rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie utworzenia trybunału międzynarodowego dla osądzenia osób winnych popełnienia zbrodni wojennych na terytorium byłej Jugosławii14. Zadaniem tego trybunału jest gromadze-
10 K. Kocot, K. Wolfke, Op. cit., s. 37.	
" Tamie, s. 205-209.
12 Dz.U. z 1976 r. Nr 32, póz. 186.
       13 M. Flemming, Międzynarodowe prawo wojenne. Zbiór dokumentów, Warszawa 1978, s. 214-276.
       14 Tekst: B. Wierzbicki, M. Zdanowicz, Prawo międzynarodowe. Materiały do studiów, Białystok 1995, s. 164-166.
19

nie dowodów przeciwko takim osobom, organizowanie procesów oraz wydawanie wyroków, w tym także zaocznych, ale bez prawa orzekania kary śmierci.
    Państwo, które naruszyło prawo międzynarodowe, ma obowiązek naprawienia szkody, jaką wskutek tego wyrządziło innemu państwu. Realizacja odpowiedzialności międzynarodowej państwa może nastąpić w różnych formach. W szczególności należy wyróżnić odpowiedzialność o charakterze materialnym oraz niematerialnym.
    Odpowiedzialność materialna może mieć formę restytucji, która polega na przywróceniu stanu rzeczy istniejącego przed popełnieniem deliktu. Jeśli restytucja obiektywnie nie jest możliwa, to naprawienie wyrządzonej szkody może przybrać formę odszkodowania w postaci pieniężnej lub też ekwiwalentu w naturze.
    Inny charakter ma zadośćuczynienie będące formą wynagrodzenia za szkody o charakterze niematerialnym. Polega ono na tym, że państwo, które wyrządziło szkodę, wyraża ubolewanie, przeprasza oraz zapewnia państwo poszkodowane, że fakty stanowiące naruszenie prawa międzynarodowego w przyszłości nie będą miały miejsca.
    Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego z natury swej nie może ponosić odpowiedzialności karnej. Jurysdykcja dotychczas powoływanych międzynarodowych trybunałów karnych — w praktyce bardzo nielicznych — obejmowała tylko osoby fizyczne.
    Przeciwko państwom, które dopuściły się poważnych naruszeń prawa międzynarodowego mogą być natomiast stosowane sankcje. Należy odróżnić sankcje indywidualne od sankcji zbiorowych. Jeśli chodzi o te pierwsze, to są to różne środki odwetowe, które każde państwo ma prawo zastosować w stosunku do innego państwa lub państw naruszających jego interesy chronione lub nie chronione przez prawo międzynarodowe.
   Działania odwetowe podejmowane przez państwo w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami, ale nie stanowiące naruszenia prawa międzynarodowego, działania innego państwa, określa się mianem retorsji. Zasada proporcjonalności (stosunkowości) wymaga, aby państwo stosowało takie same lub podobne środki do tych, które wywołały retorsję. Środkami takimi może być na przykład podniesienie opłat celnych czy ograniczenie wydawania wiz wjazdowych obywatelom państwa, przeciwko któremu retorsja jest kierowana. \ Działania odwetowe podjęte przez państwo przeciwko innemu państwu
V
20

w odpowiedzi na działania sprzeczne z prawem międzynarodowym noszą nazwę represaliów. Przy stosowaniu represaliów również obowiązuje zasada proporcjonalności (stosunkowości). Toteż akcja represyjna powinna być ograniczona do czynów takich samych lub bardzo podobnych do tych, które ją spowodowały. Represalia wykraczające poza to ograniczenie są zakazane przez prawo międzynarodowe. W szczególności niedopuszczalne jest użycie siły lub groźba użycia siły, a także działania godzące w podstawowe prawa człowieka. Typowym środkiem podejmowanym w ramach represaliów jest zatrzymywanie przedmiotów należących do obcego państwa.
   W odróżnieniu od sankcji indywidualnych, sankcje zbiorowe są stosowane nie przez państwo pokrzywdzone, lecz przez organizację międzynarodową. Tak więc Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje możliwość zastosowania sankcji o charakterze organizacyjnym, ekonomicznym, politycznym i wojskowym. Sankcje organizacyjne mogą polegać na wykluczeniu z członkostwa organizacji. Ponadto Rada Bezpieczeństwa ONZ jest władna stosować sankcje nie pociągające za sobą użycia sił zbrojnych oraz sankcje zbrojne. Są to sankcje, których możliwość zastosowania leży w granicach uprawnień Organizacji Narodów Zjednoczonych, a nie poszczególnych państw.
   Możliwość stosowania przez państwa indywidualnie lub zbiorowo sankcji w wypadku naruszeń prawa międzynarodowego można traktować jako okoliczność przemawiającą za tym, że jego normy mają rzeczywiście charakter prawny, a nie tylko moralny czy polityczny. W stosunkach międzynarodowych nie istnieje natomiast ponadpaństwowy czynnik, który mógłby stosować sankcje przymusowe względem państw w razie naruszenia przez nie norm prawnomiędzynarodowych.
§ 6. Źródła prawa międzynarodowego
j       Źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu materialnym są czynniki, które determinują lub wpływają na treść norm prawnomiędzynarodowych. Czynniki te są różnorakie, a ogólnie można je określić mianem współdziałania i rywalizacji państw w ich wzajemnych stosunkach.
i; Źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu poznawczym są zbiory dokumentów i materiałów z zakresu praktyki prawnomiędzynarodo-wej. Natomiast źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu ściśle
21

prawniczym są formy, w których tworzone są normy prawnomiędzy-narodowe.
    Twórcami prawa międzynarodowego są tylko państwa, więc źródłami tego prawa są tylko formy, w których przejawia się wola państw ustanowienia norm prawnomiędzynarodowych. Tym kryterium należy kierować się sporządzając katalog kategorii źródeł prawa międzynarodowego. Jest to tym bardziej ważne, że państwa dotychczas nie zawarły umowy międzynarodowej, w której wyczerpująco i wiążąco ustaliłyby, co należy uważać za źródła prawa międzynarodowego. Poszukując miarodajnej odpowiedzi na to pytanie należy uwzględnić samą naturę prawa międzynarodowego oraz sięgnąć do aktów prawnomiędzynarodowych mających związek z tą kwestią.
    Tak więc Karta Narodów Zjednoczonych we wstępie mówi o poszanowaniu zobowiązań wynikających z traktatów oraz innych źródeł prawa międzynarodowego. Z formuły tej wynika, że traktaty są źródłem prawa międzynarodowego — może najważniejszym, bo wymienionym, ale nie jedynym.
    Z problematyką źródeł prawa międzynarodowego wiąże się postanowienie Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (MTS), które określa podstawę wyrokowania MTS (art. 38). Stwierdzając, że zadaniem Trybunału jest rozstrzyganie przedłożonych mu sporów zgodnie / z prawem międzynarodowym, Statut MTS wymienia:
    1) umowy międzynarodowe — ogólne bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór,
    2) zwyczaj międzynarodowy jako dowód powszechnej praktyki przyjętej za prawo,
3) ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane,
    4) orzeczenia sądowe oraz opinie najwybitniejszych znawców prawa międzynarodowego w różnych krajach jako środek pomocniczy do ustalania norm prawnomiędzynarodowych.
    Wobec ograniczonego znaczenia tego przepisu, wymienione w nim elementy niekoniecznie wyczerpują zestaw źródeł prawa międzynarodowego, ale każdy z tych elementów ma taki właśnie charakter. Zarazem z przepisu tego wynika potrzeba ścisłego odróżnienia źródeł prawa międzynarodowego oraz środków, które pomagają stwierdzić istnienie norm prawa międzynarodowego.
    Pierwszoplanowa rola umów międzynarodowych, jako źródła prawa międzynarodowego, jest niewątpliwa. Umowy międzynarodowe
22

są bezpośrednim wyrazem woli państw ustanowienia praw i obowiązków wzajemnych. Jest oczywiste, że chodzi tylko o umowy obowiązujące, a nie takie, które nie nabrały jeszcze mocy obowiązującej lub ją już utraciły. Nie obowiązujące umowy międzynarodowe mają w tym zakresie znaczenie tylko o tyle, o ile wyrażają zwyczajowe normy prawa międzynarodowego.
   Z kategorii źródeł prawa międzynarodowego należy wyłączyć umowy międzynarodowe, które są sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi normami prawa międzynarodowego, nawet w przypadku, jeśli faktycznie są stosowane. W praktyce jednak bardzo trudno jest przeprowadzić dowód, że dana umowa międzynarodowa ma taki charakter, gdyż nie ma instancji, która bez woli państw zainteresowanych orzekałaby o takich sprawach.
   Przyjmując założenie, że normami prawa międzynarodowego są tylko abstrakcyjne reguły postępowania podmiotów tego prawa, należałoby przypisać charakter źródeł prawa międzynarodowego tylko tym umowom międzynarodowym, które takie reguły zawierają. Są to urnowy--u s ta wy, które należałoby odróżnić od umów-kontraktów, ustalających konkretne prawa i obowiązki w oparciu o już istniejące normy prawnomiędzynarodowe. Rozróżnienie to jest jednak mało przydatne na gruncie prawa międzynarodowego, które w porównaniu z prawem państwowym ma charakter znacznie bardziej konkretno-indywidualny. Wynika to stąd, że państwa w stosunkach międzynarodowych występują zarówno w roli prawodawcy, jak i uczestników stosunków prawnomiędzynarodowych. W rezultacie bardzo wiele umów międzynarodowych zawiera przepisy obydwu rodzajów.
   Z w y c z a j jako źródło prawa międzynarodowego charakteryzuje się dwoma zasadniczymi i niezbędnymi elementami. Elementem obiektywnym jest powszechna i jednolita praktyka państw w jakiejś dziedzinie ich wzajemnych stosunków. Elementem subiektywnym zaś jest przekonanie państw, że praktyka ta tworzy, i w rezultacie jest wymagana, prawo międzynarodowe. Wbrew sformułowaniu art. 38 Statutu MTS, powszechna i jednolita praktyka jest dowodem istnienie zwyczaju międzynarodowego, a nie odwrotnie.
   Przez praktykę międzynarodową należy rozumieć działalność wszelkich organów państw, zwłaszcza zaś tych, które są powołane do reprezentowania ich w stosunkach międzynarodowych. Składają się na nią umowy międzynarodowe oraz takie akty jednostronne państw, jak prawodawstwo, oświadczenia rządowe, wyroki sądowe czy decyzje administracyjne w sprawach zagranicznych. Praktyka państw prowadząca do powstawania zwy-
23

czajowych norm prawa międzynarodowego powinna być nie tylko zgodna, ale również nieprzerwana i odpowiednio długotrwała. Nie ma jednak terminów, które byłyby wymagane jako konieczne czy wystarczające dla ukształtowania zwyczajowej normy prawa międzynarodowego i w praktyce okres takiego procesu jest bardzo różny. Współcześnie bywa on krótszy niż w czasach dawniejszych. Przykładem takiej normy może być sytuacja, że gdy państwa nie zaprotestowały przeciwko przelotowi „sputnika'' przez ich terytoria powietrzne, odpowiednia norma zwyczajowa powstała w ciągu kilku godzin.
    Powszechności praktyki międzynarodowej jako dowodu istnienia normy zwyczajowej prawa międzynarodowego nie należy rozumieć w tym sensie, że warunkiem powstania takiej normy jest czynne uczestnictwo w tym procesie wszystkich państw. Część z nich może zachować się biernie, milcząco akceptując jakąś praktykę. Również państwa nowo powstałe są związane wieloma normami zwyczajowymi, w których tworzeniu nie miały możności wziąć udziału. Jednakże konsekwentny sprzeciw państwa czy grupy państw wobec jakiejś praktyki innych państw prowadzi do ograniczenia zasięgu obowiązywania zwyczajowej normy prawa międzynarodowego. Stąd też zjawisko regionalnych instytucji prawa międzynarodowego o charakterze zwyczajowym.
    Spośród zwyczajowych norm międzynarodowych charakter prawnie wiążący mają tylko te, które są za takie uznawane przez państwa. A więc musi istnieć to, co określa się łacińskim terminem opinio iuris necessitatis. Chcąc dowieść istnienia zwyczajowej normy prawnomiędzynarodowej, należy wykazać przeświadczenie państw, że określona praktyka tworzy i tym samym jest wymagana przez prawo międzynarodowe.
    Zwyczaj odgrywał bardzo dużą rolę w poprzednich okresach historii
prawa międzynarodowego, ale i współcześnie zachowuje niemałe znacze
nie, mimo że coraz bardziej obfitym źródłem prawa międzynarodowego
staje się umowa międzynarodowa. Umowy międzynarodowe kodyfikujące
poszczególne gałęzie prawa międzynarodowego częstokroć stwierdzają, że
w zakresie przez nie nie uregulowanym zachowują moc dotychczasowe
normy zwyczajowe. Ponadto, należy zwrócić uwagę na to, że umowy
międzynarodowe o największym nawet zasięgu podmiotowym nie obej
mują w praktyce wszystkich państw. Toteż powszechne prawo między
narodowe to przede wszystkim normy zwyczajowe, chociaż często znajdują
one potem swój wyraz także w umowach międzynarodowych.	;
Ogólne  zasady  prawa to zasady, które — niezależnie od ich     

24	

pochodzenia — uznawane są w systemach prawnych wszystkich państw. Wzmianka w art. 38 Statutu MTS o uznaniu ich przez narody (w sensie państw) cywilizowane jest już dzisiaj anachronizmem. Niektóre z tych zasad zostały sformułowane jeszcze w prawie rzymskim i zazwyczaj są przytaczane w języku łacińskim. Nie sposób podać ich kompletnego zestawienia, ale przykładowo można przytoczyć następujące zasady:
   — nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet (nikt nie może komuś przekazać więcej praw niż sam posiada),
   — nemo potest commodum capere de iniuria suapropria (nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia),
   — nemo iudex in causa sua (nikt nie może być sędzią we własnej sprawie),
   — lex specialis derogat legi generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne),
— audiatur et altera pars (należy wysłuchać również drugiej strony).
   Z uwagi na swój elementarny charakter ogólne zasady prawa powinny być traktowane nie tyle jako źródło, co jako część prawa międzynarodowego. Można powoływać się na nie w razie braku odpowiednich norm umownych lub zwyczajowych.
   Ani orzecznictwo sądowe, ani doktryna nie mogą być uważane za źródła prawa międzynarodowego, gdyż nie są one wyrazem woli państw. Zadaniem sądu jest stosowanie, a nie tworzenie prawa, natomiast rolą ludzi nauki jest wyjaśnianie prawa obowiązującego (de legę lata) lub ewentualnie postulowanie norm prawnych, jakie ich zdaniem powinny obowiązywać (de legę ferendd). Z tego względu orzecznictwo sądowe i doktryna są tylko środkami, które pomagają w ustalaniu norm prawa międzynarodowego.
   Wyodrębniającym się współcześnie źródłem prawa międzynarodowego stają się uchwały organizacji międzynarodowych. Charakter taki mają tylko te uchwały organizacji międzynarodowych, które spełniają dwa warunki. Po pierwsze, są wiążące pod względem prawnomiędzynarodo-wym, co jest wyjątkiem od zasady, że uchwały organizacji międzynarodowych są zaleceniami nie mającymi charakteru wiążącego z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Po drugie zaś, tworzą nowe normy prawnomiędzynarodowe, czyli nie ograniczają się do jednorazowego uregulowania konkretnej sprawy, lecz ustalają abstrakcyjnie sformułowane reguły postępowania na przyszłość.
   Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych można podzielić — z punktu widzenia ich adresatów — na dwa rodzaje. W większości
25

przypadków adresatami uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych są organy tych organizacji oraz państwa członkowskie w zakresie ich działalności w ramach tychże organizacji. Uchwały takie są niezbędne dla normalnego i sprawnego funkcjonowania organizacji międzynarodowych, toteż możliwość ich uchwalania domniemywa się nawet wtedy, kiedy nie jest to wyraźnie przewidziane w statutach. Normy statutowe nie mogą bowiem być dostatecznie szczegółowe i wybiegające w przyszłość, aby można było zrezygnować z ich uzupełniania i rozwijania. Jako przykład aktów z zakresu prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowych służyć mogą uchwalane przez nie regulaminy zawierające szczegółowe normy proceduralne, przepisy finansowe, czy też przepisy regulujące sprawy związane z siedzibą organizacji.
    Znacznie rzadsze w praktyce są przypadki, kiedy uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych są skierowane pod adresem państw w zakresie ich działalności poza ramami tych organizacji. Podstawą takich uchwał powinno być wyraźne upoważnienie ze strony państw zamieszczone w statucie organizacji międzynarodowej lub ewentualnie w innej umowie międzynarodowej.
    Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych, wiążące wszystkie państwa członkowskie w zakresie ich działalności poza ramami tych organizacji, mogą być podejmowane w trojaki sposób: jednomyślnie, tak zwanym systemem contracting out lub też większością głosów.
    Zasada jednomyślności w podejmowaniu uchwał prawotwórczych organizacji międzynarodowych stanowi pełne poszanowanie suwerenności państw członkowskich. Przykładem takiego systemu może być Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego. Z tego punktu widzenia nie budzi zastrzeżeń również system contracting out, który polega na tym, że uchwały podejmowane są większością głosów, ale państwa pozostające w mniejszości mogą wyłączyć ich stosowanie względem siebie. Tak jest na przykład w Organizacji Międzynarodowej Lotnictwa Cywilnego. Natomiast statutowa możliwość podejmowania uchwał prawotwórczych przez organizacje międzynarodowe większością głosów stanowi ograniczenie suwerenności państw członkowskich. Ma to miejsce w europejskich wspólnotach gospodarczych.
    Wymienione kategorie źródeł prawa międzynarodowego odgrywają różną rolę w praktyce stosunków międzynarodowych. Ogólne zasady prawa mają znaczenie tylko uzupełniające. Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych są wprawdzie niezbędne, ale nie powinny przekraczać
26

granicy wyznaczonej faktem, że są one pośrednim wyrazem woli państw. Podstawowymi źródłami prawa międzynarodowego są zwyczaje i umowy międzynarodowe. Ich wzajemny stosunek wraz z rozwojem stosunków międzynarodowych ulega zmianie na korzyść umów międzynarodowych, do których niewątpliwie należy przyszłość. Stopniowe przekształcanie norm zwyczajowych w normy umowne odbywa się w drodze kodyfikacji prawa międzynarodowego.
   Kodyfikacja prawa międzynarodowego polega na zawieraniu przez państwa umów międzynarodowych będących zbiorem systematycznie ułożonych przepisów regulujących postępowanie podmiotów prawa międzynarodowego. Przygotowanie projektu umowy kodyfikacyjnej odbywa się w różny sposób. Może to być dziełem samych państw, organizacji międzynarodowych, a nawet osób prywatnych. Organem Organizacji Narodów Zjednoczonych powołanym do spełniania takiego zadania jest Komisja Prawa Międzynarodowego.
   Należy podkreślić, że Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje jednoczesne popieranie stopniowego rozwoju prawa międzynarodowego i jego kodyfikacji. Statut Komisji Prawa Międzynarodowego uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 21 listopada 1947 r. stanowi, że kodyfikacja prawa międzynarodowego oznacza ściślejsze formułowanie i systematyzowanie norm prawa międzynarodowego w tych dziedzinach, w których istnieje już rozległa praktyka państw, precedensy i doktryna. Natomiast stopniowy rozwój prawa międzynarodowego występuje w dziedzinach, które nie zostały jeszcze uregulowane przez prawo międzynarodowe lub w których praktyka nie rozwinęła go w stopniu dostatecznym15.
   W rzeczywistości powyższe dwie funkcje nie dadzą się od siebie oddzielić. Zwyczajowe normy prawa międzynarodowego nie są na ogół tak dalece rozwinięte, aby ich kodyfikacja mogła nie zawierać elementów kreacyjnych.
   Materialnym tworzywem w rozwijaniu i kodyfikacji prawa międzynarodowego jest szeroko pojęta praktyka międzynarodowa, w tym umowy międzynarodowe, orzecznictwo sądów międzynarodowych, uchwały konferencji i organizacji międzynarodowych, ustawodawstwo państw dotyczące stosunków międzynarodowych i wreszcie dzieła naukowe.
       15 K. Kocot, K. Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 435.
27

    Owocem dotychczasowych prac Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ jest kodyfikacja następujących dziedzin prawa międzynarodowego: prawo morskie (1958), stosunki dyplomatyczne (1961), stosunki konsularne (1963), prawo traktatów (1969), misje specjalne (1969), stosunki między państwami a powszechnymi organizacjami międzynarodowymi (1975), sukcesja państw w zakresie umów międzynarodowych (1978), sukcesja państw w zakresie własności, archiwów i długów państwowych (1983) oraz traktaty między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi (1986).
    Na forum ONZ dokonano kodyfikacji niektórych dziedzin prawa międzynarodowego bez udziału KPM. Dotyczy to na przykład nowego ujęcia prawa międzynarodowego morskiego (1982). W dziedzinie kodyfikacji prawa międzynarodowego wojennego dużą rolę odgrywa Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.
:.#'••' l! l .

Rozdział II
ZASADY PODSTAWOWE
§ 1. Pojęcie zasad podstawowych
   Na system prawa międzynarodowego składają się zarówno normy powszechnie obowiązujące wszystkie państwa, jak i normy partykularne, obowiązujące tylko niektóre z nich. Ponadto, spośród ogółu norm powszechnego prawa międzynarodowego można wyróżnić te, które mają znaczenie podstawowe. Określa się je często mianem zasad lub zasad podstawowych.
   Z podstawowych zasad prawa międzynarodowego wynikają pod-i stawowe prawa i obowiązki dla państw lub ewentualnie dla innych podmiotów tego prawa. Zasady mają charakter bezwzględnie obowiązujący, czyli stanowią ius cogens. Należy je odróżnić od im disposi-tivum, którego normy mogą być uchylone zgodną wolą państwa w ich wzajemnych stosunkach. Według konwencji o prawie traktatów z 1969 r. norma prawa międzynarodowego o charakterze iuris cogentis może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę posiadającą taki sam charakter.
   Nie ma w pełni miarodajnego, wyczerpującego i definitywnego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego. Przy jego sporządzaniu należy obecnie oprzeć się na Karcie Narodów Zjednoczonych jako najważniejszym źródle współczesnego prawa międzynarodowego. Tak uczyniono w przypadku Deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych uchwalonej przez Zgro-
    
29
 

madzenie Ogólne ONZ dnia 24 października  1970 r.  Deklaracja ta wymienia i omawia siedem następujących zasad1:
    1) państwa w ich stosunkach międzynarodowych powinny powstrzymywać się od groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych;
    2) państwa powinny załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby pokój międzynarodowy, bezpieczeństwo i sprawiedliwość nie zostały zagrożone;
    3) żadne państwo ani grupa państw nie mają prawa mieszać się bezpośrednio lub pośrednio z jakiegokolwiek powodu w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy jakiegokolwiek państwa;
    4) państwa mają obowiązek współdziałania ze sobą, bez względu na różnice ich ustrojów politycznych, gospodarczych i społecznych, w różnych dziedzinach stosunków międzynarodowych w celu utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz w celu popierania międzynarodowej stabilizacji gospodarczej i postępu, ogólnego dobrobytu narodów i współdziałania międzynarodowego, wolnego od dyskryminacji opartej na takich różnicach;
    5) zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów, w myśl której wszystkie narody mają prawo swobodnie określać, bez ingerencji zewnętrznej, swój status polityczny oraz dążyć do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego, natomiast każde państwo ma obowiązek szanować to prawo zgodnie z postanowieniami Karty;
6) zasada równości suwerennej państw obejmuje następujące składniki:
    a) wszystkie państwa niezależnie od różnic gospodarczych, społecznych, politycznych lub innego rodzaju są równoprawnymi członkami społeczności międzynarodowej,
b) każde państwo korzysta z praw związanych z pełną suwerennością,
    c) każde państwo ma obowiązek szanowania osobowości innego państwa,
    d) integralność terytorialna i niepodległość polityczna każdego państwa jest nienaruszalna,
    e) każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny,
    
f) każde państwo ma obowiązek w pełni stosować się w dobrej wierze do swych zobowiązań międzynarodowych oraz współżyć w pokoju z innymi państwami;
    7) państwa mają obowiązek wypełniać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte przez nie zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych i oparte na powszechnie uznanych zasadach i normach prawa międzynarodowego.
   Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało, że powyższe zasady są powiązane wzajemnie i każda z nich powinna być interpretowana w kontekście pozostałych. Ponadto oświadczyło ono, że wyrażone w tej Deklaracji zasady Karty Narodów Zjednoczonych stanowią podstawowe zasady prawa międzynarodowego, wobec czego wszystkie państwa powinny kierować się nimi i ściśle ich przestrzegać w stosunkach międzynarodowych.
   Merytorycznie podobny katalog podstawowych zasad prawa międzynarodowego zawiera Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z dnia l sierpnia 1975 r.2 Deklaracja zasad rządzących stosunkami wzajemnymi między państwami uczestniczącymi nie ma wprawdzie charakteru umowy wiążącej pod względem prawnomiędzynaro-dowym, ale jej treść należy do omawianej dziedziny. Liczbę zasad prawa międzynarodowego podnosi ona do dziesięciu, deklarując, że państwa uczestniczące w KBWE będą:
    1) szanować suwerenną równość i indywidualność każdego z nich, jak również wszystkie prawa składające się na suwerenność i objęte nią, zwłaszcza prawo każdego państwa do równości wobec prawa, integralności terytorialnej oraz wolności i niepodległości politycznej;
    2) powstrzymywać się od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa;
    3) uważać wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państw w Europie, i dlatego będą powstrzymywać się — teraz i w przyszłości — od zamachów na te granice;
   4) szanować integralność terytorialną każdego z państw uczestniczących;
    5) załatwiać spory wynikłe między nimi środkami pokojowymi w tald sposób, aby pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe oraz sprawiedliwość nie zostały zagrożone;
6) powstrzymywać się od jakiejkolwiek ingerencji — bezpośredniej

2 Tamże, s. 653-663.
       K.  Kocot,  K.  Wolfke,   Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 524-533.
      
31
30
 

lub pośredniej, indywidualnej lub zbiorowej — w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu jurysdykcji wewnętrznej innego państwa;
    7) szanować prawa człowieka i podstawowe wolności, włączając w to wolność myśli, sumienia, religii lub przekonań każdego, bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub religii;
    8) szanować równe prawa narodów i ich prawo do samostanowienia, działając zawsze zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych i odpowiednimi normami prawa międzynarodowego, włączając w to normy odnoszące się do integralności terytorialnej państw;
    9) rozwijać współpracę między sobą i ze wszystkimi państwami we wszystkich dziedzinach zgodnie z celami i zasadami Karty Narodów Zjednoczonych;
    10) wykonywać w dobrej wierze zobowiązania ciążące na nich na mocy prawa międzynarodowego, wynikające zarówno z powszechnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego, jak i z umów, których są one stronami.
    Jeszcze szerszy katalog zasad rządzących stosunkami między państwami zawiera Karta Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw ujęta w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 12 grudnia 1974 r.3 Karta ta stanowi, że stosunkami gospodarczymi między państwami, podobnie jak stosunkami politycznymi i innymi, rządzą następujące zasady:
    1) suwerenność, integralność terytorialna i niezależność polityczna państw,
2) równość suwerenna wszystkich państw,	
3) nieagresja,	              
4) nieinterwencja,	
5) wzajemne i równe korzyści,	
   6) pokojowe współistnienie,	
=   7) równouprawnienie i samostanowienie narodów,
8) pokojowe załatwianie sporów,
    9) naprawianie aktów niesprawiedliwości dokonanych przy użyciu siły, a pozbawiających państwo naturalnych środków niezbędnych dla jego normalnego rozwoju,
10) wypełnianie w dobrej wierze zobowiązań międzynarodowych,
11) poszanowanie praw człowieka i podstawowych swobód,
12) niepodejmowanie prób zdobycia hegemonii i sfer wpływów,
3 Tamże, s. 636.
32

13) popieranie międzynarodowej sprawiedliwości społecznej,
14) międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju,
    15) swobodny dostęp do morza dla krajów śródlądowych, zgodnie z powyższymi zasadami.
   Niezależnie od węższego czy szerszego katalogu podstawowych zasad prawa międzynarodowego istnieją trzy zasady, które stanowią fundament współczesnego prawa międzynarodowego, a mianowicie: zasada suwerenności państw, zasada samostanowienia narodów oraz zasada poszanowania praw człowieka.
   Najważniejsza jest niewątpliwie zasada suwerenności państw, która wynika z istoty prawa międzynarodowego jako regulatora stosunków między państwami charakteryzującymi się oddzielnością terytorialną i samodzielnością polityczną. Zasada suwerenności państw jest właściwie syntezą takich zasad jak integralność terytorialna i niezależność polityczna państw, ich równość i wzajemność, nieagresja i nieingerencja w sprawy wewnętrzne państwa.
   Zasadę samostanowienia narodów oraz zasadę praw człowieka wprowadziła dopiero Karta Narodów Zjednoczonych. Odgrywają one coraz większą rolę we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Interpretacja tych zasad powinna zmierzać do usunięcia sprzeczności między nimi a zasadą suwerenności państw, w stosunku do której są one poniekąd konkurencyjne.
   Niejako zwieńczeniem powyższych trzech zasad jest zasada wypełniania w dobrej wierze zobowiązań międzynarodowych. Bez tej zasady prawo międzynarodowe straciłoby swój sens.
§ 2. Zasada suwerenności państw
   Wyrażenie „zasada suwerenności" jest skrótem myślowym obejmującym różne elementy. Trzeba przede wszystkim odróżniać suwerenność jako pewien stan faktyczny od prawa do osiągnięcia lub zachowania takiego stanu wynikającego z norm prawnomiędzynarodowych w tym przedmiocie.
   Prawnomiędzynarodowa definicja suwerenności jest samookreśleniem się państw. Prawo międzynarodowe mogło i zarazem musiało powstać dlatego, że rozwój społeczny ludzkości odbywał się w ramach jej podziału na oddzielne i samodzielne jednostki geopolityczne.
33

    Pierwotnie suwerenność mogła oznaczać swobodę tylko w sensie faktycznym, a jej granice były wyznacznikiem siły państwa. Następnie, nie zmieniając swojej istoty, suwerenność państwa stała się także funkcją rozwoju prawa międzynarodowego.
    Pojęcia suwerenności państwa nie należy absolutyzować. Pojmowanie suwerenności państwa jako jego nieograniczonej wolności byłoby sprzeczne z samą ideą prawa międzynarodowego,(Suwerenność to wolność, ale nie dowolność w postępowaniu. Państwa tworząc społeczność międzynarodo-' wą z natury rzeczy mają ograniczoną swobodę postępowania. Pojęcie suwerenności państwa należy kojarzyć z jego odpowiedzialnością międzynarodową, a zwłaszcza z odpowiedzialnością za międzynarodowe zobowiązania umowne.
    Pojęciem przeciwstawnym suwerenności jest podległość, której nie można utożsamiać z jakimikolwiek zobowiązaniami międzynarodowymi. Jakieś zobowiązania międzynarodowe ma oczywiście każde państwo. Ale państwo, zaciągając zobowiązania międzynarodowe, zna ich treść, poza której obrębem jest ono swobodne. Natomiast jednostka geopolityczna podległa innemu państwu lub państwom nie tylko musi uzyskiwać zgodę na to, co chce przedsięwziąć, ale też może być obarczona obowiązkiem postępowania takiego, jakiego sobie nie życzy. Ujmując rzecz od strony negatywnej, suwerenność państw oznacza brak podporządkowania innym państwom.
    Należy odróżniać ograniczenia suwerenności od jej naruszeń. Tym pierwszym terminem można określać przypadki działań zgodnych, a tym drugim — działań sprzecznych z prawem międzynarodowym. Kryterium rozgraniczającym te dwie sfery jest poszanowanie, względnie brak poszanowania woli państwa. Wszelkie naruszenia suwerenności państwa są zakazane i powodują odpowiedzialność międzynarodową ze strony państw winnych takich naruszeń. Przede wszystkim zakazana jest groźba użycia siły lub użycie siły przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa. Złamanie tego zakazu może jednak uszczuplić czy nawet zlikwidować suwerenność innych państw tylko w sensie faktycznym, a nie prawnomiędzynarodowym, gdyż nawet w razie całkowitego pozbawienia państwa władzy na jego terytorium jest ono chronione zasadą zachowania przez nie tożsamości w prawie międzynarodowym.
    Inaczej przedstawia się kwestia ograniczeń suwerenności państwa zgodnych z prawem międzynarodowym. Zakres koniecznych ograniczeń
34

tego rodzaju określa powszechne prawo międzynarodowe. Są one jednakowe dla wszystkich państw. Suwerenność wszystkich państw jest także ograniczona w drodze międzynarodwych zobowiązań umownych, których zakres jest z natury rzeczy różny, gdyż zależy od woli każdego z nich. Zawieranie umów międzynarodowych jest więc zarazem przejawem suwerenności państw, jak i jej samoograniczenia.
   W warunkach rzeczywistego poszanowania woli państwa dopuszczalne są wszelkie samoograniczenia, aż do samolikwidacji państwa w drodze jego zjednoczenia z innym państwem czy państwami. Suwerenność każdego państwa nie jest więc wartością bezwzględnie chronioną przez prawo międzynarodowe, aczkolwiek składa się ona na podstawę i strukturę całej społeczności międzynarodowej.
   Dopuszczalność maksymalnych samoograniczeń suwerenności państw nie oznacza, że w każdej sytuacji zachowują one swój status prawno-międzynarodowy. Państwo, aby pozostać państwem w sensie prawa międzynarodowego, musi zachować suwerenność i jej przejawy w postaci zdolności traktatowej, prawa legacji oraz możności zrzeszania się w organizacjach międzynarodwych. W braku tych uprawnień stałoby się ono częścią składową jakiegoś państwa lub też — na co współczesne prawo międzynarodowe nie zezwala — zostałoby sprowadzone do statusu terytorium zależnego od innego państwa czy państw. Można jednak uważać, że państwo, którego sprawy zagraniczne w pewnym zakresie prowadzi inne państwo, zachowuje charakter suwerenny, jeśli posiada prawo samodzielnego decydowania o swojej polityce zagranicznej i w stosunkach międzynarodowych występuje jako oddzielny podmiot.
   Samoograniczenia suwerenności państw będące następstwem zawieranych przez nie umów międzynarodowych są stosunkowo łatwo sprawdzalne. Znacznie trudniej jest ustalić ograniczenia natury politycznej o charakterze pozatraktatowym. Niekiedy twierdzi się, że jakieś państwo jest formalnie suwerenne, a praktycznie zależne. Jest to właściwie sfera, która wymyka się spod oceny prawa międzynarodowego, chyba że chodzi o sytuacje jaskrawo z nim sprzeczne. W związku z tym zjawiskiem do języka dyplomatycznego przeniknęły takie terminy jak „państwo marionetkowe" czy „państwo satelickie".
    Suwerenności państwa nie należy utożsamiać z wielkością oddziaływania na stosunki międzynarodowe, co z natury rzeczy zależy od jego ogólnego potencjału. Trzeba podkreślić, że domniemanie przemawia na rzecz suwerenności państwa, a jej ograniczenia mogą wynikać — poza
35

powszechnym prawem międzynarodowym — tylko z dobrowolnie zawartych umów międzynarodowych.
    Poszanowanie woli państwa jako kryterium dopuszczalności ograniczania jego suwerenności wiąże się z kwestią, kto jest wyrazicielem jego woli. Z reguły w tym charakterze występują organy państwa, zwłaszcza jego organy najwyższe. Od tej reguły trzeba jednak przewidzieć pewne wyjątki. Prawnomiędzynarodowa skuteczność najważniejszych decyzji państw przesądzających o ich istnieniu zależy nie tylko od rządów, ale i ludności. Wymaga tego poszanowanie zasady samostanowienia narodów.
§ 3. Zasada samostanowienia narodów
    Źródłem samostanowienia narodów w prawie międzynarodowym jest Karta Narodów Zjednoczonych (art. l p. 2 i art. 55). Z dokumentów konferencji założycielskiej w San Francisco wynikają następujące ustalenia:
    1) zasada samostanowienia narodów jest organicznie związana z zasadą równouprawnienia narodów,
    2) istotnym elementem tej zasady jest swobodny i prawdziwy wyraz woli narodów,
3) zasada ta ma charakter antyfaszystowski,
4) zasada ta nie sprzeciwia się dobrowolnym związkom narodów,
    5) zasada ta dotyczy wszystkich narodów, bez względu na stopień ich rozwoju i formę bytu politycznego,
    6) zasada ta powinna być interpretowana w związku z innymi postanowieniami Karty NZ4.
    W czasie swojej działalności Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła wiele różnego rodzaju aktów dotyczących zasady samostanowienia narodów. Szczególne znaczenie mają jednobrzmiące postanowienia obu Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka z dnia 16 grudnia 1966 r., gdyż mają one charakter umów międzynarodowych wiążących ich strony pod względem prawnomiędzynarodowym. Artykuły te mają następujące brzmienie: „Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Na mocy

tego prawa swobodnie ustanawiają one swój status polityczny i swobodnie kontynuują swój rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny" (art. l p. l)5.
   Prawo do samostanowienia w ujęciu tego postanowienia, jak i wielu innych, przysługuje wszystkim narodom. Uznając uniwersalny charakter zasady samostanowienia narodów trzeba jednak zarazem uwzględniać istotne różnice w zastosowaniu jej do państw z jednej strony oraz do terytoriów kolonialnych z drugiej.
   Zasada samostanowienia narodów nie jest identyczna z zasadą suwerenności państw, co wynika choćby z niemożności utożsamiania narodu z państwem. Interpretacja obu tych zasad prawa międzynarodowego wymaga uzgodnienia ich treści. Zasady te uzupełniają się, warunkują wzajemnie, a niekiedy splatają się ze sobą do tego stopnia, że trudno jest je odróżnić.
   Większość państw współczesnych zamieszkuje ludność o dużym zróżnicowaniu etnicznym, co samo przez się nie jest sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów. Karta NZ wymaga natomiast, aby państwa wielonarodowe przestrzegały w swym ustroju wewnętrznym równouprawnienia narodów. Spełnienie tego wymagania powinno nastąpić przede wszystkim w drodze pełnego równouprawnienia wszystkich obywateli bez względu na narodowość czy rasę. Międzynarodowoprawny obowiązek przestrzegania równouprawnienia narodów może być realizowany w ramach różnych ustrojów konstytucyjnych, podczas gdy wybór spośród nich należy do wyłącznej kompetencji zainteresowanego państwa. Państwa wielonarodowe mogą samodzielnie i dowolnie zmieniać swój ustrój konstytucyjny, z tym jednak zastrzeżeniem, że zmiany te nie powinny naruszać kardynalnego warunku równouprawnienia narodów. Spełnienie tego warunku stwarza domniemanie, że narody danego państwa tworzą dobrowolny związek i zbędna, a nawet niedopuszczalna byłaby jakakolwiek zewnętrzna weryfikacja tego stanu.
   Według Karty NZ, o sprawach ustroju społeczno-politycznego każdego państwa może decydować wyłącznie jego ludność bez ingerencji ze strony innych państw i ze strony ONZ. Właśnie do ludności należy decyzja o utrzymaniu lub zmianie istniejącego ustroju, co wynika zarówno z zasady samostanowienia narodów, jak i z zasady suwerenności państw, które w takim przypadku ściśle wiążą się ze sobą. Uznanie zasady pokojowego współistnienia państw, bez względu na ich ustrój społeczno-polityczny, nie
    
5 K. Kocot, K. Wolfke, op. ci/., s. 213.
       United Nations Conference on International Organization.  Selected Documents, Washington 1946, s. 482.
      
36
37
 

zmierza do utrzymania politycznego status quo w skali światowej, lecz dopuszcza zmiany w układzie sił na arenie międzynarodowej, z tym jednak zastrzeżeniem, że zmiany te powinny być rezultatem woli zainteresowanych narodów i powinny wykluczać groźbę lub użycie siły z zewnątrz. Zasada samostanowienia narodów wymaga,  aby ustrój  społeczno-
-polityczny każdego państwa odpowiadał układowi jego sił wewnętrznych i był funkcją zmian w tym układzie. Żadne państwo ani naród nie żyje w izolacji i nie sposób zapobiec ideologicznym wpływom z zewnątrz na ich oblicze społeczno-polityczne. Tego rodzaju oddziaływanie nie może być traktowane jako ingerencja sprzeczna z prawem międzynarodowym. Wpływ czynników zewnętrznych na sytuację wewnętrzną poszczególnych państw w żadnym razie nie powinien naruszać art. 2 p. 4 Karty NZ, który zabrania stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa. Na wszystkich państwach ciąży obowiązek nieingerowania w sprawy wewnętrzne innych państw i uszanowanie woli innych narodów.
    Ze stanowiska zasady samostanowienia narodów, która w intencji autorów Karty NZ miała mieć charakter antyfaszystowski, uzasadniona była akcja mająca na celu ułatwienie narodowi hiszpańskiemu wyłonienia rządu demokratycznego. Z inicjatywy Polski Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało w rezolucji z dnia 12 grudnia 1946 r., że frankistowski rząd Hiszpanii jest rządem faszystowskim, narzuconym narodowi hiszpańskiemu przez państwa „osi" oraz zaleciło państwom członkowskim odwołanie przedstawicieli dyplomatycznych z Madrytu6.
    Całkiem inaczej należy oceniać na przykład uchwałę konferencji państw amerykańskich w Punta del Este (styczeń 1962 r.), która stwierdzała, że przyjęcie przez jakiekolwiek państwo członkowskie Organizacji Państw Amerykańskich marksizmu-leninizmu jest niezgodne z systemem międzyamerykańskim7. Zarówno stanowisko odmawiające narodom amerykańskim prawa wyboru ustroju socjalistycznego, jak i tak zwana doktryna Breżniewa wykluczająca możliwość zmiany ustroju społeczno-
-politycznego przez państwa, w których ustrój socjalistyczny został już wprowadzony, były zdecydowanie sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów.
       6 Resolutions adopted by the General Assembly during the secondpart ofitsfirst session from 23 October to 15 December 1946, s. 63-64.
7 „American Journal of International Law" 1962, Nr 2, Official Documents, s. 601-616.
38
    
Celem zasady samostanowienia narodów jest stworzenie takich warunków, aby narody mogły żyć i rozwijać się według własnego uznania. Nie chodzi natomiast o petryfikację mapy politycznej świata zarówno w sensie układu sił ustrojowych, jak i w sensie układu terytorialnego.
   Narody są wyłącznymi dysponentami niepodległości swych państw, więc tylko one mogą dokonać zjednoczenia dwu lub więcej państw, rezygnując z odrębnego istnienia. Akt taki jest zgodny z zasadą samostanowienia narodów, jeśli jest w pełni dobrowolny. Jest on tak bardzo ważny i brzemienny w tak poważne konsekwencje, że w jego podjęciu narody nie powinny być zastępowane przez nikogo z zewnątrz. Nawet własne organy państwowe mogą tego rodzaju decyzję podjąć pod warunkiem jej zgodności z życzeniami narodu wyrażonymi w sposób bezpośredni lub ewentualnie pośredni, ale jednoznaczny. W tej właśnie dziedzinie zaznacza się różnica między suwerennością państw i samostanowieniem narodów.
   Istotnym elementem zasady samostanowienia narodów jest prawo do secesji. Z uniwersalnego charakteru tej zasady wynika, że prawo do secesji nie ogranicza się do narodów kolonialnych, ale może także przysługiwać ludności integralnych części terytorium państwa. Prawno-międzynarodowe kryterium legalności secesji stanowi działanie wewnętrznych sił dezintegracyjnych. Państwa inne obowiązane są w takiej sytuacji powstrzymać się od wszelkiej ingerencji. Secesja powinna być wynikiem masowego ruchu zainteresowanej ludności na rzecz oderwania się od dotychczasowego państwa w celu utworzenia odrębnego państwa lub ewentualnie przyłączenia się do innego państwa. Poszanowanie zasady samostanowienia narodów wymaga, aby państwo macierzyste nie stosowało przemocy wobec części swojej ludności dążącej masowo do oderwania się, ale pod warunkiem, że nie zachodzi ingerencja ze strony innego państwa czy państw.
   W stosunku do narodów kolonialnych — w odróżnieniu od narodów państw niepodległych — nie obowiązuje domniemanie, że ich status czyni zadość zasadzie samostanowienia narodów. Przeciwnie — status kolonialny zakłada konieczność doprowadzenia poddanych jemu narodów do stanu, w którym skorzystają one z prawa do samostanowienia.
   Obowiązywanie zasady samostanowienia w stosunku do narodów kolonialnych znajduje swój wyraz w postanowieniach Karty NZ dotyczących terytoriów niesamodzielnych (art. 73 b) i powierniczych (art. 76). Prawo narodów kolonialnych do samostanowienia oznacza, że prawo to
39

przysługuje ludności każdego terytorium kolonialnego stanowiącego oddzielną jednostkę geopolityczną. Zasada samostanowienia narodów nie wyklucza podziału jednego terytorium, ani połączenia dwóch lub więcej terytoriów kolonialnych, jeśli odpowiada to woli zainteresowanej ludności.
    Zgodnie z Kartą NZ terytoria niesamodzielne i powiernicze mogą osiągnąć różne formy bytu politycznego czyniące zadość prawu ich narodów do samostanowienia. W toku swej działalności Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało, że terytoria te mogą osiągnąć swe cele polityczne w trojaki sposób: jako państwo niepodległe, w drodze swobodnego stowarzyszenia się z państwem niepodległym lub przez integrację z państwem niepodległym. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą NZ z dnia 24 października 1970 r. stanowi, że sposobami realizacji prawa do samostanowienia przez narody — nie tylko kolonialne — jest powstanie państwa suwerennego i niepodległego, swobodne stowarzyszenie się lub zjednoczenie z państwem niepodległym albo ukonstytuowanie się w jakiejkolwiek innej postaci politycznej swobodnie określonej przez naród. W dotychczasowej praktyce dekolonizacyjnej ONZ największe wątpliwości i zastrzeżenia budziło tworzenie terytoriów stowarzyszonych, a więc jednostek geopolitycznych, które same nie są państwami, ani też nie zostają połączone z innymi państwami na zasadzie całkowitej równości.
    Wola narodu kolonialnego na rzecz wyboru jakiejś formy bytu politycznego może być wyrażona w różny sposób. Praktyka międzynarodowa ostatnich kilkudziesięciu lat wskazuje, że narody kolonialne, które osiągnęły niepodległość, przeważnie manifestowały swą wolę w sposób pośredni. Bezpośrednie badanie woli ludności terytorium kolonialnego staje się bardzo ważne w przypadku, kiedy w rachubę wchodzą dwa lub więcej rozstrzygnięć jej losu politycznego.
§ 4. Zasada ochrony praw człowieka
    Według współczesnego prawa międzynarodowego stosunek między państwem a jego ludnością należy nadal do kompetencji wewnętrznej danego państwa, aczkolwiek z ograniczeniem wynikającym z tego, że na podstawie Karty NZ ustanowiona została międzynarodowa ochrona praw człowieka. Ochrona ta polega na dwojakiego rodzaju działaniach. Z jednej strony jest to wprowadzenie w trybie
40

międzynarodowym praw człowieka do porządków prawnopaństwowych. Z drugiej zaś — ustanowienie międzynarodowych środków kontroli nad przestrzeganiem praw człowieka, przyjętych zarówno w trybie międzynarodowym, jak i państwowym. Tylko w tym pierwszym obszarze można odnotować duże osiągnięcia.
   Główną podstawą prawną międzynarodowej ochrony praw człowieka jest Karta NZ, która we wstępie wyraża wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość osoby ludzkiej oraz w równouprawnienie mężczyzn i kobiet, co łącznie można traktować jako moralną podstawę systemu ONZ i całej społeczności międzynarodowej. Dalej, tekst Karty kilkakrotnie wyraża potrzebę poszanowania praw i podstawowych wolności człowieka dla wszystkich ludzi, bez względu na rasę, płeć, język i religię.
   Karta nie zawiera wprawdzie materialnej definicji pojęcia „praw i podstawowych wolności człowieka", ale jego znaczenie jako elementu klauzuli antydyskryminacyjnej jest bardzo duże. Naruszanie praw i wolności jest bowiem bardzo często aktem dyskryminacji, choć nie koniecznie tylko ze względu na wymienione w Karcie NZ cechy człowieka.
   Postanowienia Karty NZ w przedmiocie praw i wolności człowieka są z natury rzeczy ogólne i dla swojej skuteczności wymagały odpowiedniego rozwinięcia, co zresztą przewidziano w samej Karcie. Owocem dotychczasowej pięćdziesięcioletniej działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych w tej dziedzinie jest wiele aktów, które tworzą już dość rozbudowany system postanowień mających na celu polepszenie sytuacji człowieka we współczesnym świecie.
   Wspomniane akty z punktu widzenia prawa międzynarodowego są dwojakiego rodzaju. Są to albo umowy międzynarodowe wiążące pod względem prawnomiędzynarodowym państwa, które stały się ich stronami, albo deklaracje przyjęte w formie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ, będące zaleceniami pod adresem państw, nie mającymi mocy prawno-międzynarodowej. Częstokroć przyjęcie deklaracji poprzedza późniejsze zawarcie umowy w tej samej dziedzinie praw człowieka.
   System tychże aktów otwiera Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona dnia 10 grudnia 1948 r.8 Deklaracja składa się ze wstępu i trzydziestu artykułów zawierających katalog podstawowych praw człowieka. Wychodzi ona z założenia, że wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi co do swej godności i praw. Przewidziane w niej prawa i wolności
K. Kocot, K. Wolfke, op. cii, s. 97-102.
41

przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, kolor, płeć, język, religię, poglądy polityczne czy inne, pochodzenie narodowe czy społeczne, majątek, status urodzenia czy inny. Tych praw i wolności nie należy też różnicować zależnie od tego, czy jednostka należy do kraju lub terytorium, którego status polityczny jest niepodległy, powierniczy, niesamodzielny czy też inaczej ograniczony co do swej suwerenności.
    Postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zostały następnie skonkretyzowane i rozwinięte w wielu aktach prawnomiędzynarodo-< wych, wśród których główne miejsce zajmują: Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r.9 Polska jest stroną tych paktów od dnia 18 marca 1977 r.10
    Obydwa pakty są umowami międzynarodowymi i już weszły w życie. O ile jednak prawa przewidziane w drugim z tych paktów powinny być natychmiast przestrzegane, o tyle w pierwszym z nich państwa-strony zobowiązały się do podjęcia wszelkich kroków w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji uznanych w nim praw.
    Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych przewiduje między innymi: prawo do pracy, prawo do należenia do związków zawodowych, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, prawo do ochrony zdrowia, prawo do oświaty oraz prawo do udziału w życiu kulturalnym.
    Międzynarodowy Pakt Praw Cywilnych i Politycznych przewiduje zaś między innymi: prawo do życia, prawo do wolności i bezpieczeństwa, prawo do poszanowania wolności, prawo do zmiany miejsca zamieszkania, prawo do równości wobec sądu, prawo do osobowości prawnej, prawo do swobody myśli, sumienia i religii, prawo do spokojnych zgromadzeń, prawo do stowarzyszeń, prawo do zawierania małżeństw i zakładania rodziny oraz prawo do udziału w życiu publicznym.
    Postanowienia Międzynarodowych Paktów Człowieka, ujmujących całościowo społeczną kondycję człowieka, odnoszą się do wszystkich ludzi podległych jurysdykcji państw-stron i dlatego wymagały one uzupełnień w postaci umów międzynarodowych dotyczących pewnych grup ludzkich czy też pewnych kategorii praw, przyjętych przed paktami lub po ich przyjęciu.
9 Tamże, s. 212-234.
10   Dz.U. z 1977 r. Nr 38, póz. 167 i 169.
    
Najwcześniejszej daty jest konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa z dnia 9 listopada 1948 r.11 Pojęcie ludobójstwa obejmuje takie czyny dokonane w zamiarze całkowitego lub częściowego zniszczenia grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej, jak mordowanie, powodowanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub umysłu, narzucanie wyniszczających warunków życia, zapobieganie urodzeniom, przymusowe przenoszenie dzieci z jednej grupy narodowej do drugiej. Państwa-strony konwencji są zobowiązane do zapobiegania zbrodni ludobójstwa oraz karania jej sprawców. Polska przystąpiła do tej konwencji dnia 14 listopada 1950 r.12
   Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z dnia 21 grudnia 1965 r. potępia dyskryminację rasową i zobowiązuje państwa-strony do niezwłocznego podjęcia wszelkich środków w celu likwidacji dyskryminacji rasowej, przez którą rozumie jakiekolwiek różnice, ograniczenia lub przywileje oparte na rasie, kolorze skóry, pochodzeniu narodowym czy etnicznym, mające na celu lub powodujące utrudnienia albo uniemożliwienie równoprawnego korzystania z praw i podstawowych wolności człowieka. Polska jest stroną tej konwencji od dnia 5 grudnia 1968 r.13
    Szczególnego rodzaju jest problem praw dziecka ujęty najpierw w deklaracji z dnia 20 listopada 1959 r.14 Zgromadzenie Ogólne ONZ w tym przedmiocie przyjęło konwencję z dnia 20 listopada 1989 r. Polska jest stroną tej konwencji od dnia 7 czerwca 1991 r.15
   Wśród przepisów prawnomiędzynarodowych najbardziej specjalne miejsce zajmują te, które bezpośrednio dotyczą ochrony życia i wolności, a zwłaszcza ochrony godności człowieka. O ile nawet prawo do życia i wolności człowieka może doznawać pewnych ograniczeń, o tyle prawo i obowiązek poszanowania godności ludzkiej mają charakter całkowicie bezwzględny. Wynika to wyraźnie z postanowień Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych oraz konwencji o ochronie wszystkich
" K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 205-209.
12 Dz.U. z 1950 r. Nr 36, póz. 325 i z 1952 r. Nr 2, póz. 9 i 10.      ";'
13 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 466-480.
       14 Human Rights. A Compilation of International Instruments, United Nations, New York 1978,s. 114-115.
15 Dz.U. z 1991 r. Nr 120, póz. 526.

43
42
 

Osób przed torturami i innymi formami okrutnego, nieludzkiego czy poniżającego traktowania lub karania z dnia 10 grudnia 1984 r.16 Ta sama idea znajduje swój wyraz także w konwencjach dotyczących ochrony ofiar wojny, zwłaszcza w konwencjach o traktowaniu jeńców wojennych, którzy we wszelkich okolicznościach mają prawo do poszanowania ich osoby i czci.
    W związku z tym trzeba wskazać na wyraźną różnice zachodzącą miedzy godnością osobowościową i godnością osobową. O godności osobowościowej decyduje doskonałość osiągnięta w rezultacie działania moralnie wartościowego i utrwalona w charakterze jakiegoś człowieka. Natomiast godność osobowa jest wartością przysługującą wszystkim ludziom.
    Należy podkreślić, że akty prawnomiędzynarodwe dotyczą godności człowieka w tym drugim znaczeniu. Wszystkie one mówią o poszanowaniu godności wszystkich ludzi. Nie zmienia tego okoliczność, że niektóre z nich dotyczą tylko pewnych kategorii ludzi, mianowicie tych, które —jak uczy doświadczenie społeczne — są najbardziej narażone na to, że ich godność jest naruszana, a więc kobiety, dzieci lub osoby upośledzone pod względem umysłowym lub fizycznym.
    Ograniczenie roli umów międzynarodowych do ochrony godności człowieka w sensie osobowym wynika z faktu, że ochroną tą objęci są wszyscy ludzie, a różnią się oni między sobą pod bardzo różnymi względami, w tym także pod względem swych walorów moralnych. Skoro zaś godność człowieka jest przymiotem absolutnie każdego człowieka, to z natury rzeczy jest ona niezbywalna.
    Trzeba jeszcze podkreślić, że międzynarodowa ochrona praw człowieka musi być połączona z uznaniem prawa narodu każdego państwa do samostanowienia, czyli do swobodnego wyboru ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego. Tym samym nie jest możliwe ustanowienie jednolitego maksymalnego standardu praw człowieka w skali światowej. Natomiast możliwe i pożądane jest ustanowienie reżimu praw człowieka, który stanowiłby pewne minimum w tym zakresie. Owo minimum nie znajduje odpowiedniej nazwy w Karcie Narodów Zjednoczonych, natomiast Powszechna Deklaracja Praw Człowieka oraz Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka posługują się w tym celu terminem „społeczeństwo demokratyczne''.
Polska jest stroną tej konwencji od dnia 26 lipca 1989 r., Dz.U. z 1989 r. Nr 63, póz. 378.
   
Doniosłe znaczenie ma kwestia środków gwarantujących wykonanie postanowień traktatowych w zakresie praw człowieka. Chodzi przy tym o dwa rodzaje działań: zapobieganie naruszeniom praw człowieka oraz karanie dokonanych naruszeń. W tym celu potrzebne jest przede wszystkim ustanowienie i stosowanie odpowiednich procedur państwowych, ale ich skuteczność zależy od postawy rządów wobec praw człowieka w ogóle, a praw człowieka objętych ochroną międzynarodową w szczególności. Dlatego w pewnym zakresie muszą istnieć i funkcjonować także procedury międzynarodowe zapewniające większą efektywność międzynarodowej ochrony praw człowieka.
   Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych z dnia 16 grudnia 1966 r. przewiduje, że Komitet Praw Człowieka, utworzony na podstawie tego Paktu, może otrzymywać i rozpatrywać zawiadomienia ze strony osób podających się jako ofiary naruszeń jakichkolwiek praw przewidzianych w tym pakcie17. Procedura taka dotyczy tylko państw, które przyjęły Protokół Fakultatywny. Polska uczyniła to z mocą od dnia 7 lutego 1992 r.18
   Europejska konwencja o ochronie praw i podstawowych wolności człowieka z dnia 4 listopada 1950 r. powołała Europejską Komisję Praw Człowieka, która przyjmuje i rozpatruje sprawy naruszeń tej konwencji wniesione przez osoby fizyczne lub organizacje niepaństwowe. Uruchomienie takiej procedury może jednak mieć miejsce tylko w stosunku do tych państw-stron konwencji, które złożyły oświadczenia uznające kompetencje Komisji19. Sprawy takie pod pewnymi warunkami mogą być załatwione polubownie, mogą być wniesione do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który jest organem sądowym, albo też przekazane Komitetowi Ministrów Rady Europejskiej, który podejmuje decyzje odnośnie tego, czy nastąpiło naruszenie konwencji.
   Rząd polski złożył deklarację w sprawie uznania kompetencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka, obowiązującą przez okres trzech lat od dnia l maja 1993 r., przy czym jej ważność będzie automatycznie przedłużana na kolejne okresy trzyletnie20.
       17 Human Rights, A Compilation of International Instruments, United Nations, New York 1978, s. 16-17.
       18 A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 212.
19 Tamże, s. 280-298.
20 Dz.U. z 1993 r. Nr 61, póz. 286.	.    ..    ,

45
44
 

§ 5. Zasada wypełniania zobowiązań 
międzynarodowych	
    Społeczne zjawisko prawa składa się obecnie ze stu kilkudziesięciu porządków prawnopaństwowych oraz prawa międzynarodowego. Każda norma prawna należy albo do dziedziny prawa jakiegoś państwa, albo do dziedziny prawa międzynarodowego. Nie istnieje natomiast jakakolwiek trzecia dziedzina prawa, różna zarówno od prawa państwowego, jak i od prawa międzynarodowego. Wynika to z nierozerwalnego związku zachodzącego między pojęciem państwa i pojęciem prawa.
    Mówiąc o prawie państwowym ma się na myśli albo prawo danego państwa, albo też uogólnienie prawa wszystkich państw. Prawo międzynarodowe występuje zaś jako konkretna całość, chociaż podmiotowy zakres obowiązywania jego poszczególnych norm jest różny. Prawa międzynarodowego nie należy też traktować jako dziedziny równorzędnej każdej gałęzi prawa z osobna (prawo konstytucyjne, karne czy cywilne), ale jako dziedziny, która różni się od całości prawa poszczególnych państw. Dopatrywanie się ściślejszych związków prawa międzynarodowego z prawem konstytucyjnym czy także z innymi gałęziami tak zwanego prawa publicznego jest nieuzasadnione.
    Podkreślenie różnicy między prawem międzynarodowym a prawem państwowym nie oznacza braku związków między nimi. Związek ten można ujmować w różnych aspektach.
    Obydwie dziedziny prawa oddziały wuj ą na siebie w sensie merytorycznym. Treść każdej z nich jest w jakiejś mierze zdeterminowana przez treść drugiej, tworzą więc one określoną całość, co jest wyraźniej widoczne, kiedy bierze się pod uwagę dłuższe okresy ich rozwoju. Ten wzajemny wpływ nie jest jednak równorzędny, gdyż prymat pod tym względem należy zdecydowanie do prawa państwowego. Umowy międzynarodowe bywają natomiast przekaźnikiem treści społecznych, z jednych państw do innych. Tak więc zapewne nie mogłoby dojść do zawarcia konwencji o prawach politycznych kobiet z dnia 31 marca 1953 r.21, gdyby w tym czasie w wielu państwach prawa polityczne kobiet nie były już uznawane, ale zawarcie tej konwencji przyspieszyło proces przyznawania kobietom praw politycznych w państwach, które wcześniej tych praw nie uznawały.
Czymś innym niż merytoryczne związki między prawem rniędzy-
K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 209-212.
46

narodowym i prawem państwowym jest kwestia ich związków formalnych. Chodzi mianowicie o kwestię rozgraniczenia sfer ich obowiązywania i stosowania. W związku z tym powstaje pytanie, czy na tym tle może dojść do konfliktu między prawem międzynarodowym i prawem państwowym?
   Dualistyczna koncepcja prawa wychodzi z założenia nieprzecina-nia się obu porządków prawnych — międzynarodowego i państwowego. Może ona wydawać się nieadekwatna do obecnej sytuacji charakteryzującej się internacjonalizacją życia społeczeństw we współczesnych państwach, gdzie niemal w każdej dziedzinie uregulowanej zasadniczo przez prawo państwowe państwa zawierają umowy międzynarodowe. Istnieje więc wiele potencjalnych konfliktów pomiędzy normami prawa państwa a jego międzynarodowymi zobowiązaniami umownymi, za których obowiązywanie, a tym bardziej stosowanie, ponosi ono odpowiedzialność wobec innych państw.
    Koncepcja dualistyczna może jednak zachować swą aktualność, jeśli przyjmie się, że pojęcie prawa międzynarodowego należy ograniczyć wyłącznie do norm dotyczących stosunków między podmiotami tego prawa. Przy takim założeniu ewentualny konflikt występowałby nie tyle między prawem państwowym a prawem międzynarodowym, co między prawem państwowym a treścią międzynarodowego zobowiązania umownego. Dając pierwszeństwo swemu prawu, państwo mogłoby naruszyć podstawową zasadę prawa międzynarodowego — pacta sunt sewanda.
    Monistyczna koncepcja prawa uznająca jedność obu porządków: państwowego i międzynarodowego — wymaga rozstrzygnięcia kwestii, któremu z nich przypisać prymat nad drugim.
   Przypisanie prawu państwowemu prymatu nad prawem międzynarodowym oznaczałoby przekreślenie mocy obowiązującej tego ostatniego. Taki bowiem skutek miałaby sytuacja, w której państwo mogłoby legalnie nie wykonywać zobowiązań międzynarodowych sprzecznych z wcześniejszymi lub późniejszymi normami jego prawa.
    Prymat prawa międzynarodowego nad prawem państwowym można rozumieć w tym sensie, że w razie konfliktu między zobowiązaniem międzynarodowym państwa a przepisem jego prawa, ten drugi powinien ustąpić miejsca pierwszemu. Chodzi oczywiście o zobowiązania międzynarodowe zaciągnięte dobrowolnie i zgodnie z zasadą równości państw. Zaciągając zobowiązania międzynarodowe państwa powinny baczyć, aby nie były one sprzeczne z ich prawem, chyba że są zdecydowane je zmienić. Poszczególne państwa nie są zobowiązane do przestrzegania umów
47

międzynarodowych, których nie stały się stronami lub których postanowień nie przyjęły jako państwa trzecie, ani — z bardzo nielicznymi wyjątkami wcześniej przewidzianymi w statutach — uchwał organizacji międzynarodowych, za którymi nie głosowały, ani też wyroków w sprawach, których one nie poddały dobrowolnie jurysdykcji sądów międzynarodowych. Źródłem obowiązków międzynarodowych państwa nie może nigdy być prawo jakiegokolwiek innego państwa. Możliwa natomiast jest sytuacja, gdy umowa międzynarodowa jest źródłem zarówno prawa międzynarodowego, jak i prawa państwowego, ale tylko tych państw, które ją przyjęły. W społeczności międzynarodowej złożonej z państw jako suwerennych jednostek geopolitycznych z natury rzeczy nie ma nadrzędnego prawodawcy.
   Wyższość zobowiązań międzynarodowych nad sprzecznymi z nimi przepisami prawa państwowego uznaje wyraźnie konwencja o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r., która głosi, że strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa jako uzasadnienie niewykonania umowy (art. 27)22. Zgodne z tym są także klauzule niektórych ustaw polskich, które zastrzegają, że ich postanowień nie stosuje się, jeśli w danej sprawie inaczej stanowi umowa międzynarodowa. Czyni tak na przykład ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym z dnia 12 listopada 1969 r.23
    Prawo międzynarodowe nie reguluje kwestii, w jaki sposób państwa powinny zapewnić zgodność swego prawa z prawem międzynarodowym. W praktyce stosowane są różne sposoby: obowiązywanie norm prawa międzynarodowego w państwie propio vigore, ogólna inkorporacja prawa międzynarodowego do prawa państwa, transformacja poszczególnych norm prawnomiędzynarodowych w normy prawnopaństwowe. Polskie prawo konstytucyjne nie zawiera w tej kwestii żadnych postanowień.
    Zasada dotrzymywania umów nie koliduje z suwerennością państw. W tym duchu powinny być także interpretowane obowiązki państw wynikające ze zwyczajowych norm prawa międzynarodowego. Należy podkreślić, że wszystkie podstawowe zasady prawa międzynarodowego wyraźnie służą umacnianiu suwerenności państw.
22 Tamże, s. 501.
23 Dz.U. z 1965 r. Nr 46, póz. 290.

Rozdział III
PAŃSTWA
§ 1. Klasyfikacja państw
    Klasyfikacja państw ze stanowiska prawa międzynarodowego może być przeprowadzona według wielu kryteriów. Wielość kryteriów podziału państw na grupy sprawia, że grupy te przenikają się wzajemnie i nie układają się w jednolity schemat.
    Kryterium klasyfikacji państw nie może być suwerenność, gdyż jest ona cechą wszystkich państw w sensie prawa międzynarodowego. Współczesne prawo międzynarodowe nie uzasadnia też podziału państw na „cywilizowane" i „niecywilizowane", choć echo takiego podziału odbija się jeszcze w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
   Pojawiają się kryteria, które pozwalają wyodrębniać nowe grupy państw o jednakowych elementach statusu prawnomiędzynarodowego. Tak więc konwencja o prawie morza z dnia 10 grudnia 1982 r., oprócz tradycyjnego podziału na państwa nadbrzeżne i śródlądowe, wprowadziła dodatkowo pojęcie państw archipelagowych oraz pojęcie państw położonych niekorzystnie pod względem ich dostępu do morza1. Państwem jedynym w swoim rodzaju jest Watykan jako państwo kościelne.
   Położenie geograficzne państw nie ma znaczenia z punktu widzenia powszechnego prawa międzynarodowego. Natomiast umowy międzynarodowe o zasięgu partykularnym nieraz posługują się pojęciem państw położonych w jakimś regionie. Tak więc Karta Organizacji Państw Amerykańskich z dnia 30 kwietnia 1948 r. przewiduje, że członkami tej
       1 A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne, Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 316-474.
    
49
 

organizacji mogą stać się wszystkie państwa amerykańskie (art. 2)2. Organizacja Jedności Afrykańskiej może zaś obejmować niepodległe i suwerenne państwa afrykańskie kontynentalne, Madagaskar oraz inne wyspy położone w sąsiedztwie Afryki (art. I i IV)3.
    Współczesna społeczność międzynarodowa składa się z państw o różnych ustrojach społeczno-politycznych. Prawo międzynarodowe, licząc się z tym stanem rzeczy, zawiera zasadę pokojowego współistnienia państw bez względu na ich ustrój. Poręczając każdemu państwu prawo wyboru i zmiany ustroju społeczno-politycznego, dąży zarazem nie do podkreślania, lecz do niwelowania następstw, jakie mogą wynikać z faktu, że państwa współczesne różnią się między sobą pod tym względem. Należy podkreślić, że w świecie współczesnym istnieje jeden system prawa międzynarodowego, który przyznaje jednakowe uprawnienia i nakłada jednakowe obowiązki na wszystkie państwa, bez względu na ich ustrój społeczno-polityczny. W obrębie tego systemu mogą wprawdzie istnieć bardziej rozwinięte partykularne systemy prawnomiędzynarodowe, ale pod warunkiem, że są one zgodne z systemem powszechnym.
    Do niedawna rozpowszechniona była koncepcja podziału państw współczesnych na trzy główne grupy: państwa socjalistyczne, państwa kapitalistyczne oraz państwa „trzeciego świata". Podział ten nigdy nie był jednoznaczny, a po załamaniu się ustroju socjalistycznego w państwach Europy Środkowej i Wschodniej stał się całkiem anachroniczny. Pewne znaczenie, zwłaszcza w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, zachowuje natomiast podział na „państwa rozwinięte" i „państwa rozwijające się", aczkolwiek także nie jest on wyraźny. Terminami tymi posługuje się wielokrotnie, nie podając jednak ich definicji, Karta Praw i Obowiązków Gospodarczych Państw uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 12 grudnia 1974 r.4
    Bardzo długą tradycję w nauce prawa międzynarodowego ma podział państw na jednolite i złożone. Kryterium tego podziału stanowi ustrój terytorialny państw, a w szczególności stosunek całości państwa do jego części składowych. O ile państwa jednolite występują w stosunkach międzynarodowych jako niepodzielne całości, to w obrębie państw złożo-

nych są ich części składowe o odrębnym ustroju, który może w pewnych sprawach wykluczać ingerencję organów ogólnopaństwowych.
   Współcześnie występują dwie formy państwa złożonego, a mianowicie: państwo związkowe i państwo zróżnicowane. Różnice między tymi dwiema formami można ująć w ten sposób, że państwo związkowe jest zbudowane symetrycznie, a państwo zróżnicowane — asymetrycznie. W odróżnieniu od państwa związkowego, które składa się z dwóch lub więcej części wzajemnie równorzędnych, państwo zróżnicowane jest zbudowane jednolicie w swej części zasadniczej, która jest niekoniecznie największa pod względem obszaru, a zarazem posiada w obrębie swoich granic inne terytorium lub terytoria, które będąc z nim integralnie związane mają zarazem jakieś odrębne cechy ustrojowe. Terytoria te określa się czasem jako fragmenty państwowe.
   Odrębność ustrojowa fragmentów państwowych może mieć postać bardziej lub mniej korzystną w porównaniu ze statusem innych jednostek administracyjno-terytorialnych państwa zróżnicowanego. W pierwszym przypadku można mówić o terytoriach autonomicznych. Wyjątkowo może zdarzyć się, że autonomia części terytorium państwa jest oparta na akcie międzynarodowym, czego przykładem jest status Wysp Alandzkich w ramach Finlandii.
   Trzeba jeszcze zaznaczyć, że niektóre państwa związkowe są zarazem państwami zróżnicowanymi. Ma to miejsce wtedy, kiedy w skład państwa związkowego — oprócz jego zasadniczych i równorzędnych części składowych — wchodzą jeszcze terytoria bezpośrednio administrowane przez rząd związkowy.
    Kategoria państw złożonych jest niezbyt liczna zarówno w grupie państw związkowych5, jak i w grupie państw zróżnicowanych6.
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego można wyróżnić trzy typy państwa złożonego:
    1) państwo, którego części składowe mają ogólną kompetencję w sprawach zagranicznych i są zatem tak zwanymi państwami składowymi,—*^.
    
l
       K.  Kocot,  K. Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 122.
3 Tamże, s. 167-168.	,,    , . . ,   :
że, s. 633-647.	:     ; ;;
    
5 Argentyna, Australia, Austria, Brazylia, Indie, Jugosławia, Kanada, Komory, Malezja, Meksyk, Nigeria, Niemcy, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Wenezuela oraz Zjednoczone Emiratv Arahsldp
Emiraty Arabskie.
aty Arabskie.
       Birma, Chiny, Dania, Hiszpania, Irak, Portugalia, Rosja^Saint Christopher i Nevis, Tanzania, Trynidad i Tobago, Ukraina oraz Wielka Brytania.   +<M a-nd, c ' u^ ,>/ (A*V;
      
50
51
 

2) państwo, którego części składowe mają bardzo ograniczone uprawnienia w dziedzinie stosunków zagranicznych i z tego względu nie można im przypisywać statusu państw składowych, l         3) państwo, którego części składowe nie mają żadnych uprawnień \ międzynarodowych, ale mają zastrzeżone przed ingerencją władz centralnych kompetencje w dziedzinach dotyczących interesów państw obcych. Jedynym przykładem państwa złożonego pierwszego typu był współcześnie Związek Radziecki. Drugi typ państwa złożonego jest także bardzo nieliczny. Tak więc kantony wedrug konstytucji Szwajcarii z dnia 29 maja 1874 r.  są uprawnione do zawierania umów z państwami sąsiednimi w sprawach gospodarczych, stosunków sąsiedzkich oraz policji, ale pod warunkiem, że umowy takie nie zawierają jakichkolwiek postanowień, które naruszałyby prawa innych kantonów czy też wyrządzałyby szkodę państwu jako całości7. Także kraje Republiki Federalnej Niemiec według konstytucji z dnia 23 maja 1949 r. mogą za zgodą rządu federalnego zawierać umowy międzynarodowe w sprawach należących do ich kompetencji8. Trochę liczniejszy jest trzeci typ państwa złożonego. Rozwój stosunków międzynarodowych sprawia, że państwa obce mogą być zainteresowane każdą dziedziną działalności państwowej. Tak więc Grenlandia oraz Wyspy Owcze, które wchodzą w skład Danii, mają-autonemię tylko w-sprawach _wewjiętrznych, ale uprawnienia ich rządów miejscowych w sprawach rybołówstwa! niektórych innych mają aspekty międzynarodowe, zwłaszcza wobec nie uczestniczenia we wspólnotach europejskich.
§ 2. Powstanie państw
    Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego jest kategorią historyczną — w jakimś czasie powstaje i po dłuższym lub krótszym okresie istnienia może upaść. Wprawdzie powstanie i upadek państw wiążą się z sobą ściśle, gdyż powstanie jednych państw jest nieraz uwarunkowane upadkiem innych, ale w odniesieniu do tego samego państwa są to fakty z natury rzeczy przeciwstawne.
    Nieraz zdarzają się skomplikowane sytuacje, kiedy nie wiadomo, czy ma się do czynienia z państwem nowym, czy też dawnym, a ponadto są
7 A. J. Peasle, Constitutions ofNations, The Hague 1956, t. III, s. 329-330.
8 Tamże, t. I, s. 35.

przypadki, kiedy samo istnienie jakiegoś państwa jest problematyczne Również kwestia daty powstania państwa jest nieraz trudna do rozstrzygnięcia. Jest to bowiem wynik dłużej lub krócej trwającego procesu, który nie da się sprowadzić do jakiegoś dnia.
   Możliwie dokładne ustalenie daty powstania państwa jest bardzo ważne, gdyż z takim faktem związane są wielorakie skutki wynikające z nabycia podmiotowości prawnomiędzynarodowej. Problem „metryki" nie ma wprawdzie praktycznego znaczenia w stosunku do państw, które powstały w czasach dawniejszych, ale tych jest stosunkowo niewiele. Większość państw współcześnie istniejących powstała w bieżącym stuleciu, a nawet w okresie po II wojnie światowej.
   Prawo międzynarodowe definiując pojęcie państwa określa tym samym warunki jego powstania. Zawiera ono bowiem zasady, na podstawie których można stwierdzić, w jakich warunkach fakt powstania państwa jest z nim zgodny. Prawo międzynarodowe nie ma oczywiście decydującego wpływu na wynik procesów państwotwórczych, niemniej jednak stanowi miernik ich legalności międzynarodowej.
    Należy uważać, że efektywność jest koniecznym, ale tylko jednym z warunków powstania państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego. Inne warunki są zaś zróżnicowane w zależności od sposobów i okoliczności powstania państw.
   Zjawisko powstawania państw można klasyfikować według różnych kryteriów. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego najbardziej właściwą klasyfikację sposobów powstawania państw można sporządzić według rodzajów zmian, jakie powodują one na mapie politycznej świata. W konsekwencji można wyróżnić cztery sposoby powstawania państw: ,-~-^) zjednoczenie dwóch lub więcej państw prowadzące do powstania
nowego państwa,
— * ""-^2) rozczłonkowanie państwa na dwa lub więcej nowych państw, Ss^) secesja części terytorium państwa dająca początek nowemu państwu, ł__,--4) uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości w postaci nowego państwa.
    Zjednoczenie  państw, które przestają istnieć, a w ich miejsce powstaje nowe państwo, należy odróżnić od zjednoczenia państw, które (  polega na tym, że jakieś państwo przyłącza się do innego państwa. \ Rozróżnienie to w praktyce może być bardzo trudne do ustalenia.
    Dopuszczalność zjednoczenia państw ze stanowiska prawa międzynarodowego wynika z ich suwerenności. Suwerenność każdego państwa jest
    
52
53
 

wprawdzie najwyższym dobrem chronionym przez prawo międzynarodowe, ale celem tej ochrony nie jest petryfikacja mapy politycznej świata, tylko stworzenie takich warunków, aby narody mogły żyć i rozwijać się według własnego uznania. Treścią samolikwidacji państwa jest zrzeczenie się odrębnego bytu suwerennego na rzecz współudziału w suwerenności państwa powstałego w rezultacie zjednoczenia dwóch lub więcej państw dotychczasowych.
    Na podstawie powszechnego prawa międzynarodowego prawo do zjednoczenia z innymi państwami przysługuje każdemu państwu. Prawo to może jednak zostać ograniczone w trybie traktatowym. Aktualnie obowiązuje kilka umów międzynarodowych, które ograniczają swobodę niektórych państw w zakresie dysponowania własną suwerennością. Ewentualne zjednoczenie tych państw / państwami innymi naruszałoby prawa państw trzecich i bez ich zgody byłoby niedopuszczalne. Zakres zakazu ciążącego na danym państwie co do zjednoczenia z innymi państwami może być różny. Jeśli jego przedmiotem są wszystkie państwa, to jest on równoznaczny z obowiązkiem tego państwa do zachowania własnej suwerenności.
    Traktat państwowy w sprawie odbudowy niepodległej i demokratycznej Austrii z dnia 15 maja 1955 r. zawiera zakaz połączenia się Austrii z Niemcami9. Bardziej krępujący status prawnomiędzynarodowy został nadany Cyprowi, który w traktacie gwarancyjnym z dnia 16 sierpnia 1960 r. zobowiązał się nie zawierać unii politycznej ani ekonomicznej z jakimkolwiek państwem, a także nie zmieniać podstawowych zasad własnej konstytucji10.
    Zjednoczenie państw jest legalne pod względem międzynarodowym, jeśli jest ono dobrowolne i równoprawne. Spełnienie warunku dobrowolności i równouprawnienia obowiązuje w każdym przypadku, a więc bez względu na rodzaj przyczyn i motywów skłaniających państwa do zjednoczenia. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego jakikolwiek przymus w dziedzinie zjednoczenia państw jest niedopuszczalny. Państwa trzecie powinny odmówić uznania takiego aktu dokonanego w warunkach naruszenia swobody decyzji którejkolwiek ze stron.
    Problem równouprawnienia zależy w pewnym stopniu od tego, jaką formę ustroju terytorialnego przybiera państwo powstałe w rezultacie
9 Dz.U. z 1957 r. Nr 19, póz. 323 (załącznik).    
10 „Treaty Series" 1961, Nr 5, Cmnd 1253.	                  

zjednoczenia dwóch lub więcej państw. W państwie jednolitym równouprawnienie ludności państw jednoczących się może polegać tylko na równouprawnieniu wszystkich obywateli nowo powstałego państwa, co nie jest jednoznaczne z równymi prawami dwóch czy większej liczby dotychczasowych wspólnot.
   Zasada pełnego równouprawnienia osób powinna mieć zastosowanie także do zjednoczenia państw w postaci państwa złożonego. Uzupełnieniem tej zasady jest w takim przypadku równouprawnienie części składowye nowo powstałego państwa.
    Po II wojnie światowej w_aspekcie dokonanego zjednoczenia państw można rozpatrywać trzy przypadki. Chodzi mianowicie o zjednoczenie
Egiptu i Syrii q 1958 r., Tanganiki i Zanzibaru w 1964 r., oraz Jemenu
.POłudniowego i Jemenu Północnego w 1990 r. Należy podkreślić, że mim znacznej dysproporcji pod względem wielkOści terytorium oraz liczby ludności zainteresowane państwa zachowały formę zjednoczenia równorzędnych partnerów. Tak więc porozumienie z dnia 22 kwietnia 1990 r. o zjednoczeniu państw jemeńskich przewidywało, że z dniem 22 maja 1990 r. oddzielna osobowość międzynarodowa Jemeńskiej Republiki Arabskiej i Ludowo-Demokratycznej Republiki Jemenu ustanie i scali się w postaci Republiki Jemenu". ^ Podział państwa na dwa lub więcej państw może przybrać
* dwojaką postać. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego należy odróżniać rozczłonkowanie państwa od secesji części terytorium państwa. W pierwszym przypadku w miejsce dotychczasowego państwa powstają dwa lub więcej państw nowych, natomiast w drugim przypadku tylko na części terytorium dotychczasowego państwa powstaje jedno lub więcej państw nowych.
Kwestia międzynarodowej legalności podziału państwa zależy od tego, czy jest on spowodowany działaniem wewnętrznych sił dezintegracyjnych, czy też jest wynikiem interwencji z zewnątrz. Prawo międzynarodowe zakazuje stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej jakiegokolwiek państwa, toteż zmiany terytorialne dokonane w drodze przemocy zewnętrznej są niedopuszczalne. Nie oznacza to jednak prawnomiędzynarodowej gwarancji terytorialnego status quo państw. Problem podziału może praktycznie powstać w państwach bardzo
       11 Tekst w broszurze pt.  Unification of Jemen, wydanej przez Ambasadę Jemenu w Warszawie.
    
55
54
 

zróżnicowanych pod względem etnicznym, politycznym, religijnym, ustrojowym lub innym. Praktyka stosunków międzynarodowych w okresie po II wojnie światowej dostarcza kilkunastu przykładów dokonanego w ypełni lub tylko usiłowanego podziału państw.
Podział Federacji  Mali,  który nastgpił  dnia   18   sierpnia 1960  r.
w rezultacie konfliktu między dwoma krajami wchodzącymi w jej skład
— Senegalem i Sudanem Zachodnim, może być traktowany jako przypadek
Tfozczłoiikm
   Wyraźny charakter rozczłonkowania państwa ma podział Czechosło-wacji na-terytorium której z dniem l stycznia 1993 r.powstały dwa nowe państwa — - Czechy i Słowacja. Niejednoznaczny jest natomiast status obecnej Jugosławii. Dnia 22 września 1992 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło na zalecenie Rady Bezpieczeństwa rezolucję, w której stwierdziło, że Republika Federacyjna Jugosławii (Serbia i Czarnogóra) nie może automatycznie kontynuować członkostwa byłej Jugosławii i powinna w tym celu zwrócić się o członkostwo ONZ. Rezolucja ta pozbawiła wprawdzie Jugosławię uczestnictwa w pracach Zgromadzenia Ogólnego, ale nie ozna-zało to utraty członkostwa ONZ wskutek rozczłonkowania Jugosławii.
Rozpad_Związku Radzieckiego^w 1991 r. należy traktować jako serię aktów secesji dokonywanych przez radzieckie republiki związkowe z wyjątkiem Federacji RosyJskieJ, która jest kontynuatorem prawnomiędzynaro-dowym ZSRR.
    Najmniej spornym przypadkiem secesji części terytorium państwa po n wojnie światowej było wystąpienie Singapuru z Federacji Malezji w 1965 r. Natomiast nie ma uzasadnienia w prawie międzynarbdowym istnienie dwóch państw chińskich, mimo że władza rządu  
tajwańskiego jesF efektyw-
na. Zarówno rząd ludowy_w Pekinie, jak i rząd Tajwański stoJą na stanowisku
istnienia jednego państwa chińskiego. Żadne też państwo nie utrzymuje
Stosunków dyplomatycznych jednocześnie z obydwoma rządami chińskimi.
    Nie zawsze akty secesji doprowadzają do powstania nowych państw, ze względu na to, że rodzące się organizmy terytorialno-polityczne nie osiągają dostatecznego stopnia stabilności. Przykładem tego może być wschodnia prowincja Nigerii, która w 1967 r. proklamowała swą niepodległość jako Republika Biafra.
    Do powstania nowych państw w sensie prawa międzynarodowego nie prowadzi też secesja pozorowana w jakichś celach przez państwo macierzyste. Tak można kwalifikować utworzenie przez rząd południowoafrykański kilku bantustanów mających rzekomo charakter państw. W ten

sposób fikcyjną niepodległość uzyskały na przykład Transkei (1976) czy Ciskei (1981).
; Zagadnienie niepodległości terytoriów zależnych różni się od agadnienia secesji terytoriów innego rodzaju. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego terytoria zależne nie stanowią integralnej części państw, które w jakimś stopniu są odpowiedzialne za ich administrację. Dotyczy to zarówno terytoriów kolonialnych, jak i terytoriów zależnych typu niekolonialnego.
    Państwa kolonialne mają prawnomiędzynarodowy obowiązek umożliwić narodom terytoriów kolonialnych wybór odpowiedniej formy bytu politycznego. Podstawową formą dekolonizacji jest niepodległość. Osiągnięcie tego stanu przez terytorium kolonialne daje początek nowemu państwu jako podmiotowi prawa międzynarodowego.
    Liczebność społeczności międzynarodowej znacznie zwiększyła się po II wojnie światowej głównie wskutek likwidacji kolonializmu. W obrębie dawnych kolonii powstało około 90 nowych państw, które stanowią obecnie połowę wszystkich państw świata.
    Wyjątkowa jest problematyka powstania państwa na tle statusu prawno-międzynarodowego Rodezji Południowej w latach! 965 - 1980. W rezolucji
z dnia 20 listopada 1965 
ONZ stwierdziła, że
deklaracja niepodległości z dnia 11 listopada 1965 r. jest pozbawiona
jakiejkolwiek mocy prawnej12.
   Według Karty NZ dekolonizacja może przybrać postać państwa o różnym ustroju wewnętrznym. Powinien jednak to być ustrój odpowiadający woli większości ludności danego terytorium. Reżim zaprowadzony w Rodezji Południowej nie spełniał tego zasadniczego warunku, toteż terytorium to nie było państwem, mimo że panująca tam władza była wtedy efektywna i niezależna.
''-Cli
§ 3. Uznanie państw
   Problem uznania państw łączy się z problemem powstania państwa. Przedmiotem uznania powinny bowiem być jednostki geopolityczne powstałe w okolicznościach, które według prawa międzynarodowego powodują powstanie państw.
Report ofthe Security Council, 16 My 1965-15 My 1966, s. 163-164.

56
57
 

    W nauce prawa międzynarodowego sfonniiiDwrano dwie podstawowe
teorie na temat istoty uznania państwa — teorię deklaratywną i teorię
konstytutywną.	' •. -
    Według teorii deklaratywnej państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego z chwilą swego powstania, a uznanie go przez inne państwa tylko potwierdza ten stan, rozszerza zakres uprawnień oraz normalizuje jego pozycję międzynarodową. W myśl tej teorii różnica między statusem prawnomiędzynarodowym państwa uznanego a państwa nie uznanego jest tylko ilościowa.
    Teoria konstytutywna wychodzi z założenia, że wprawdzie faktyczny byt państwa jest niezależny od uznania go przez inne państwa, ale takie uznanie jest koniecznym warunkiem nabycia podmiotowości prawno-międzynarodowej. W myśl tej teorii państwo nie uznane nie jest właściwie państwem w sensie prawa międzynarodowego.
   Główną słabością deklaratywnej teorii uznania państwa jest to, że traktuje ona powstanie państwa jako fakt oczywisty. Przyjmuje więc jako założenie to, co we współczesnej praktyce międzynarodowej jest niejednokrotnie sporne, co więcej —jest istotą sporu. Jeśli powstanie państwa jest wątpliwe, to jego podmiotowość prawnomiędzynarodowa z natury rzeczy także jest wątpliwa. W takiej sytuacji nieuchronnie musi wzrosnąć znaczenie uznania międzynarodowego jako aktu nie tylko konstatacji, ale i oceny. Przyjęcie konstytutywnej teorii uznania państwa prowadzi natomiast do zrelatywizowania i dezintegracji społeczności międzynarodowej oraz podważenia mocy obowiązującej prawa międzynarodowego jako obiektywnego systemu, który między innymi zawiera normę określającą pojęcie państwa.
   Prawo międzynarodowe stanowiąc miernik legalności powstania państwa nie ma oczywiście decydującego wpływu na przebieg i wynik odpowiednich procesów. W tym sensie powstanie państwa jako suwerennej jednostki geopolitycznej całkowicie nie zależy od uznania go przez inne państwa lub co najwyżej zależy w stopniu znikomym. Jego pozycję międzynarodową determinuje przede wszystkim to, co ono reprezentuje sobą. Niemniej jednak uznanie państwa — choćby czasowo tylko przez część społeczności międzynarodowej —jest koniecznym warunkiem jego uczestniczenia w obrocie prawnomiędzynarodowym.
    Sprzeczność między deklaratywną i konstytutywną teorią uznania państwa można przezwyciężyć w drodze rozróżnienia między obowiązywa-

niem i stosowaniem prawa międzynarodowego w tej dziedzinie. Przyjmując, że prawo międzynarodowe określa pojęcie państwa, należy uważać, że jednostka geopolityczna odpowiadająca temu pojęciu jest państwem w sensie prawa międzynarodowego niezależnie od uznania jej w tym charakterze przez inne państwa. Na płaszczyźnie obowiązywania prawa międzynarodowego uznanie państwa ma więc charakter deklaratywny.
    Z drugiej strony, prawo międzynarodowe nie działa samoczynnie i z natury rzeczy jest stosowane tylko w stosunkach między państwami, które wzajemnie się uznają. Toteż na płaszczyźnie stosowania prawa międzynarodowego uznanie państwa ma charakter konstytutywny.
    Praktyka międzynarodowa zna dwa rodzaje uznania państwa — de iure i de facto. Pierwsze ma oznaczać uznanie pełne, trwałe i ostateczne, drugie — niepełne, tymczasowe i odwołalne.
    Uznanie de facto jest wyrazem niezdecydowania i niekonsekwencji. Skoro bowiem państwo istnieje, to przypuszczenia co do jego nietrwałości nie mogą uzasadniać odmowy uznania. Wiek państw jest bardzo różny i nie powinien mieć wpływu na ich status prawnomiędzynarodowy. Instytucja uznania de facto razi połowicznością i współcześnie nie jest wyraźnie stosowana w stosunkach międzynarodowych.
   Istota uznania państwa w prawie międzynarodowym wyraża się w następstwach tego aktu. Za następstwa powinny być uważane tylko te elementy, które koniecznie następują w razie uznania, a których brak oznacza, że uznanie nie nastąpiło. Toteż nie można traktować jako prawnomiędzynarodowe następstwo uznania państwa nawiązanie z nim stosunków dyplomatycznych. Między uznaniem a stosunkami dyplomatycznymi nie ma bowiem bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowe-go, a brak takich stosunków nie dowodzi bynajmniej braku uznania. Konieczne następstwa uznania państwa obejmują dokładnie to wszystko, co w stosunkach między wszystkimi państwami jest bezwzględnie obowiązujące z mocy powszechnego prawa międzynarodowego.
    Uznanie państwa można zdefiniować jako akt prawnomiędzynarodowy, w którym inne państwa wyrażają gotowość stosowania względem państwa nowo powstałego powszechnego prawa międzynarodowego.
    Według prawa międzynarodowego uznanie państw nowo powstałych jest obowiązkowe. Państwa mogą odmówić uznania jakiejś jednostki geopolitycznej za państwo tylko na tej podstawie, że jednostka ta nie
    
58
59
 

posiada nieodzownych cech państwa. Jeśli jednak nie kwestionuje się istnienia państwa w sensie prawa międzynarodowego, to żadne inne względy nie mogą uzasadnić nieuznawania go w tym charakterze. Z drugiej strony, niedozwolone jest uznawanie za państwa jednostek geopolitycznych, które nie czynią zadość wymogom państwa w prawie międzynarodowym.
    W konsekwencji należy uważać, że uznanie państwa nie jest aktem dyskrecjonalnym, lecz określonym przez prawo międzynarodowe, które wymaga ścisłego odróżnienia sytuacji, kiedy uznanie jest nakazane, a kiedy jest ono zakazane. Ponadto są także sytuacje, kiedy w myśl prawa międzynarodowego uznanie państwa nie jest wprawdzie zakazane, ale jest ono zbędne. Zdarza się tak mianowicie wtedy, kiedy wbrew pozorom nie powstało nowe państwo, lecz dawne państwo istnieje nadal jako ten sam podmiot prawa międzynarodowego.
    Sytuacje stwarzające problem uznania państwa powinny być oceniane według kryteriów międzynarodowej legalności powstania państwa.
    Stanowisko społeczności międzynarodowej wobec nowo powstałej jednostki geopolitycznej, która występuje z roszczeniem do statusu państwa, może ukształtować się trojako: 1) wszystkie państwa uznają tę jednostkę za państwo, 2) wszystkie państwa odmawiają uznania jej za państwo oraz 3) część państw uznaje ją za państwo, a część odmawia takiego uznania.
   W pierwszym przypadku problem uznania prawnomiędzynarodo-wego nie jest kontrowersyjny. Podobnie jest w przeciwnym przypadku, kiedy jednostka geopolityczna pretendująca do miana i statusu państwa nie spotyka się z uznaniem ze strony żadnego spośród istniejących państw. W takim razie niedoszłe państwo nie stanowi jednak terra nullius, lecz zachowuje swój dotychczasowy status prawnomiędzynarodowy.
   Najbardziej skomplikowana jest sytuacja, gdy społeczność międzynarodowa jest podzielona co do kwestii, czy powstało nowe państwo. Społeczność ta nie jest oczywiście zorganizowana w sposób, który pozwalałby rozstrzygać kwestie uznania międzynarodowego jakąś większością głosów państw i uzyskane w ten sposób rozstrzygnięcie narzucać legalnie pozostałym państwom.
    Prawo międzynarodowe nie wymaga, aby uznanie państwa zostało dokonanV z zachowaniem określonego trybu. W praktyce międzynarodowej wykształciły się dwa podstawowe tryby uznania państwa — wyraźny i dorozumiany.
    
W pierwszym przypadku państwo wyraźnie oświadcza, że uznaje inne państwo. Oświadczenie takie może mieć formę noty dyplomatycznej, oświadczenia rządowego czy też postanowienia umowy międzynarodowej. Tak więc w oświadczeniu MSZ RP z dnia 31 grudnia 1992 r. stwierdzono, że rząd polski postanowił uznać Republikę Czeską i Republikę Słowacką z dniem l stycznia 1993 r., traktując je jako państwa nowe będące sukcesorami Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej, która z dniem tym przestała istnieć13.
    Uznanie dorozumiane polega na akcie państwa, z którego wynika, że traktuje ono inną jednostkę geopolityczną jako państwo. Aby uniknąć wątpliwości, powinien to być akt, który według prawa międzynarodowego możliwy jest tylko w stosunkach między państwami. Katalog rozpatrywanych w tym związku aktów obejmuje najczęściej uznanie rządu, nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych, zawarcie umowy międzynarodowej oraz przyjęcie do organizacji międzynarodowej. Akty te trzeba oceniać pod tym kątem widzenia, czy dokonanie ich koniecznie implikuje traktowanie kontrahenta jako państwa.
    Pojęcie państwa nie jest identyczne z pojęciem rządu, toteż uznanie państwa oraz uznanie rządu stanowią dwie różne instytucje prawa międzynarodowego. Niemniej jednak jest oczywiste, że uznanie jakiegoś rządu jest jednoznaczne z uznaniem państwa, którego rząd ten jest organem. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych, a nawet propozycję nawiązania takich stosunków należy uważać za niewątpliwy dowód uznania państwa. Także nawiązanie normalnych stosunków konsularnych stanowi wyraz uznania nowo powstałego państwa.
    Jeżeli umowa międzynarodowa w sensie prawa międzynarodowego ma
charakter umowy międzypaństwowej, a nie umowy między innymi pod
miotami tego prawa, to jej zawarcie dowodzi wzajemnego uznawania się
stron za państwa, zarówno w przypadku umowy dwustronnej, jak i wielo
stronnej, chyba że zostało co do tego uczynione wyraźne zastrzeżenie.
Natomiast przyjęcie w poczet członków Organizacji Narodów Zjednoczo
nych implikuje uznanie kandydata za państwo przez wszystkie lub
przynajmniej te państwa członkowskie, które głosowały za wnioskiem
w takiej sprawie.	
„Zbiór dokumentów", PISM, 1992, Nr 4, s. 14-15.

61
60
 

§ 4. Tożsamość państw
    Zasada tożsamości państw w prawie międzynarodowym ustala okoliczności, w których państwo — wbrew pozorom — nie upada jako podmiot tego prawa. Okoliczności te oznaczają różne mniej lub bardziej głębokie zmiany w życiu państwa, które jednak nie niszczą jego egzystencji prawnomiędzynarodo wej.
   Należy stwierdzić, że państwo zachowuje swą tożsamość jako podmiot prawa międzynarodowego, mimo że zmienia się w nim rząd i ustrój wewnętrzny, ludność i terytorium, nazwa, a nawet status międzynarodowy, jeśli zmiany te nie niszczą suwerenności państwa. Zestaw tych zmian należy interpretować rozszerzające wobec tego, że domniemanie przemawia za kontynuacją podmiotowości państw w prawie międzynarodowym. Moc tego domniemania mogą obalić jedynie okoliczności, które zgodnie z prawem międzynarodowym powodują upadek państw.
    Zasada tożsamości państw w prawie międzynarodowym wiąże się z tym, że prawo to definiując pojęcie państwa określa tym samym warunki nieprzerwanego istnienia państw. Tak więc zmiany występujące w elementach państwa nie powodują jego upadku, co następuje dopiero w razie ich likwidacji.
    Ustrój wewnętrzny państw ulega ciągłym zmianom o różnym charakterze i zasięgu. Stosunek prawa międzynarodowego do tych zmian opiera się przede wszystkim na rozróżnieniu między państwem jako całością a rządem jako jednym z elementów tej całości.
    Należy podkreślić, że żadne zmiany w strukturze politycznej państwa nie niszczą jego podmiotowości prawnomiedzynarodo wej. Zasadniczą zmianą tego rodzaju jest przekształcenie ustroju monarchicznego w ustrój republikański. Po II wojnie światowej ustrój republikański wprowadziło u siebie wiele państw14, natomiast odwrotnie stało się wyjątkowo w Hiszpanii.
       14 Afganisten, Albania, Bułgaria, Burundi, Egipt, Etiopia, Grecja, Irak, Iran, Jemen, Jugosławia, Kambodża, Laos, Libia, Maledywy, Rumunia, Tunezja, Węgry i Włochy.
sten,
62
    Inny charakter ma zmiana ustroju terytorialnego w sensie stosunku całości państwa do jego części składowych. Należy uważać, że przekształcenie państwa złożonego w państwo jednolite nie oznacza jego upadku jako podmiotu prawa międzynarodowego. Tak samo państwo zachowuje swą tożsamość w razie sytuacji odwrotnej.
    
Po'II wojnie światowej Indonezja i Libia, które powstały jako państwa związkowe, przekształciły się następnie w państwa jednolite. Natomiast spośród państw jednolitych ustrój związkowy został wprowadzony w Czechosłowacji i Jugosławii.
    Od zmian w ustroju politycznym i terytorialnym należy odróżniać zmiany w ustroju społecznym państw. Zmiana ustroju społecznego nie powoduje jednak upadku jednego i powstania innego państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego. Nawet w warunkach najdalej idących zmian społecznych państwo zachowuje swą tożsamość. Toteż Rzeczpospolita Ludowa uważana była zarówno w teorii, jak i w praktyce za ten sam podmiot prawa międzynarodowego co II Rzeczpospolita, a III Rzeczpospolitą stanowi pod względem prawnomiedzynarodowym kontynuację Rzeczypospolitej Ludowej.
    Szczególną kategorię zmian ustrojowych stanowi likwidacja systemu apartheidu, który dyskryminował pod względerh prawnym 2/3 ludności Republiki Południowej Afryki. Mimo gruntownej zmiany charakteru władzy w państwie południowoafrykańskim, zachowało ono swą tożsamość prawnomiędzynarodową.
    Zmiany dotyczące liczby i składu ludności państwa nie naruszają jego tożsamości w prawie międzynarodowym. Także cesja terytorialna nie likwiduje tożsamości ani cesjonariusza, ani cedenta. To samo dotyczy secesji jakiejś części terytorium państwa, chyba że jeden lub więcej aktów secesji doprowadza do jego rozczłonkowania. W rezultacie procesu dekolonizacji po II wojnie światowej terytorium niektórych państw kolonialnych uległo wielokrotnemu zmniejszeniu, a ludność ich także zmniejszyła się bardzo poważnie. Zmiany te nie spowodowały jednak zmiany ich statusu jako tych samych podmiotów prawa międzynarodowego. Wszystkie one, nie wyłączając tych, które formalnie przestały być państwami kolonialnymi, zachowały swą tożsamość prawnomiędzynarodową. To samo dotyczy państw, które w związku z procesem dekolonizacji uzyskały różne nabytki terytorialne. Tak więc Malaje powiększyły dwa i pół rażą swoje terytorium, ale pod nazwą Malezji są tym samym podmiotem prawa międzynarodowego.
    Zakaz wojen agresywnych sprawił, że współcześnie podbój państwa przez inne państwo jest niemożliwy ze stanowiska prawa międzynarodowego. W powojennej praktyce międzynarodowej dano wyraz przekonaniu, że państwa nielegalnie okupowane przez państwa „osi" nie straciły swej egzystencji prawnomiędzynarodowej. Całkiem bezpodstawne
63

było zatem stanowisko rządu radzieckiego wyrażone w nocie z dnia 17 września 1939 r., stwierdzającej upadek państwa polskiego w rezultacie jego klęski militarnej15. Polska była w czasie II wojny światowej tylko państwem okupowanym, które nie przestało istnieć jako ten sam podmiot prawa międzynarodowego.
    Zachowanie tożsamości prawnomiędzynarodowej dotyczy również przypadków, kiedy upadek państwa wskutek groźby użycia siły ma pozory dobrowolnego przyłączenia się do innego państwa. Problem tego rodzaju przedstawiał status prawnomiędzynarodowy Austrii, która po 1938 r. znajdowała się pod władzą Niemiec nie rodzącą trwałych skutków prawnomiędzynarodowych. Podobnie można kwalifikować aneksję Litwy, Łotwy i Estonii dokonaną przez Związek Radziecki w lecie 1940 r., z tą jednak różnicą, że trwała ona kilkakrotnie dłużej.
    Uznaje się na ogół, że państwa agresorskie w czasie II wojny światowej, które zostały legalnie okupowane przez siły zbrojne aliantów, również zachowały swą tożsamość prawnomiędzynarodową. Tylko stan, w jakim znalazły się Niemcy po przyjęciu bezwarunkowej kapitulacji w maju 1945 r., nie mieścił się w pojęciu państwa w prawie międzynarodowym.
    Po II wojnie światowej zdarzył się tylko jeden przypadek, aby całe terytorium jakiegoś państwa znalazło się pod okupacją wojenną ze strony innego państwa. Nastąpiło to mianowicie w wyniku agresji Iraku przeciwko Kuwejtowi dokonanej w sierpniu 1990 r. Zarówno w czasie okupacji, jak i po wyzwoleniu dzięki akcji zbrojnej podjętej na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ, nie powstał problem tożsamości prawnomiędzynarodowej Kuwejtu.
   Zmiana nazwy państwa nie jest na ogół aktem samoistnym. Towarzyszy ona jakimś merytorycznym zmianom w życiu państwa lub przynajmniej ma zamanifestować tendencję w kierunku takich zmian. Należy też odróżnić całkowitą zmianę nazwy państwa od zmiany polegającej na jej uzupełnieniu. W okresie II wojny światowej ta druga ewentualność zdarza się częściej, natomiast pierwsza zdarzyła się tylko w przypadku kilku państw „trzeciego świata"16.
       15 W. Kowalski, Polska w polityce międzynarodowej (1939-1945). Zbiór dokumentów, Warszawa 1989, s. 564.
       16 Kongo (Kinszasa) — lair, Dahomej — Benin, Górna Wolta — Burkina Faso, Cejlon — Sri Lanka oraz Birma —<Myanmar.
    
Bez względu na zmianę swej nazwy, państwo pozostaje tym samym podmiotem prawa międzynarodowego. Karta Narodów Zjednoczonych nie ograniczyła prawa państwa-członka ONZ do zmiany swojej nazwy, nawet jeśli jest ono stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa, wymienionym w artykule 23. Tak więc Chiny są państwem, które od dnia l października 1949 r. nazywa się Chińska Republika Ludowa, podczas gdy w tekście Karty NZ pozostała nazwa „Republika Chińska",
    Bardziej jaskrawo występuje to w odniesieniu do państwa rosyjskiego jako kontynuatora prawnomiędzynarodowego ZSRR. Państwo to posługuje się obecnie nazwą „Federacja Rosyjska'' lub tylko „Rosja'', chociaż w Karcie NZ jest kilkakrotnie wymienione pod nazwą, jaką miało do końca 1991 r.
    Ze względu na swą nazwę Macedonia spotkała się z odmową uznania ze strony Grecji i niektórych innych państw. W poczet członków ONZ państwo to zostało przyjęte jako „Była jugosłowiańska republika Macedonii". Zastosowano więc formułę nie mającą precedensu w historii Organizacji Narodów Zjednoczonych i należytego uzasadnienia w prawie międzynarodowym.
§ 5. Upadek państw
    Stwierdzenie faktu oraz ustalenie daty u p a d k u państwa jest bardzo
ważne, gdyż z tym związane są wielorakie skutki wynikające z utraty
podmiotowości prawnomiędzynarodowej.	"
    Należy uważać, że współczesne prawo międzynarodowe zawiera zasady, na podstawie których można stwierdzić, w jakich warunkach fakt upadku państwa jest z nim zgodny lub sprzeczny. Prawo międzynarodowe nie ma oczywiście decydującego wpływu na przebieg i wynik procesu upadku państwa, niemniej jednak stanowi miernik jego legalności.
   Trzeba podkreślić, że domniemanie przemawia za kontynuacją podmiotowości w prawie międzynarodowym. Moc tego domniemania mogą obalić jedynie okoliczności, które zgodnie z prawem międzynarodowym powodują upadek państw. Następuje to mianowicie w drodze samolikwidacji państw, a więc wtedy, kiedy dwa lub więcej państw jednoczy się na zasadzie dobrowolności i równouprawnienia, kiedy jakieś państwo na tej samej zasadzie przyłącza się do innego państwa lub też kiedy państwo ulega rozczłonkowaniu wskutek działania wewnętrznych sił odśrodkowych.
    
64
65
 


Z państwa" przez inne" państwo zakładają upadek państw jako podmiotów prawa międzynarodowego, z tą jednak różnica, że przy zjednoczeniu równorzędnym dotyczy to wszystkich państw jednoczących się, a przy inkorporacji — tylko państwa czy państw inkorporowanych. Najnowszym przykładem inkorporacji hyło przyłąłączenie się Niemieckiej
Republiki Demokratycznej do Republiki Federalnej Niemiec, dokonane dnia 3 października 1990r. w wyniku zawarcia traktatu między RFNa NRD o przywróceniu jedności Niemiec z dnia 31 sierpnia 1990 r.17
    Prawo dwóch państw niemieckich do ich zjednoczenia — bez różnicy, czy byłoby to zjednoczenie równorzędne czy w formie przyłączenia się NRD do RFN—było uwarunkowane pod względem prawnomiedzynarodo-wym zgodą wszystkich czterech mocarstw-stron układu poczdamskiego z dnia 2 sierpnia 1945 r. Warunek ten został spełniony w postaci zawarcia układu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec, podpisanego dnia 12 września 1990 r. przez RFN, NRD, Francję, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Związek Radziecki18.
   Rozczłonkowania państwa można dopatrywać się w rozpadzie Federacji Mali, który nastąpił dnia 18 sierpnia 1960 r. w rezultacie konfliktu między dwoma krajami wchodzącymi w jej skład — Senegalem i Sudanem Zachodnim. Warto zaznaczyć, że Rada Bezpieczeństwa dnia 28 czerwca 1960 r. zaleciła przyjęcie Federacji Mali w poczet członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, a dnia 28 września 1960 r. ponowiła tę procedurę w stosunku do Republiki Mali i Republiki Senegalu. Można w tym widzieć wyraz przekonania, że pierwsze zalecenie stało się bezprzedmiotowe wskutek upadku państwa, którego dotyczyło. Jest to jedyny tego rodzaju przypadek w historii członkostwa ONZ.
    Pojęciujrozczłonkowania państwa najbardziej odpowiada podziałCze-chosjowacji. W piśmie z dnia 10 grudnia_1992_r. stały przedstawiciel tego państwa poinformował sekretarza generalnego ONZ, że Czeska i Słowacka Republika Federacyjna przestanie istnieć dnia 31 grudnia 1993 r, oraz że Republika Czeska i Republika Słowacka jako państwa sukcesyjne zwrócą się o przyjęcie w poczet członków ONZ.
    Inne możliwości upadku państw mają charakter czysto teoretyczny. Nie wydaje się prawdopodobny proces zupełnego i trwałego załamania się
  Tekst: Zjednoczenie Niemiec, Warszawa (Polska Agencja Prasowa) 1990, s. 22-48. 18 Tekst: tamże, s. 74-79.
66

władzy państwowej i przekształcenie się terytorium państwa w „ziemię niczyją". Warto w związku z tym zaznaczyć, że Republika Kongo (obecnie Zair) została przyjęta do ONZ dnia 20 września 1960 r., kiedy z powodu kryzysu konstytucyjno-politycznego nie była początkowo reprezentowana w Zgromadzeniu Ogólnym.
   W stanie znacznie głębszego i dłuższego kryzysu politycznego znajduje się obecnie Somalia, która pozbawiona jest władzy zdolnej do reprezentowania jej w stosunkach międzynarodowych.
   Widać z tego, że anarchia nie niszczy podmiotowości prawno-międzynarodowej państwa, jeśli są perspektywy jej przezwyciężenia.
   Bardzo mało prawdopodobny jest upadek państwa w rezultacie zupełnej emigracji jego ludności. Takiej ewentualności nie należałoby jednak wykluczyć w stosunku do Nauru, gdyby miały sprawdzić się prognozy z okresu, kiedy ta wyspa znajdowała się jeszcze pod powiernictwem ONZ, że złoża fosfatu, będące jej jedynym bogactwem naturalnym, zostaną wyczerpane za kilkadziesiąt lat, a możliwości rolnicze będą prawdopodobnie niewystarczające dla zapewnienia ludności odpowiednich środków utrzymania.
   Współcześnie najważniejszy problem upadku państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego wiąże się z klęską poniesioną przez Rzeszę Niemiecką w wyniku II wojny światowej. Warto zaznaczyć, że wszystkie państwa sprzymierzone z Niemcami w czasie II wojny światowej, choć poddane na pewien czas mniej lub bardziej ścisłej kontroli państw zwycięskich, utrzymały swe rządy rodzime. Sytuacja Niemiec różniła się pod tym względem w sposób istotny, gdyż zniszczenie rządu niemieckiego było zupełne, a także trwałe w tym sensie, że nie mógł on ponownie powstać bez współdziałania mocarstw okupacyjnych. W tym stanie rzeczy teza o zachowaniu państwa niemieckiego musi razić sztucznością. Niemcy pokapitulacyjne w granicach określonych umową poczdamską były więc terytorium przyszłego państwa niemieckiego administrowanym przez cztery mocarstwa, które znalazły się tam w charakterze okupantów wojennych, mających za zadanie uczynienie wszystkiego, aby państwo to było demokratyczne i pokojowe.
   Należy podkreślić, że status Niemiec pokapitulacyjnych nie miał precedensu w historii prawa międzynarodowego. Zarazem trzeba dodać, że status ten powstał zanim Karta Narodów Zjednoczonych uprawomocniła się i można uważać, że nie mógłby być powtórzony w systemie prawno-międzynarodowym obowiązującym państwa-członków ONZ. Należy
67

stwierdzić, że zgodnie z prawem międzynarodowym według stanu w połowie 1945 r., kiedy w skali światowej nie obowiązywała jeszcze zasada samostanowienia narodów, ale wojna agresywna była już definitywnie zakazana, państwo, które dopuściło się agresji przeciwko wielu innym państwom, mogło ulec i uległo likwidacji.
§ 6. Sukcesja państw
   Wiedeńska konwencja kodyfikacyjna z dnia 23 sierpnia 1978 r. definiuje sukcesję państwa jako przejęcie przez państwo od innego państwa odpowiedzialności za stosunki międzynarodowe terytorium19. To pierwsze państwo określa się mianem państwa sukcesyjnego, a drugie — mianem państwa-poprzednika. Sukcesja międzynarodowa jest stosunkiem między państwami i w żadnym razie nie może nastąpić w obrębie tego samego państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego.
    Przedmiotem sukcesji państw z natury rzeczy jest terytorium. Pojęcie sukcesji państw nie obejmuje jednak zmian terytorialnych dokonywanych w rezultacie użycia lub groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Z samej definicji sukcesji państw jako aktu dwustronnego wynika też, że jej przedmiotem nie może być terytorium niczyje. Pojęcie sukcesji państw nie obejmuje więc przypadków nabycia przez państwo terytoriów niczyich, ani też przypadków porzucenia przez państwa jakichś części ich terytoriów, co zresztą współcześnie zdarza, się niezmiernie rzadko.
    Pojęcia sukcesji państw nie należy utożsamiać z pojęciem skutków prawnomiędzynarodowych, jakie sukcesja państw powoduje. Konwencja wiedeńska z 1978 r. reguluje skutki sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych. Skutki te są różne w przypadku różnych rodzajów sukcesji państw. Ich wspólną cechą jest to, że nie dotyczą one umów w sprawie granic między państwami, ani innych reżimów terytorialnych na korzyść państw trzecich, ale z wyjątkiem obcych baz wojskowych.
    Zmiany terytorialne objęte pojęciem sukcesji państw są wielorakie i nie ograniczają się do przypadków, w których następuje upadek państw. Stąd
       A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 88-112.
68

też rozróżnienie pojęć całkowitej i częściowej sukcesji państw. Konwencja wiedeńska z 1978 r. wyróżnia trzy typy sukcesji państw wywołujące różne skutki w odniesieniu od umów międzynarodowych, a więc ich wygasanie albo ewentualne lub konieczne zachowanie mocy obowiązującej w obrębie terytorium objętego sukcesją państw.
  . Pierwszy typ sukcesji państw ma miejsce wtedy, kiedy część terytorium państwa lub jakiekolwiek terytorium nie będące częścią terytorium państwa, za którego stosunki międzynarodowe jest ono odpowiedzialne, staje się częścią terytorium innego państwa. Wtedy to umowy międzynarodowe państwa-poprzednika przestają obowiązywać względem takiego terytorium, natomiast umowy międzynarodowe państwa sukcesyjnego w zasadzie są obowiązujące względem tego terytorium. Zasadę tę można określić mianem zasady przesuwalności granic traktatowych.
    Drugi typ sukcesji wiąże się z procesem, w wyniku którego na terytorium zależnym powstaje nowe państwo niepodległe. Państwo takie nie jest zobowiązane, ale może utrzymać w mocy czy też stać się stroną jakiejkolwiek umowy międzynarodowej, która obowiązywała względem jego terytorium w czasie kiedy nastąpiła sukcesja państw. Ta ogólna zasada stosuje się także do przypadków utworzenia państwa z dwóch lub więcej terytoriów zależnych.
   Trzeci typ sukcesji państw dotyczy zjednoczenia i podziału państw. Kiedy dwa lub więcej państw jednoczy się i tworzy w ten sposób jedno państwo sukcesyjne, w zasadzie każda umowa międzynarodowa wiążąca w tym czasie którekolwiek z nich zachowuje swoją moc obowiązującą względem państwa sukcesyjnego. Kiedy zaś część lub części terytorium państwa oddzielają się, aby utworzyć jedno lub więcej państw, to umowy międzynarodowe zachowują moc obowiązującą bez względu na to, czy państwo-poprzednik nadal istnieje. W takiej sytuacji obowiązują one bądź każde państwo sukcesyjne, jeśli chodzi o umowy międzynarodowe dotyczące całego terytorium państwa-poprzednika, bądź tylko to państwo sukcesyjne, do którego terytorium ograniczona była ich moc obowiązująca.
    Państwo, które po oddzieleniu się części jego terytorium zachowuje swą tożsamość prawnomiędzynarodową jest w zasadzie nadal związane poprzednio zawartymi umowami międzynarodowymi. Do wyjątków od tej zasady należą umowy dotyczące tylko terytorium, które zostało oddzielone.
    Jak widać, skutki sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych są — zależnie od jej rodzaju — trojakie: państwo sukcesyjne nie jest, może
69 I

być na swoje życzenie, bądź też jest związane umową międzynarodową obowiązującą względem jego terytorium przed zdarzeniem sukcesji.
Powyższą konwencje uzupełnia konwencja wiedeńska w sprawie
sukcesjijjaństw w zakresie własności, archiwów i długów państwowych
-z-dnia 7 kwietnia 1983 r.20 Oprócz postanowień ogólnych ta konwencj a
kodyfikacyjna reguluje skutki sukcesji państw w zakresie określonym w jej
tytule.
    Obydwie konwencje kodyfikujące prawnomiędzynarodowe skutki sukcesji państw nie weszły dotychczas w życie z powodu braku dostatecznej liczby ratyfikacji lub przystąpień ze strony państw. Stąd celowe było zamieszczenie w traktacie o przywróceniu jedności Niemiec z dnia 31 sierpnia 1990 r. przepisów dotyczących różnych kwestii sukcesyjnych, zwłaszcza co do losu umów międzynarodowych zawartych przez RFN i NRD przed ich zjednoczeniem21.
20 Tekst: „Revue Generale de Droit International Public", 1984, Nr l, s. 329-346.
21 Tekst: Zjednoczenie Niemiec, Polska Agencja Prasowa, listopad 1990, s. 29.

Rozdział IV
INNE PODMIOTY
§ 1. Stolica Apostolska
   Terminu „Watykan" używa się zazwyczaj jako łączne określenie Stolicy Apostolskiej oraz państwa watykańskiego. Stolicę Apostolską należy rozumieć jako zespół centralnych organów Kościoła rzymsko-katolickiego z papieżem na czele, natomiast państwo warykańskie jest jednostką geopolityczną utworzoną na pbdstawietraktatu między Stolicą Apostolską a Włochami z dnia 11 lutego 1929 r.1 Traktat ten, zwany laterańśTamTstanowTrsrpliństwo watykańskie jest nieograniczoną własnością Stolicy Apostolskiej, która sprawuje nad nim włączną i absolutną władzę oraz suwerenną jurysdykcję.
   Wraz z utworzeniem państwa watykańskiego, papież pozostając głową Kościoła stał się ponownie głową państwa, podobnie jak to było przed 1870 r., kiedy Włochy dokonały aneksji istniejącego od czasów karolińskich państwa kościelnego. To dawne państwo kościelne wraz z papiestwem występowało jako jeden podmiot prawa międzynarodowego.
   Według powszechnej praktyki międzynarodowej, Stolica Apostolska jest_p_o d m i o t e m prawa międzynarodowego i status taki miała także w latach 1870 -l929, kiedy nie było państwa kościelnego. O ile w świetle prawa kanonicznego uzasadnione jest traktowanie Watykanu jako zespolenia dwu różnych podmiotów, o tyle z punktu widzenia prawa międzynarodowego mamy do czynienia z jednym i tym samym podmiotem, choć występuje on w charakterze bądź Stolicy Apostolskiej, bądź też
    
       L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. II, Warszawa 1958, s. 312-321.
71

państwa watykańskiego. Jest znamienne, że jako członek Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej Watykan występował najpierw pod postacią państwa watykańskiego, a potem — bez stosowania procedury wystąpienia i przyjęcia — pod postacią Stolicy Apostolskiej. Stolica Apostolska i państwo watykańskie nigdy nie są jednocześnie stronami tej samej umowy międzynarodowej, członkami tej samej organizacji międzynarodowej czy uczestnikami tej samej konferencji międzynarodowej. Scalenie Stolicy Apostolskiej z państwem watykańskim na płaszczyźnie prawnomiędzyna-rodowej jest całkowite.
    Stolica Apostolska nie jest czynnikiem zewnętrznym w stosunku do państwa watykańskiego, co sprawia, że państwo to wra7. z nią^ jest s u w e_r enn e i tym samym jest p a ń s t w e m w sensie prawa między-narodowego. Niemniej jednak znikome terytorium i nieliczna ludność związana funkcjonalnie z Watykanem nie pozwalają widzieć w nim normalnego państwa.
-j      Wspólna podmiotowość prawnomiędzynarodowa Stolicy Apostolskiej ' i państwa watykańskiego składa się z takich istotnych elementów jak zdolność traktatowa, prawo legacji orazzdolność nabywania członkostwa organizacji międzynarodowych.
 —Watykan nie jest członkiem ONZ, ale ma tani_status obserwatora. Należy natomtast do czterech organizacji wyspecjalizowanych ONZ: Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Międzynarodowej Unii Telekomunikacyjnej, Powszechnego Związku Pocztowego oraz Światowej Organizacji Własności Intelektualnej. Utrzymuje stosunki dyplomatyczne z kilkudziesięcioma państwami. W lecie 1989 r. zostały wznowione normalne stosunki dyplomatyczne między Stolicą Apostolską a Polską, a dnia 28 lipca 1993 r. między nimi został podpisany konkordat, ale jego wejście w życie uzależnione jest od ratyfikacji przez strony2.
    W kręgu Kościoła rzymskokatolickiego istnieje jeszcze problem statusu prawnomiędzynarodowego Suwerennego Zakonu Kawalerów Maltańskich. W czasie, kiedy Zakon ten dysponował władztwem terytorialnym, a więc był integralnie związany z państwem, był uważany za podmiot prawa międzynarodowego. Po tym okresie niektóre państwa nadal utrzymywały z nim stosunki dyplomatyczne, a w ostatnich trzydziestu latach liczba ich wzrosła do około jednej trzeciej społeczności mię-

dzynaródowej. W lipcu 1990 r. do tego grona państw weszła także Polska. Można uważać, że Zakon Maltański korzysta z niektórych atrybutów podmiotowości prawnomiędzynarodowej w stosunku do państw, które je uznają.
§ 2. Państwa składowe        ^
   Jako państwa składowe można określić jednostki geopolityczne, które wchodzą w skład jakiegoś państwa i wraz z nim uczestniczą w stosunkach międzynarodowych. Ich status jest dwoisty — w stosunkach z państwami obcymi występują jako podmioty prawa międzynarodowego, natomiast stosunki z państwem macierzystym stanowią domenę prawa państwowego. W rezultacie są one państwami w sensie prawa międzynarodowego tylko częściowo, bo nie erga omnes. Patrząc z innego punktu widzenia, ich status jest nie tylko korzystniejszy w porównaniu do statusu innych fragmentów państwa złożonego ze względu na znacznie szerszy zakres uprawnień w sprawach zagranicznych, ale także charakteryzuje się tym, że państwo składowe występuje w stosunkach międzynarodowych nie zamiast, lecz oprócz państwa jako całości. Rodzi to zjawisko tak zwanej podwójnej reprezentacji międzynarodowej.
   Fenomen państw składowych bardzo rzadko pojawia się w historii stosunków międzynarodowych. Tak więc można zwrócić uwagę na to, że wersalski traktat pokoju z dnia 28 czerwca 1919 r. stwierdzał w swym wstępie, że począwszy od wejścia w życie tego traktatu zakończy się stan wojny i zostaną na nowo podjęte stosunki oficjalne mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych z Niemcami oraz z poszczególnymi państwami niemieckimi3.
   W procesie rozpadu, jakiemu uległo brytyjskie imperium kolonialne, najpierw było stadium mieszczące się w pojęciu państwa złożonego, którego rząd brytyjski był jedynym reprezentantem na forum międzynarodowym. Dalsza ewolucja doprowadziła do powstania organizmu państwowego, w którym zarówno całość, jak i części składowe uczestniczyły w stosunkach międzynarodowych. Tak więc członkami Ligi Narodów stały się — oprócz Imperium Wielkiej Brytanii — także Australia, Afryka Południowa, Kanada, Nowa Zelandia oraz Indie. Obecnie
    
3 L. Gelberg, op. cit, t. II, s. 30.
      Tekst: J. Krakowski, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 1993, s. 284-292.
      
n
72
 

członkowie brytyjskiej Wspólnoty Narodów są już państwami suweren,-nymi, natomiast Wspólnota jest organizacją międzynarodową.
    Współcześnie jedynym państwem, którego części składowe miały ogólną kompetencję w sprawach zagranicznych i były zatem państwami. składowymi, był Związek Radziecki. W okresie od 1922 do 1944 r. kompetencje ZSRR obejmowały całość spraw zagranicznych, a więc stosunki dyplomatyczne i konsularne, umowy międzynarodowe i handel zagraniczny oraz sprawy wojny i pokoju. Radzieckie republiki związkowe osiągnęły status państw składowych w sensie prawa międzynarodowego w drodze noweli konstytucyjnej z dnia l lutego 1944 r., mocą której nabyły one w ramach ogólnych zasad polityki zagranicznej ZSRR prawo utrzymywania bezpośrednich stosunków z państwami obcymi, zawierania umów międzynarodowych oraz wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych i konsularnych4. Konstytucja ZSRR z dnia 7 października 1977 r. utrzymała te uprawnienia, uzupełniając je prawem uczestniczenia w działalności organizacji międzynarodowych (art. 80)5. Zarazem, według tej konstytucji ustanawianie ogólnego trybu i koordynowanie stosunków republik związkowych z państwami obcymi i organizacjami międzynarodowymi należało do kompetencji ZSRR (art. 73, pkt 10). Wszystkie akty o utworzeniu i ustroju ZSRR zawierały postanowienie mówiące o prawie radzieckich republik związkowych do swobodnego wystąpienia z ZSRR, ale bez jakichkolwiek przepisów proceduralnych w tej sprawie.
    Tak więc prawo międzynarodowe dotyczyło tylko stosunków radzieckich republik związkowych z państwami obcymi, nie miało natomiast zastosowania w stosunkach między nimi, ani w ich stosunkach ze Związkiem Radzieckim jako całością. Z tego też względu Związek Radziecki należało traktować jako prawnokonstytucyjny, a nie prawno-międzynarodowy związek państw, mimo że u jego podstawy była pierwotnie umowa międzynarodowa z dnia 30 grudnia 1922 r.6
    Należy także podkreślić, że status prawnomiędzynarodowy wszystkich radzieckich republik związkowych był według konstytucji jednakowy, ale jego ralizacja przebiegała bardzo różnie. Tylko Białoruś i Ukraina występowały na forum międzynarodowym w szerszym zakresie. Były mianowicie — obok ZSRR jako całości — członkami pierwotnymi Organizacji

Narodów Zjednoczonych, należały do niektórych innych organizacji międzynarodowych oraz były stronami różnych umów międzynarodowych. Ale i one jako państwa składowe ZSRR nie nawiązały z jakimkolwiek państwem stosunków dyplomatycznych.
    Podjęta w 1985 r. przebudowa ustroju ZSRR zakończyła się jego upadkiem. Republiki związkowe będące do 1991 r. państwami składowymi uzyskały status państw suwerennych. W grudniu 1991 r. została utworzona Wspólnota Państw Niepodległych, której członkami są byłe radzieckie republiki związkowe, z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii.
    Według statutu Wspólnoty jej państwa członkowskie są samodzielnymi i równoprawnymi podmiotami prawa międzynarodowego, natomiast wspólnota nie jest państwem i nie ma uprawnień ponadnarodowych (art. l)7.
    Regionalne prawo międzynarodowe może wykluczać możliwość istnienia państw składowych i systemu podwójnej reprezentacji w organizacjach międzynarodowych. Tak więc Karta Organizacji Państw Amerykańskich z dnia 30 kwietnia 1948 r. stanowi, że każda jednostka polityczna utworzona przez połączenie się kilku państw-członków, która jako taka dokona ratyfikacji Karty, stanie się członkiem OPA, ale wstąpienie do Organizacji nowej jednostki politycznej powoduje utratę członkostwa przez poszczególne tworzące ją państwa8.
§ 3. Wspólnoty powstańcze
    Na drodze do uzyskania statusu państwa w sensie prawa międzynarodowego narody nieraz przechodzą przez stadium, które można określić jako wspólnoty powstańcze. Stosowny pod tym względem jest także termin „państwo in statu nascendi". Przypisując decydujące znaczenie rzeczywistemu sprawowaniu przez taką wspólnotę władztwa terytorialnego, należy każdorazowo ustalić zakres uznania międzynarodowego, którego przedmiotem są organy ruchu narodowowyzwoleńczego. Od uznania za powstańców lub stronę wojującą zależy bowiem zakres ich podmiotowości prawnomiędzynarodowej.
    W praktyce międzynarodowej po II wojnie światowej problem uznania międzynarodowego wspólnot powstańczych występował do niedawna tylko
    
4 Istoria sowietskaj konstitucji (w dokumientach) 1917-1956, Moskwa 1957, s. 824.
  Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1978. 6 Istoria sowietskoj konstitucji..., s. 394-396.

„Eurazja", kwiecień 1994, Nr (1-2), vol. II, s. 11. L. Gelberg, op. cit., t. III, Warszawa 1960, s. 289.

74
75
 

w odniesieniu od terytoriów kolonialnych. Przykład Jugosławii świadczy jednak, że może to zdarzyć się także w przypadku secesji integralnej części terytorium jakiegoś państwa.
    W odróżnieniu od tych terytoriów kolonialnych, które uzyskały niepodległość w sposób pokojowy i w porozumieniu z państwami administrującymi, niektóre spośród państw postkolonialnych powstały w okolicznościach, które sprawiły, że ich status prawnomiędzynarodowy przez pewien czas był sporny. Chodzi mianowicie o terytoria kolonialne, których narody zmuszone były zbrojnie walczyć o swą niepodległość i w takiej sytuacji trzeba wybrać jedną z kilku mających istotne znaczenie dat / powstania państwa. Mogą to być daty takich zdarzeń, jak utworzenie f organów narodowo-wyzwoleńczych, jednostronne proklamowanie niepod-1 ległości, czy też zawarcie układu z władzami państw-metropolii.
    W przypadku powstania Indonezji, Algierii oraz Gwinei-Bissau problematyczna była nie ich niezależność od państw-metropolii, lecz efektywność ich władztwa terytorialnego.
   Niepodległość Indonezji została proklamowana już dnia 17 sierpnia 1945 r., ale Holandia formalnie i nieodwołalnie przekazała suwerenność na / tym terytorium dopiero w grudniu 1949 r. W tym czasie Indonezja przeszła skomplikowany proces państwotwórczy, w trakcie którego władze indonezyjskie zawierały różne umowy międzynarodowe.
   Proklamacja Republiki Algierskiej i utworzenie na emigracji algierskiego rządu tymczasowego nastąpiły dnia 19 września 1959 r. Proces powstawania państwa algierskiego zakończyło dopiero referendum z dnia l lipca 1962 r. i uznanie niepodległości Algierii przez Francję 3 lipca tego roku. W tym czasie władze algierskie korzystały z uznania międzynarodowego ze strony państw arabskich i niektórych innych państw.
    W procesie powstania Gwinei-Bissau szczególną rolę odegrała Organizacja Narodów Zjednoczonych. Zgromadzenie Ogólne ONZ już w rezolucji z dnia 2 listopada 1973 r. — wbrew stanowisku Portugalii — uznało, że terytorium to osiągnęło niepodległość w postaci suwerennego państwa o nazwie Republika Gwinei-Bissau, aczkolwiek w tym czasie jego władze powstańcze nie sprawowały jeszcze nad nim pełnej kontroli9.
    W jeszcze większym stopniu ONZ zaangażowała się w sprawę deko-lonizacji Sahary Zachodniej. W marcu 1976 r. ruch narodowowyzwo-
Yearbook of the United Nations 1973, s. 146-147.

leńczy (POLISARIO) doprowadził do utworzenia w Algierii rządu na obczyźnie Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej, której terytorium zostało poddane administracji Maroka, a częściowo i przejściowo także Mauretanii. W lipcu 1980 r. rząd SARD wystąpił do Organizacji Jedności Afrykańskiej o przyjęcie w poczet jej członków jako państwa suwerennego i niepodległego, co uzyskało poparcie 26 spośród 50 państw członkowskich. Członkostwo to jest przedmiotem sporu, gdyż Maroko i część innych państw uważa, że przyjęcie do OJA państwa, którego istnienie jest kwestionowane, wymaga większości 2/3 głosów. W rezolucji z dnia 9 grudnia 1994 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ potwierdziło swoje stanowisko, że ludność Sahary Zachodniej ma niezbywalne prawo' do samostanowienia oraz podkreśliło znaczenie przeprowadzenia na tym terytorium referendum zorganizowanego i nadzorowanego przez ONZ we współpracy z OJA10.
   Aktualnie doniosłe znaczenie ma status prawnomiędzynarodowy palestyńskiego ruchu narodowowyzwoleńczego. Ruch ten rozwinął się jeszcze w latach sześćdziesiątych i wynikiem tego rozwoju było utworzenie Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). Organizacja ta zyskała szerokie uznanie na forum międzynarodowym. Wiele państw, w tym także Polska, nawiązało z nią stosunki oficjalne zbliżone w swym charakterze do stosunków dyplomatycznych, jakie utrzymują ze sobą państwa. OWP jest także członkiem kilku arabskich organizacji międzynarodowych oraz Organizacji Konferencji Islamskiej. W Organizacji Narodów Zjednoczonych ma status obserwatora. Dnia 13 września 1993 r. został podpisany układ między Izraelem a Organizacją Wyzwolenia Palestyny w sprawie przyznania autonomii palestyńskiej w Strefie Gazy oraz na Zachodnim Brzegu (Cisjordania) uznanych za jedną jednostkę terytorialną11.
    Tak więc OWP, będąca organem palestyńskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, uzyskała status prawnomiędzynarodowy podobny, aczkolwiek nie całkiem identyczny, do statusu prawnomiędzynarodowego państw. Można powiedzieć, że wskutek nie sprzyjających okoliczności dotychczas nie ukształtowało się definitywnie państwo arabskie w Palestynie, niemniej jednak państwo takie znajduje się in statu nascendi.
       10 Resolutions and decisions adopted by the General Assembly during its forty-ninth session, T. I, 20 September-23 December 1994, s. 110-111.
11 „International Legał Materials" 1993, Nr 6, s. 1525-1544.       :

77
76
 

§ 4. Terytoria zależne
/ Terytoria zależne są to terytoria, które nie wchodząc w skład żadnego państwa, nie posiadają najważniejszego z punktu widzenia prawa międzynarodowego atrybutu państwa, jakim jest suwerenność. Definicja terytorium zależnego zawiera wiec dwa elementy: odrębność terytorialną oraz zależność polityczno-ustrojową.
    Element pierwszy jest ważny o tyle, że z kategorii terytoriów zależnych trzeba wyłączyć każdą integralną cześć terytorium jakiegokolwiek państwa. Stąd też istotne jest rozróżnienie z jednej strony oddzielnych fragmentów państwa złożonego, z drugiej zaś terytoriów zależnych nie wchodzących w skład żadnego państwa.
    Istotnym znamieniem zależności terytoriów zależnych jest brak ogólnej kompetencji w sprawach zagranicznych. Na ogół nie uczestniczą one w stosunkach międzynarodowych oddzielnie od państw, które są odpowiedzialne za ich administrację. Od zasady tej bywają jednak wyjątki, które uzasadniają rozpatrywanie problemu podmiotowości prawnomiędzy-narodowej jednostek geopolitycznych nie będących państwami.
;        Kategoria terytoriów zależnych jest bardzo zróżnicowana. Dla prawa międzynarodowego najważniejszym kryterium podziału tych terytoriów
; jest to, które pozwala odróżnić terytoria kolonialne od terytoriów -niekolonialnych.  Na kryterium to składa się zarówno element geograficzny, jak i polityczny.
   ''• Pierwszy element polega na tym,  że — zgodnie z tradycyjnym i pojmowaniem rzeczy — terytoria kolonialne mają charakter zamorski
y w stosunku do państw, które nimi administrują. Wyklucza to zatem terytoria ' przyległe. Inaczej jest tylko w przypadku terytoriów zależnych poddanych specjalnemu reżimowi międzynarodowemu, jak system mandatowy Ligi Narodów czy powiernictwo Organizacji Narodów Zjednoczonych.
t        Element drugi polega na tym, że między terytoriami zależnymi typu
' kolonialnego i niekolonialnego zachodzi istotna różnica co do celów rozwoju politycznego. Prawo międzynarodowe dekolonizacyjne ma na celu doprowadzenie narodów kolonialnych do stanu niepodległości lub innej formy bytu politycznego zgodnej z zasadą samostanowienia. Terytoria zależne typu niekolonialnego także mogą osiągnąć taki stan, ale ten cel ich rozwoju politycznego nie stanowi obowiązku prawnomiędzy-narodowego ciążącego na państwach, od których są one zależne. Ponadto status tych terytoriów może mieć charakter trwały, podczas gdy prawno-

międzynarodowa ochrona narodów terytoriów kolonialnych jest z założenia tymczasowa.
    Status terytorium zależnego typu niekolonialnego miała ostatnio tylko Andora. Zależność Andory od Francji (głowy państwa francuskiego) oraz Hiszpanii (biskupa z hiszpańskiego miasta Urgel) była pozostałością czasów średniowiecza, symbolizowaną daniną składaną na rzecz suwere-nów. Andora nie występowała w stosunkach międzynarodowych jako oddzielny podmiot. Bardzo rzadkie były przypadki rozciągnięcia na to terytorium mocy obowiązującej umów międzynarodowych, a jeśli zdarzały się, to nie było to wynikiem jego własnej działalności. W marcu 1990 r. Andora zawarła układ handlowy z Europejską Wspólnotą Gospodarczą, będący jej pierwszą umową międzynarodową w ponad 700-letniej historii. Zapoczątkowało to działalność w kierunku usamodzielnienia się, zakończoną w 1993 r. przyjęciem w poczet członków ONZ.
   Znacznie liczniejszą grupę wśród terytoriów zależnych stanowią nadal terytoria kolonialne. Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje istnienie dwóch kategorii terytoriów kolonialnych, a mianowicie: terytoria niesamodzielne (rozdział XI) oraz terytoria powiernicze (rozdziały XII i XIII).
   Według rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 15 grudnia 1960 r., prima facie terytorium niesamodzielne to terytorium, które geograficznie jest odrębne od kraju administrującego oraz różni się od niego pod względem etnicznym i(lub) kulturalnym. Stwierdziwszy różnice geograficzne oraz etniczne lub kulturalne można uwzględnić dodatkowe elementy natury administracyjnej, politycznej, prawnej, ekonomicznej, historycznej i innej, jeśli wpływają one na stosunki między państwem metropolitalnym i danym terytorium w sposób, który to terytorium stawia arbitralnie w położeniu podporządkowania12.
   Podstawową cechą terytorium niesamodzielnego jest jego nierównoprawny status w stosunku do państwa, które nim administruje. Różnice geograficzne, etniczne czy też kulturalne nie odgrywają samodzielnej roli i same przez się nie przesądzają statusu prawno-ustrojowego danej ludności. Mogą one występować także w państwach, które przestrzegają zasady równouprawnienia wszystkich narodów i narodowości i których żadna część nie ma charakteru terytorium niesamodzielnego. Posiadłości
       12 Resolutions adopted by the General Assembly during its fifteenth session, Vol. I, September-December 1960, s. 29-30.
    
79
78
 

zamorskie mocarstw kolonialnych rzeczywiście różnią się od metropolii pod względem geograficznym, etnicznym i kulturalnym i to z reguły leży u podstaw ich kolonialnego położenia. Treścią ich statusu jako terytoriów samodzielnych jest jednak stan, który powyższa rezolucja określa mianem arbitralnego podporządkowania.
    W konkluzji należy stwierdzić, że w ujęciu Karty Narodów Zjednoczonych terytorium niesamodzielne to terytorium zamorskie, którego ludność znajduje się w stanie nierównoprawnym w stosunku do ludności państwa administrującego.
W rezultacie postępów dekolonizacji liczba terytoriów niesamodzielnych znacznie zmalała. Zgromadzenie Ogólne ONZ nadal zajmuje się losem politycznym takich terytoriów jak Anguilla, Bermudy, Brytyjskie [Wyspy Dziewicze, Falklandy  (Malwiny),  Gibraltar,  Guam, Kajmany, _Monserrat, Nowa Kaledonia, Pitcairn, Sahara Zachodnia, Samoa Amery-, kańskie, Święta Helena, Tokelau, Turks i Caikos oraz Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych. Niektóre spośród tych terytoriów są członkami stowarzyszonymi lub nawet pełnoprawnymi kilku organizacji wyspecjalizowanych ONZ.
/       Terytoria  powiernicze są to terytoria niesamodzielne, które
j zostały poddane powiernictwu  ONZ.  Terytoria powiernicze  są więc
/ szczególnym rodzajem terytoriów niesamodzielnych. W praktyce jednak
termin „terytoria niesamodzielne"  rozumiany jest bardziej wąsko, to
znaczy z wyłączeniem terytoriów powierniczych.
    Zakres terytorialny systemu powiernictwa międzynarodowego określa art, 77 Karty NZ. Stanowi on, że system ten stosuje się do terytoriów następujących kategorii, które mogą być jemu poddane w drodze układów powierniczych: 1) terytoria obecnie znajdujące się pod mandatem, ! 2) terytoria, które mogą być oderwane od państw nieprzyjacielskich w wyniku II wojny światowej oraz 3) terytoria dobrowolnie poddane temu systemowi przez państwa odpowiedzialne za ich administrację.
    O ile rozdział XI Karty NZ powinien działać automatycznie w stosunku do objętych nim terytoriów, o tyle nadanie poszczególnym terytoriom statusu powierniczego miało odbyć się w drodze zawarcia układów powierniczych. Karta NZ nie przewiduje automatycznego poddawania powiernictwu międzynarodowemu terytoriów należących do trzech kategorii wymienionych w art. 77. Terytoria te nie muszą, lecz mogą stać się /terytoriami powierniczymi, przy czym Karta realizację tej możności j przyznaje w przypadku każdej z tych kategorii komu innemu. W pierwszym
80

przypadku (terytoria mandatowe) — Organizacji Narodów Zjednoczonych. W drugim (terytoria oderwane od państw nieprzyjacielskich) — państwom odpowiedzialnym za działania przeciwko państwom nieprzyjacielskim. W trzecim (terytoria dobrowolnie poddane powiernictwu) — państwom administrującym danymi terytoriami.
Spośród 11 terytoriów poddanych powiernictwu ONZ tylko jedno
— Karoliny, Mariany i Wyspy Marshalla znajdujące się pod administracją Stanów Zjednoczonych — miało charakter strategiczny. Podstawowe cele systemu powierniczego dotyczą zarówno strategicznych, jak i niestrategicz-nych terytoriów powierniczych. Główna różnica między tymi dwiema kategoriami terytoriów powierniczych polega na tym, że w stosunku do terytoriów strategicznych funkcje nadzorcze Organizacji Narodów Zjednoczonych wykonuje Rada Bezpieczeństwa, podczas gdy Zgromadzenie Ogólne nadzoruje terytoria niestrategiczne. Jednakże na podstawie art. 10 Karty NZ Zgromadzenie Ogólne może uchwalać ogólne rezolucje dotyczące wszystkich terytoriów powierniczych. Tak więc uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym dotyczyła również strategicznego terytorium powierniczego na Pacyfiku.
   W obrębie tego terytorium powierniczego powstały cztery jednostki geopolityczne: 1) Republika Wysp Marshalla, 2) Federacja Stanów Mikronezji, 3) Wspólnota Wysp Marianów Północnych oraz 4) Republika Palau (znana również pod nazwą Belau). Wyspy Marshalla oraz Mikronezja uzyskały status państw, ale ich obrona należy całkowicie do Stanó\v Zjednoczonych, natomiast Wspólnota Wysp Marianów Północnych została
— jako oddzielne terytorium — stowarzyszona z USA.
   W rezolucji z dnia 22 grudnia 1990 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ stwierdziła, że w stosunku do tych trzech jednostek geopolitycznych cele systemu powierniczego zostały osiągnięte i tym samym zakończyło się stosowanie względem nich układu powierniczego13. Następnie uczyniono to względem Palau, które dnia 15 grudnia 1994 r. zostało przyjęte do ONZ. Tym samym terytoria powiernicze znikły z mapy politycznej świata.
    Wskutek tego, że państwa kolonialne nie zawsze należycie wywiązywa-      , ły się ze swoich obowiązków prawnomiędzynarodowych, powstała grupa    / terytoriów kolonialnych, które wbrew Karcie NZ nie były lub nie są traktowane jako terytoria niesamodzielne, ani też nie zostały poddane
Yearbook of the United Nations 1991, s. 810-813.
81

powiernictwu ONZ. Dlatego też Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym z dnia 14 grudnia 1960 r. dotyczy nie tylko dwóch kategorii terytoriów kolonialnych przewidzianych w Karcie NZ, ale wymienia także trzecią kategorię określoną jako wszystkie inne, które nie osiągnęły jeszcze niepodległości. Przykładem takiego terytorium była Namibia, która najpierw była terytorium mandatowym Ligi Narodów administrowanym przez rząd południowo-afrykański, a następnie wbrew decyzjom ONZ nadal znajdowała się pod tą samą administracją. Zanim Namibia uzyskała niepodległość w marcu 1990 r. była członkiem Międzynarodowej Organizacji Pracy, Międzynarodowej Unii Telekomunikacyjnej, UNESCO oraz Powszechnego Związku Pocztowego. Jest charakterystyczne, że konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z dnia 21 marca 1986 r. przewidziała możliwość, aby Namibia, reprezentowana wówczas przez Radę Narodów Zjednoczonych dla Namibii, stała się stroną tej konwencji, przy czym dokument ratyfikacyjny, czy też przystąpienia ze strony Namibii był równoważny takim dokumentom ze strony państw, jeśli chodzi o warunek wejścia w życie tej konwencji w postaci złożenia 35 dokumentów ratyfikacyjnych czy też przystąpienia.
    Do kategorii terytoriów zależnych można przyporządkować jeszcze niektóre dawne terytoria niesamodzielne, co do których Zgromadzenie Ogólne ONZ stwierdziło, że osiągnęły one pełną samodzielność w formie stowarzyszenia ze swymi metropoliami. W szczególności dotyczy to Wysp Cooka, które zostały stowarzyszone z Nową Zelandią. Zgromadzenie Ogólne ONZ akceptując ten status w 1965 r., przewidziało zarazem możliwość jego zrewidowania w świetle Deklaracji dekolonizacyjnej i tym samym uznało, że terytorium to zachowało charakter kolonialny14. Wyspy Cooka są członkiem Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego i Światowej Organizacji Zdrowia.
   Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z dnia 10 grudnia 1982 r. przewiduje, że jej stronami — oprócz wszystkich państw i Namibii, a także niektórych organizacji międzynarodowych — mogą stać się trzy kategorie niesuwerennych jednostek geopolitycznych, które mają kompetencje w sprawach będących przedmiotem tej konwencji, włączając w to kompetencję zawierania umów międzynarodowych w takich sprawach, a mianowicie:
    
1) wszystkie samodzielne państwa stowarzyszone, które wybrały taki status w wykonaniu aktu samostanowienia nadzorowanego i zaaprobowanego przez ONZ zgodnie z Deklaracją dekolonizacyjną,
2) wszystkie inne samodzielne państwa stowarzyszone,
    3) wszystkie terytoria, które mają pełny samorząd wewnętrzny uznany przez ONZ, lecz nie osiągnęły pełnej niepodległości zgodnie z Deklaracją dekolonizacyjną15.
§ 5. Organizacje międzynarodowe
   Problem podmiotowości prawa międzynarodowego powstaje względem organizacji międzynarodowych, które można zdefiniować jako trwałe zrzeszenia państw, oparte na umowie międzynarodowej i utworzone dla określonych celów w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Najważniejszym elementem tej definicji jest to, że członkami takich organizacji międzynarodowych są państwa. Tylko wyjątkowo zdarza się, że członkami niektórych spośród tych organizacji o charakterze niepolitycznym mogą być — oprócz państw — także niektóre terytoria zależne.
   W odróżnieniu od organizacji międzynarodowych, których członkami — wyłącznie lub w zasadzie — są państwa i które określa się zazwyczaj mianem międzynarodowych organizacji rządowych, istnieją międzynarodowe organizacje pozarządowe. Organizacje międzynarodowe tego drugiego rodzaju nie powstają na podstawie umów międzynarodowych zawartych przez państwa. Członkami ich /są osoby fizyczne lub krajowe organizacje polityczne, społeczne, zawodo-|we, religijne lub inne z różnych państw. Organizacje takie nie działają w sferze oficjalnych stosunków międzypaństwowych i względem nich nie powstaje problem podmiotowości prawnomiędzynarodowej.
Odróżnienie międzynarodowych organizacji rządowych od międzynarodowych organizacji pozarządowych — aczkolwiek ma znaczenie podstawowe — nie wyklucza przypadków pośrednich. Tak więc Między-I narodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca jest l organizacją, którą trudno jednoznacznie zakwalifikować tak do jednej, jak |  i do drugiej grupy. Z uwagi na swój skład członkowski jest to organizacja

Yearbook of the United Nations 1965, s. 574.
82
       15 A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 467^68.
83

pozarządowa, gdyż członkami jej nie są państwa. Składa się ona z trzech członów: 1) Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, którego członkami są osoby fizyczne (obywatele Szwajcarii), 2) Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, której członkami są krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca oraz 3) krajowych stowarzyszeń w liczbie ponad 120. Niezależnie od tego stanu, państwa współpracują z Międzynarodowym Ruchem Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca i są szeroko zainteresowane jego działalnością. Umowy z zakresu prawa międzynarodowego wojennego przewidują spełnianie przez tę organizację wielu zadań o charakterze humanitarnym.
    W stosunkach międzynarodowych główna rola przypada międzynarodowym organizacjom rządowym, mimo że liczba tych organizacji jest mniejsza niż międzynarodowych organizacji pozarządowych. Niemniej jednak istnieje już kilkaset organizacji tego typu i liczba ich stale rośnie.
    Pojęcie organizacji międzynarodowej należy odróżnić od trzech pojęć pokrewnych, a mianowicie: konferencji międzynarodowej, konfederacji oraz organu międzynarodowego.
Instytucja konferencji   międzynarodowych poprzedziła | powstanie organizacji międzynarodowych, które z niej wyrosły. Cechą j organizacji międzynarodowych jest trwałość i ta cecha szczególnie różni je j od konferencji międzynarodowych. Pomimo znacznego wzrostu liczby \ organizacji  międzynarodowych,  ich rozwój  nie  zastępuje konferencji międzynarodowych, które nadal są ważną formą stosunków międzynarodowych. Wiele konferencji międzynarodowych jest organizowanych .lub odbywa się pod auspicjami jakiejś organizacji międzynarodowej. Ponadto, niekiedy zdarza się, że konferencja międzynarodowa po zakończeniu jej pierwotnej fazy jest zwoływana ponownie. Następuje wtedy proces przekształcania się jej w organizację międzynarodową. Przykładem takiego procesu jest Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, od dnia l stycznia 1995 r. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
    Konfederacje definiowane są zazwyczaj jako związki państw. Różnica między zrzeszeniami państw a związkami państw nie jest całkiem wyraźna. Przyjmuje się, że organizacja międzynarodowa jest zrzeszeniem co najmniej trzech państw, a konfederacja może być związkiem nawet dwóch państw. Współczesnym przykładem konfederacji może być właśnie dwuczłonowa Senegambia obejmująca Senegal i Gambię, które w latach
84

1982-1989 posiadały organy konfederalne na wzór organów państwowych, zachowując jednak status oddzielnych podmiotów prawa międzynarodowego-
   Od organizacji międzynarodowych należy wreszcie odróżnić organy międzynarodowe dwóch lub więcej państw, odznaczające się stosunkowo prostą strukturą wewnętrzną. Do kategorii organów międzynarodowych należy przyporządkować bardzo liczne i różne komisje, na przykład rozejmowe, rzeczne czy współpracy gospodarczej. Przeważnie, choć nie zawsze, mają one charakter dwustronny.
   Podstawą prawną międzynarodowej organizacji rządowej jest umowa międzynarodowa zawarta przez państwa. Taka umowa międzynarodowa odgrywa rolę statutu organizacji międzynarodowej, regulując takie zagadnienia, jak jej cele i zasady, członkostwo, struktura, procedura głosowania i inne. Od treści umowy zależy kwestia, czy utworzona na jej podstawie organizacja międzynarodowa jest podmiotem prawa międzynarodowego. Wyjątkowy jest przepis konwencji ONZ o prawie morza z 1982 r., który wyraźnie stwierdza, że utworzona na jej podstawie Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego posiada osobowość prawno-międzynarodową16.
   Dla problemu podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji międzynarodowych bardzo duże znaczenie miała opinia doradcza Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie odszkodowania za straty poniesione w służbie Organizacji Narodów Zjednoczonych z dnia 11 kwietnia 1949 r.17 W opinii tej MTS uznał, że ONZ jest podmiotem prawa międzynarodowego, jest zdolna do posiadania praw i obowiązków międzynarodowych oraz ma zdolność do obrony swoich praw przez wysuwanie roszczeń międzynarodowych. Zdaniem Trybunału, nie oznacza to jednak, że jest ona państwem lub że jej prawa i obowiązki międzynarodowe są takie same jak państw. Tym bardziej nie jest ona „superpaństwem'', bez względu na to, co wyrażenie takie może znaczyć.
/      Najważniejszym elementem podmiotowości prawnomiędzynarodowej, / jaką może posiadać organizacja międzynarodowa, jest zdolność  traktatowa. Jej treścią jest zdolność zawierania umów międzynarodowych z państwami członkowskimi lub też z państwami nie należącymi do danej
       16 A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 410.
        17 International Court of Justice. Reports ofjudgments. Advisory Opinions and Orders, The Hague 1949.
85

i
 

organizacji międzynarodowej oraz z innymi organizacjami międzynarodowymi. Konwencja wiedeńska w sprawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z dnia 21 marca 1986 r. stanowi, że zdolność organizacji międzynarodowej do zawierania umów regulują przepisy tej organizacji, przez które należy rozumieć akty konstytucyjne, decyzje i rezolucje przyjęte zgodnie z tymi aktami oraz należycie ustaloną praktykę18. Jest charakterystyczne, że konwencja ta przewiduje możliwość przystąpienia do niej — oprócz wszystkich państw i Namibii — każdej organizacji międzynarodowej, która ma zdolność traktatową. Dokument przystąpienia takiej organizacji powinien zawierać deklarację poświadczającą, że ma ona zdolność traktatową. Formuła ta wskazuje, że zdolność taka nie jest przymiotem każdej organizacji międzynarodowej.
    Można wyróżnić cztery podstawowe rodzaje umów międzynarodowych zawieranych przez organizacje międzynarodowe;
    1) umowy w sprawie stałej siedziby organizacji lub czasowego przebywania organów organizacji na terytorium państwa członkowskiego lub też państwa nie należącego do danej organizacji,
  2) umowy w sprawie udzielania pomocy państwom przez organizację, j 3) umowy w sprawie stowarzyszenia państw z organizacją, : 4) umowy o współpracy i koordynacji działalności organizacji z innymi organizacjami międzynarodowymi.
    Inne elementy podmiotowości prawnomiędzynarodowej organizacji międzynarodowych stanowią rozwinięcie i konkretyzację ich zdolności traktatowej. Tak więc na podstawie statutów lub innych umów międzynarodowych korzystają one z przywilejów i immunitetów, które są zbliżone do przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Niektóre organizacje międzynarodowe dysponują biernym prawem legacji, co oznacza, że państwa członkowskie, a czasem także państwa nie będące członkami danej organizacji międzynarodowej, ustanawiają przy nich swoje stałe przedstawicielstwa mające status podobny do przedstawicielstw dyplomatycznych. Wreszcie, konwencja o odpowiedzialności xa szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z dnia 29 marca 1972 r.19 przewiduje, że organizacje międzynarodowe mogą ponosić odpowiedzialność międzynarodową za tego rodzaju szkody.
18 Tekst: „Revue Generale de Droit International Public" 1986, Nr 2, s. 504-505.
19 Dz.U. z 1973 r. Nr 27, póz. 154.

Rozdział V
TRZY ELEMENTY PAŃSTWA
§ 1. Terytorium
   Termin „terytorium" używany jest w prawie międzynarodowym w różnych znaczeniach. W sensie najbardziej ogólnym oznacza on przestrzeń, w której działają państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego.
   Z punktu widzenia geofizycznego należy wyróżnić pięć kategorii terytoriów, a mianowicie: 1) lądowe, 2) wodne, na które składają się wody śródlądowe i wody morskie, 3) podziemne, które rozciąga się zarówno pod terytorium lądowym, jak i terytorium wodnym, 4) powietrzne oraz 5) kosmiczne wraz z ciałami niebieskimi.
   Prawo międzynarodowe wyróżnia cztery kategorie terytoriów, a mianowicie:
1) podległe suwerenności poszczególnych państw,
    2) zależne, które nie podlegają suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, ewentualnie organizacja międzynarodowa,
    3) nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszystkich państw w celu ich działalności w kierunku określonym w umowach i zwyczajach międzynarodowych,
4) niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa.
   Najważniejszą kategorię terytoriów stanowią terytoria podległe suwerenności poszczególnych państw. Państwo jest organizacją terytorialną, toteż terytorium jest jego koniecznym elementem. Państwa jednak bardzo różnią się pod względem wielkości swoich terytoriów. Pomijając państwo watykańskie, ze względu na jego zupełnie wyjątkowy charakter, najmniejszym współcześnie państwem pod względem tery-
    
87
86
 

?v\
torialnym jest Monako (1,5 km2), natomiast największym państwem jest Rosja (17 075 000 km2).
    Najważniejszą częścią terytorialną państwa jest terytorium lądowe i często jest ono utożsamiane z całością jego terytorium. Do terytorium lądowego zaliczane bywają także wody śródlądowe, a więc rzeki, jeziora i kanały. Ponadto, w skład terytorium państwa wchodzą — z wyjątkiem państw śródlądowych — morskie wody przybrzeżne (morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne, a w przypadku państw archipelagowych także wody morskie między wyspami archipelagu) oraz wnętrze ziemi pod terytorium lądowym i morskim i wreszcie przestrzeń powietrzna położona nad terytorium lądowym i morskim.
    Terytorium lądowe państw może być ciągłe lub też rozczłonowane. Ten ; drugi przypadek występuje, jeśli do państwa należą wyspy oddzielone morzem pełnym od głównej części jego terytorium, lub też enklaw a, to jest część terytorium lądowego państwa otoczona całkowicie przez terytorium innego państwa lub państw. Przykładem enklawy może być Na-chiczewan będący częścią terytorium Azerbejdżanu oddzieloną od niego przez terytorium Armenii. Terminem półenklawy określa się natomiast część terytorium państwa tak samo oddzieloną od jego podstawowego terytorium, lecz mającą zarazem granicę morską. Przykładem ostatniego rodzaju może być okręg kaliningradzki, będący częścią terytorium Federacji Rosyjskiej, oddzieloną terytoriami innych państw. Przypadków zaś państw, w skład których terytoriów wchodzą wyspy oddzielone — nieraz na bardzo znaczną odległość — morzem pełnym, jest wiele.
    Stosunek państwa do jego terytorium określa się mianem suwerenności lub zwierzchnictwa terytorialnego. Treścią tego zwierzchnictwa jest podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa jego prawu i jurysdykcji. Jest to niezbędny element suwerenności państwa, bez którego nie mogłoby ono istnieć.
Władza państwa na jego terytorium jest wyłączna i całkowita^ Wyłączność władzy państwa oznacza, że na swoim terytorium nie dzieli ono jej z żadnym innym państwem. Do historii należy już instytucja k o n -dominium, która polegała na tym, że jakieś terytorium podlegało zwierzchnictwu dwu państw. Ostatnim przykładem zastosowania tej instytucji były Nowe Hebrydy (obecnie: Republika Yanuatu), stanowiące w latach 1906-1980 kondominium brytyjsko-francuskie. Przykład ten można jednak podawać z zastrzeżeniem, że według Karty Narodów Zjednoczonych było to terytorium niesamodzielne. Wielka Brytania i Frań-88

cja nie były więc suwerenami, tylko państwami odpowiedzialnymi za jego administrację. Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw z dnia 24 października 1970 r. stanowi, że na mocy Karty NZ terytoria kolonialne mają status odrębny i różny od terytorium państw, które nimi administrują1.
   Pełnię władzy państwa na jego terytorium należy rozumieć w tym sensie, że może ono tam czynić wszystko według swej woli, z wyjątkiem tego, co jest przedmiotem jego zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego państw nie można domniemywać, gdyż są one wyjątkiem w stosunku do zasady nakazującej jego poszanowanie.
    Ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państw są różnego rodzaju i można je klasyfikować według różnych kryteriów. Z punktu widzenia podstaw prawnomiędzynarodowych można je podzielić na te, które wynikają z powszechnego prawa międzynarodowego oraz te, których podstawą są umowy międzynarodowe, chociaż te pierwsze zostały także potwierdzone w różnych umowach międzynarodowych.
    Ograniczenia pierwszego rodzaju oparte są na zasadzie równości suwerennej i wynikającej z niej zasadzie wzajemności w stosunkach między państwami. Tak więc państwa nie powinny korzystać ze swego zwierzchnictwa terytorialnego w sposób, który stanowiłby naruszenie zwierzchnictwa innych państw, w szczególności państw sąsiednich. Dotyczy to na przykład korzystania z wód granicznych czy innych elementów środowiska naturalnego człowieka.
   Należy także wziąć pod uwagę, że prawo państwa do wykonywania jurysdykcji na swoim terytorium oraz nad wszelkimi znajdującymi się tam osobami i rzeczami trzeba kojarzyć z przywilejami i immunitetami przewidzianymi przez prawo międzynarodowe. Z przywilejów i immunitetów takich korzystają przedstawiciele innych państw w stosunku do siebie i członków swoich rodzin, a także do należących do nich rzeczy.
    Traktatowe ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego państw mogą być wprowadzone na rzecz bądź wszystkich państw tworzących społeczność międzynarodową, bądź też tylko niektórych państw. Tak więc konwencja dotycząca ustroju żeglugi na Dunaju z dnia 18 sierpnia 1948 r. przewiduje, że będzie ona wolna i otwarta dla obywateli, statków hand-
        1 K.  Kocot,  K.  Wolfke,   Wybór dokumentów do nauki prawa  międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1978, s. 531.
89

i
lowych i towarów wszystkich państw (art. 1), natomiast okręty wojenne tylko państw dunajskich mogą żeglować na Dunaju poza granicami państwa, pod którego banderą płyną i także pod warunkiem, że istnieje uprzednie porozumienie miedzy zainteresowanymi państwami (art. 29)2.
   Ograniczenia zwierzchnictwa państwa w stosunku do jego terytorium lądowego mogą polegać na obowiązku samodzielnego przeprowadzenia na , nim jakichś przedsięwzięć lub też na udostępnieniu go w jakimś zakresie innym państwom. Przykładem pierwszego rodzaju jest demilitaryza-c j a części lub nawet całego terytorium państwa. Demilitaryzacja może być częściowa, jeśli przewiduje jakieś ograniczenia w wykorzystaniu danego obszaru w celach wojskowych. Przykładem takiej demilitaryzacji są strefy, bezatomowe obejmujące całe terytoria niektórych państw. Tak więc państwa-strony układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej z dnia l lipca 1968 r. nie dysponujące bronią jądrową przyjęły odpowiednie zobowiązanie względem swoich terytoriów, znajdujących się pod ich jurysdykcją lub kontrolą.
    Demilitaryzacja całkowita zawiera obowiązek zlikwidowania istniejących urządzeń i wycofania sił zbrojnych, z wyjątkiem oddziałów porządkowych. Tak więc traktat pokoju z Włochami z dnia 10 lutego 1947 r. postanawiał, że Włochy odstępują Grecji wyspy Dodekanezu na prawach pełnej suwerenności, przy czym wyspy te będą i pozostaną na przyszłość zdemilitaryzowane (art. 14)3.
Obszary   zdemilitaryzowane   czasami   bywają   zarazem   obszarami
jzneutralizowanymi. Znaczy to, że nie mogą być na nich prowadzo-
J ne działania wojenne, co obciąża oczywiście nie tylko państwa będące ich
zwierzchnikami. Przykładem takiego obszaru są Wyspy Alandzkie, które
Finlandia zobowiązała się w konwencji z dnia 20 października 1921 r. nie
fortyfikować i zneutralizować4.
    Znacznie dalej idącym ograniczeniem zwierzchnictwa państwa jest stacjonowanie na jego terytorium sił zbrojnych innego państwa. Umowy międzynarodowe w tych sprawach przewidują różny zasięg ograniczeń. Tak więc umowa polsko-radziecka o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce z dnia 17 grudnia 1956 r.
       2 L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. III, Warszawa 1960, s. 320-330.
3 Tamże, s. 231.
       4 B. Winiarski, Wybór źródeł do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1938, s. 316-319.

utrzymywała w zasadzie jurysdykcję polską nad osobami wchodzącymi w skład wojsk radzieckich i członkami rodzin tych osób, a jurysdykcji podlegały one tylko w razie popełnienia przestępstw przeciwko ZSRR i jego obywatelom5. Wojska te opuściły już terytorium polskie i od dnia 18 września 1993 r. w Polsce nie ma już jakichkolwiek wojsk obcych, nie licząc krótkotrwałego pobytu w celach szkoleniowych.
    Instytucja baz wojskowych oznacza nieraz całkowite wyłączenie spod zwierzchnictwa państwa części jego terytorium na rzecz innego państwa. Tak więc Stanom Zjednoczonym przysługuje wykonywanie pełnej jurysdykcji w obrębie bazy wojskowej w Guantanamo, chociaż suwerenem tego obszaru pozostaje Kuba.
    Prawo międzynarodowe zna także instytucję dzierżawy, która polega na udzieleniu przez państwo zgody na administrowanie częścią jego terytorium wraz z ludnością lub bez niej przez inne państwo. Ostatnim przykładem dzierżawy w pełnym zakresie jest część Hongkongu, którą — wraz z całością tego terytorium — administruje Wielka Brytania, chociaż jego suwerenem są Chiny. W grudniu 1984 r. Chiny i Wielka Brytania podpisały umowę, która przewiduje, że Chiny odzyskają wykonywanie suwerenności na tym terytorium w 1997 r., zapewniając zarazem, że w ciągu 50 lat po tej dacie zachowa ono dotychczasowy ustrój.
   Przykładem ograniczonego zastosowania instytucji dzierżawy jest wydzierżawienie w 1962 r. od Finlandii przez ZSRR części Kanału Sajmeńskiego, w celach gospodarczo-komunikacyjnych.
    Terytoria lądowe poszczególnych państw są oddzielone od siebie granicami. Tylko niektóre państwa wyspiarskie nie mają takich granic.
   Granice państwa można rozumieć w dwojakim sensie. W sensie węższym jest to linia oddzielająca terytorium państwa od terytoriów innych państw, ewentualnie od terytoriów zależnych, oraz — z wyjątkiem państw śródlądowych — od morza pełnego. W sensie szerszym jest to płaszczyzna prostopadła do linii granicznej, co odpowiada temu, że terytorium państwa jest przestrzenią trójwymiarową i nie ogranicza się tylko do powierzchni kuli ziemskiej. Tym samym granica państwa rozgranicza również przestrzeń powietrzną oraz wnętrze ziemi. Terytorium państwa można wyobrazić sobie w postaci odwróconego stożka, którego wierzchołek znajduje się w środku kuli ziemskiej, a podstawę stanowi granica między przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną.
5 L. Gelberg, op. cit., s. 516-521.

91
90
 

Według ustawy o ochronie granicy państwowej z dnia 12 października 1990 r.6 granicą Rzeczypospolitej Polskiej jest powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną oddzielającą terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwowa rozgranicza również przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze ziemi (art. 1). Tradycyjny podział granic państw na naturalne i sztuczne nie ma znaczenia z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Prawnomiędzyna-rodową podstawą granic państw są umowy międzynarodowe oraz zwyczaj międzynarodowy. To pierwsze źródło jest obfitsze względem państw, których granice ulegały w przeszłości częstym zmianom. Niejednokrotnie zwyczajowo ustalone granice państw potwierdza się następnie w drodze umownej.
Ustalenie granicy państwa jest nieraz procesem złożonym z więcej niż
,   jednego aktu prawnomiędzynarodowego, z których każdy następny może
[   być konkretyzacją poprzedniego. Szczegółowe ustalenie granicy wraz
\   z naniesieniem jej na mapę określa się zazwyczaj jako delimitację.
Delimitacja powinna być zgodna z ogólniejszym określeniem i opisem
granicy państwa we wcześniejszej umowie międzynarodowej, jeśli została
ona zawarta. Ewentualne odchylenia ze względu na konkretne warunki
terenowe wymagają uzgodnienia przez państwa zainteresowane.
\      Od ustalenia granicy państwa należy odróżnić jej wytyczenie w terenie,
czyli  demarkację,  która polega na oznaczeniu przebiegu granicy
specjalnymi znakami. Naprawienie starych lub ustawienie nowych znaków
/granicznych nazywa się  redemarkacją.  Przy okazji redemarkacji
granicy dokonuje się niekiedy jej korekty, co stanowi drobną zmianę w jej
przebiegu.
   W praktyce nie wszystkie państwa mają oznaczone granice, co czasem wiąże się z granicznymi czy też terytorialnymi sporami między nimi. Spór graniczny dotyczy interpretacji umowy międzynarodowej ustanawiającej granicę. Natomiast spór terytorialny ma miejsce wtedy, kiedy jedno z państw kwestionuje sam tytuł prawnomiędzynarodowy innego państwa do jakiegoś terytorium.
"|         Przebieg linii granicznej na rzece zależy od porozumienia między | zainteresowanymi państwami. W razie braku szczegółowego porozumienia domniemanie przemawia na rzecz środka koryta (mediana) w przypadku rzek nieżeglownych oraz najgłębszego koryta (talweg) w przypadku rzek
Dz.U. z 1990 r. Nr 78, póz. 461.

żeglownych. Mosty na rzekach granicznych należą zazwyczaj po połowie do państw sąsiednich, niezależnie od biegu linii granicznych na tych rzekach. Wody stojące, którymi są jeziora i morza zamknięte, dzielone są \ między państwa nadbrzeżne według ich uznania.
   Różnice zdań między państwami co do statusu jakichś terytoriów niekoniecznie prowadzą do sporu międzynarodowego. Tak właśnie jest w przypadku Antarktydy. W pierwszej połowie XX wieku roszczenia do różnych części Antarktydy zgłosiło siedem państw: Argentyna, Australia, Chile, Francja, Norwegia, Nowa Zelandia oraz Wielka Brytania. Roszczenia opierano bądź na zasadzie pierwszeństwa odkrycia i zajęcia, bądź też na zasadzie sąsiedztwa z macierzystym terytorium lub ewentualnie na obu tych zasadach. Roszczenia Argentyny i Chile częściowo zachodzą na siebie, a ponadto są sprzeczne z roszczeniem Wielkiej Brytanii. Część Antarktydy (od strony Pacyfiku) nie stała się przedmiotem roszczeń. Roszczenia siedmiu państw nie spotkały się z uznaniem społeczności międzynarodowej, w szczególności Stany Zjednoczone i Związek Radziecki odmówiły ich uznania.
   Dnia l grudnia 1959 r. Afryka Południowa, Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Norwegia, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Radziecki podpisały układ w sprawie Antarktyki7. Układ ten stanowi, że Antarktyka, obejmująca kontynent Antarktydy, wyspy przyległe oraz wody morskie łącznie z lodowcami szelfowymi na południe od 60 równoleżnika, będzie wykorzystywana wyłącznie w celach pokojowych i zapewnia się swobodę badań naukowych na jej obszarze. Zarazem przewiduje on, że nie przesądza się roszczeń dotychczasowych, ale w okresie jego obowiązywania nie będą zgłaszane nowe roszczenia ani rozszerzane roszczenia dotychczasowe. Polska przystąpiła do układu antarktycznego w 1961 r.8 i bierze udział w posiedzeniach konsultacyjnych państw-stron tego układu.
    Antarktykę można określić mianem terytorium międzynarodowego. Istotną cechą statusu prawnomiędzynarodowego takiego terytorium jest to, że może ono być przedmiotem korzystania przez wszystkie państwa w sposób określony w umowach międzynarodowych. Tym samym terytorium międzynarodowe nie ma statusu terytorium niczyjego, które może być przedmiotem zawłaszczenia przez którekolwiek państwo.
7 L. Gelberg, op. cit, s. 543-548.
8 Dz.U. z 1961 r. Nr 46, póz. 237 i 238.

93
92
 

    Inaczej kształtował się status prawnomiędzynarodowy lądowych obszarów podbiegunowych wokół bieguna północnego, w stosunku do których przyjęto w praktyce tak zwaną teorię sektorów geograficznych. Według tej teorii państwa, które są położone wokół obszaru podbiegunowe-/ go północnego, to jest: Rosja, Norwegia, Dania, Kanada i Stany Zjed-j noczone, są zwierzchnikami terytoriów lądowych znajdujących się w sek-; torze wyznaczonym granicami ich terytoriów podstawowych. Tak więc zgodnie z dekretem z dnia 15 stycznia 1926 r. rosyjski sektor arktyczny obejmuje wszystkie wyspy położone między wybrzeżem północnym Rosji a biegunem północnym, z wyjątkiem terytoriów, nad którymi została uznana suwerenność innych państw. Chodzi tu o Spitsbergen oraz wyspy sąsiednie, których status prawny został ustalony w trybie międzynarodowym. Zgodnie z umową z 1920 r. suwerenność nad tym terytorium należy do Norwegii, ale może ono być wykorzystywane również przez inne państwa. W rezultacie Norwegia i Rosja mają tam stałe osady zajmujące się głównie wydobyciem węgla, natomiast Polska utrzymuje stałą stację badawczą.
Obecne granice państwa polskiego zostały ukształtowane w wyniku
umów międzynarodowych zawartych w końcowym okresie II wojny
światowej i wkrótce po jej zakończeniu w Europie. W umowie jałtańskiej
z dnia 11 lutego 1945 r. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek
Radziecki wyraziły przekonanie, że wschodnia granica Polski powinna biec
wzdłuż tzw. linii Curzona z odchyleniami na jej korzyść od pięciu do ośmiu
j kilometrów9. Było to stanowisko wyrażone bez udziału Polski i tym samym
nie wiążące jej pod względem prawnomiędzynarodowym. Stało się tak
dopiero wtedy, gdy Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej zawarł z rzą-
, dem ZSRR umowę o polsko-radzieckiej granicy państwowej z dnia 16 sier-
\ pnia 1945 r.10 Granica ta faktycznie istniała już od roku, aczkolwiek od tego
czasu nie miała ona należy tej podstawy prawnomiędzynarodowej. Wpraw-
/  dzie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zawarł z rządem ZSRR
j   porozumienie w tej sprawie już 27 lipca 1944 r.11, jednakże nie miał on
legitymacji prawnomiędzynarodowej  do jego zawarcia. Część granicy

polsko-radzieckiej na terenie byłych Prus Wschodnich została ustalona w układzie poczdamskim z dnia 2 sierpnia 1945 r.12 Dnia 5 marca 1957 r. Polska i Związek Radziecki podpisały układ o wytyczeniu tej części granicy polsko-radzieckiejl3.
    Prawnomiędzynarodową podstawę zachodniej granicy Polski stanowi układ poczdamski z dnia 2 sierpnia 1945 r. W układzie tym Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki, do których następnie przyłączyła się Francja, ustaliły, po zapoznaniu się ze stanowiskiem przedstawicieli Polski, że obszary na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego na zachód od Świnoujścia, wzdłuż rzeki Odry do ujścia Nysy Łużyckiej i wzdłuż Nysy Łużyckiej do granicy Czechosłowacji będą znajdować się pod administracją państwa polskiego14. Legitymacją prawno-międzynarodową do podjęcia takiej decyzji było objęcie przez cztery mocarstwa najwyższej władzy w Niemczech w wyniku kapitulacji bezwarunkowej niemieckich sił zbrojnych i upadku państwa niemieckiego jako podmiotu prawa międzynarodowego. Decyzja ta miała charakter ostateczny, o czym świadczy określenie przekazanych Polsce obszarów mianem byłych terytoriów niemieckich oraz postanowienie o wysiedleniu z tych obszarów ludności niemieckiej.
   Zachodnia granica Polski została uznana przez Niemiecką Republikę Demokratyczną w układzie o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko--niemieckiej granicy państwowej z dnia 6 lipca 1950 r.15 Natomiast Republika Federalna Niemiec — w przeciwieństwie do Polski — nie uważała układu o podstawach normalizacji ich stosunków wzajemnych z dnia 7 grudnia 1970 r. za uznanie prawnomiędzynarodowe granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej i granicę tę uznała dopiero w aktach prawno-międzynarodowych dotyczących zjednoczenia Niemiec16. Wreszcie, traktat graniczny z dnia 14 listopada 1990 r. potwierdził nienaruszalność obecnej granicy między Polską a Niemcami i zapewnił, że strony również w przyszłości nie będą wysuwały względem siebie jakichkolwiek roszczeń terytorialnych17.
    
     ' L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. III, Warszawa 1960, s. 117.
10 Dz.U. z 1946 r. Nr 2, póz. 5 i Dz.U. z 1947 r. Nr 35, póz. 167 i 168.
     " E. Basiński, Stosunki polsko-radzieckie w latach 1917-1945. Dokumenty i materiały, Warszawa 1967, s. 399^100.

12 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 24 i 26.         ,.,-,;   •     •,;  .    ,.:V,;f-,,  ....
13 Dz.U. z 1958 r. Nr 37, póz. 166 i 169.	."   ".                    -   ,   /,,'„,"
14 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 24 i 26.
15 Dz.U. z 1950 r. Nr 51, póz. 465 i z 1951 r. Nr 14, póz. 106 i 107.
16 Teksty: Zjednoczenie Niemiec, Warszawa (Polska Agencja Prasowa) 1990, S. 74-79.
17 Dz.U. z 1992 r. Nr 14, póz. 54.

95
94
 

    Południowa granica Polski jest zgodna z biegiem granicy polsko--czechosłowackiej i granicy czechosłowacko-niemieckiej istniejących na początku 1938 r. W stosunku do tej granicy przeprowadzono szczegółową delimitację, czego wynikiem stała się umowa z dnia 13 czerwca 1958 r. miedzy Polską a Czechosłowacją o ostatecznym wytyczeniu granicy państwowej18.
    Rozpad ZSRR i Czechosłowacji oraz zjednoczenie RFN i NRD spowodowały, że Polska graniczy obecnie nie z trzema, lecz siedmioma państwami: Rosją, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami i Niemcami. Zmiany te nie naruszają prawnomiędzynarodowych podstaw granic państwa polskiego. Skutki sukcesji państw nie dotyczą bowiem umów w sprawie granic miedzy państwami. Zachowuje wiec swą aktualność przepis ustawy z dnia 12 października 1990 r., który stanowi, że przebieg granicy państwowej z państwami sąsiednimi jest określony w umowach międzynarodowych zawartych przez Rzeczpospolitą Polską (art. 3).
    Wszelkie zmiany terytorium państwa są podporządkowane z punktu widzenia prawa międzynarodowego zasadzie integralności terytorialnej państw. Karta Narodów Zjednoczonych nakłada na wszystkie państwa obowiązek poszanowania integralności terytorialnej innych państw (art. 2 pkt 4). W konsekwencji, zakazane przez prawo międzynarodowe i nieskuteczne pod względem prawnomiędzynarodowym są wszelkie zmiany terytorialne dokonane w rezultacie użycia lub groźby użycia siły w stosunkach między państwami. Tym samym pojęcie aneksji zostało postawione poza prawem międzynarodowym.
   Rozwinięciem zasady integralności terytorialnej państw jest zasada nienaruszalności ich granic. Jej akceptacja oznacza uznanie istniejących granic i wyrzeczenie się roszczeń terytorialnych w stosunku do innych państw, nawet przy założeniu, że miałyby one być dochodzo-ne środkami pokojowymi. Taką zasadę przyjęły państwa w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z dnia l sierpnia 1975 r.19, w odniesieniu do granic państw europejskich.
    Zasada integralności terytorialnej państw nie wyklucza jednak zmian terytorialnych, możliwe są bowiem nabytki i ubytki terytorialne, które są zgodne z prawem międzynarodowym.
Rozróżnia się możliwość nabycia terytorium lądowego przez państwo

w sposób pierwotny i pochodny. Nabycie pierwotne ma miejsce wtedy, gdy państwo nabywa terytorium, które przed terminem nabycia nie podlegało zwierzchnictwu terytorialnemu innego państwa, natomiast przedmiotem nabycia pochodnego jest terytorium będące przedtem częścią terytorium innego państwa lub znajdujące się pod administracją innego państwa.
    Pierwotne sposoby nabycia terytorium przez państwa mają współcześnie całkiem znikome znaczenie. Są to mianowicie: zawłaszczenie terytorium niczyjego (terra nullius) oraz przyrost terytorium.
   Pierwszy z tych sposobów ma obecnie niemal wyłącznie charakter teoretyczny, wobec braku terytoriów niczyich. Ostatnim takim trochę znaczniejszym terytorium była wyspa Jan Mayen, zawłaszczona przez Norwegię w 1924 r. Drugi sposób pierwotnego nabycia terytorium przez państwo także nie odgrywa większej roli. Przyrost terytorium lądowego państwa kosztem morza pełnego może nastąpić w sposób naturalny, a więc wskutek działania sił przyrody, albo w sposób sztuczny, czyli w rezultacie pracy człowieka. Taka ewentualność z natury rzeczy dotyczy tylko państw mających dostęp do morza, a nie państw śródlądowych. Przesunięcia biegu rzek granicznych należą do innej kategorii zjawisk, gdyż rodzą one problemy wymagające uzgodnień między państwami sąsiednimi.
   O wiele większe znaczenie praktyczne mają pochodne sposoby nabycia terytorium przez państwo. Podstawową instytucją tego rodzaju jest cesja terytorialna, która polega na tym, że na podstawie umowy międzynarodowej jedno państwo przekazuje część swego terytorium innemu państwu. To pierwsze państwo nazywa się c e d e n t e m, a drugie — c e s -jonariuszem.
    Cesja terytorialna jest wprawdzie instytucją prawa międzynarodowego, która ma zastosowanie w warunkach pokoju, ale w historii wielokrotnie przewidywano ją w traktatach pokoju będących następstwem poprzednich wojen. Przykładem takiej praktyki może być traktat pokoju z Włochami z dnia 10 lutego 1947 r., w którym Włochy zrzekły się niektórych części swego terytorium na rzecz Francji, Jugosławii i Grecji20.
    Niekiedy cesja terytorialna ma postać szczególną, która pozwala ją kwalifikować jako cesję wzajemną, odpłatną czy też plebiscytarną.
    Cesja wzajemna zachodzi wtedy, gdy dwa państwa w trybie umownym zamieniają się jakimiś częściami swoich terytoriów. Każde
    
18 Dz.U. z 1959 r. Nr 25, póz. 159 i 160.
19 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 653-663.
96
20 L. Gelberg, op. cit, t. III, s. 227-231.
97
 

z nich występuje w roli zarówno cedenta, jak i cesjonariusza, aczkolwiek w stosunku do innego terytorium. Tego rodzaju cesja terytorialna nastąpiła na podstawie polsko-radzieckiej  umowy z dnia  15 lutego   1951  r.21 /  o zamianie odcinków terytoriów państwowych. W rezultacie tej umowy i   ZSRR cedował Polsce część terytorium w rejonie Bieszczad o powierzchni \ 480 km2, natomiast Polska cedowała na rzecz ZSRR południowo-wschodnią część ówczesnego województwa lubelskiego o takiej samej powierzchni. j        Cesja odpłatna polega na tym, że państwo cedent otrzymuje od państwa cesjonariusza w zamian za cedowane terytorium ustaloną między nimi w umowie międzynarodowej kwotę pieniędzy. Treścią takiej transakcji, jak w przypadku każdej cesji terytorialnej, jest przeniesienie zwierzchnictwa terytorialnego, a nie zmiana podmiotu własności. Najbardziej znanym przykładem cesji odpłatnej było odstąpienie przez Rosję Stanom Zjednoczonym Alaski za 7 200 000 dolarów w 1867 r. Ostatnim przykładem tego rodzaju cesji było odstąpienie przez Danię Stanom Zjednoczonym terytorium o nazwie Duńskie Indie Zachodnie za 25000000 dolarów w 1916 r. Obecnie terytorium to nazywa się Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych i ma charakter terytorium niesamodzielnego w rozumieniu XI rozdziału Karty Narodów Zjednoczonych.
|        Cesja plebiscytarna ma skomplikowaną konstrukcję prawno-międzynarodową. Przeprowadzenie plebiscytu nie jest koniecznym warunkiem legalności międzynarodowej każdej cesji terytorialnej. Wymaganie to — z punktu widzenia zasady samostanowienia narodów — można postawić w formie kategorycznej tylko w stosunku do terytoriów stanowiących odrębne całości etniczne. Jeśli jednak umowa międzynarodowa przewiduje plebiscyt, to wola ludności terytorium, które ma być obiektem cesji, warunkuje zmianę zwierzchnictwa terytorialnego. W historii politycznej Polski instytucja plebiscytu wystąpiła po pierwszej wojnie światowej, kiedy to traktat wersalski przewidział ją w odniesieniu do części Górnego Śląska, Warmii, Mazur i Powiśla.
    Jako oddzielną kategorię nabytków terytorialnych należy traktować l przypadki, kiedy terytorium państwa powiększa się w drodze z i n t e g -rowaniaz nim terytorium kolonialnego. Zdarzenie takie nie mieści się w pojęciu cesji terytorialnej. Cesja polega bowiem na zrzeczeniu się przez państwo suwerenności nad częścią jego terytorium i nabyciu nad tym terytorium suwerenności przez inne państwo. Przyjmując, że państwo

administrujące terytorium kolonialnym nie ma względem niego praw suwerennych, nie może ono przekazać ich komukolwiek.
   Proces dekolonizacji spowodował nie tylko powstanie kilkudziesięciu nowych państw, ale i przyrost terytoriów tych państw, do których inne terytoria kolonialne zostały przyłączone na zasadzie dobrowolności i równouprawnienia. Jeśli państwem takim jest dotychczasowa metropolia, to przyrost jego terytorium jest tylko formalny, gdyż sprowadza się do zmiany charakteru prawnego tego samego faktycznie władztwa terytorialnego. Jeśli terytorium kolonialne przyłącza się do innego państwa, to wtedy nabycie suwerenności nad nim jest bardziej wyraźne zarówno pod względem prawnym, jak i faktycznym. Tego rodzaju nabytki terytorialne w dotychczasowej praktyce stały się przeważnie udziałem państw, które same wcześniej powstały wskutek dekolonizacji. Tak więc Etiopia uzyskała Erytreę, Kamerun — Kamerun Południowy, Kanada — Nową Fundlandię, Nigeria — Kamerun Północny, Malaje — Borneo Północne i Sarawak.
   Pochodne nabycie jakiegoś terytorium przez państwo jest jednocześnie utratą tego terytorium przez inne państwo. Z natury rzeczy występuje to w każdym przypadku cesji terytorialnej. Natomiast dekolonizacja z punktu widzenia prawa międzynarodowego oznacza dla państwa kolonialnego tylko wygaśnięcie praw i obowiązków związanych z administrowaniem terytorium kolonialnym, a nie utratą suwerenności nad nim. Terytorium państwa może być także uszczuplone wskutek secesji jakiejś jego części, która uzyskuje status innego państwa. Tak więc terytorium Pakistanu znacznie zmniejszyło się po oderwaniu się jego wschodniej prowincji i przekształceniu jej w Bangladesz w 1971 r.
   Czymś innym niż utratą przez państwo praw suwerennych do części jego terytorium, czy też wygaśnięciem uprawnień do administrowania terytorium zależnym jest sytuacja, kiedy państwo rezygnuje z roszczeń i wycofuje się ze spornego terytorium. Tak zdarzyło się w przypadku Mauretanii, która po kilkuletnim okresie (1976-1979) sprawowania władzy na części Sahary Zachodniej zmieniła swe stanowisko i zawarła porozumienie z ruchem narodowowyzwoleńczym tego terytorium. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej z dnia 16 października 1975 r. stwierdził, że Sahara Zachodnia w czasie jej kolonizacji przez Hiszpanię nie podlegała suwerenności terytorialnej Maroka, ani Mauretanii22.
    
21 Dz.U. z 1951 r. Nr 31, póz. 242 i z 1952 r. Nr 11, póz. 63 i 64.

22 Yearbook of the United Nations 1975, s. 871-873.

99
98
 

§2. Ludność
    Stała ludność jest naturalnym składnikiem każdego państwa. Nawet państwo watykańskie, które ma charakter zupełnie wyjątkowy, ma swoją ludność w liczbie 766 osób (1988 r.).
    Państwa bardzo różnią się między sobą pod względem liczby ludności. Różnice wahają się od kilku tysięcy mieszkańców (Nauru — 9919 osób według danych z 1992 r.) do ponad miliarda (Chiny — l 158 230 000 osób
— pomijając ludność Tajwanu, liczącą ponad 20 milionów według danych z 1991 r.).
    Państwo jako suweren danego terytorium sprawuje zwierzchnictwo nad ludźmi znajdującymi się na tym terytorium. Zwierzchnictwu temu w pełnym zakresie podlegają wszystkie osoby przebywające na terytorium państwa, z wyjątkiem osób sprawujących funkcje organów innych państw lub też organizacji międzynarodowych. Osobom tym — na podstawie prawa międzynarodowego—przysługują przywileje i immunitety, co oznacza, że są one wprawdzie zobowiązane do poszanowania prawa państwa przyjmującego, ale wielu normom tego prawa nie podlegają, zwłaszcza tym, które mają zastosowanie w razie bezprawnego postępowania. Z tego względu nie traktuje się ich jako części składowej ludności państwa przyjmującego. | Z punktu widzenia prawa międzynarodowego ludność państwa dzieli się | Jna dwie kategorie — obywateli tego państwa oraz cudzoziemców.
    Obywatele stanowią główny substrat ludności państwa w sensie jakościowym i ilościowym. Zupełnie wyjątkowe i przejściowe są przypadki, kiedy w państwie przebywa więcej cudzoziemców niż własnych obywateli. Tak więc w Kuwejcie obywatele stanowili w 1993 r. 38,2% ogółu ludności tego państwa, aczkolwiek rząd kuwejcki postanowił przedsięwziąć środki zmierzające do zmiany tego stanu rzeczy.
Cała ludność państwa — zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy
— podlega prawu tego państwa. Regulowanie sytuacji prawnej osób podlegających jurysdykcji państwa należy do jego kompetencji wewnętrznej. Niektóre kwestie z tej dziedziny mają zarazem związek z prawem międzynarodowym. Ponadto, państwa zawierają między sobą umowy w sprawach dotyczących nie tylko cudzoziemców, ale i swoich obywateli. Praktyka ta jednak nie czyni z nich podmiotów prawa międzynarodowego. Obywatelstwo — określane jeszcze w niektórych państwach mianem poddaństwa — jest instytucją łączącą trwale pod względem prawnym jednostkę ludzką z państwem. Więź ta nie ulega zerwaniu wskutek wyjazdu

za granicę, toteż zwierzchnictwo osobowe państwa może przekraczać granice jego zwierzchnictwa terytorialnego. Obywatelstwo jest wprawdzie instytucją prawa państwowego, ale z funkcjonowaniem tej instytucji wiąże się kwestia rozgraniczenia zwierzchnictwa osobowego poszczególnych państw, co należy już do dziedziny prawa międzynarodowego.
   Wśród cudzoziemców można wyróżnić dwie kategorie osób. Pierwszą i zazwyczaj o wiele liczniejszą kategorię stanowią ludzie będący obywatelami innego lub ewentualnie innych państw. Drugą kategorię stanowią ludzie nie będący obywatelami żadnego państwa; określa się ich mianem bezpaństwowców lub apatrydów.
   Sprawy obywatelstwa państwa regulują w drodze swego ustawodawstwa. Prawo państwowe jednak powinno brać pod uwagę wymagania prawa międzynarodowego w tym zakresie. Tak więc konwencja z dnia 12 kwietnia 1930 r. w sprawie niektórych zagadnień dotyczących konfliktu ustaw w zakresie obywatelstwa stanowi, że każde państwo jest władne określić w swym ustawodawstwie, kto jest jego obywatelem, ale powinno to być zgodne z umowami międzynarodowymi i zasadami prawnymi ogólnie uznanymi w przedmiocie obywatelstwa (art. l)23.
   Ze względu na bardzo duże znaczenie instytucji obywatelstwa — zarówno dla państw, jak i dla jednostek — państwa powinny starać się uczynić zadość postulatowi, aby każdy człowiek był obywatelem jakiegoś państwa, ale tylko jednego. Powszechna deklaracja praw człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. głosi, że każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa24.
   Stanem niepożądanym jest przede wszystkim bezpaństwowość, która stawia jednostkę w sytuacji osoby pozbawionej macierzystego państwa i jego opieki. Niekorzystne konsekwencje może mieć także dwupańst-wowość (podwójne obywatelstwo), a tym bardziej wielopaństwowość (wielorakie obywatelstwo) prowadzące do konfliktu między obowiązkami względem różnych państw.
   Państwa zawierają między sobą umowy międzynarodowe mające na celu zapobieganie lub likwidowanie bezpaństwowości i wielopaństwowo-ści, ale dotychczas zjawisk tych nie udało się wyeliminować całkowicie ze stosunków międzynarodowych. Ich przyczyną są rozbieżności w ustawodawstwie poszczególnych państw dotyczącym nabycia i utraty obywatelstwa.
23 Dz.U. z 1934 r. Nr 27, póz. 217; z 1937 r. Nr 47, póz. 361 i 362 i Nr 77, póz. 568.
24 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 99.

100
101
 

    Nabycie obywatelstwa może nastąpić przede wszystkim przez urodzenie, ale także przez takie zdarzenia, jak zamążpójście czy adopcja. Czymś innym jest nadanie obywatelstwa cudzoziemcowi, a więc obywatelowi innego państwa, względnie bezpaństwowcowi. Od indywidualnego nadania obywatelstwa, czyli tak zwanej naturalizacji, trzeba odróżnić uznanie za obywateli mniejszych czy większych grup ludności w związku ze zmianami terytorialnymi.
    Jeśli chodzi o nabycie obywatelstwa przez urodzenie, to państwa stosują wobec tego zdarzenia albo zasadę krwi (ius sanguinis), albo zasadę ziemi (ius soli), albo też przyznają priorytet jednej z tych zasad względem drugiej. Rozbieżności ustawowe państw w tym zakresie mogą prowadzić zarówno do podwójnego obywatelstwa, jak i do bezpaństwowości. Pierwszy przypadek zdarzy się, gdy dziecko rodziców mających obywatelstwo państwa, które stosuje prawo krwi, urodzi się na terytorium państwa, które stosuje prawo ziemi. Drugi przypadek zdarzy się natomiast wtedy, gdy dziecko rodziców mających obywatelstwo państwa, które stosuje prawo ziemi, urodzi się na terytorium państwa, które stosuje prawo krwi.
    Polska ustawa o obywatelstwie z dnia 15 lutego 1962 r. oparta jest na zasadzie krwi, w rezultacie czego dziecko nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie, jeżeli oboje rodzice są obywatelami polskimi oraz jeżeli jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane, bądź jego obywatelstwo jest nieokreślone lub nie ma żadnego obywatelstwa (art. 4)25. Zasada ziemi stosowana jest pomocniczo wobec dziecka urodzonego lub znalezionego w Polsce, gdy oboje rodzice nie są znani bądź nie jest określone ich obywatelstwo lub nie mają żadnego obywatelstwa.
    Oprócz urodzenia także zamążpójście jest zdarzeniem, które może spowodować przeciwstawne skutki w świetle prawa o obywatelstwie różnych państw. Zagadnienie obywatelstwa kobiet zamężnych dawniej regulowano przeważnie w myśl maksymy, że „żona idzie za mężem". Według zaś konwencji z dnia 20 lutego 1957 r. ani zawarcie małżeństwa, ani jego rozwiązanie pomiędzy obywatelami dwóch państw nie wpływa samo przez się na obywatelstwo kobiety. Dotychczas 64 państwa są stronami tej konwencji. Polska przystąpiła do niej 3 lipca 1959 r.26
    Zarówno w związku z zamążpójściem, jak i przy wszelkich innych okolicznościach zmiany obywatelstwa, szczególnie ważne jest zharmonizo-
25 Dz.U. z 1962 r. Nr 10, póz. 49 z późn. zm.
26 Dz.U. z 1959 r. Nr 56, póz. 334 i 335.
102

wanie nabycia nowego obywatelstwa z utratą dawnego obywatelstwa. Sposobem uniknięcia podwójnego obywatelstwa jest przyznanie takim ludziom prawa opcji, czyli prawa wyboru jednego z dwu posiadanych obywatelstw.
    Utrata obywatelstwa może nastąpić w formie zwolnienia z obywatelstwa lub pozbawienia obywatelstwa. Zwolnienie z obywatelstwa łączy się na ogół z nabyciem obywatelstwa innego państwa, natomiast pozbawienie obywatelstwa jest aktem zupełnie wyjątkowym. Tak więc, według ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie, obywatel polski, który przebywa za granicą może być pozbawiony obywatelstwa polskiego, jeżeli naruszył obowiązek wierności lub działał na szkodę żywotnych interesów Polski, jeżeli nielegalnie opuścił terytorium Polski po dniu 9 maja 1945 r. lub odmawia powrotu do Polski, jeżeli uchyla się od wykonywania obowiązku wojskowego lub został za granicą skazany za przestępstwo stanowiące zbrodnię pospolitą (art. 15). Przepis ten wymaga daleko idącej zmiany.
    Problem zmiany obywatelstwa może powstać w razie zmian terytorialnych, zwłaszcza razie cesji terytorialnej. Zmiana obywatelstwa nie następuje, jeżeli umowa o cesji terytorialnej przewiduje przesiedlenie całej ludności na pozostałą część terytorium państwa-cedenta. Następuje to natomiast wtedy, gdy umowa cesyjna przewiduje zmianę obywatelstwa całej ludności cedowanego terytorium, co dawniej było regułą w stosunkach międzynarodowych.
    Rozwiązanie pośrednie polega na tym, że umowa o cesji terytorialnej przyznaje całej lub części ludności prawo wyboru między obywatelstwem państwa-cedenta a obywatelstwem państwa-cesjonariusza. Tak więc na podstawie umów polsko-radzieckich z jesieni 1944 r. osoby narodowości polskiej i żydowskiej, które zamieszkiwały przedwojenną wschodnią część terytorium państwa polskiego i które do dnia 17 wrześna 1939 r. miały obywatelstwo polskie, mogły wybrać obywatelstwo polskie lub radzieckie, przy czym z wyborem obywatelstwa polskiego wiązało się przesiedlenie. Inna rzecz, że można kwestionować legalność tej akcji, gdyż dotyczyła ona ziem, które w owym czasie stanowiły jeszcze de iure część terytorium państwowego Polski.
    Realizacja prawa państwa do określania, kto jest jego obywatelem nie jest obojętna dla innych państw. Z jednej bowiem strony obowiązkiem międzynarodowym państwa jest przyjęcie na swoje terytorium każdego swego obywatela. Z drugiej zaś strony państwo sprawuje w pewnym
103

r
zakresie jurysdykcje osobową nad swoimi obywatelami także wtedy, gdy znajdują się oni na terytorium innych państw oraz na terytoriach nie podlegających jurysdykcji żadnego państwa. Konsekwencją tego jest instytucja opieki dyplomatycznej, która polega na tym, że państwo może występować wobec innych państw i organizacji międzynarodowych w imieniu swoich obywateli, a jego obywatele mogą korzystać z opieki swego państwa podczas pobytu na terytoriach innych państw.
    W związku z tym pozostaje koncepcja, według której międzynarodowa skuteczność obywatelstwa, wyrażająca się w prawie opieki dyplomatycznej, zależy od rzeczywistego, a nie tylko formalnego związku jednostki z państwem. Koncepcja taka znalazła swój wyraz w wyroku Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Friedricha Notteboma, który — będąc obywatelem Niemiec i prowadząc interesy majątkowe w Gwatemali — nabył jesienią 1939 r. obywatelstwo Liechtensteinu bez nawiązania rzeczywistej więzi z tym państwem.
    Cudzoziemcem w jakimś państwie jest każda osoba nie będąca obywatelem tego państwa. W świetle prawa polskiego natomiast nie jest cudzoziemcem osoba będąca obywatelem innego państwa, jeśli zarazem ma ona obywatelstwo polskie.
   Wjazd cudzoziemca na terytorium państwa normalnie dochodzi do skutku w wyniku współdziałania dwóch państw, to znaczy państwa macierzystego oraz państwa obcego. Klasyczną formą indywidualnej zgody na międzynarodowy ruch osobowy jest ze strony państwa macierzystego paszport, a ze strony państwa obcego wiza. Paszport może wyrażać zgodę na wyjazd do jednego państwa, grupy państw lub do wszystkich państw świata. Z kolei wizy także mogą być różnego rodzaju, a więc są wizy tranzytowe, pobytowe lub imigracyjne.
    Zarówno wydanie paszportu swojemu obywatelowi, jak i udzielenie wizy cudzoziemcowi jest suwerennym aktem państwa. W praktyce nie ma państwa, które zamknęłoby całkowicie swoje granice przed wyjazdami swoich obywateli czy też wjazdami cudzoziemców. Taka postawa byłaby nawet sprzeczna z wynikającym z Karty Narodów Zjednoczonych nakazem utrzymywania przyjaznych stosunków między państwami. Niemniej jednak regulacja międzynarodowego ruchu osobowego należy do kompetencji wewnętrznej państw, które dokonują tego między innymi w drodze wydawania specjalnych aktów prawnych.
    W celu ułatwienia międzynarodowego ruchu turystycznego państwa zawierają umowy, w wyniku których procedura przekraczania granic

państwowych zostaje mniej lub bardziej uproszczona. Dotyczy to zarówno obowiązku posiadania paszportu, jak i obowiązku uzyskania wizy. Tego rodzaju ułatwienia mają miejsce na zasadzie wzajemności, chyba że państwa dobrowolnie zrezygnują z tego warunku. Tak więc niektóre państwa zachodnioeuropejskie jednostronnie zniosły obowiązek uzyskiwania ich wiz przez obywateli Stanów Zjednoczonych.
   Znoszenie obowiązku posiadania paszportu, jak i znoszenie obowiązku uzyskiwania wizy następuje w praktyce w stosunkach między państwami zaprzyjaźnionymi, zwłaszcza między państwami jednorodnymi pod względem polityczno-ustrojowym. Tak więc państwa członkowskie Rady Europy podpisały dnia 13 grudnia 1957 r. układ uprawniający ich obywateli do przekraczania granic każdego z nich na podstawie dowodów tożsamości, ale z zastrzeżeniem, że chodzi o pobyty trwające nie dłużej niż 3 miesiące. Polska zawarła już porozumienia o zniesieniu obowiązku uzyskiwania wiz w stosunkach z kilkudziesięcioma państwami europejskimi i innymi.
   Nadzwyczajną formą znalezienia się na terytorium innego państwa jest uzyskanie jego azylu. Treścią instytucji azylu jest prawo państwa do udzielenia schronienia cudzoziemcowi prześladowanemu ze względów politycznych przez jego państwo macierzyste lub inne państwo. Określenie politycznego charakteru przekonań czy działalności osób, które mogą ubiegać się o azyl w państwach obcych, należy do kompetencji tych państw. Taki charakter jest zazwyczaj przypisywany także przekonaniom i działalności religijnej i naukowej.
   Konstytucja polska z dnia 22 lipca 1952 r. w wersji pierwotnej zawierała przepis przewidujący udzielanie azylu obywatelom państw obcych prześladowanym za obronę interesów mas pracujących, walkę o postęp społeczny, działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową. W wersji zmienionej i pozostawionej w mocy ustawą konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. przepis ten ogranicza się do stwierdzenia, że obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą27. Rozszerzenie o bezpaństwowców kręgu osób, które mogą ubiegać się o azyl, jest uzasadnione merytorycznie i zgodne z prawem międzynarodowym.
    Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ z dnia 14 grudnia 1967 r. stanowi, że udzielenie azylu jest aktem pokojowym i humanitarnym. Azyl udzielony przez państwo
Dz.U. z 1991 r. Nr 119, póz. 514.

104
105
 

powinien być respektowany przez inne państwa. Prawo azylu nie przysługuje osobom winnym zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości28.
    Od azylu terytorialnego, polegającego na udzieleniu zgody na wjazd i osiedlenie się na terytorium państwa przyznającego azyl, należy odróżnić tak zwany azyl dyplomatyczny, który polega na udzieleniu schronienia w pomieszczeniach przedstawicielstwa dyplomatycznego w obcym państwie. Taką możliwość przewidują niektóre umowy miedzy państwami Ameryki Łacińskiej, natomiast powszechne prawo międzynarodowe nie zna tej instytucji.
Prawo polskie — oprócz udzielania azylu — przewiduje też możli-, wość nadania cudzoziemcowi statusu uchodźcy w rozumieniu konwen-| cji z dnia 28 lipca 1951 r. oraz protokołu z dnia 31 stycznia 1967 r.29 i Według tych aktów, uchodźcą jest osoba, która na skutek uzasadnionej l obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych, przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, a także osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i znajduje się, na skutek podobnej sytuacji poza państwem swojego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa.
    Każdy cudzoziemiec, bez względu na sposób, w jaki znalazł się na terytorium państwa obcego, podlega jurysdykcji tego państwa. Do kompetencji każdego państwa należy określenie reżimu prawnego dla cudzoziemców. Niekiedy państwa wydają specjalne akty prawne w tej sprawie. W Polsce obowiązuje ustawa z dnia 29 marca 1963 r. o cudzoziemcach30.
    Regulując status prawny cudzoziemców, państwo powinno uwzględnić zawarte przez siebie dwustronne umowy międzynarodowe, a także wielostronne umowy dotyczące praw człowieka. Państwo nie jest zobowiązane do całkowitego równouprawnienia cudzoziemców ze swoimi obywatelami, chyba że zobowiąże się do tego w umowie międzynarodowej. Konwencja z dnia 7 marca 1966 r. o zlikwidowaniu wszelkich form dyskryminacji
28 Human Rights. A Compilation of International Instruments, New York 1978, s. 97.
29 Dz.U. z 1991 r. Nr 119, póz. 515 i 517.
30 Dz.U. z 1963 r. Nr 15, póz. 77 z późn. zm.

rasowej specjalnie zastrzega, że jej postanowienia nie dotyczą różnic w traktowaniu swoich obywateli i cudzoziemców31.
   W praktyce całkowite zrównanie w prawach cudzoziemców ze swoimi obywatelami zdarza się bardzo rzadko. Najczęściej stosowany jest system równouprawnienia częściowego, w którym równouprawnienie obejmuje zasadnicze dziedziny życia, przy jednoczesnych ograniczeniach w zakresie praw politycznych, wykonywania niektórych zawodów czy niektórych praw majątkowych. Nieraz stosuje się klauzulę największego uprzywilejowania przyznającą obywatelom innego państwa takie same prawa, z jakich korzystają obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego, najbardziej uprzywilejowanego pod tym względem. Zarazem występuje zastrzeżenie, że korzystanie z praw przewidzianych dla cudzoziemców uwarunkowane jest wzajemnością.
   Opuszczenie terytorium państwa przez cudzoziemca zazwyczaj odbywa się w drodze wyjazdu mieszczącego się w ramach zezwolenia na przejazd lub pobyt w tym państwie. Szczególnymi formami opuszczenia terytorium państwa są ekstradycja i wydalenie.
   Ekstradycja polega na wydaniu państwu obcemu osoby ściganej przez nie za popełnienie przestępstwa. Ekstradycji dokonuje państwo, na terytorium którego taka osoba się znajduje. Z wnioskiem o ekstradycję występuje natomiast państwo, któremu przysługuje jurysdykcja karna wynikająca z faktu, że na jego terytorium zostało popełnione lub rozciągają się skutki popełnionego przestępstwa albo też dlatego, że sprawca przestępstwa jest jego obywatelem. Rozpatrując ekstradycję przestępców ze stanowiska prawa międzynarodowego, trzeba odróżnić sytuację, kiedy jest ona niedopuszczalna, od sytuacji, kiedy jest ona obowiązkowa.
   Ekstradycja jest niedopuszczalna w stosunku do osób, które dopuściły się lub są podejrzane o popełnienie tak zwanych przestępstw politycznych. Państwo może nie przyznać im azylu politycznego, ale w żadnym razie nie powinno ich wydawać państwom, z których strony istnieje groźba ścigania. Wyjątkiem od tej zasady jest tak zwana klauzula zamachowa przewidująca ekstradycję osób, które motywowane względami politycznymi dopuściły się zabójstwa osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe. Trzeba przy tym zaznaczyć, że ocena charakteru przestępstwa należy do państwa wydającego.
K. Kocot, K. Wolfke, op. cit, 466-480.

106
107
 

/ Powszechne prawo międzynarodowe nie nakazuje wydawania innym państwom sprawców przestępstw pospolitych. Prawnomiędzynaro-| dowy obowiązek wydawania przestępców tej kategorii powstaje tylko j w stosunkach między państwami, które zawarły umowę ekstradycyjną. W praktyce są to najczęściej umowy dwustronne. Przykładem regionalnej umowy ekstradycyjnej jest europejska konwencja o ekstradycji z dnia 13 grudnia 1957 r. Polska stała się stroną tej konwencji z mocą od dnia 13 września 1993 r.32
    Podstawową przesłanką wydania osoby innemu państwu jest popełnienie przez nią tak zwanego przestępstwa ekstradycyjnego, a więc czynu karalnego przewidzianego w umowie ekstradycyjnej. Przestępstwa te mogą być określane w dwojaki sposób. Metoda enumeracji polega na wymienieniu przestępstw będących podstawą ekstradycji, natomiast metoda eliminacji przyjmuje ogólną regułę, od której zastrzega się wyjątki. Tak więc umowa między Polską a Królestwem Serbów, Chorwatów i Słoweńców z dnia 4 maja 1923 r. przewidywała, że wydanie jest niedopuszczalne między innymi z powodu wykroczeń przeciwko ustawom celnym, podatkowym lub innym ustawom skarbowym33.
    Umowy ekstradycyjne z reguły zawierają zasadę, że podstawą wydania może być tylko czyn, który jest karalny zarówno w państwie proszącym, jak i w państwie wydającym. Uznają one też zazwyczaj tzw. zasadę specjalności, według której osobę wydaną można ukarać tylko za przestępstwo, które było podstawą ekstradycji.
   Często, aczkolwiek nie powszechnie, państwa wykluczają wydawanie swoich obywateli. Według polskiego kodeksu postępowania karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r. wydania należy odmówić, jeżeli osoba, której dotyczy wniosek o wydanie, jest obywatelem polskim albo korzysta w Polsce z prawa azylu. Wydania zaś można odmówić między innymi z tego powodu, że przestępstwo zostało popełnione na terytorium państwa polskiego albo na polskim statku wodnym lub powietrznym (art. 534 k.p.k.)34.
    Niezależnie od jakiejkolwiek umowy międzynarodowej państwa powinny wydawać sprawców zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Do tej kategorii przestępstw należy także zaliczyć piractwo morskie i powietrzne oraz terroryzm. ^
32	Dz.U. z 1993 r. Nr 70, póz. 307 i 308.
33	Dz.U. z 1929 r. Nr 2, póz. 16.
34	Dz.U. z 1969 r. Nr 13, póz. 96 z późn. zm.
108
    
Wydalenie polega na usunięciu jakiejś osoby przez państwo ze swego terytorium. Może to dotyczyć wyłącznie cudzoziemców, a nie swoich obywateli. Tak zwana banicja nie jest instytucją prawa międzynarodowego, a ewentualne jej stosowanie byłoby obecnie sprzeczne z prawami człowieka.
   Wydalenie może mieć formę skutecznego nakazu opuszczenia terytorium państwa lub też formę deportacji, czyli przymusowego odstawienia do granicy. Stosowanie wydalenia cudzoziemców powinno być ograniczone do przypadków naruszania przez nich prawa państwa pobytu i nie powinno mieć charakteru dyskryminacyjnego w stosunku do różnych państw.
§3. Władza	i
   Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego może realizować swoje uprawnienia i obowiązki wyłącznie przez organy, czyli ludzi sprawujących funkcje państwowe. Mówiąc o jakimkolwiek postępowaniu jakiegoś państwa, zawsze chodzi konkretnie o działania czy zaniechania organów władnych wyrażać wolę tego państwa. Dlatego też problematyka kompetencji organów państwa nie jest obojętna dla prawa międzynarodowego, aczkolwiek należy przede wszystkim do dziedziny prawa państwowego. Dotyczy to wszystkich organów państwa występujących w zakresie stosunków międzynarodowych, a więc nie tylko tych, które stale lub czasowo działają w imieniu państwa za granicą. Sfera reprezentacji zewnętrznej państwa jest bowiem przedmiotem uregulowania zarówno prawnopaństwowego, jak i prawnomiędzynarodowego.
   Konstytucje z natury swej są prawem poszczególnych państw. Dotyczy to wszystkich postanowień konstytucyjnych, nie wyłączając tych, które regulują stosunki międzynarodowe i nawet w tych przypadkach, kiedy expressis verbis posługują się pojęciami i normami prawnomiędzynarodo-wymi. Wtedy także mamy do czynienia z normami prawnokonstytucyj-nymi, tyle że dotyczącymi materii uregulowanych już w prawie międzynarodowym. Powstaje natomiast kwestia, czy takie normy prawnokon-stytucyjne są zgodne z odpowiednimi normami prawnomiędzynarodowymi.
   Należy jeszcze podkreślić, że nie wszystkie przepisy prawnokon-stytucyjne dotyczące spraw zagranicznych państwa dadzą się ocenić ze stanowiska prawa międzynarodowego. Nie podlegają takiej ocenie w szczególności przepisy, które uprawnienia przysługujące państwu jako całości na
109

mocy prawa międzynarodowego włączają do kompetencji różnych jego organów. Jest to bowiem zagadnienie, którego prawo międzynarodowe nie reguluje, pozostawiając je w sferze wyłącznej kompetencji państwa.
   Organy państw funkcjonujące w stosunkach międzynarodowych można klasyfikować według różnych kryteriów. Z punktu widzenia miejsca w hierarchii państwowej należy wyróżnić z jednej strony organy kierownicze, z drugiej zaś organy zajmujące pozycję podporządkowaną, przy czym w obrębie każdej z tych dwóch grup także istnieje zjawisko podporządkowania. Podział ten pokrywa się w zasadzie z podziałem organów państwa na te, które wykonują swe funkcje na terytorium własnym oraz te, które to czynią za granicą. Te pierwsze organy można określić jako wewnętrzne, te drugie — jako zewnętrzne.
   Organy kierownicze (wewnętrzne) państwa są elementami władzy najwyższej, która stanowi — obok terytorium i ludności — trzeci składnik państwa. Wprawdzie ich organizację i kompetencje określa prawo konstytucyjne poszczególnych państw, ale wytworzył się pewien schemat tych organów występujący we wszystkich państwach. Chodzi mianowicie o szefa państwa, parlament, rząd i jego premiera oraz ministra spraw zagranicznych.
    Wśród najwyższych organów państwa szczególną pozycję zajmuje parlament. Jego pozycja konstytucyjna, jako najwyższego organu przedstawicielskiego państwa, jest z reguły bardzo wysoka, choć faktyczna rola polityczna może być różna. Rzecz jednak w tym, że jeśli nawet parlament jest organem rzeczywiście kształtującym wolę państwa w dziedzinie jego stosunków międzynarodowych, to niekoniecznie oświadcza on tę wolę na zewnątrz ze skutkiem prawnomiędzynarodowym. W tej roli występują kierownicze organy wykonawcze państwa.
    Pierwszoplanową pozycję wśród organów państwa w zakresie stosunków międzynarodowych zajmuje tradycyjnie szef państwa. Prawo konstytucyjne rozstrzyga kwestię, który organ państwa jest jego szefem i jakie są jego uprawnienia zagraniczne. Uprawnienia te mogą polegać na rzeczywistym kształtowaniu polityki zagranicznej państwa, a mogą też ograniczać się do funkcji wyłącznie reprezentacyjnych.
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie ma istotnego znaczenia kwestia, czy szef państwa jest organem jednoosobowym (monarcha, prezydent), co jest regułą w państwach współczesnych, czy też wieloosobowym (rada państwa, prezydium parlamentu). W Polsce funkcje szefa państwa w latach 1952-1989 pełniła Rada Państwa, będąca organem
110

kolegialnym. W wykonywaniu niektórych uprawnień Radę Państwa reprezentował jej przewodniczący lub jeden z jego zastępców.
    Ze stanowiskiem szefów państw w ostatnich dziesiątkach lat zrównana była pozycja prawnomiędzynarodowa przywódców partii rządzących w państwach socjalistycznych, nawet jeśli nie sprawowali jakichkolwiek funkcji państwowych. Praktyka taka występowała nie tylko w stosunkach między państwami socjalistycznymi, ale powszechnie na arenie międzynarodowej. Dzisiaj należy ona już do historii, ale nadal obowiązują umowy międzynarodowe zawarte w ten sposób.
   Dawniej uważano, że kompetencja szefa państwa do reprezentowania państwa na zewnątrz jest nieograniczona i przyjmowano, że domniemanie tej kompetencji jest bezwzględne i niedopuszczające dowodu przeciwnego. Współcześnie należy także przyjmować takie domniemanie, ale z zastrzeżeniem oczywistych ograniczeń konstytucyjnych.
   Tak więc należy uważać, że niemiecko-czechosłowacki układ z dnia 15 marca 1939 r. był nieważny z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie tylko z tego względu, że był niewątpliwie wymuszony groźbą użycia siły czy nawet użyciem siły, ale również dlatego, że prezydent Czechosłowacji nie miał konstytucyjnego prawa zawrzeć z kanclerzem Rzeszy Niemieckiej układu, który oznaczał faktyczną likwidację państwa czechosłowackiego35.
    Kompetencje szefów państw, jak i innych kierowniczych organów państw w zakresie stosunków międzynarodowych — aczkolwiek wykazują wiele elementów zbieżnych czy podobnych — nie są jednakowe w różnych państwach i dokładnie można je przedstawić tylko w odniesieniu do poszczególnych państw.
   Według ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym36 prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa polskiego w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych. Stoi on na straży przestrzegania umów międzynarodowych oraz sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków zagranicznych (art. 28 ust. l i 2 oraz art. 32 ust. 1). Rozwinięciem i konkretyzacją tych ogólnych przepisów są postanowienia ustawy kon-
       35 W. Kulski, M. Potulicki, Współczesna Europa polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939, Warszawa-Kraków 1939, s. 341-345.
36 Dz.U. z 1992 r. Nr 84, póz. 426.
111

stytucyjnej przewidujące kompetencje prezydenta dotyczące trzech dziedzin stosunków międzynarodowych, a mianowicie: stosunków dyplomatycznych, umów międzynarodowych oraz stanu wojny.
    Zgodnie z art. 32 ust. 2 ustawy konstytucyjnej prezydent mianuje i odwołuje przedstawicieli pełnomocnych RP w innych państwach oraz przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw. Prezydent jest więc tym organem, który realizuje przysługujące państwu polskiemu prawo l e -g a c j i zarówno w jego postaci czynnej (wysyłanie swoich przedstawicieli dyplomatycznych), jak i biernej (przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych). Obydwa terminy użyte w przytoczonym przepisie — „przedstawiciele pełnomocni" i „przedstawiciele dyplomatyczni" — są tożsame; dotyczą one ambasadorów i posłów.
    Funkcje Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie umów międzynarodowych określają słowa „ratyfikuje i wypowiada" (art. 33 ust. l ustawy konstytucyjnej).
    Ratyfikacja jest zatwierdzeniem przez naczelny organ państwa umowy międzynarodowej, wobec której zostały już dokonane jakieś czynności przygotowawcze, ale nie nastąpiło jeszcze definitywne związanie się jej postanowieniami. Należy sądzić, że prezydent uczestniczy także w zawieraniu umów międzynarodowych, które nie przewidują wprawdzie ratyfikacji, ale jakiś równorzędny sposób ich przyjęcia, np. przystąpienie. Termin „ratyfikacja" w ujęciu naszego prawa konstytucyjnego należy rozumieć szerzej, obejmując nim również inne analogiczne sposoby przyjęcia umów międzynarodowych.
    Ustalając zasadę, że umowy międzynarodowe ratyfikuje prezydent, polska ustawa konstytucyjna z 1992 r. nie określa zakresu umów, które powinny podlegać ratyfikacji. Stanowi jednak, że ratyfikacja czterech kategorii umów międzynarodowych wymaga upoważnienia wyrażonego w ustawie. Są to umowy dotyczące granic państwa, sojuszów obronnych oraz umowy pociągające za sobą obciążenie finansowe państwa lub konieczność zmian w ustawodawstwie. Forma ustawy przesądza o konieczności uzyskania upoważnienia ze strony Sejmu i Senatu. Jest oczywiste, że upoważnienie takie powinno poprzedzać ratyfikowanie umowy międzynarodowej przez prezydenta. Konstytucyjna możliwość kwestionowania umowy międzynarodowej wiążącej już państwo polskie byłaby niedopuszczalna.
Wypowiedzenie umowy międzynarodowej jest sposobem zakoń-
112

czenia jej mocy obowiązującej w stosunku do państwa wypowiadającego przewidzianym w niej samej. Terminowi „wypowiedzenie" w art. 33 ust. l ustawy konstytucyjnej z 1992 r. można przypisywać znaczenie szersze, to znaczy obejmujące wszystkie zgodne z prawem międzynarodowym akty, które kładą kres zobowiązaniom z umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Wyposażając go w prawo wypowiadania umów międzynarodowych, ustawa ta zobowiązuje zarazem do zawiadamiania Sejmu i Senatu o dokonanych wypowiedzeniach.
    W zakresie ogłoszenia stanu wojny konstytucyjna rola prezydenta jest tylko zastępcza w stosunku do Sejmu. Artykuł 24 ustawy konstytucyjnej z 1992 r. przewiduje, że prezydent w okresie, gdy Sejm nie obraduje, postanawia o stanie wojny; zarówno Sejm, jak i prezydent mogą to uczynić jedynie w razie dokonania napadu zbrojnego na Rzeczpospolitą Polską albo w przypadku, gdy z umów międzynarodowych wynika konieczność wspólnej obrony przeciwko agresji. Przepis ten przyznaje obydwu tym organom państwa polskiego kompetencję wykonywania prawa do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej.
   Wyrażanie zgody na ratyfikowanie niektórych kategorii umów międzynarodowych oraz podejmowanie uchwał o stanie wojny w określonej sytuacji są jedynymi kompetencjami dotyczącymi stosunków międzynarodowych, w jakie konstytucja wyraźnie wyposaża Sejm. Jako najwyższy organ władzy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej Sejm jest uprawniony do sprawowania kontroli nad polityką zagraniczną państwa i do ustalania jej kierunków. Jedną ze stałych komisji sejmowych jest Komisja Spray* Zagranicznych.
    Szef państwa przebywając na terytorium innego państwa korzysta ze wszystkich przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, chyba że podróżuje incognito. Tym samym zarówno on, jak i towarzyszące mu osoby nie podlegają jurysdykcji obcego państwa.
    Uprzywilejowana sytuacja prawnomiędzynarodowa szefów państw jednak nie wyklucza ich odpowiedzialności międzynarodowej za zbrodnie międzynarodowe. Jedną z osób skazanych w procesie norymberskim w 1946 r. był admirał Karl Dónitz, pełniący funkcję szefa państwa w ostatnim okresie istnienia Rzeszy Niemieckiej.
    Stanowisko szefa państwa jest nieraz połączone ze stanowiskiem szefa rządu. Tak jest w państwach o ustroju prezydenckim, np. w Stanach Zjednoczonych. Natomiast w państwach, w których są one rozdzielone, różnie kształtują się ich wzajemne relacje. Z punktu widzenia
113

stosunków międzynarodowych jest to o tyle istotne, że bądź szef państwa, bądź też szef rządu — zależnie od tego, który z nich odgrywa ważniejszą rolę polityczną — uczestniczy w tak zwanych konferencjach na szczycie. Jest znamienne, że główny organ Organizacji Jedności Afrykańskiej nazywa się Konferencja Szefów Państw lub Rządów.
   Współcześnie bardzo ważną rolę polityczną w zakresie stosunków międzynarodowych państw odgrywają rządy. Są to organy kolegialne, przy czym szczególna rola przypada ich szefom, nazywanym zazwyczaj premierami.
    W stosunkach międzynarodowych przyjmuje się domniemanie kompetencji rządu i jego szefa. Ich oświadczenia traktuje się jako objawy woli państwa i są one wiążące dla państwa bez potrzeby specjalnych pełnomocnictw. Szef rządu przebywający za granicą korzysta z wszystkich przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.
    W myśl ustawy konstytucyjnej z dnia 17 października 1992 r. Rada Ministrów (Rząd) utrzymuje stosunki i zawiera umowy z rządami innych państw oraz z organizacjami międzynarodowymi (art. 52, ust. 2, pkt 7). Termin „umowy z rządami innych państw" jest węższy od terminu „umowy z innymi państwami", gdyż obejmuje tylko te spośród umów międzypaństwowych, w których rządy występują jako organy je zawierające.
    W skład rządu każdego współczesnego państwa wchodzi osoba zajmująca się sprawami zagranicznymi; zazwyczaj jest to minister spraw zagranicznych. Niekiedy jego tytuł jest inny, np. sekretarz stanu w USA.
    Minister spraw zagranicznych lub jego odpowiednik jest członkiem rządu i zarazem szefem urzędu państwowego pod nazwą Ministerstwo Spraw Zagranicznych lub inną (na przykład Departament Stanu w USA). Z reguły jest to urząd zajmujący się wyłącznie stosunkami międzynarodowymi państwa. Tylko w niektórych małych państwach sprawy zagraniczne są połączone w jednym urzędzie z innymi sprawami państwowymi. Czasami zaś zdarza się, że kierownictwo ministerstwa spraw zagranicznych powierza się premierowi lub jego zastępcy.
    Minister spraw zagranicznych reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych bez potrzeby posiadania specjalnych pełnomocnictw. Jego oświadczenia są dla państwa wiążące pod względem prawnomiędzy-narodowym. Przebywając na terytorium innego państwa, minister spraw zagranicznych korzysta ze wszystkich przywilejów i immunitetów dyplomatycznych i tym samym nie podlega obcej jursydykcji.
114
    
Zajmując się stałym kierowaniem sprawami zagranicznymi państwa, minister spraw zagranicznych wykonuje bardzo wiele różnych czynności, a niektóre z nich należą do jego kompetencji z mocy prawa międzynarodowego. Dotyczy to na przykład powoływania charges d'affaires. Do zakresu jego działania należy w szczególności reprezentowanie i ochrona interesów państwa i jego obywateli za granicą oraz kierowanie działalnością przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych.
   Minister spraw zagranicznych również koordynuje działalność innych centralnych urzędów państwowych w dziedzinie stosunków zagranicznych. Potrzeba taka wynika stąd, że współcześnie stosunki te są rozbudowane w takim stopniu, że wymagają specjalistycznego traktowania i nie mogą być prowadzone bezpośrednio przez ministerstwo spraw zagranicznych; przede wszystkim dotyczy to współpracy gospodarczej z zagranicą. Niezbędne jest również zapewnienie, aby wszystkie elementy polityki zagranicznej państwa stanowiły spójną całość. W myśl ustawy z dnia 29 maja 1974 r. do zakresu działania ministerstwa spraw zagranicznych Polski należy m.in. polityczne kierowanie działalnością ministrów (kierowników urzędów i instytucji centralnych) w dziedzinie stosunków z zagranicą37.
   Funkcjonowanie najwyższych organów państwa ulega czasem zakłóceniu do tego stopnia, że odbija się to na jego stosunkach zagranicznych. Dzieje się tak przede wszystkim w sytuacji, kiedy do władzy dochodzi rząd w sposób niekonstytucyjny, zwłaszcza w drodze zamachu stanu. Powstaje wówczas problem uznania rządu ze strony innych państw, co trzeba odróżnić od problemu uznania państwa. W tym drugim przypadku bowiem chodzi o uznanie nowego podmiotu prawa międzynarodowego, natomiast w pierwszym przypadku o uznanie organu tego podmiotu powołanego do reprezentowania go w stosunkach z innymi podmiotami.
   Należy zwrócić uwagę na to, że termin „rząd" w stosunkach międzynarodowych jest używany w dwóch znaczeniach. W znaczeniu węższym oznacza on naczelny organ administracji państwowej, natomiast w znaczeniu szerszym termin ten jest synonimem najwyższych władz państwa i tak zazwyczaj jest on rozumiany, jeśli chodzi o problem uznania międzynarodowego.
   Z punktu widzenia prawa międzynarodowego konstytucyjna legalność rządu jest rzeczą obojętną. Próbą wprowadzenia legitymizmu konstytucyjnego do stosunków międzynarodowych była tak zwana doktryna Tobara (od
Dz.U. z 1974 r. Nr 21, póz. 115.
115

nazwiska ministra spraw zagranicznych Ekwadoru) powstała w 1907 r. Głosiła ona, że państwa dopóty nie powinny uznawać rządu innego państwa, który doszedł do władzy w wyniku zamachu stanu, dopóki swobodnie wybrany organ przedstawicielski nie zaakceptuje jego władzy. Reakcją na tę doktrynę była tak zwana doktryna Estrady (od nazwiska ministra spraw zagranicznych Meksyku) sformułowana w 1930 r. Według tej doktryny państwa nie powinny uzależniać uznania rządów innych państw od sposobu, w jaki doszły one do władzy.
    Według prawa międzynarodowego legitymacja międzynarodowa rządu opiera się na dwóch przesłankach, a mianowicie: (,;,.''• S^śSc- JO^R',
1) jego władza na terytorium państwa powinna być efektywn a,<c-
2) powinien on mieć charakter rodzimy.
    Efektywność władzy rządu jest stosunkowo łatwiejsza do ustalenia, aczkolwiek też czasem bywa kontrowersyjna. W przypadku jej utraty częściowej lub zupełnej należy odróżnić dwie sytuacje, zależnie od tego, na rzecz kogo nastąpiła utrata efektywności. Inaczej bowiem trzeba oceniać utratę władzy na rzecz rywalizującej siły politycznej wewnątrzpaństwowej, inaczej zaś wtedy, gdy jest to wynikiem groźby czy też użycia siły ze strony innego państwa czy grupy państw.
    W pierwszym przypadku inne państwa powinny uznać — unikając wszakże pośpiechu — rząd sprawujący efektywną władzę na całym lub przynajmniej na większej części terytorium danego państwa. Jednakże rząd nie traci prawa do reprezentacji międzynarodowej nawet w przypadku, kiedy całe terytorium państwa znajdzie się pod okupacją innego państwa lub państw, zwłaszcza jeśli są dowody na to, że nadal cieszy się on poparciem swego społeczeństwa. Dowodzi tego uznanie ze strony innych państw rządów ośmiu państw na emigracji w czasie II wojny światowej, w tym rządu polskiego w latach 1939-1945. Również niewątpliwy był status rządu kuwejckiego podczas okupacji wojennej Kuwejtu przez siły zbrojne Iraku.
    Bardziej skomplikowany jest problem reprezentacji państwa w stosunkach międzynarodowych w sytuacji, gdy na jego władzę mają wpływ nie tylko czynniki wewnętrzne, ale i zewnętrzne. Współcześnie nie są rzadkie przypadki interwencji zbrojnej państw podejmowanej w tym celu, aby rządzić w innych państwach przy pomocy uległych sobie rządów. W tego rodzaju sytuacjach zasada efektywności jest nie wystarczająca i musi być uzupełniona, a w skrajnych przypadkach nawet zastąpiona zasadą rodzimości rządów.
Rodzimy charakter rządu polega nie tylko na pochodzeniu jego

członków, ale i na dostatecznym stopniu jego niezależności od rządów innych państw. Występowanie tego drugiego elementu jest czasem kwestionowane. W szczególności wiele państw odmawia uznania rządów, które doszły do władzy dzięki pomocy wojskowej innych państw. Jako przykład służyć mogą rządy Afganistanu i Kambodży, które przez wiele lat nie były uznawane przez większość państw świata, nawet wówczas, kiedy obce siły zbrojne — odpowiednio ZSRR i Wietnamu — zostały wycofane z ich terytoriów.
   Z uwzględnieniem obydwu zasad prawa międzynarodowego dotyczących uznania rządów powinien być rozstrzygany problem, kiedy dwa rządy pretendują do reprezentowania tego samego państwa w stosunkach międzynarodowych. Sytuacja taka na dłuższy czas może powstać szczególnie w wypadkach interwencji państw obcych.
   Bardzo skomplikowana sytuacja, jaka istniała w Polsce od lipca 1944 r. do lipca 1945 r., kiedy na terytorium polskim przebywały siły zbrojne ZSRR, utrudnia rozstrzygnięcie kwestii, w jakim czasie rząd emigracyjny utracił, a rząd krajowy uzyskał prawo reprezentowania państwa polskiego na forum międzynarodowym. Można uważać, że w tym okresie polski rząd emigracyjny w Londynie był rządem de iure, natomiast Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rząd Tymczasowy były rządami de facto. Prawo międzynarodowe zna takie rozróżnienie, aczkolwiek wynikające z niego konsekwencje prawnomiędzynarodowe nie są całkiem jednoznaczne. Utworzenie Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej i jego szerokie uznanie międzynarodowe zakończyły okres dwoistości w zakresie reprezentacji międzynarodowej Polski.
   Nowym elementem w zakresie instytucji uznania rządu w prawie międzynarodowym mogą stać się rezolucje Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa ONZ, których wykonanie poparte groźbą użycia siły doprowadziło w 1995 r. do przywrócenia władzy rządu konstytucyjnego Haiti. Jest znamienne, że ta bezprecedensowa w historii Organizacji Narodów Zjednoczonych akcja została uzasadniona nie tym, że zamachu stanu w tym państwie dokonano z pomocą państw innych, lecz tym, że jego rząd niekonstytucyjny dopuszczał się naruszania demokracji i praw człowieka na masową skalę38.
       38 Resolutions and decisions adopted by the General Assembly during its forty-ninth session, t. I, 20 September - 23 December 1994, s. 32-33.
    
116
 

Rozdział VI
OBSZARY WODNE, PODWODNE, POWIETRZNE l KOSMICZNE
§ 1. Rzeki i kanały morskie	«
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego rzeki i kanały morskie mają tę wspólną cechę, że będąc wodami śródlądowymi stanowią części terytoriów państw, na których się znajdują, toteż podlegają zwierzchnictwu tych państw, przez terytoria których przepływają czy też na terytoriach których są urządzone. Różnica zaś między innymi polega głównie na tym, że ograniczenia tego zwierzchnictwa są mniejsze w odniesieniu do rzek, natomiast są większe w stosunku do kanałów morskich.
    Geograficzna klasyfikacja rzek nie pokrywa się całkowicie z ich klasyfikacją opartą na prawie międzynarodowym. Ta pierwsza przewiduje podział na rzeki narodowe, które w całości płyną na terytorium tego samego państwa, rzeki graniczne, które w części lub w całości swego biegu rozgraniczają terytoria dwóch lub więcej państw oraz rzeki wielonarodowe, które przepływają przez terytoria dwóch lub więcej państw. • Dla prawa międzynarodowego istotna jest okoliczność, czy zwierzchnictwo państwa — zwierzchnika terytorialnego nad daną rzeką jest ograniczone na rzecz innego państwa lub państw. Ograniczenie takie jest możliwe za zgodą tego pierwszego państwa, wyrażoną w umowie międzynarodowej.
    Zdarza się to rzadko wobec rzek narodowych, gdyż państwa z reguły pozostawiają je wyłącznie do własnego użytkowania. W wypadku rzeki granicznej pojawia się wiele problemów wynikających z faktu wspólnego jej użytkowania, które wymagają regulacji. Regulacja ta następuje w drodze umów między państwami sąsiednimi. Jej zakres jest funkcją stanu współpracy między tymi państwami w ogóle. Od zgody obu tych państw zależy
118

ewentualne udostępnienie żeglugi na rzece granicznej innym państwom. Przykładem typowej rzeki granicznej jest Odra (w części jej biegu) oraz Nysa Łużycka (od jej ujścia aż do granicy z Czechami). Polska zawarła umowy międzynarodowe o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych z trzema sąsiadami — Niemcami (NRD), Czechosłowacją i Związkiem Radzieckim.
   Rzeka wielonarodowa w sensie geograficznym, jeśli jest żeglowna i ma znaczenie międzynarodowe, może stać się rzeką międzynarodową w sensie prawa międzynarodowego. Następuje to w drodze zawarcia przez państwa nadbrzeżne umowy międzynarodowej, na podstawie której zostaje ustanowiona swoboda żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw. Zakres swobody określa właśnie ta umowa, ewentualnie także dalsze porozumienia uzupełniające.
   Źródłami prawa międzynarodowego rzecznego są umowy, w których państwa sformułowały niektóre ogólne pojęcia i zasady z tego zakresu oraz umowy międzynarodowe dotyczące poszczególnych rzek o znaczeniu międzynarodowym. Umowy pierwszego rodzaju są bardzo nieliczne. Można tutaj wymienić niektóre postanowienia aktu końcowego kongresu wiedeńskiego z 1815 r.1 oraz konwencję i statut o ustroju dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym z dnia 20 kwietnia 1921 r.2 Umów drugiego rodzaju jest więcej i dotyczą one między innymi takich rzek, jak Dunaj i Ren w Europie oraz Kongo i Niger w Afryce.
   Przedmiotem umiędzynarodowienia w przypadku rzek nie są one same jako terytorium o określonych właściwościach geofizycznych, lecz prawo uprawiania żeglugi po nich. Państwa nadbrzeżne zachowują zwierzchnictwo terytorialne nad rzekami międzynarodowymi, chociaż w pewnym stopniu staje się ono ograniczone. Najdalej idące ograniczenie ma miejsce w przypadku, jeśli zarządzanie sprawami żeglugi należy do komisji rzecznej, w skład której wchodzą nie tylko państwa nadbrzeżne, ale także państwa nienadbrzeżne. Tak jest w przypadku Centralnej Komisji Żeglugi na Renie.
    Bardzo ważnym przykładem rzeki międzynarodowej jest Dunaj płynący przez terytorium Niemiec, Austrii, Czech, Słowacji, Węgier, Jugosławii, Rumunii, Bułgarii i Ukrainy. Jest on umiędzynarodowiony od połowy
       1 B. Winiarski, Wybór źródeł do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1938, s. 16-17.
2
Tamże, s. 292-302.
119

XIX w. Obecnie obowiązuje konwencja belgradzka z dnia 18 sierpnia 1948 r.3, według której żegluga na Dunaju od Ulmu do Morza Czarnego jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości. Komisja Dunaju, która sprawuje nadzór nad stosowaniem tej konwencji, składa się tylko z przedstawicieli państw nadbrzeżnych. Państwa te są odpowiedzialne za utrzymanie swoich odcinków Dunaju w stanie żeglowności, chyba że chodzi o roboty, których przeprowadzenie przekracza możliwości każdego z nich osobno.
    Współcześnie rzeki o znaczeniu międzynarodowym mogą być wykorzystywane także dla celów przemysłowych czy nawadniania ziemi, a więc dla celów nieżeglugowych. W związku z tym państwa zawierają umowy o podziale zasobów wodnych. Zasady dotyczące sprawiedliwego korzystania z wód rzecznych w celach nieżeglugowych nie zostały jeszcze skodyfikowane. Można jednak uważać za już obowiązującą zasadę, że państwa nie mają prawa przeprowadzania na swoim terytorium takich prac hydrotechniczych, które pozbawiłyby wody państwa położone w dolnym biegu rzeki, ani takich, które prowadziłyby do zanieczyszczenia środowiska naturalnego w państwach sąsiednich.
   Kanał morski jest sztucznym połączeniem dwóch mórz. Jeśli morza te są otwarte dla żeglugi międzynarodowej, to łączący je kanał ma znaczenie międzynarodowe, lecz jako zbudowany na terytorium jednego państwa podlega on jego jurysdykcji i pod tym względem przypomina status rzeki. Dopiero kiedy państwo-zwierzchnik terytorialny kanału morskiego zawrze umowę międzynarodową, w której zobowiąże się do udostępnienia drogi wodnej kanału innym państwom, kanał uzyskuje charakter międzynarodowy. Przedmiotem umiędzynarodowienia jest przy tym tylko prawo uprawiania żeglugi, a nie kanał jako urządzenie techniczne, pewien obszar czy przedmiot własności. Dlatego Egipt, wydając dekret z dnia 26 lipca 1956 r. o nacjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego4, w związku z którym Wielka Brytania i Francja dokonały interwencji zbrojnej, nie naruszył swoich obowiązków międzynarodowych co do wolności żeglugi na tym kanale.
    Obecnie istnieją trzy międzynarodowe kanały morskie. Kanał Sueski, położony na terytorium Egiptu, został umiędzynarodowiony na podstawie

konwencji konstantynopolitańskiej z dnia 29 października 1888 r.5 Egipt w tym czasie był częścią składową Turcji, a następnie stał się sukcesorem postanowień tej konwencji.
    Status Kanału Panamskiego opiera się głównie na umowie brytyjsko--amerykańskiej z dnia 18 listopada 1901 r. oraz panamsko-amerykańskiej z dnia 18 listopada 1903 r.6 Na podstawie tej drugiej umowy Stany Zjednoczone uzyskały prawo wieczystego użytkowania i administrowania pasem ziemi o szerokości 10 mil w celu budowy, eksploatacji i ochrony kanału, w zamian za pewną kwotę pieniędzy. Według układu z dnia 7 września 1977 r. reżim ten ma wygasnąć w dniu 31 grudnia 1999 r., ale kanał zachowa charakter międzynarodowej drogi wodnej7.
    Kanał Kiloński wywodzi swój charakter międzynarodowy z traktatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 r.8 W 1936 r. Niemcy jednostronnie odstąpiły od postanowień traktatu wersalskiego dotyczących tego kanału, uzależniając od swej zgody przepływ obcych okrętów wojennych. Po II wojnie światowej przywrócono jednak stosowanie poprzedniego reżimu.
   Wspomniane umowy międzynarodowe określają prawa i obowiązki zarówno państw, na terytorium których znajdują się międzynarodowe kanały morskie, jak i wszystkich innych państw mogących korzystać z uprawiania żeglugi po tych kanałach. Podmiotami uprawnionymi do żeglugi po międzynarodowym kanale morskim są bowiem nie tylko państwa-strony umowy będącej podstawą umiędzynarodowienia takiego kanału, ale wszystkie państwa świata.
   Umowy międzynarodowe dotyczące kanałów morskich ustanawiają zasadę wolności przepływu dla wszystkich statków handlowych i okrętów wojennych niezależnie od ich bandery nie tylko w czasie pokoju, ale i w czasie wojny. Tylko postanowienia traktatu wersalskiego zastrzegają, że Kanał Kiloński będzie zawsze wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich państw pozostających w stanie pokoju z Niemcami. Ponieważ Kanał Sueski stanowi wolne przejście nawet dla okrętów państw wojujących, żadne działania nieprzyjacielskie nie mogą być prowadzone w jego obrębie oraz w portach dających do niego dostęp, jak również na wodach morskich w promieniu trzech mil
    
       3 L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomacji, Wybór dokumentów, t. III, Warszawa 1960, s. 320-330.
4 Tamże, s. 511-513.
120

5 Tamże, t. I, Warszawa 1954, s. 153-156.
6 Tamże, s. 180-181 i 187-189.
7 Zbiór dokumentów, PISM, 1977, Nr 9, s. 1207-1244.
8 L. Gelberg, op. cit., t. II, s. 60-61.
121

od tych portów. Zasady te zostały także przyjęte w stosunku do żeglugi na Kanale Panamskim.
   Jak widać, reżim prawnomiędzynarodowy kanałów morskich różni się
dość znacznie od reżimu rzek międzynarodowych. Inna rzecz, że był on
w przeszłości wielokrotnie naruszany, zwłaszcza w odniesieniu do Kanału
Kilońskiego i Kanału Sueskiego.	r,;.*i' :
§ 2. Morskie wody przybrzeżne         s e ,
    Status prawnomiędzynarodowy obszarów morskich i podmorskich jest wypadkową dwóch przeciwstawnych tendencji — do poddawania ich zwierzchnictwu terytorialnemu poszczególnych państw nadbrzeżnych z jednej strony oraz do uznawania ich za domenę społeczności międzynarodowej z drugiej strony. W rezultacie status ten jest różny względem różnych obszarów morskich i podmorskich.
    Jeżeli chodzi o obszary morskie, to należy wyróżnić trzy podstawowe kategorie:
    1) wody morskie, które wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego i tym samym podlegają jego zwierzchnictwu terytorialnemu; można je l  określić łącznie jako morskie  wody  przybrzeżne,
    2) wody morskie, które nie wchodzą w skład terytorium państwa nadbrzeżnego, ale na których państwo ma wyłączność uprawnień w nie-\   których dziedzinach i które można określić łącznie jako   morskie i   strefy  specjalne,
3) morze  otwarte.
    Źródłem prawa międzynarodowego morskiego był do niedawna głównie zwyczaj i nadal odgrywa on dużą rolę w sprawach morskich. Dopiero na konferencji genewskiej w 1958 r. dokonano dość obszernej kodyfikacji tego działu prawa międzynarodowego, przyjmując cztery konwencje: 1) o morzu terytorialnym i pasie przyległym, 2) o morzu otwartym, 3) o rybołówstwie i ochronie zasobów biologicznych morza otwartego, 4) o szelfie kontynentalnym. Konwencje te noszą datę 29 kwietnia 1958 r.9 Polska jest stroną konwencji o morzu otwartym i konwencji o szelfie kontynentalnym10.
       9 K.  Kocot, W. Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1978, s. 234-266.
10 Dz.U. z 1963 r. Nr 33, póz. 187; 1964 r. Nr 28, póz. 179.
    
Dnia 10 grudnia 1982 r. podpisano nową konwencję dotyczącą całokształtu zagadnień prawa międzynarodowego morskiego11. Konwencja ta nosi nazwę „Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza". Podpisało ją 157 państw, terytorium Niue oraz Europejska Wspólnota Gospodarcza. Dnia 16 listopada 1994 r. konwencja ta weszła w życie. Polska ją podpisała, ale dotychczas nie ratyfikowała.
    Morskie wody przybrzeżne składają się z obszarów dwóch lub trzech kategorii: 1) morskich wód wewnętrznych oraz 2) morza terytorialnego. W odniesieniu do państw archipelagowych należy jeszcze wymienić trzecią kategorię, pośrednią między dwiema, mianowicie — morskie wody archipelagowe. Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej stanowi, że polskimi obszarami morskimi są: 1) morskie wody wewnętrzne, 2) morze terytorialne oraz 3) wyłączna strefa ekonomiczna, ale tylko dwa pierwsze obszary wchodzą w skład terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 2)12.
    Morskie wody wewnętrzne są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego państwa. W skład tych wód zatem wchodzą wody portów oraz zatok, których brzegi należą do jednego państwa, jeśli wejście do nich nie przekracza 24 mil morskich (l mila morska = 1852 m). Jeżeli odległość między punktami wytyczającymi naturalne wejście przy najdalszym odpływie przekracza 24 mile, to wytycza się linię prostą długości 24 mil poprzez zatokę w taki sposób, aby zamknąć nią jak największą powierzchnię wód, jaką da się zamknąć linią takiej długości.
   Ograniczenie szerokości wejścia nie ma zastosowania do tzw. zatok i wód historycznych, to jest takich, które od dawna są traktowane jako morskie wody wewnętrzne zarówno przez* zainteresowane państwa nadbrzeżne, jak i przez państwa obce. Przykładem takich obszarów są morza położone u północnych wybrzeży Syberii, które są traktowane jako morskie wody wewnętrzne Rosji na podstawie tytułu historycznego. l   W Polsce status morskich wód wewnętrznych ma: /     1) część Zatoki Nowowarpińskiej i Zalewu Szczecińskiego, l     2) część Zatoki Gdańskiej zamkniętej linią łączącą cypel Hel z punktem styku granicy polsko-rosyjskiej na Mierzei Wiślanej z morzem,
3) część Zalewu Wiślanego na zachód od linii łączącej punkt styku
       A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 316-474.
12 Dz.U. z 1991 r. Nr 32, póz. 131.

122
123
 

granicy polsko-rosyjskiej na lądzie z punktem styku tej granicy na Mierzei Wiślanej,
4) wody portów.
Jeżeli wody portów niewątpliwie należą do kategorii morskich wód
wewnętrznych, to jest to rzeczą sporną w odniesieniu do wód red, a więc
; obszarów wodnych leżących przed wejściem do portów. Wody te służą do
/ postoju statków oczekujących na wpłynięcie do portu, chociaż czasami
1. odbywa się na nich załadunek i wyładunek. Konwencje kodyfikujące prawo
międzynarodowe morskie nie traktują red jako odrębnej kategorii morskich
wód wewnętrznych.
    Morskie wody wewnętrzne wraz z ich dnem i podziemiem podlegają całkowicie zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego. Korzystanie z morskich wód wewnętrznych przez statki obce zależy od uznania państwa nadbrzeżnego. Państwo to decyduje o charakterze swoich portów morskich, zwłaszcza o ich zamknięciu lub otwarciu dla żeglugi międzynarodowej. Portami zamkniętymi są porty wojenne, a także porty, które są i przeznaczone wyłącznie dla własnych statków morskich nie będących okrętami wojennymi, np. dla statków rybackich.
Państwa nadbrzeżne jednak nie powinny odmawiać zezwolenia na
wejście do portu zamkniętego statkowi, który znalazł się w niebezpieczeńst-
i  wie na skutek awarii czy sztormowej pogody. Jednakże, kierując się
względami swego bezpieczeństwa, można zakazać wejścia do portów
otwartych pewnym rodzajom statków, np. statkom o napędzie nuklearnym.
/ Porty otwarte powinny być otwarte dla statków wszystkich państw na
j jednakowych warunkach, a ewentualna zmiana ich charakteru na porty
zamknięte nie powinna następować bez odpowiedniego uprzedzenia.
    W Polsce portami otwartymi są Szczecin-Świnoujście, Gdynia i Gdańsk oraz Kołobrzeg, Darłowo i Ustka.
    Do morskich portów otwartych obce statki handlowe mogą zawijać bez specjalnego zezwolenia. Statek handlowy w obcym porcie podlega jurysdykcji państwa nadbrzeżnego, które jednak nie powinno wykonywać swoich uprawnień władczych w sposób utrudniający żeglugę międzynarodową. Władze państwa nadbrzeżnego nie ingerują zazwyczaj w stosunki między kapitanem, załogą i pasażerami. Jurysdykcję karną zaś państwo nadbrzeżne wykonuje w sytuacji, gdy skutki przestępstwa rozciągają się na jego terytorium, gdy przestępstwo zakłóca porządek w porcie, albo gdy jego władze zostaną wezwane przez kapitana statku lub konsula państwa sprawującego zwierzchnictwo na statku.
    
Zawijanie do obcych portów okrętów wojennych uzależnione jest od każdorazowego zezwolenia państwa nadbrzeżnego. Udzieliwszy takiego zezwolenia, państwo nadbrzeżne nie wykonuje jurysdykcji nad obcymi okrętami wojennymi znajdującymi się w jego portach. Jako część sił zbrojnych państwa bandery korzystają one z immunitetów przysługujących państwom. Nie podlegają one jurysdykcji cywilnej ani karnej państwa nadbrzeżnegoJPaństwo to może natomiast zażądać opuszczenia portu przez okręt wojenny, który naruszył jego prawo.
   Nowa konwencja o prawie morskim z 1982 r. wprowadziła nowy rodzaj wód morskich podlegających suwerenności państw archipelago-w y c h, to jest państw składających się w całości z archipelagów i pojedynczych wysp. Państwa takie mogą rozciągać swoją władzę suwerenną nad wodami archipelagowymi zamkniętymi podstawowymi liniami prostymi między zewnętrznymi punktami wysp najdalej położonymi, jednakże z pewnymi ograniczeniami co do maksymalnej długości tych linii oraz z zachowaniem odpowiedniej proporcji między terytorium lądowym i terytorium morskim państwa. Zarazem powinny one w obrębie tych wód wyznaczyć odpowiednie szlaki dla nieprzerwanego, szybkiego i nie zakłóconego przejścia statków morskich państw obcych.
    Prawo przejścia przez morskie wody archipelagowe ma szerszy zakres niż prawo nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne, gdyż to pierwsze nie może być zawieszne, a podwodne okręty wojenne mogą przepływać w zanurzeniu. Ponadto, z przestrzeni powietrznej wzdłuż tras przeznaczonych dla żeglugi międzynarodowej mogą korzystać obce samoloty cywilne i wojskowe.
    Morze terytorialne także stanowi część terytorium państwa nadbrzeżnego. Jest to pas wód morskich położonych między wybrzeżem i morskimi wodami wewnętrznymi lub archipelagowymi państwa a morzem otwartym. Wewnętrzna granica morza terytorialnego nazywana jest linią podstawową i od niej mierzy się jego szerokość.
   Linią podstawową jest tradycyjnie linia styku lądu z morzem w stanie jego najdalszego odpływu. Przy ustaleniu tej linii państwo nadbrzeżne może zastosować system linii prostych, łączących odpowiednie punkty mocno ukształtowanego wybrzeża morskiego oraz wysp przybrzeżnych, powiększając tym samym morskie wody wewnętrzne.
   Dopuszczalna szerokość morza terytorialnego wynosi obecnie 12 mil morskich. W praktyce państw mających dostęp do morza waha się ona od 3 do 12 mil. Obecnie większość państw skorzystała już z możliwości
    
124
125
 

ustanowienia maksymalnej szerokości morza terytorialnego, a zdarzające się przypadki roszczeń do większej szerokości morza terytorialnego są nieuzasadnione z punktu widzenia prawa międzynarodowego.
Polska po kilkudziesięciu latach odeszła od 3-milowej szerokości morza l terytorialnego i ustawą z dnia 17 grudnia 1977 r. rozszerzyła je z dniem i  l stycznia 1978 r. do 12 mil morskich13. Zmianę tę potwierdziła ustawa 1 z dnia 21 marca 1991 r.14 stanowiąc, że morzem terytorialnym Rzeczypospolitej Polskiej jest obszar wód morskich o szerokości 12 mil morskich (22 224 m), liczonych od linii podstawowej tego morza. Linię tę stanowi linia najniższego stanu wody wzdłuż wybrzeża lub zewnętrzna granica morskich /   wód wewnętrznych. Redy, na których odbywa się normalnie załadunek, [   wyładunek i kotwiczenie statków, są włączone do morza terytorialnego.
Państwu nadbrzeżnemu przysługuje zwierzchnictwo terytorialne w obrębie morza terytorialnego wraz z jego dnem i wnętrzem ziemi pod nim. ;Jedynym ograniczeniem tego zwierzchnictwa jest prawo nieszkod-^liwego  przepływu przysługujące innym państwom. Na podstawie tego prawa statki handlowe mogą przepływać przez obce morze terytorialne bez specjalnego zezwolenia, tylko pod warunkiem przestrzegania prawa państwa nadbrzeżengo. Przepływ okrętów wojennych jest także dopuszczalny dopóty, dopóki nie zagraża to pokojowi, porządkowi czy bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego.  Łączy  się z tym warunek,  aby  okręty podwodne płynęły wynurzone.
    Termin „przepływ" nie oznacza, że statek czy okręt korzystający z prawa nieszkodliwego przepływu powinien być nieprzerwanie w ruchu, zwłaszcza gdy wskutek awarii lub sztormu zmuszony jest zatrzymać się i zakotwiczyć. Nieszkodliwość przepływu polega na tym, że statek czy okręt unika w granicach morza terytorialnego innego państwa takich między innymi działań, jak użycie jakiejkolwiek broni, zbieranie informacji na szkodę bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego, naruszanie jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych, czy uprawianie rybołówstwa.
    Wyróżnia się trzy rodzaje przepływu przez obce morze terytorialne: ,1) bez wpływania na morskie wody wewnętrzne, 2) w celu wpłynięcia na i morskie wody wewnętrzne, 3) w celu wypłynięcia z tych wód na morze otwarte.
    
Statki handlowe niepaństwowe i państwowe znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego, które wykonując ją, powinno brać pod uwagę interesy żeglugi międzynarodowej. Dotyczy to zarówno jurysdykcji karnej, jak i cywilnej.
    Spod jurysdykcji państwa nadbrzeżnego wyłączone są natomiast okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe. Są one traktowane jako organy państwa i korzystają z pełnego immunitetu.
   Szczególnym rodzajem morza terytorialnego są wody cieśnin morskich jako naturalnych dróg wodnych łączących morza. Brzegi cieśnin mogą należeć do jednego państwa albo dwu lub więcej państw. Jeżeli szerokość cieśniny przekracza podwójną szerokość morza terytorialnego państwa lub państw nadbrzeżnych, to na części takiej cieśniny znajdującej się poza granicami morza terytorialnego obowiązuje pełna wolność żeglugi. Jeśli zaś szerokość cieśniny nie jest większa niż dwukrotna szerokość morza terytorialnego, jej status prawnomiędzyna-rodowy jest bardzo zbliżony do statusu morza terytorialnego. Obowiązuje względem niej zasada niezakłóconego tranzytu, której państwo nadbrzeżne nie może jednostronnie zawiesić. W czasie pokoju państwa mają prawo wysyłania również swoich okrętów wojennych przez cieśniny używane do żeglugi międzynarodowej między dwiema częściami morza otwartego bez uprzedniego upoważnienia państwa nadbrzeżnego, ale pod warunkiem, że przepływ jest nieszkodliwy. Dopuszczalność jednak powiększenia przez państwa szerokości ich mórz terytorialnych spowodowała istotne problemy żeglugi w niektórych cieśninach morskich.
   Konwencje kodyfikacyjne prawa międzynarodowego morskiego nie podważają mocy obowiązującej umów międzynarodowych dotyczących niektórych cieśnin. Tak więc w traktacie kopenhaskim z dnia 14 marca 1857 r. Dania w zamian za jednorazowe odszkodowanie zrzekła się pobierania w przyszłości opłat za umożliwienie żeglugi i zobowiązała się do nie zatrzymywania w żadnym przypadku statków handlowych przepływających przez cieśniny bałtyckie (duńskie)15. Traktat ten natomiast nie uregulował przepływu okrętów wojennych, ale w drodze zwyczajowej prawo takie ustaliło się. Według zaś konwencji z dnia 20 lipca 1936 r. dotyczącej cieśnin czarnomorskich (tureckich), statki handlowe wszystkich państw korzystają z pełnej wolności żeglugi, podczas gdy przepływ okrętów
    
13 Dz.U. z 1977 r. Nr 37, póz. 162.
14 Dz.U. z 1991 r. Nr 32, póz. 131.
       L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. I, Warszawa 1954, s. 60-64.
      
126
127
 

wojennych może odbywać się tylko po uprzednim zawiadomieniu rządu tureckiego, a przepływ okrętów państw nieczarnomorskich został poważnie ograniczony16.
    Zewnętrzna granica morza terytorialnego stanowi morską granicę państwa. Za tą granicą rozciąga się już morze otwarte lub strefy specjalne, w obrębie których państwa nadbrzeżne zastrzegają sobie wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach.
§ 3. Morskie strefy specjalne
   Między obszarami morskimi wchodzącymi w skład terytoriów państw nadbrzeżnych a morzem otwartym znajdują się częstokroć strefy morskie, w obrębie których państwa te mogą ustanowić dla siebie wyłączność uprawnień w niektórych dziedzinach. Można je określić łącznym terminem morskich stref specjalnych. Spośród tych stref najbardziej znane są trzy rodzaje: morska strefa przyległa, strefa wyłącznego rybołówstwa oraz wyłączna strefa ekonomiczna.
    Jeszcze przed II wojną światową niektóre państwa nadbrzeżne oprócz morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego ustanawiały morskie strefy przyległe. Strefa taka nie stanowi terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz część morza, w której zastrzega ono dla siebie specjalne uprawnienia konieczne dla ochrony jego interesów celnych, skarbowych, imigracyjnych czy sanitarnych. W granicach strefy przyległej sprawuje ono kontrolę mającą na celu zapobieganie i karanie naruszeń jego przepisów w zastrzeżonych sprawach. W zakresie tych spraw sprawuje ono jurysdykcję nad obcymi statkami tak samo jak na morzu terytorialnym.
    Konwencja o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. ustaliła, że strefa przyległa nie może sięgać dalej niż 12 mil od linii podstawowej morza terytorialnego, natomiast konwencja prawa morza z 1982 r. dopuszcza 24-milową strefę przyległą.
    W Polsce morską strefę przyległą — pod nazwą morskiego pasa przyległego — wprowadziło jeszcze rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 21 października 1932 r.17 Szerokość tej strefy wynosiła 3 mile. ,Wobec
16 Tamże, t. II, Warszawa 1958, s. 406-416.
17 Dz.U. z 1932 r. Nr 92, póz. 789.
128

rozszerzenia polskiego morza terytorialnego do 12 mil, Polska od dnia l stycznia 1978 r. nie ma morskiej strefy przyległej. ( Rozwinięciem instytucji morskiej strefy przyległej stała się praktyka ustanawiania przez wiele państw nadbrzeżnych — poza swym morzem terytorialnym — .stref wyłącznego rybołówstwa. Strefa taka stanowi obszar morski, na którym państwo nadbrzeżne ma w dziedzinie rybołówstwa takie same uprawnienia jak na swoim morzu terytorialnym. Dopuszczenie rybaków państw obcych do połowów w tej strefie uwarunkowane jest zgodą państwa nadbrzeżnego, wyrażoną w umowach międzynarodowych lub w jego aktach jednostronnych.
    Szerokość morskich stref wyłącznego rybołówstwa w praktyce państw różni się bardzo znacznie. Niekiedy utrzymują się one w granicach 12 mil, ale w niektórych przypadkach sięgają nawet 200 mil. Jest to dopuszczalne wobec faktu uznania prawa państw nadbrzeżnych do ustanawiania wyłącznych stref ekonomicznych takiej szerokości.
   Polska ustawa z dnia 12 lutego 1970 r., która weszła w życie z dniem l stycznia 1971 r., ustanowiła najpierw strefę wyłącznego rybołówstwa o szerokości 12 mil18. Natomiast ustawa o polskiej strefie wyłącznego rybołówstwa z dnia 17 grudnia 1977 r., która weszła w życie z dniem l stycznia 1978 r., stanowi, że szczegółowy przebieg zewnętrznej granicy tej strefy określają umowy międzynarodowe19.
   Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich ustanowiła wyłączną strefę ekonomiczną Rzeczypospolitej Polskiej20. Strefa ta jest położona na zewnątrz morza terytorialnego i przylega do tego morza. Obejmuje ona wody, dno morza i znajdujące się pod nim wnętrze ziemi. Granice polskiej wyłącznej strefy ekonomicznej określają umowy międzynarodowe, mianowicie: umowa między Polską a ZSRR o rozgraniczeniu morza terytorialnego (wód terytorialnych), strefy ekonomicznej, strefy rybołówstwa morskiego i szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim z dnia 17 lipca 1985 r.21, umowa w sprawie rozgraniczenia szelfu kontynentalnego i stref rybołówczych między Polską a Szwecją z dnia 10 lutego 1989 r.22 oraz umowa między Polską a NRD
18 Dz.U. z 1970 r. Nr 3, póz. 14.
uz.u. z iy// r. mu, póz, Dz.U. z 1991 r. Nr 32, póz. ui.
" Dz.U. z 1986 r. Nr 16, póz. 85.
21 Dz.U. z 1989 r. Nr 54, póz. 323.
19 Dz.U. z 1977 r. Nr 37, póz. 163; Nr 38, póz. 175 i z 1978 r. Nr 13, póz. 57.
20 Dz.U. z 1991 r. Nr 32, póz. 131.
21 rwiT „ IOUA.- XT, \t. „«, a<
129

w sprawie rozgraniczenia obszarów morskich w Zatoce Pomorskiej z dnia 22 maja 1989 r. Do czasu zawarcia umowy o rozgraniczeniu obszarów morskich miedzy Polską a Danią pozostają w mocy postanowienia ustawy o polskiej strefie rybołówstwa morskiego, z tym zastrzeżeniem, że przez pojęcie tej strefy rozumie się polską wyłączną strefę ekonomiczną.
    Konwencja o prawie morza z 1982 r. przewiduje możliwość ustanawiania przez państwo nadbrzeżne morskiej wyłącznej strefy ekonomicznej, której szerokość nie może przekroczyć 200 mil, licząc od linii podstawowej morza terytorialnego. W granicach takiej strefy państwo nadbrzeżne ma suwerenne prawa do badania, eksploatacji, ochrony oraz gospodarowania żywymi i mineralnymi zasobami naturalnymi. Jeśli chodzi o eksploatację zasobów żywych, a więc odnawialnych, to w odróżnieniu od zasobów mineralnych, które są nieodnawialne, prawa państwa nadbrzeżnego nie mają charakteru wyłącznego. W sytuacji, kiedy państwo to nie może pozyskać całego dopuszczalnego odłowu, powinno dopuścić rybaków innych państw.
    Państwo nadbrzeżne w granicach swojej wyłącznej strefy ekonomicznej korzysta nie tylko z uprawnień ekonomicznych, co wynika z nazwy tej strefy, ale wykonuje też jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania urządzeń służących badaniom naukowym i ochronie środowiska morskiego. Natomiast uprawnienia wszystkich innych państw mają charakter komunikacyjny. Przysługuje im prawo korzystania z wolności żeglugi i przelotu oraz zakładania kabli i rurociągów.
§ 4. Morze otwarte
    Te części oceanu światowego, na których państwa nadbrzeżne nie mają żadnych praw suwerennych ani uprawnień wyłącznych, określa się mianem morza otwartego lub morza pełnego. Na tym obszarze ma zastosowanie zasada wolności mórz. W prawie międzynarodowym jest ona przyjęta od kilku wieków, w szczególności znana jest w dziełach Hugona Grocjusza, ale współcześnie zwęził się przestrzenny zakres jej obowiązywania i częściowo zmieniła się jej treść. Ta pierwsza zmiana wiąże się z uznaniem prawa państw nadbrzeżnych do ustanawiania morskich stref specjalnych szerokości do 200 mil, ta druga —jest wynikiem postępu technicznego.
    
Z uprawnień wynikających z zasady wolności mórz mogą korzystać wszystkie państwa, a więc zarówno państwa mające dostęp do morza, jak i państwa śródlądowe. Deklaracja barcelońska z dnia 20 kwietnia 1921 r. w sprawie uznania prawa do bandery państw pozbawionych wybrzeża morskiego przewiduje rejestrację statków takich państw dokonywaną w jakiejś miejscowości położonej na terytorium każdego z nich23. Polska jest stroną tej deklaracji24.
   Bandera, czyli flaga, jest zewnętrznym znakiem przynależności państwowej statku. Dowodem takiej przynależności są dokumenty, jakie statek otrzymuje wraz z rejestracją w określonym państwie. Prawo międzynarodowe stanowi warunek, aby każdy statek miał jakąś przynależność państwową, ale tylko jedną. Tworzy ona węzeł prawny między państwem a statkiem, toteż między państwem przynależności a statkiem powinien istnieć związek rzeczywisty, a nie fikcyjny.
   Zasady powyższe odnoszą się do wszystkich morskich jednostek pływających, a więc do okrętów wojennych oraz statków, wśród których należy wyróżnić statki pełniące specjalną służbę państwową (celne, sanitarne, hydrograficzne, pożarnicze, pilotowe i inne) oraz statki handlowe służące do przewozu ładunku lub pasażerów, do rybołówstwa lub eksploatacji innych bogactw morskich albo do prowadzenia innej działalności gospodarczej.
   Zasada wolności mórz nie oznacza bynajmniej samowoli ich użytkowników. Ograniczeniem wolności każdego państwa jest przede wszystkim obowiązek nieprzeszkadzania innym państwom w korzystaniu z tych samych praw. Zarazem państwa we wspólnym interesie przyjmują różne dodatkowe ograniczenia, aby zapewnić nieskrępowane korzystanie z morza otwartego.
   Według konwencji genewskiej o morzu otwartym z 1958 r. zasada wolności mórz obejmuje między innymi cztery następujące elementy: 1) wolność żeglugi, 2) wolność rybołówstwa, 3) wolność zakładania podmorskich kabli i rurociągów, 4) wolność przelotu. Konwencja o prawie morza z 1982 r. uzupełniła i inaczej uszeregowała elementy składające się na zasadę wolności mórz, a mianowicie: 1) wolność żeglugi, 2) wolność przelotu, 3) wolność układania podmorskich kabli i rurociągów, 4) wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji, 5) wolność rybołówstwa,
B. Winiarski, op. cit., s. 306. Dz.U. z 1925 r. Nr 47, póz. 328.

131
130
 


6) wolność badań naukowych. Konwencja ta zawiera także postulat pokojowego korzystania z morza otwartego.
   Wolność żeglugi jest najważniejszym elementem wolności mórz. Oznacza ona możliwość swobodnego pływania statków i okrętów wszystkich państw. Znajdując się na morzu otwartym, statki i okręty morskie podlegają wyłącznej władzy i jurysdykcji tego państwa, którego banderę podnoszą. Nazywa się to zwierzchnictwem okrętowym. Wykonywanie tego zwierzchnictwa przysługuje okrętom wojennym i statkom strażniczym państwa bandery. Zdarzenia na pokładach statków i okrętów traktowane są zazwyczaj tak, jak gdyby miały miejsce na terytorium państwa sprawującego nad nimi zwierzchnictwo okrętowe. Niemniej jednak nie są one uważane za „pływającą" część terytorium państwa.
    Od zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery istnieje kilka wyjątków. Piractwo uważane jest za zbrodnię prawa międzynarodowego (delictum iuris gentium) podlegającą powszechnej represji. Każde państwo ma prawo zatrzymać statek piracki, schwytać piratów i ukarać ich według swego prawa albo wydać państwu macierzystemu. Konwencje kodyfikujące prawo międzynarodowe morskie określają, że piractwem jest każdy akt gwałtu, zatrzymania statku lub jakikolwiek akt grabieży popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu.
   Innym wyjątkiem od zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery na
morzu otwartym jest prawo pościgu. Prawo to przysługuje państwu
1 nadbrzeżnemu w sytuacji, gdy statek obcy lub osoby znajdujące się na jego
pokładzie dopuściły się naruszenia prawa tego państwa podczas przebywa
nia na jego morskich wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym lub
morskich strefach specjalnych. Pościg może być prowadzony na morzu
otwartym, jeśli spełnia dwa warunki. Po pierwsze, musi być „gorący", to
znaczy musi rozpocząć się w czasie, kiedy obcy statek lub jedna z jego łodzi
znajduje się na obszarze podlegającym władzy i jurysdykcji państwa
podejmującego pościg. Po drugie zaś, pościg musi być ciągły, a za jego
przerwanie uważa się wpłynięcie ściganego statku na morze terytorialne
państwa bandery lub państwa trzeciego. Wykonywanie prawa pościgu
przysługuje okrętom wojennym i samolotom wojskowym oraz innym
statkom i samolotom państwowym, które są do tego upoważnione przez
władze państwa ścigającego.	.*,,••••• «
    
Umowy międzynarodowe mogą wprowadzić także inne ograniczenia zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery. Tak więc załoga okrętu wojennego ma prawo złożenia wizyty i dokonania rewizji, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że obcy statek uprawia handel niewolnikami.
   Wolność rybołówstwa należy rozumieć w sensie prawa wszystkich państw i ich obywateli do uprawiania rybołówstwa, a także eksploatacji innych żywych zasobów morskich. Chodzi o ssaki morskie, takie jak wieloryby i foki, skorupiaki, a także pewne gatunki roślin.
   Znaczenie wolności eksploatacji żywych zasobów morza otwartego niewątpliwie zmalało wraz z uznaniem prawa państw nadbrzeżnych do ustanawiania 200-milowych stref wyłącznego rybołówstwa czy wyłącznych stref ekonomicznych. Ponadto, wolność ta współcześnie coraz bardziej łączy się z koniecznością międzynarodowej ochrony tych zasobów. W drodze zawierania umów międzynarodowych państwa we wspólnym interesie zgadzają się na pewne ograniczenia w korzystaniu z prawa ich eksploatacji na niektórych przynajmniej obszarach morza otwartego. Umowy takie przewidują okresy ochronne, zakaz używania niektórych narzędzi oraz określenia wielkości połowu.
   Ochrona biologiczna zasobów mórz wiąże się z ochroną środowiska morskiego. Państwa są zobowiązane do zapobiegania zanieczyszczeniom wód morskich i powinny karać za naruszenia przepisów ochronnych; chodzi o zanieczyszczenia olejami, różnymi środkami chemicznymi i odpadami radioaktywnymi.
   Wolność zakładania podmorskich kabli i rurociągów jest połączona z obowiązkiem ich ochrony. Zakładając takie ;,urządzenia, państwa powinny zwrócić uwagę na już istniejące, a ponadto są zobowiązane do wydania przepisów prawnych uznających karalność zerwania lub uszkodzenia podmorskich kabli i rurociągów. Ochronę kabli podmorskich przewidziała już konwencja z dnia 14 marca 1884 r.25 w tej sprawie. Polska przystąpiła do tej konwencji w latach trzydziestych26.
   Warto pokreślić, że przepisy wprowadzające polski kodeks karny z dnia 19 kwietnia 1969 r. stanowią, że podlega karze, kto przerywa lub uszkadza kabel podmorski albo narusza przepisy obowiązujące przy zakładaniu lub
25 B. Winiarski, op. cit., s. 63-67.
26 Dz.U. z 1935 r. Nr 17, póz. 96 i 97.

132
133
 

naprawie takiego kabla, kto bezprawnie usuwa olej lub inną substancję i zanieczyszcza przez to powierzchnie morza w strefie zakazanej oraz kto uzbraja lub przysposabia statek morski przeznaczony do dokonania na morzu rabunku lub na takim statku przyjmuje służbę (art. X i XI)27.
§ 5. Dno i podziemie mórz
    Według dawnego prawa międzynarodowego, dno i podziemie morskich wód wewnętrznych i morza terytorialnego podlegało całkowicie zwierzchnictwu terytorialnemu państwa nadbrzeżnego. Przestrzenny zakres tego zwierzchnictwa zaczai się rozszerzać po II wojnie światowej. Najpierw niektóre państwa jednostronnie rozciągnęły swoją władzę na płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego. Obszary te to szelf kontynentalny.
    Problem statusu prawnomiędzynarodowego szelfu kontynentalnego uregulowała jedna z konwencji przyjętych w Genewie w 1958 r. Według niej państwom nadbrzeżnym przysługują prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu kontynentalnego. Prawa te wprawdzie nie obejmowały wód pokrywających szelf kontynentalny, ale rozciągały się na wszelkie instalacje zbudowane w związku z ich wykonywaniem przez państwo nadbrzeżne. Zewnętrzną granicę szelfu kontynentalnego konwencja z 1958 r. określiła w ten sposób, że sięga ona do miejsca, gdzie wody morskie mają głębokość 200 m albo poza tę granicę aż do punktu, gdzie istnieje techniczna możliwość eksploatacji zasobów szelfu. Natomiast konwencja prawa morza z 1982 r. przyjęła, że minimalna szerokość szelfu kontynentalnego, bez względu na ukształtowanie dna morskiego, wynosi 200 mil od linii podstawowej morza terytorialnego. Zarazem uznano, że państwa nadbrzeżne mogą rozciągnąć swoją władzę aż do zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentu, tam gdzie rozciąga się ono poza 200 mil.
     Bałtyk, którego głębokość nie przekracza 200 m, w całości jest morzem / szelfowym, gdyż znajduje się na szelfie. Polska uregulowała problemy [ związane z wykonywaniem swoich praw do szelfu kontynentalnego l w ustawie z dnia 17 grudnia 1977 r.28, a zarazem zawarła ze swoimi j sąsiadami umowy o rozgraniczeniu wód szelfowych.
Dz.U. z 1969 r. Nr 13, póz. 95 z późn. zm. Dz.U. z 1977 r. Nr 37, póz. 164.
134
    
Zewnętrzna granica szelfu kontynentalnego stanowi granicę władzy i jurysdykcji państw nadbrzeżnych. Dno i podziemie mórz poza tą granicą stanowią wspólne dziedzictwo ludzkości. Pojęcie to zostało sformułowane w konwencji o prawie morza z 1982 r., według której eksploatacja zasobów dna morskiego poza granicami jurysdykcji państw nadbrzeżnych powinna być prowadzona w interesie całej ludzkości. W tym celu przewidziano utworzenie Międzynarodowej Organizacji Dna Morskiego, która ma sama prowadzić eksploatację za pośrednictwem przedsiębiorstwa międzynarodowego oraz nadzorować eksploatację prowadzoną przez państwa i ich obywateli na podstawie kontraktów zawartych z tą Organizacją. Jej członkami są wszystkie państwa-strony konwencji. Tymczasowo do czasu jej utworzenia funkcje dotyczące obszaru działania tej organizacji pełni Komisja Przygotowawcza.
§ 6. Przestrzeń powietrzna
   Statusprawnomiędzynarodowy przestrzeni powietrznej jest funkcją statusu obszaru, nad którym się znajduje. Tak więc każde państwo ma całkowitą i wyłączną suwerenność w przestrzeni powietrznej nad swoim terytorium lądowym i wodnym. W tym drugim przypadku chodzi nie tylko o przestrzeń powietrzną wznoszącą się nad wodami śródlądowymi, ale także nad morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym. Do terytoriów podlegających suwerenności państw można pod względem statusu przestrzeni powietrznej przyporządkować także terytoria zależne, aczkolwiek nie wchodzą one w skład terytoriów państw, które nimi administrują i są odpowiedzialne za ich stosunki międzynarodowe.
   Jednakże przestrzeń powietrzna nad morzem otwartym, włączając w to przestrzeń powietrzną nad wodami morskich stref specjalnych znajdujących się poza granicami morskimi państw nadbrzeżnych, nie podlega suwerenności żadnego państwa i wszystkie państwa mają równe prawa do korzystania z niej. To samo dotyczy przestrzeni powietrznej nad Antarktydą jako terytorium międzynarodowym, ale z zastrzeżeniem, że jest ono zdemilitary-zowane.
    Rozwój komunikacji lotniczej doprowadził do korzystania z przestrzeni powietrznej państw obcych, toteż ukształtowało się prawo międzynarodowe lotnicze. Głównym źródłem tego prawa jest współcześnie konwencja o międzynarodowym lotnictwie cywilnym podpisana w Chi-
135

cago dnia 7 grudnia 1944 r.29, która zastąpiła konwencję w sprawie żeglugi powietrznej podpisaną w Paryżu dnia 13 października 1919 r.30 Na podstawie konwencji podpisanej w Chicago utworzona została Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego, która podejmuje uchwały zawierające międzynarodowe normy techniczne dotyczące lotnictwa cywilnego. Ponadto, państwa zawarły w sprawie komunikacji lotniczej bardzo wiele umów partykularnych, zwłaszcza umów dwustronnych.
    Podstawową zasadą prawa międzynarodowego lotniczego jest to, że korzystanie z przestrzeni powietrznej obcego państwa wymaga jego zgody. Prawo to nie zna przy tym jakiejś instytucji nieszkodliwego przelotu, która byłaby analogiczna do przysługującego państwom prawa nieszkodliwego przepływu przez obce morze terytorialne. Zgoda państwa terytorialnego może być wyrażona w umowie międzynarodowej wielostronnej lub i dwustronnej albo też w jego ustawodawstwie.
    Każdy statek powietrzny powinien mieć przynależność państwową, ale tylko jedną. Nabywa ją przez wpisanie do rejestru statków powietrznych prowadzonego przez kompetentne władze państwowe. Przynależność państwowa tworzy więź prawną łączącą statek powietrzny z danym państwem. Każdy statek powinien też mieć swój znak rozpoznawczy.
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego ważne jest wyróżnienie z jednej strony statków powietrznych cywilnych, z drugiej zaś statków powietrznych państwowych, a więc przede wszystkim wojskowych, a także celnych i policyjnych. Specjalnym rodzajem statków powietrznych są statki bez pilota.
    Zakres zgody państwa na korzystanie z jego przestrzeni powietrznej przez inne państwa bywa w praktyce międzynarodowej różny. Zgoda taka może dotyczyć przelotu jednokrotnego, wielokrotnych przelotów nieregularnych lub też ustanowienia regularnej linii lotniczej.
W międzynarodowej żegludze lotniczej wyróżnia się wolność techniczną
i handlową. Wolność techniczna obejmuje: 1) prawo przelotu bez lądowania
. oraz 2) prawo lądowania tylko w celach technicznych, a nie handlowych.
Prawo to obejmuje takie czynności, jak uzupełnianie zapasu paliwa,
przeprowadzanie przeglądu technicznego czy dokonywanie wymiany załogi.
    Wolność handlowa to: 1) prawo przewożenia pasażerów i ładunku i z państwa przynależności statku powietrznego, 2) prawo zabierania pasaże-

rów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego, 3) prawo zabierania pasażerów i ładunku do państw trzecich oraz prawo przewożenia pasażerów i ładunku z tych państw.
   Znajdując się na terytorium własnym oraz na obszarze nie podlegającym suwerenności żadnego państwa, statek powietrzny podlega wyłącznej władzy i jurysdykcji państwa, do którego należy. Uprawnienia państwa, do którego statek należy, w stosunku do statku powietrznego określa się mianem zwierzchnictwa samolotowego. Z tym związana jest zasada, że działania na pokładzie statku powietrznego są traktowane tak, jak gdyby miały miejsce na terytorium państwa.
    Sytuacja prawna statków powietrznych znajdujących się w obcej przestrzeni powietrznej i w obcych portach lotniczych różni się zależnie od tego, czy chodzi o samoloty państwowe czy też o samoloty cywilne. Samolotom państwowym (wojskowym, policyjnym, celnym), znajdującym się w obrębie innego państwa za jego zezwoleniem, przysługują immunitety. Natomiast samoloty cywilne, nie tracąc więzi z państwem przynależności, podlegają jurysdykcji państwa terytorialnego. Państwo to jednak nie ingeruje w ich sprawy wewnętrzne, to jest sprawy między kapitanem, załogą i pasażerami, chyba że godzą one swymi skutkami w jego prawo i bezpieczeństwo.
    Statki powietrzne każdego rodzaju powinny przestrzegać praw innych państw, kiedy korzystają z prawa pobytu na ich terytoriach. Statek, który nie stosuje się do przepisów regulujących żeglugę powietrzną, może być zmuszony do lądowania.
   Ważne miejsce w prawie międzynarodowym lotniczym zajmują umowy międzynarodowe w sprawie zwalczania przestępstw na statkach powietrznych. Są to: konwencja z dnia 14 września 1963 r.31 w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnionych na pokładzie statków powietrznych, konwencja z dnia 16 grudnia 970 r.32 o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi oraz konwencja z dnia 23 września 1971 r.33 o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego. Polska jest stroną tych konwencji.
    Tak więc, według pierwszej z wymienionych konwencji międzynarodowych państwo terytorialne nie może przeszkodzić w kontynuowaniu
    
31	Dz.U. z 1971 r. Nr 15, póz. 147 i 148.
32	Dz.U. z 1972 r. Nr 2, póz. 181 i 182.
33	Dz.U. z 1976 r. Nr 8, póz. 37 i 38.
29 Dz.U. z 1959 r. Nr 35, póz. 212 i 214.
30 B. Winiarski, op. cit., s. 228-237.
 

137
136
 

lotu przez statek powietrzny w celu wykonania jurysdykcji karnej, z wyjątkiem przypadków, gdy: i        a) przestępstwo wywarło skutek na terytorium tego państwa;
    b) przestępstwo zostało popełnione przez obywatela tego państwa w stosunku do takiego obywatela albo przez osobę mającą stałe miejsce zamieszkania w tym państwie;
c) przestępstwo narusza bezpieczeństwo tego państwa;
    d) przestępstwo stanowi naruszenie jakichkolwiek reguł lub przepisów dotyczących lotu lub manewrowania statkiem powietrznym, obowiązujących w tym państwie;
    e) wykonywanie tej jurysdykcji jest konieczne w celu zapewnienia poszanowania zobowiązań tego państwa wynikających z wielostronnej umowy międzynarodowej.
    Prawo międzynarodowe lotnicze nie określa górnej granicy przestrzeni podlegającej suwerenności państw. Operuje ono pojęciem przestrzeni powietrznej, które nie jest pod tym względem całkowicie jednoznaczne. Sprawa zaś wymaga uregulowania z uwagi na istotną odmienność statusu prawnomiędzynarodowego przestrzeni powietrznej oraz przestrzeni kosmicznej. Propozycje na ten temat wysuwane w pracach ONZ mieszczą się na ogół w granicach od 80 do 100 kilometrów od powierzchni Ziemi.
§7. Przestrzeń kosmiczna
Brak określenia górnej granicy przestrzeni powietrznej pozostawia otwartą sprawę dolnej granicy przestrzeni  kosmicznej. Określenie zewnętrznej granicy przestrzeni kosmicznej jest natomiast niemożliwe wobec nieskończoności wszechświata.  Pojęcie przestrzeni kosmicznej ń     rozumiane jest zazwyczaj łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi; \     w przeciwnym razie trzeba to zaznaczyć.
\	Prawo   międzynarodowe   kosmiczne jest jedną z naj-
\    młodszych gałęzi prawa międzynarodowego. Jego podstawowym źródłem
\   jest układ z dnia 27 stycznia 1967 r. o zasadach działalności państw
w zakresie badania i korzystania z przestrzeni kosmicznej, łącznie z księży
cem i innymi ciałami niebieskimi. Polska jest stroną tego układu34. Jego
zawarcie poprzedziło kształtowanie się zwyczajowej normy prawa między-
34 Dz.U. z 1968 r. Nr 14, póz. 82 i 83.

narodowego zapewniającej wolność badania i korzystania z przestrzeni pozaatmosferycznej. Norma taka wyłania się z praktyki Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych, które były pierwszymi państwami prowadzącymi działalność w kosmosie oraz z postawy innych państw, a także z działalności normodawczej organizacji Narodów Zjednoczonych.
   Układ kosmiczny z 1967 r. stanowi, że zarówno przestrzeń kosmiczna, jak i ciała niebieskie nie podlegają zawłaszczeniu przez państwa i są otwarte dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Z tą zasadą są sprzeczne roszczenia państw równikowych do odcinków orbity geostacjonarnej położonej nad ich terytoriami. Orbita ta ma duże znaczenie w dziedzinie telekomunikacji.
   Przestrzeń kosmiczna i ciała niebieskie mogą być użytkowane wyłącznie w celach pokojowych i powinny służyć całej ludzkości. Państwa mają obowiązek nie wprowadzać na orbity okołoziemskie jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakąkolwiek inną broń masowego zniszczenia i nie wolno im umieszczać tego rodzaju broni w przestrzeni kosmicznej ani na ciałach niebieskich.
   Każdy obiekt kosmiczny ma przynależność państwa, w którym został zarejestrowany. Konwencja z dnia 14 stycznia 1975 r. o rejestracji obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną przewiduje zarazem zasadę prowadzenia państwowych rejestrów obiektów kosmicznych oraz obowiązek ich rejestracji w Sekretariacie ONZ35.
   Państwa zachowują jurysdykcję nad obiektami kosmicznymi i ich załogami w czasie pozostawania ich w przestrzeni kosmicznej lub na ciele niebieskim. Zarazem kosmonauci powinni być uważani za wysłanników ludzkości i należy im udzielić wszelkiej pomocy w razie wypadku lub przymusowego lądowania na terytorium innego państwa lub na pełnym morzu. Szczegółowe zagadnienia z tego zakresu reguluje układ z dnia 22 kwietnia 1968 r. o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczonych w przestrzeń kosmiczną36.
   Państwa ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za swą działalność w kosmosie. Konwencja z dnia 23 marca 1972 r. o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne przyjęła zasadę bezwzględnej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez takie obiekty na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu37.
35	Dz.U. z 1979 r. Nr 5, póz. 22 i 23.
36	Dz.U. z 1969 r. Nr 15, póz. 110 i 111.
37	Dz.U. z 1973 r. Nr 27, póz. 154 i 155.

138
139
 


Rozdział VII
ORGANY ZAGRANICZNE PAŃSTW

    § 1. Prawo legać j i     3	?
i stosunki dyplomatyczne
   Normy prawa międzynarodowego dotyczące stosunków dyplomatycznych między państwami stanowią prawo dyplomatyczne. Jest to jedna z najstarszych gałęzi prawa międzynarodowego. Dawniej było ono prawem zwyczajowym, aczkolwiek regulamin wiedeński dotyczący klas i pierwszeństwa przedstawicieli dyplomatycznych przyjęto już dnia 19 marca 1815 r., a uzupełniono protokołem akwizgrańskim z dnia 21 listopada 1818 r.1 Jest to najstarsza, choć bardzo wąska kodyfikacja w historii prawa międzynarodowego. W szerokim zakresie prawo dyplomatyczne zostało skodyfikowane w konwencji wiedeńskiej z dnia 18 kwietnia 1961 r.2 o stosunkach dyplomatycznych. Konwencja ta jednak stwierdza, że normy prawa międzynarodowego zwyczajowego powinny nadal obowiązywać w sprawach, które nie zostały wyraźnie uregulowane w jej postanowieniach. Należy także wymienić konwencję z dnia 8 grudnia 1969 r. o misjach specjalnych3. Polska jest stroną obu tych konwencji4.
    Od prawa dyplomatycznego — jako części prawa międzynarodowego — należy odróżniać normy prawa państwowego regulujące z jednej strony organizację służby zagranicznej poszczególnych państw, z drugiej zaś dotyczące statusu przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych.
       1 L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, Warszawa 1954, t. I, s. 20 i 28.
       2 K. Kocot, K. Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 177-192.
3 Tamże, s. 554-568.
4 Dz.U. z 1965 r. Nr 37, póz. 232 i z 1982 r. Nr 13, póz. 98.
140
    
Prawo legacji jest nieodłącznym elementem podmiotowości prawnomiędzynarodowej państw (ius legationum). Jest ono dwuczłonowe, gdyż składa się z prawa legacji czynnej oraz prawa legacji biernej. Pierwsze prawo polega na wysyłaniu przez państwo przedstawicieli dyplomatycznych do innych państw, drugie — na przyjmowaniu przez państwo przedstawicieli dyplomatycznych innych państw.
    Stosunki dyplomatyczne są najwyższą formą oficjalnych stosunków między państwami. Nawiązanie ich odbywa się na podstawie wzajemnego i dobrowolnego porozumienia państw. Sprzeczne z prawem międzynarodowym było więc ultimatum rządu polskiego z dnia 17 marca 1938 r. wymuszające na Litwie nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Polską.
   Utrzymywanie stosunków dyplomatycznych nie jest obowiązkowe, ale może być podyktowane potrzebą dążenia do rozwoju przyjaznych stosunków międzynarodowych. W praktyce nie ma państwa, które utrzymywałoby stosunki dyplomatyczne z wszystkimi innymi państwami, ale nie ma też państwa, które nie utrzymywałoby stosunków dyplomatycznych z żadnym innym państwem. Różnice między państwami pod tym względem są jednak ogromne, a ich przyczyny mogą być dwojakiego rodzaju — polityczne lub ekonomiczno-finansowe.
   Państwa wielkie utrzymują stosunki dyplomatyczne ze znaczną większością wszystkich państw świata. Nieliczne wyjątki są podyktowane albo szczególnymi względami politycznymi z ich strony, albo brakiem zainteresowania ze strony niektórych innych państw. Ta ostatnia ewentualność dotyczy państw bardzo małych i słabych ekonomicznie, zwłaszcza tych, których status prawnomiędzynarodowy podawany jest czasem w wątpliwość. Tak zwane państwa karłowate utrzymują stosunki dyplomatyczne z niewielką liczbą państw.
   Państwa są uprawnione do zerwania stosunków dyplomatycznych, ale powinny z tego prawa korzystać w przypadkach uzasadnionych i w sposób rozważny. Stosunki dyplomatyczne bowiem nie są wyrazem stanu przyjaźni między państwami, które je utrzymują. Praktyka międzynarodowa wskazuje, że nawet konflikt zbrojny między państwami nie zawsze prowadzi do zerwania przez nie stosunków dyplomatycznych. Jako przykład służyć może wtargnięcie sił zbrojnych Chin do Wietnamu w 1979 r., co nie doprowadziło do zerwania stosunków dyplomatycznych między tymi państwami.
Zerwanie stosunków dyplomatycznych powinno ograniczać się do
141

przypadków szczególnej dezaprobaty wobec polityki innego państwa. Tak więc zerwanie przez Polskę stosunków dyplomatycznych z Izraelem w 1967 r. rząd polski uzasadniał agresją tego państwa wobec sąsiednich państw arabskich. Natomiast taki sam w skutkach krok w stosunku do Chile w 1973 r. w związku z przewrotem wojskowym w tym państwie, prowadzącym do powszechnego łamania praw człowieka został określony ze strony polskiej mianem zawieszenia stosunków dyplomatycznych.
    Zerwanie stosunków dyplomatycznych może być także konsekwencją decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ o zastosowaniu sankcji przeciwko państwu, które zagroziło lub naruszyło pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe. Decyzję taką w stosunku do Hiszpanii frankistowskiej podjęła Rada Bezpieczeństwa w 1946 r.
    Zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie stoi na przeszkodzie ich ponownemu nawiązaniu, jeśli ustają przyczyny zerwania lub zmienia się sytuacja polityczna zainteresowanych państw. Tak więc Polska ponownie nawiązała stosunki dyplomatyczne z Izraelem i Chile.
    Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między państwami jest wprawdzie konieczną przesłanką ustanowienia stałych przedstawicielstw dyplomatycznych w każdym z tych państw, ale ustanowienie stałych przedstawicielstw dyplomatycznych nie jest konieczną konsekwencją nawiązania stosunków dyplomatycznych. Wynikają z tego trojakie konsekwencje:
    1) ustanowienie stałych przedstawicielstw dyplomatycznych wymaga porozumienia państw w tej sprawie,
    2) liczba państw utrzymujących ze sobą stosunki dyplomatyczne jest w praktyce większa niż liczba państw, które ustanowiły między sobą stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne,
    3) jeżeli stosunki dyplomatyczne są z natury rzeczy dwustronne, to w zakresie ustanawiania stałych przedstawicielstw dyplomatycznych wzajemność nie jest bezwzględnie konieczna.
    Jakkolwiek porozumienie w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych i porozumienie w sprawie ustanowienia stałych przedstawicielstw dyplomatycznych stanowią dwa różne akty prawnomiędzynarodowe, to mogą być one jednoczesne. Tak więc jest możliwe i nieraz praktykowane, że dwa państwa, nawiązując między sobą stosunki dyplomatyczne, od razu postanawiają ustanowić u każdego z nich przedstawicielstwo dyplomatyczne drugiej strony i od razu przystępują do ich zorganizowania.
    W praktyce międzynarodowej sieć stałych przedstawicielstw dyplomatycznych jest bardzo nierównomierna. Zachodzą ogromne różnice pod

tym względem między państwami wielkimi, a państwami bardzo małymi. Tak więc w Stanach Zjednoczonych akredytowane są 164 stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne, nie licząc tzw. sekcji interesów tych państw, które nie mają swoich przedstawicielstw (Kuba, Irak, Iran), tylko korzystają z pośrednictwa przedstawicielstw państw trzecich (Szwajcaria, Algieria, Pakistan). Jednakże są też państwa zwane karłowatymi, w stolicach których nie ma ani jednego przedstawicielstwa tego rodzaju, chociaż one utrzymują przedstawicielstwa dyplomatyczne w jednym lub kilku innych państwach. Są to Liechtenstein, Monako oraz Tuvalu.
   Prawo międzynarodowe dopuszcza, aby szef stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego był akredytowany w więcej niż jednym państwie, jeżeli zgodzą się na to wszystkie zainteresowane państwa. Są to z reguły państwa sąsiednie. Wiele państw stosuje tę praktykę, w tym także Polska. Występuje to zwłaszcza w stosunkach z państwami azjatyckimi, afrykańskimi i południowoamerykańskimi. Dobór dwu lub więcej państw objętych jednym przedstawicielstwem dyplomatycznym innego państwa nie może być przypadkowy. Ta swoista „geografia" dyplomatyczna odzwierciedla stan stosunków politycznych między państwami danego regionu.
    Realizacja zatem prawa legacji między dwoma państwami może przybrać trojaką postać:
    1) stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane, ale nie dokonano wymiany przedstawicieli dyplomatycznych,
    2) dokonano wymiany przedstawicieli dyplomatycznych, którzy rezydują w państwach trzecich, gdzie także są akredytowani w takim charakterze,
    3) przedstawiciel dyplomatyczny każdej ze stron stale rezyduje w państwie, które dla niego jest państwem przyjmującym.
   Polska w końcu 1994 r. utrzymywała stosunki dyplomatyczne ze 168 państwami, wliczając w to Palestynę. Z tej liczby 126 państw ustanowiło przedstawicielstwa dyplomatyczne, w tym 51 z siedzibą w innych państwach (Austria, Belgia, Czechy, Dania, Francja, Niemcy, Norwegia, Rosja, Szwajcaria, Węgry i Włochy).
   Państwo wysyłające może mieć tylko jedno przedstawicielstwo dyplomatyczne w państwie przyjmującym. W sytuacji, kiedy dwa rządy pretendują do prezentowania tego samego państwa, państwo wysyłające musi zdecydować, który rząd uznaje za właściwy do utrzymywania stosunków dyplomatycznych. Powinno to uczynić zgodnie z wymaganiami prawa międzynarodowego odnoszącymi się do uznawania rządów.
    
143
142
 

    Stosowanie tej zasady komplikuje się, gdy nie jest całkiem oczywiste, czy ma się do czynienia z jednym państwem i dwoma rządami, czy też z dwoma państwami. Wystąpiło to w pewnych okresach powojennej historii Niemiec, Korei, Wietnamu i Chin. W tym ostatnim przypadku każdy z dwu rządów chińskich nadal wyklucza możliwość utrzymywania stosunków dyplomatycznych z państwem, które utrzymuje takie stosunki z drugim rządem. Tak więc w porozumieniu z dnia 15 grudnia 1978 r. Stany Zjednoczone uznały rząd Chińskiej Republiki Ludowej za jedyny prawowity rząd Chin i nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne z dniem l stycznia 1979 r., zobowiązując się jednocześnie do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem tajwańskim5. Niemniej jednak rząd ten nadal utrzymuje stosunki dyplomatyczne z kilkunastoma państwami6.
§ 2. Przedstawicielstwa dyplomatyczne
r
    Przedstawicielstwa dyplomatyczne zajmują najwyższą pozycję wśród organów zagranicznych państwa. Noszą one także nazwę misji dyplomatycznych. Obydwie te nazwy są używane zamiennie. W języku potocznym używane bywa również wyrażenie „placówka dyplomatyczna".
    W stosunkach między państwami występują stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne oraz dyplomatyczne misje specjalne. W stosunkach wielostronnych natomiast — przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych oraz delegacje na konferencje dyplomatyczne.
    Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne spełnia takie funkcje, jak:
1) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym,
    2) ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli w państwie przyjmującym w zakresie ustalonym przez prawo międzynarodowe,
3) prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego,
   4) obserwowanie wszelkimi dozwolonymi metodami sytuacji panującej w państwie przyjmującym oraz składanie o tym sprawozdań państwu wysyłającemu,
5 „Revue Generale de Droit International Public" 1979, nr 2, s. 489.
       6 Są to: Afryka Południowa, Afryka Środkowa, Burkina Faso, Dominikana, Gwatemala, Gwinea-Bissau, Haiti, Honduras, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Salwador i Watykan.
144
    
5) przyczynianie się do rozwoju przyjaznych stosunków politycznych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym.
   Powyższy zestaw funkcji stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego nie jest wyczerpujący. Może ono wykonywać także inne funkcje, w szczególności konsularne. W praktyce państw socjalistycznych częścią składową stałych przedstawicielstw dyplomatycznych były nieraz lub nadal są biura handlowe podlegające pod względem merytorycznym resortowi współpracy gospodarczej z zagranicą. Funkcjonowanie takich biur wiąże się z państwowym monopolem handlu zagranicznego.
   Stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne jest organem państwa wysyłającego, funkcjonującym pod kierunkiem swego szefa. Wyróżnia się trzy klasy szefów przedstawicielstw dyplomatycznych:
1) ambasador nadzwyczajny i pełnomocny,
2) poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny,
3) charge d'affaires.
    Tytuły szefów stałych przedstawicielstw dyplomatycznych niektórych państw są inne. Tak więc w praktyce dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej odpowiednikiem ambasadora jest nuncjusz, a odpowiednikiem posła — internuncjusz. W stosunkach między państwami tworzącymi brytyjską Wspólnotę Narodów przedstawiciele dyplomatyczni noszą nazwę wysokich komisarzy, którzy są równorzędni z ambasadorami. Odstępstwo od nazwy „ambasador" ma miejsce zwłaszcza wtedy, gdy chodzi o podkreślenie, że stosunki między państwami są szczególnego rodzaju, jak na przykład między RFN a NRD, które były reprezentowane wzajemnie przez stałych przedstawicieli.
    Szefowie stałych przedstawicielstw dyplomatycznych dwóch pierwszych klas są akredytowani przy głowie państwa, natomiast szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych trzeciej klasy — przy ministrze spraw zagranicznych. Poza tym ich status różni się tylko pod względem preceden-cji i etykiety.
    Od charges d'affaires en pied, którzy są stałymi szefami przedstawicielstw dyplomatycznych, należy odróżnić charges d'afaires ad interim, którymi są pracownicy dyplomatyczni przedstawicielstw kierujący nimi podczas nieobecności szefów ambasad czy poselstw. Dłuższa nieobecność ambasadorów czy posłów jako szefów stałych przedstawicielstw dyplomatycznych jest zwykle wyrazem pogorszenia się stosunków politycznych między państwami wysyłającymi a państwami przyjmującymi.
145

    Klasę szefów stałych przedstawicielstw dyplomatycznych i tym samym klasę tych przedstawicielstw, państwa ustalają w drodze porozumienia. Po II wojnie światowej daje się zauważyć stałą tendencję do podnoszenia stosunków dyplomatycznych do poziomu ambasad, dawniej praktykowanych głównie w stosunkach z wielkimi mocarstwami oraz państwami o bardzo rozwiniętej współpracy. Obecnie poselstwa ustanawiane są bardzo rzadko i w zasadzie przeszły już do historii dyplomacji. W Polsce nie ma ani jednego poselstwa i Polska również nie akredytuje posłów w innych państwach.
    Obok tradycyjnych stałych przedstawicielstw dyplomatycznych w dwustronnych stosunkach międzynarodowych pojawiają się wyjątkowo inne organy o statusie dyplomatycznym lub gwasz-dyplomatycznym. Tak więc Libia po rewolucji w 1979 r. przekształciła swoje ambasady w biura ludowe funkcjonujące pod kierownictwem komitetów ludowych. Natomiast NRD i RFN w ciągu kilkunastu lat przed zjednoczeniem utrzymywały stosunki oficjalne za pośrednictwem stałych przedstawicielstw.
    W ramach każdej klasy szefów stałych przedstawicielstw dyplomatycznych istnieje pierwszeństwo rangi, o czym decyduje data złożenia listów uwierzytelniających lub też data notyfikacji o przybyciu i złożeniu kopii tych listów w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W niektórych państwach stałe pierwszeństwo rangi, a tym samym funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego przyznaje się przedstawicielowi Stolicy Apostolskiej. Tak jest obecnie w Polsce.
    W skład korpusu dyplomatycznego, który odgrywa rolę niemal wyłącznie ceremonialną wchodzą szefowie wszystkich stałych przedstawicielstw akredytowanych w państwie przyjmującym. W szerszym znaczeniu korpus dyplomatyczny obejmuje wszystkich członków personelu dyplomatycznego wraz z rodzinami.
    Personel przedstawicielstwa dyplomatycznego można podzielić na trzy grupy: 1) personel dyplomatyczny, 2) personel administracyjno-techniczny oraz 3) personel obsługi.
    Członkiem personelu dyplomatycznego jest członek przedstawicielstwa dyplomatycznego mający stopień dyplomatyczny. Są to — oprócz szefów przedstawicielstwa — radcy, sekretarze oraz attaches. Do personelu administracyjno-technicznego należą takie osoby, jak kanceliści, tłumacze, lekarze, radiotelegrafiści czy szyfranci. Wreszcie personel obsługi obejmują osoby pełniące czynności portierów, kierowców, gońców czy sprzątaczek. Status prawny tych trzech grup nie jest jednakowy.
Szefa stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego mianuje szef państ-
146

wa wysyłającego lub — w przypadku charge d'affaires — minister spraw zagranicznych. Następuje to po zasięgnięciu poufnej opinii państwa przyjmującego na temat proponowanego kandydata. Zgoda państwa przyjmującego nazywa się agrement i oznacza, że kandydat będzie traktowany jako persona grata. Państwo jednak może nie wyrazić takiej zgody i nawet nie ma obowiązku uzasadnienia swojej odmowy.
   Mianowanie innych członków przedstawicielstwa dyplomatycznego przez państwo wysyłające nie wymaga uprzedniej zgody państwa przyjmującego. Wyjątek jednak od tej zasady może dotyczyć attaches wojskowych, morskich i lotniczych. Państwu przyjmującemu natomiast powinny być notyfikowane wszelkie zmiany w składzie przedstawicielstwa dyplomatycznego.
   Państwo przyjmujące może wymagać, aby liczebność przedstawicielstwa dyplomatycznego była utrzymana w granicach rozsądnych i normalnych. Personel dyplomatyczny przedstawicielstwa powinien mieć w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego, ale za zgodą państwa przyjmującego możliwe jest także mianowanie członków personelu dyplomatycznego spośród osób mających obywatelstwo tego państwa. W Polsce na stanowiska dyplomatyczne powoływani są tylko obywatele polscy.
   Zakończenie misji szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego, jak i innych członków personelu dyplomatycznego i innego, może nastąpić z różnych przyczyn. Najczęściej dzieje się to wskutek odwołania przez państwo wysyłające w ramach jego polityki kadrowej. Poza tym, państwo przyjmujące może w każdym czasie i bez obowiązku uzasadnienia swojej decyzji zawiadomić państwo wysyłające, że szef lub którykolwiek z członków personelu dyplomatycznego jest persona non grata, albo też którykolwiek inny z członków personelu przedstawicielstwa dyplomatycznego jest osobą niepożądaną. Powodem takiego kroku ze strony państwa przyjmującego w stosunku do dyplomatów państwa wysyłającego jest zazwyczaj prowadzenie działalności szpiegowskiej. W takiej sytuacji państwo wysyłające musi odwołać taką osobę, a w praktyce często stosuje zarazem środek odwetowy.
   Zakończenie misji przedstawiciela dyplomatycznego następuje z natury rzeczy wskutek zerwania lub zawieszenia stosunków dyplomatycznych albo też wskutek likwidacji przedstawicielstwa dyplomatycznego z powodów oszczędnościowych przy zachowaniu stosunków dyplomatycznych. Natomiast odwołanie szefa stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego nie musi oznaczać zerwania stosunków dyplomatycznych nawet wtedy,
147

kiedy  zostało  podyktowane  względami  politycznymi  w  stosunku  do państwa przyjmującego.
    Dążąc do rozwoju przyjaznych stosunków z państwem przyjmującym, personel stałego przedstawicielstwa państwa wysyłającego powinien szanować jego prawo, korzystając zarazem z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Należy wyróżnić przywileje i immunitety, które przysługują przedstawicielstwu jako całości oraz te, z których korzystają osoby należące do poszczególnych kategorii jego personelu. Według konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. celem przywilejów i immunitetów dyplomatycznych nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym osobom, lecz zapewnienie skutecznego wykonywania swych funkcji przez przedstawicielstwa dyplomatyczne reprezentujące ich państwa.
    Stałemu przedstawicielstwu dyplomatycznemu przysługuje przede wszystkim nietykalność, która obejmuje zarówno pomieszczenia, jak i środki transportu oraz archiwa i dokumenty, gdziekolwiek one się znajdują. Pojęcie pomieszczeń przedstawicielstwa obejmuje budynki lub część budynków oraz tereny przyległe do nich, użytkowane przez przedstawicielstwo, a także rezydencję szefa przedstawicielstwa. Państwo przyjmujące ma obowiązek zapewnić ochronę pomieszczeń przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych, a jego funkcjonariusze nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodę szefa przedstawicielstwa. Natomiast państwo wysyłające jest obowiązane wykorzystywać pomieszczenia swoich przedstawicielstw dyplomatycznych zgodnie z ich funkcjami.
    Państwo wysyłające ma prawo umieszczenia swego godła i flagi na budynkach przedstawicielstwa dyplomatycznego. Przedstawicielstwo może porozumiewać się z państwem wysyłającym, ale korzystanie z nadajnika radiowego wymaga zgody państwa przyjmującego. Przysługuje mu także immunitet podatkowy.
    Personelowi stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego przysługują różne przywileje i immunitety. Obydwa te terminy zazwyczaj używane są łącznie, gdyż rozgraniczenie ich nie jest powszechnie przyjęte. Można uważać, że przywilej to prawo czynienia tego, czego innym czynić nie wolno, natomiast immunitet oznacza uwolnienie od obciążeń, którym podlegają inni.
    Do najważniejszych przywilejów i immunitetów należą: l) nietykalność osobista, 2) immunitet jurysdykcyjny oraz 3) zwolnienie od ceł i podatków.
Nietykalność  osobista polega na tym, że władze państwa
148

przyjmującego nie mogą wobec osoby, której ona przysługuje, stosować jakiegokolwiek przymusu, chyba że chodzi o zapobieżenie przestępstwu c/y w samoobronie. Obowiązkiem jednak tych władz jest zapobieganie wszelkim zamachom na wolność i godność takich osób.
   Immunitet jurysdykcyjny obejmuje sprawy karne, administracyjne i cywilne. W sprawach karnych jest on pełny, gdyż obejmuje wszelkie stadia postępowania karnego. Jeśli osoba, której przysługują immunitety dyplomatyczne, dopuści się czynu zagrożonego sankcją karną, to może ona być tylko uznana za persona non grata. Podobnie jest w sprawach administracyjnych. Natomiast immunitet w sprawach cywilnych jest w zasadzie pełny, z wyjątkiem: a) powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczących prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego, b) powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca testamentu, administrator, spadkobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby prywatnej, c) powództw dotyczących zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi.
   Immunitet celny oznacza zwolnienie od opłat celnych za przedmioty przeznaczone do użytku służbowego lub osobistego. Bagaż jest zwolniony od rewizji, chyba że zachodzi poważne podejrzenie, że zawiera on przedmioty nie podlegające zwolnieniu celnemu lub przedmioty, których wwóz lub wywóz jest zabroniony przez prawo państwa przyjmującego. Immunitet podatkowy oznacza zwolnienie od wszelkich podatków i opłat, z wyjątkiem podatków pośrednich wliczanych do cen towarów oraz opłat za usługi.
   Przywileje i immunitety dyplomatyczne w pełnym zakresie przysługują personelowi dyplomatycznemu oraz członkom ich rodzin pozostającym z nimi we wspólnocie domowej. W praktyce przeważnie zrównany z nimi jest personel administracyjno-techniczny wraz z rodzinami. Natomiast personel obsługi korzysta z przywilejów i immunitetów w stosunku do czynności urzędowych.
   Przywileje i immunitety dyplomatyczne przysługują członkom przedstawicielstwa dyplomatycznego przez cały czas ich pobytu w charakterze oficjalnym w państwie przyjmującym. Natomiast w odniesieniu do ich czynności urzędowych trwają one również po zakończeniu ich funkcji. Przywileje i immunitety dyplomatyczne przysługują na terytorium państwa przyjmującego, a członkom personelu dyplomatycznego przedstawicielst-
149

wa przysługują również na terytorium państw trzecich, gdy znajdują się tam w podróży w celu objęcia swoich stanowisk lub w drodze powrotnej do państwa wysyłającego.
    Od stałych przedstawicielstw dyplomatycznych należy odróżnić dyplomatyczne misje specjalne. Status prawnomiedzynarodowy misji specjalnych reguluje konwencja z dnia 8 grudnia 1969 r.7 Instytucja ta stanowi najstarszą formę kontaktów dyplomatycznych.
    Misją specjalną jest misja czasowa reprezentująca państwo, wysyłana przez jedno państwo do drugiego państwa za jego zgodą w celu prowadzenia z nim rokowań w określonych sprawach albo wypełnienia wobec niego określonego zadania. Pojęcie misji specjalnej obejmuje trzy kategorie, które wykształciły się w praktyce stosunków międzypaństwowych: 1) misje specjalne szefów państw, 2) misje specjalne szefa i członków rządu oraz osobistości reprezentujących szefa państwa oraz 3) inne misje specjalne, które reprezentują państwo.
    Istnienie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie jest konieczne do wysłania lub przyjęcia misji specjalnej. Państwo może wysłać misję specjalną do innego państwa za jego zgodą, otrzymaną uprzednio drogą dyplomatyczną albo jakąkolwiek inną drogą uzgodnioną lub obopólnie możliwą do przyjęcia. Możliwe jest uzgodnienie wysłania tej samej misji specjalnej do dwóch lub więcej państw, a także wysłanie wspólnej misji specjalnej przez dwa lub więcej państw. Misja specjalna składa się z jednego przedstawiciela lub więcej przedstawicieli państwa wysyłającego, spośród których państwo to wyznacza szefa misji. W jej skład może także wchodzić personel dyplomatyczny, personel administracyjno-tech-niczny oraz personel obsługi.
    Przedstawiciele państwa wysyłającego w misji specjalnej oraz członkowie jej personelu dyplomatycznego powinni w zasadzie mieć obywatelstwo państwa wysyłającego. Obywatele państwa przyjmującego mogą wchodzić w skład dyplomatycznej misji specjalnej jedynie za zgodą tego państwa, która może być w każdym czasie cofnięta.
Funkcje dyplomatycznej misji specjalnej określa się w drodze wzajemnego porozumienia państwa wysyłającego i państwa przyjmującego. Państwo przyjmujące powinno przyznać misji specjalnej ułatwienia koić. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 554—568. Polska przystąpiła do tej konwencji dnia 22 marca 1977 r., natomiast weszła ona w życie dopiero dnia 21 czerwca 1985 r. — Multilateral Treaties deposited with the Secretary General. Status as at 31 December 1994, United Nations, New York 1995, s. 78.
150

nieczne do wypełnienia jej funkcji uwzględniając jej charakter i zadania. Przywileje i immunitety personelu dyplomatycznej misji specjalnej kształtują się tak samo, jak w stosunku do personelu stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego, z tą jednak różnicą, że specjalnie uprzywilejowane są osoby wysokiej rangi. Na mocy zwyczaju międzynarodowego korzystają one — oprócz wszystkich przywilejów i immunitetów przewidzianych przez prawo dyplomatyczne — jeszcze ze specjalnych przywilejów (czerwony dywan, mieszkanie w pałacu, pełna ochrona członków misji).
   Najnowszą formę przedstawicielstw dyplomatycznych stanowią przedstawcielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych. Przedstawicielstwa takie istnieją obecnie nie tylko przy ONZ, ale również przy niektórych organizacjach wyspecjalizowanych ONZ, a także przy niektórych organizacjach partykularnych. Tak więc w przypadku ONZ nie tylko państwa członkowskie mają swoje stałe przedstawicielstwa, ale także państwa, którym przyznano status obserwatora przy tej organizacji. Przy Wspólnocie Europejskiej sto kilkadziesiąt państw nie będących jej członkami akredytowało swoje stałe przedstawicielstwa. W gronie tych państw jest od niedawna Polska.
   Stosunki państw z organizacjami międzynarodowymi o charakterze powszechnym reguluje konwencja z dnia 14 marca 1975 r.8, która dotyczy zarówno stałych przedstawicielstw państw członkowskich, jak i stałych obserwatorów uczestniczących w posiedzeniach organizacji międzynarodowych i konferencji międzynarodowych. Wzoruje się ona mutatis mutandis na konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. oraz konwencji o misjach specjalnych z 1969 r.
      Państwo wysyłające może według swego uznania mianować członków przedstawicielstwa przy organizacji międzynarodowej. Ograniczenie dotyczy tylko jego składu liczbowego oraz zastrzeżenia, że szef przedstawicielstwa i członkowie personelu dyplomatycznego powinni w zasadzie być obywatelami państwa wysyłającego.
    Status delegacji do organów i na konferencje organizacji międzynarodowych określają ich akty założycielskie lub też inne umowy międzynarodowe. Według konwencji wiedeńskiej z 1975 r. dwa lub więcej państw może wysłać wspólną delegację do organu lub na konferencję organizacji międzynarodowej, jeśli jej przepisy na to zezwalają.
       8 Tamie, s. 589-613. Polska podpisała i ratyfikowała tę konwencję, która jednak nie weszła dotychczas w życie.
151

§ 3. Prawo konsulatu i stosunki konsularne
    Normy prawa międzynarodowego dotyczące stosunków konsularnych między państwami stanowią prawo międzynarodowe konsularne. Podstawowym źródłem tego prawa jest obecnie konwencja wiedeńska z dnia 24 kwietnia 1963 r. o stosunkach konsularnych9, która stanowi, że jej postanowienia nie naruszają postanowień umów międzynarodowych dotyczących stosunków konsularnych. Jest to ważne postanowienie, gdyż państwa zawierają bardzo liczne dwustronne umowy konsularne. Ta konwencja wiedeńska zawiera również przepis mówiący o tym, że w sprawach przez nią nie uregulowanych zachowują moc normy zwyczajowe. Polska ratyfikowała ją dopiero w 1981 r.10
   Od prawa międzynarodowego konsularnego należy odróżnić prawo państwowe, którego źródłem są ustawy i inne akty prawne państw w sprawach konsularnych. Jako przykład służyć może polska ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów11.
    Prawo konsulatu jest nieodłącznym elementem podmiotowości prawnomiędzynarodowej państw. Obejmuje ono prawo konsulatu czyn-n e, czyli prawo wysyłania przez państwa funkcjonariuszy konsularnych, oraz prawo konsulatu bierne, czyli prawo przyjmowania funkcjonariuszy konsularnych państw innych. Prawo konsulatu — tak jak i prawo legacji — przysługuje wszystkim państwom.
    Stosunki konsularne należy odróżniać od stosunków dyplomatycznych. Państwa mogą utrzymywać ze sobą zarówno stosunki dyplomatyczne, jak i stosunki konsularne, mogą też ograniczać się tylko do stosunków dyplomatycznych, albo tylko do stosunków konsularnych.
    Nawiązanie stosunków konsularnych między państwami następuje na podstawie ich wzajemnie wyrażonej zgody. Zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych między dwoma państwami obejmuje także ich zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych, chyba że jedno z nich lub obydwa zastrzegły co innego. W takim przypadku dla ustanowienia stosunków konsularnych między tymi państwami konieczne jest ich odrębne porozumienie. W praktyce wiele państw przy nawiązaniu stosunków dyplomatycznych nie składa odrębnych deklaracji w sprawie nawiązy-
9 Tamże, s. 192-204.
10 Dz.U. z 1982 r. Nr 13, póz. 98.
11 Dz.U. z 1984 r. Nr 9, póz. 34.
152

wania stosunków konsularnych. Jest to uzasadnione tym bardziej, że współczesne prawo międzynarodowe zezwala państwom na pełnienie funkcji konsularnych przez przedstawicielstwa dyplomatyczne bez konieczności uzyskiwania na to zgody państwa przyjmującego.
   Mimo jednak nawiązania stosunków konsularnych w drodze nawiązania stosunków dyplomatycznych, ustanowienie urzędu konsularnego na terytorium państwa przyjmującego wymaga jego dodatkowej zgody. Tak więc nawiązanie stosunków dyplomatycznych zwalnia jedynie z konieczności zawierania specjalnego porozumienia w sprawie nawiązania stosunków konsularnych, nie zwalnia natomiast z konieczności uzyskania uprzedniej zgody państwa przyjmującego na ustanowienie urzędu konsularnego na jego terytorium.
   Rozdzielność stosunków dyplomatycznych i stosunków konsularnych między państwami wyraża się także w tym, że zerwanie stosunków dyplomatycznych nie pociąga za sobą ipso facto zerwania stosunków konsularnych. Możliwe jest także zerwanie stosunków konsularnych przy zachowaniu stosunków dyplomatycznych.
§ 4. Urzędy konsularne
,•   ,   : • ;•' , "' .-•:	\:',-!. ^^^'  '^:^.^'^
   Urząd konsularny jako organ państwa ma charakter przedstawicielski, ale funkcjonuje on w sferze skonkretyzowanych i ograniczonych interesów państwa wysyłającego w państwie przyjmującym. Stąd też wynika wiele różnic między stałym przedstawicielstwem dyplomatycznym, które reprezentuje ogólne interesy państwa wysyłającego, a urzędem konsularnym, którego działalność dotyczy głównie opieki nad obywatelami państwa wysyłającego w państwie przyjmującym oraz stosunków gospodarczych i kulturalnych między obydwoma państwami.
   Istnieją cztery klasy urzędów konsularnych: 1) konsulaty generalne, 2) konsulaty, 3) wicekonsulaty oraz 4) agencje konsularne, przy czym te ostatnie nie mają charakteru samodzielnego, tylko są organami urzędów konsularnych wyższej klasy. W praktyce państwa nie wykorzystują wszystkich możliwości w tym zakresie. Tak więc Polska ma tylko konsulaty generalne oraz konsulaty, a do 1992 r. miała agencję konsularną we Lwowie, przekształconą następnie w konsulat generalny.
   Szefowie urzędów dzielą się na cztery klasy, a mianowicie: 1) konsulów generalnych, 2) konsulów, 3) wicekonsu-
153

l ó w oraz 4) agentów konsularnych. Od konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych będących szefami urzędów konsularnych należy odróżniać funkcjonariuszy konsularnych mających odpowiednio takie same rangi, ale którzy działają jako pomocnicy swoich szefów.
    Siedzibę placówki konsularnej, jej klasę oraz okręg konsularny ustala państwo wysyłające, ale konieczne jest uzyskanie zgody państwa przyjmującego. Okręg konsularny może obejmować całość terytorium lub część terytorium państwa przyjmującego. Państwo wysyłające może mieć więcej niż jeden urząd konsularny na terytorium państwa przyjmującego.
    Szefa urzędu konsularnego mianuje państwo wysyłające, zaopatrując go w list komisyjny wymieniający jego imię i nazwisko, kategorię i klasę, okręg konsularny i siedzibę urzędu konsularnego. Szef urzędu konsularnego jest dopuszczony do pełnienia swoich czynności na podstawie upoważnienia zwanego exequatur, uzyskanego od państwa przyjmującego. Państwo, które odmawia udzielenia exequatur, nie jest obowiązane do podania państwu wysyłającemu przyczyn takiej odmowy.
    Szefowie urzędów konsularnych w danej miejscowości mają rangę w zależności od daty udzielenia exeqatur. Szefowie wszystkich urzędów konsularnych w danym mieście państwa przyjmującego tworzą korpus konsularny, który odgrywa rolę wyłącznie ceremonialną.
    Funkcje szefa urzędu konsularnego kończą się między innymi w przypadku: 1) zawiadomienia przez państwo wysyłające państwa przyjmującego, że jego funkcje zostały zakończone oraz 2) cofnięcia przez państwo przyjmujące exequatur. Ma to miejsce wtedy, gdy zostanie on uznany za persona non grata, czyli osobę niepożądaną.
    Funkcjonariuszami konsularnymi — oprócz szefów urzędów konsularnych — są również osoby, którym powierzono pełnienie funkcji konsularnych, a więc attaches i sekretarze konsularni. W zasadzie powinni oni być obywatelami państwa wysyłającego. Funkcjonariuszami konsularnymi nie wolno mianować osób mających obywatelstwo państwa przyjmującego, chyba że za wyraźną zgodą tego państwa, która może być w każdym czasie cofnięta. Osoby zatrudnione w służbie administracyjno-technicznej urzędu konsularnego są pracownikami konsularnymi. Trzecią kategorię stanowi personel służby.
    W praktyce międzynarodowej oprócz konsulów zawodowych występuje również instytucja konsula honorowego. Może on być obywatelem państwa wysyłającego lub państwa trzeciego, ale najczęściej jest powołany spośród obywateli państwa przyjmującego. Działalność
154

konsularna konsula honorowego jest jego zajęciem dodatkowym, za które nie pobiera on stałego wynagrodzenia. Zazwyczaj jednak na utrzymanie kancelarii otrzymuje on ryczałt lub zatrzymuje część pobieranych opłat konsularnych. Jeżeli stosunek konsula zawodowego do państwa wysyłającego ma charakter publicznoprawny, to konsula honorowego — prywatnoprawny. Polska przez długi czas nie korzystała z instytucji konsula honorowego, ale ustawa o funkcjach konsulów z 1984 r. przewiduje taką możliwość i ostatnio powrócono w tym zakresie do dawniejszej praktyki. W związku z tym pozostaje zarządzenie ministra spraw zagranicznych z dnia 22 kwietnia 1986 r. w sprawie konsulów honorowych PRL12.
    Według konwencji wiedeńskiej z 1963 r. funkcje konsularne polegają między innymi na:
    1) ochronie w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych,
    2) popieraniu stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym,
    3) zapoznaniu się — wszelkimi legalnymi sposobami — z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego państwa przyjmującego, składaniu o tym sprawozdań państwu wysyłającemu oraz udzielaniu informacji osobom zainteresowanym,
   4) wystawianiu paszportów i dokumentów podróży obywatelom państwa wysyłającego oraz wiz osobom pragnącym udać się do państwa wysyłającego,
    5) udzieleniu pomocy i opieki obywatelom, zarówno osobom fizycznym, jak i osobom prawnym państwa wysyłającego,
    6) pełnieniu czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego, a także pewnych czynności o charakterze administracyjnym,
    7) ochronie interesów obywateli państwa wysyłającego w przypadku dziedziczenia mortis causa na terytorium państwa przyjmującego,
    8) ochronie interesów nieletnich i innych osób pozbawionych pełnej zdolności prawnej, będących obywatelami państwa wysyłającego,
    9) reprezentowaniu obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami państwa przyjmującego,
    10) przekazywaniu dokumentów sądowych i pozasądowych oraz wykonywaniu listów gończych lub zleceń na zebranie dowodów dla sądów państwa wysyłającego,
12 Monitor Polski z 1986 r. Nr 13, póz. 93.
155

    11) wykonywaniu praw nadzoru i kontroli oraz udzielaniu pomocy statkom morskim i rzecznym mającym przynależność państwa wysyłającego oraz statkom powietrznym zarejestrowanym w tym państwie, jak również ich załogom.
    Za zgodą państwa wysyłającego i państwa przyjmującego możliwe jest pełnienie funkcji dyplomatycznych przez funkcjonariuszy konsularnych. Zresztą współcześnie można obserwować wzajemne przenikanie się służby dyplomatycznej i służby konsularnej, które w dawniejszych czasach były oddzielone od siebie.
    W odróżnieniu od przedstawiciela dyplomatycznego, który utrzymuje bezpośredni kontakt z naczelnymi władzami państwa przyjmującego, konsul wykonując swe funkcje utrzymuje kontakt z władzami administracyjnymi swego okręgu konsularnego.
    Przywileje i immunitety k o n s u l a r n e są bardziej ograniczone niż przywileje i immunitety dyplomatyczne i w zasadzie przysługują one tylko w związku z wykonywaniem czynności urzędowych. Konwencja wiedeńska z 1963 r. jednak nie ograniczyła zakresu terytorialnego przywilejów i immunitetów konsularnych do okręgu konsularnego, jeśli nie obejmuje on całego terytorium państwa przyjmującego. Ze znacznie węższych przywilejów i immunitetów korzystają konsulowie honorowi, co wynika z tego, że przeważnie są obywatelami państwa pobytu. Jednakże państwo przyjmujące ma obowiązek traktowania członków urzędu konsularnego z szacunkiem oraz podjęcia niezbędnych środków dla zapobieżenia jakimkolwiek zamachom skierowanym przeciwko nim.
    Różnica między przywilejami i immunitetami dyplomatycznymi z jednej strony, a przywilejami i immunitetami konsularnymi z drugiej strony znajduje swój wyraz również w polskim kodeksie postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 r.13 oraz w polskim kodeksie postępowania karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r.14
    Według kodeksu postępowania cywilnego nie mogą być pozywani przed sądy polskie uwierzytelnieni w Polsce szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych oraz osoby należące do personelu dyplomatycznego takich przedstawicielstw, jak również członkowie ich rodzin, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej (art. 1111). Natomiast osoby pełniące funkcje konsularne w imieniu państw obcych nie
13 Dz.U. z 1964 r. Nr 43, póz. 296 z późn. zm.
14 Dz.U. z 1969 r. Nr 13, póz. 96 z późn. zm.
156

mogą być pozywane przed sądy polskie w sprawach wchodzących w zakres czynności dokonanych w toku pełnienia ich funkcji urzędowych (art. 1112).
   Podobnie według kodeksu postępowania karnego orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają uwierzytelnieni w Polsce szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych oraz osoby należące do personelu dyplomatycznego i personelu administracyjnego tych przedstawicielstw, jak również członkowie rodzin tych osób, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej (art. 512). Natomiast kierownicy urzędów konsularnych oraz inni urzędnicy konsularni państw obcych nie podlegają orzecznictwu polskich sądów karnych w zakresie czynności pełnionych w toku i wykonywaniu ich funkcji urzędowych (art. 513).
   Państwa mogą rozszerzyć zakres przywilejów i immunitetów konsularnych, zawierając konwencje konsularne i nieraz to czynią. Polska zawarła wiele takich konwencji. Przenikanie się służby dyplomatycznej i służby konsularnej prowadzi do rozszerzania zakresu osobowego i merytorycznego przywilejów i immunitetów konsularnych.
   W myśl powszechnego prawa międzynarodowego przywileje i im
munitety urzędów konsularnych są częściowo zrównane z przywilejami
i immunitetami przedstawicielstw dyplomatycznych. Urzędy konsularne
również mogą swobodnie porozumiewać się z państwem wysyłającym,
a ich pomieszczenia i środki transportu są zwolnione od opodatkowania.
Archiwa i dokumenty konsularne są nietykalne w każdym czasie i niezależ
nie od miejsca, w którym się znajdują. Natomiast państwo wysyłające musi
dbać, aby pomieszczenia urzędu konsularnego nie były użytkowane
w sposób niezgodny z wykonywaniem funkcji konsularnych. W praktyce
władze miejscowe nie powstrzymują się od wkraczania w celu zatrzymania
chroniących się tam osób.	<
    
Rozdział VIII
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

§ 1. Klasyfikacja organizacji międzynarodowych
 i Międzynarodowych organizacji rządowych dotyczy ogromny i niejednolity materiał faktyczny. Orientacje w tym materiale może ułatwić klasyfikacja organizacji międzynarodowych przeprowadzona w szczególności z punktu widzenia ich składu członkowskiego. Skład członkowski bowiem każdej organizacji międzynarodowej ma pierwszorzędne znaczenie, gdyż od niego zależy działalność tych organizacji.
    Należy rozróżniać organizacje międzynarodowe powszechne oraz partykularne. Pierwszy rodzaj stanowią te organizacje, które w założeniu mogą objąć wszystkie państwa świata. Wprawdzie nie ma dziś organizacji międzynarodowej, która spełniałaby to wymaganie w sposób absolutny, ale chodzi tu o organizacje o zasięgu potencjalnie światowym.
    Ze względu na swój skład członkowski charakter powszechny ma przede wszystkim O r gani z acj a Narodów Zjednoczonych (ONZ). Jest to najważniejsza organizacja międzynarodowa doby współczesnej. Jej głównym zadaniem jest utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ale ma ona także rozległe kompetencje w takich dziedzinach, jak międzynarodowa współpraca gospodarcza i społeczna, dekolonizacja czy kodyfikacja prawa międzynarodowego. Za poprzedniczkę ONZ uchodzi Liga Narodów, która powstała po I wojnie światowej, a została rozwiązana w 1946 r.
    Charakter powszechny mają także międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane związane specjalnymi układami z ONZ, wraz z którą tworzą tak zwany system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych. Są to:
158

1) Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO),
2) Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),
    3) Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO),
4) Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO),
5) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD),
6) Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF),
7) Światowa Organizacja Zdrowia (WHO),
8) Powszechny Związek Pocztowy (UPU),
9) Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU),         '   '     •
10) Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO),	• fs|
11) Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO),	#   "       v
12) Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC),
13) Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDĄ),
14) Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD),
    15) Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO),
16) Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO).
   Ponadto, z ONZ są związane dwie inne organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym, a mianowicie: Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) oraz Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). W miejsce tej drugiej od dnia l stycznia 1995 r. istnieje Światowa Organizacja Handlu.
   Pozostałe organizacje międzynarodowe mają charakter partykularny. Szczególną grupę wśród nich stanowią organizacje regionalne, których członkostwo jest uzależnione od położenia geograficznego, co niekiedy znajduje wyraz w nazwie organizacji.
   Pojęcie regionu w prawie międzynarodowym nie jest ścisłe. Karta Narodów Zjednoczonych (rozdział VIII) zawiera postanowienia dotyczące międzynarodowych organizacji regionalnych, które mają na celu utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, ale nie określa pojęcia regionu, tylko ustanawia obowiązek zgodności takich organizacji z Kartą NZ.
   Pod względem geograficznym najbardziej określonym regionem jest kontynent. Charakter kontynentalny ma Organizacja Państw Amerykańskich skupiająca wszystkie państwa amerykańskie oraz Organizacja Jedności Afry kańskiej, doktórej należą wszystkie państwa afrykańskie z wyjątkiem Maroka, które z niej wystąpiło
159

w 1985 r. Pomimo swej nazwy, charakteru kontynentalnego nie ma jeszcze Rada Europy, której członkami mogą być tylko państwa europejskie o ustroju demokratycznym. Polska uzyskała członkostwo tej organizacji międzynarodowej po przemianach ustrojowych w 1989 r.
    Inną grupę stanowią międzynarodowe organizacje regionalne obejmujące państwa położone na określonej części jakiegoś kontynentu i tym samym mające mniejszą liczbę członków. Przykładami takich organizacji mogą być:
1) Rada Nordycka,
2) Stowarzyszenie Państw Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN),
    3) Południowoazjatyckie Stowarzyszenie dla Współpracy Regionalnej (SAARC),
4) Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS),
5) Organizacja Państw Karaibów Wschodnich (OECS),
6) Forum Pacyfiku Południowego (SPF).
   Wątpliwy jest charakter regionalny Organizacji Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO) z uwagi na jego zasięg podmiotowo-terytorialny. W skład NATO bowiem, oprócz państw zachodnioeuropejskich, wchodzą z jednej strony Stany Zjednoczone i Kanada, z drugiej zaś Turcja. Ponadto, w końcu 1991 r. utworzono Północno-Atlantycką Radę Współpracy, która ma być organem łączącym NATO z Polską i niektórymi innymi państwami Europy Środkowej i Wschodniej, a także z państwami postradzieckimi.
    Organizacje międzynarodowe o charakterze partykularnym, ale inne niż organizacje regionalne, odznaczają się tym, że ich członkostwo oparte jest na różnych kryteriach, wśród których kryterium geograficzne nie odgrywa istotnej roli. W rezultacie członkami takich organizacji są zarówno państwa sąsiednie, jak i państwa położone w różnych częściach świata. Można przytoczyć kilka organizacji międzynarodowych, których skład członkowski odpowiada w każdym przypadku innemu kryterium, a mianowicie:
    1) brytyjska Wspólnota Narodów jest zrzeszeniem obejmującym Wielką Brytanię oraz 50 innych państw, których terytoria należały poprzednio do brytyjskiego imperium kolonialnego położonego we wszystkich częściach świata,
    2) Organizacja Konferencji Islamskiej obejmuje 50 państw — w tym Organizację Wyzwolenia Palestyny, którą można traktować jako ośrodek kierowniczy palestyńskiego państwa in statu nascendi — położonych na kilku kontynentach, które łączy religia większości ich mieszkańców,
160
    
3) Liga Państw Arabskich oparta jest na kryterium etnicznym, któremu czynią zadość 22 państwa Azji i Afryki,
   4) Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) skupia 12 państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, dla których ropa naftowa jest głównym źródłem dochodów z eksportu.
   Organizacja międzynarodowa o charakterze pierwotnie regionalnym może go utracić wskutek zmiany składu członkowskiego. Tak stało się z Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) po przyjęciu do niej Mongolii, Kuby i Wietnamu. i,7 . , •• .•..-<.-.-.t•„;•• » ••--,-•
§ 2. Statuty organizacji międzynarodowych
    Utworzenie każdej organizacji międzynarodowej jest wynikiem p o -rozumienia państw. Porozumienie to jest umową międzynarodową podlegającą normom prawa traktatów. Z definicji organizacji międzynarodowych wynika, że taka umowa ma charakter co najmniej trójstronny, nigdy zaś dwustronny.
    Umowa o utworzeniu organizacji międzynarodowej może mieć różny zakres merytoryczny, czyli może w różnym stopniu regulować zagadnienia, które wystąpią w jej przyszłym funkcjonowaniu. Do podstawowych zagadnień tego rodzaju należy określenie celów i zasad organizacji, jej członkostwa, struktury i kompetencji organów, procedury podejmowania uchwał czy trybu finansowania działalności.
    Pod względem formalnym umowa o utworzeniu organizacji międzynarodowej może być aktem samoistnym, albo też może stanowić fragment umowy międzynarodowej o szerszym zakresie merytorycznym. Tak np. Liga Narodów oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy zostały utworzone na podstawie traktatów pokoju kończących pierwszą wojnę światową.
    Umowa międzynarodowa zawierająca przepisy, które dość szczegółowo i w sposób odpowiednio usystematyzowany regulują powyższe zagadnienia, ma charakter statutu organizacji międzynarodowej. Statut w tym znaczeniu jest pożądaną, ale nie bezwzględnie konieczną podstawą prawną działania organizacji międzynarodowej.
    Niekiedy zdarza się, że organizacja międzynarodowa w początkowym okresie funkcjonuje bez statutu, który dopiero później zostanie przyjęty. W takim przypadku statut organizacji międzynarodowej nie jest jednocześnie umową o jej utworzeniu, gdyż taka została zawarta wcześniej. Jako
161

41!
 

przykład praktyki tego rodzaju może służyć Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, która została utworzona w 1949 r., podczas gdy jej statut przyjęto 10 lat później. Organizacja Państw Amerykańskich w 1965 r. obchodziła swoje 75-lecie, natomiast jej statut obowiązuje dopiero od 1948 r.1
    Niektóre organizacje międzynarodowe w ogóle obywają się bez statutów. Tak np. brytyjska Wspólnota Narodów nie opiera swego istnienia i działalności na dokumencie pisanym, któremu można by przypisać charakter statutu. Akt tego rodzaju zastępują różne uchwały podejmowane przez państwa członkowskie oraz precedensy tworzone w toku praktyki.
    Nazwy statutów organizacji międzynarodowych są rozmaite, przy czym nadanie jakiejkolwiek nazwy nie ma znaczenia prawnomięd/ynarodowego. Najczęściej spotyka się takie nazwy, jak konwencja, porozumienie, konstytucja, traktat, karta, protokół, pakt i wreszcie statut. Ta ostatnia nazwa występuje w przypadku Rady Europy.
    Statutem ONZ jest Karta sporządzona podczas konferencji założycielskiej w San Francisco. Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana dnia 26 czerwca 1945 r., natomiast uprawomocniła się dnia 24 października 1945 r. Rocznice tej drugiej daty są świętowane jako Dzień Narodów Zjednoczonych.
   Karta NZ jest obszernym dokumentem składającym się ze wstępu oraz 111 artykułów ujętych w dziewiętnaście rozdziałów. Jej integralną część stanowi Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, złożony z 70 artykułów ujętych (z wyjątkiem art. 1) w pięć rozdziałów. Karta NZ w znaczeniu szerszym jest więc dwuczłonową umową międzynarodową.
    Nawet rozbudowany w swej treści statut organizacji międzynarodowej nie jest wystarczającą podstawą jej działalności i zazwyczaj wymaga uzupełnienia innymi aktami prawnomiędzynarodowymi, które powinny być z nim zgodne. Można wyróżnić trzy rodzaje takich aktów:
    1) umowy międzynarodowe zawarte przez państwa członkowskie, na przykład dotyczące przywilejów i immunitetów przysługujących organizacjom międzynarodowym, ich funkcjonariuszom oraz przedstawicielom państw w tych organizacjach,
2) regulaminy uchwalane przez organy organizacji międzynarodo-

wych na podstawie wyraźnego lub przynajmniej domniemanego upoważĄ nienia zawartego w ich statutach,
    3) inne uchwały tworzące normy tak zwanego prawa wewnętrznego organizacji międzynarodowych.
   W pierwszym przypadku chodzi o umowy międzynarodowe o takim samym charakterze prawnomiędzynarodowym jak statuty organizacji międzynarodowych, gdyż są one bezpośrednim wyrazem woli państw członkowskich. Ich drugorzędność wynika tylko z zadania, którym jest uzupełnienie norm statutowych. Przykładem tego rodzaju umowy międzynarodowej może być konwencja o przywilejach i immunitetach ONZ z dnia 13 lutego 1946 r.2 Polska jest stroną tej konwencji3.
   W odróżnieniu od umów międzynarodowych, regulaminy i niektóre inne akty organizacji międzynarodowych są tylko pośrednim wyrazem woli państw członkowskich. Prawo uchwalania regulaminów przewidują prawie wszystkie statuty organizacji międzynarodowych, a w braku wyraźnych przepisów w tej sprawie można takie prawo domniemywać. Podstawową treścią regulaminów są normy dotyczące procedury funkcjonowania poszczególnych organów organizacji międzynarodowych.
   W stosunku do statutów organizacji międzynarodowych jako umów międzynarodowych występuje problem interpretacji autorytatywnej ich przepisów. Statuty niektórych organizacji wyspecjalizowanych ONZ (Międzynarodowa Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia, UNESCO) zawierają w tej sprawie postanowienia, przewidujące w szczególności interpretację dokonywaną przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Natomiast Karta NZ nie zawiera takich postanowień i w praktyce jest ona interpretowana przez organy ONZ w trakcie spełniania ich statutowych funkcji. Jest to interpretacja kazualna dokonywana przez każdy organ stosujący statut i mająca znaczenie w konkretnym przypadku.
   Statuty organizacji międzynarodowych jako umowy międzynarodowe podlegają zmianom zgodnie z wymaganiami prawa traktatów. Niejednokrotnie same statuty zawierają postanowienia na ten temat. Tak np. Karta NZ może być zmieniona przez wniesienie poprawek przyjętych większością 2/3 członków Zgromadzenia Ogólnego i ratyfikowanych przez 2/3 członków ONZ, włączając w to stałych członków Rady
    
       K.  Kocot,  K.  Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 122-133.
162
      
L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, t. III, Warszawa 1960, s. 214-221.
3 Dz.U. z 1948 r. Nr 39, póz. 286.	,
163

Bezpieczeństwa. W takim wypadku obowiązują one wszystkich członków ONZ.
    W tym trybie zmieniono postanowienia Karty NZ dotyczące liczby członków Rady Bezpieczeństwa oraz Rady Gospodarczej i Społecznej. Nie był natomiast stosowany przepis przewidujący zwołanie konferencji ogólnej członków ONZ w celu rewizji Karty. Wydaje się, że Karta NZ jako całość zdała egzamin w ciągu 50 lat swego istnienia i jej rewizja nie jest potrzebna.
   Tylko nieliczne statuty organizacji międzynarodowych zawierają postanowienia o możliwości ich likwidacji. Powołują one do życia organizmy trwałe, jednakże zależne od woli państw członkowskich. Dlatego też w wypadku braku przepisów dotyczących likwidacji organizacji międzynarodowej państwa członkowskie mogą o tym zdecydować w każdym czasie. Przykładem takiego kroku jest decyzja sześciu państw--członków Organizacji Układu Warszawskiego o jej likwidacji z dniem l lipca 1991 r.
    Od aktu likwidacji organizacji międzynarodowej trzeba odróżnić przeprowadzenie procesu jej likwidacji. Tak więc na podstawie uchwały z dnia 18 kwietnia 1946 r. Liga Narodów przestała istnieć następnego dnia, natomiast proces jej likwidacji trwał do końca lipca 1947 r.
§ 3. Członkostwo organizacji międzynarodowych
    Problematyka członkostwa organizacji międzynarodowych jest rozległa. Obejmuje ona zagadnienia zarówno merytoryczne, jak i proceduralne związane z nabyciem i utratą praw członkowskich, a także określenie rodzajów więzi łączących państwa z organizacjami międzynarodowymi.
    Członkostwo organizacji międzynarodowych zazwyczaj utożsamia się z członkostwem pełnoprawnym. Wynika to stąd, że w wielu organizacjach jest to jedyny rodzaj członkostwa, a we wszystkich pozostałych organizacjach — najważniejszy rodzaj członkostwa. Statuty organizacji międzynarodowych nie posługują się przy tym wyrażeniem „członkostwo pełnoprawne", tylko używają terminu „członkostwo", a przewidując jeszcze inny rodzaj członkostwa kwalifikują je przymiotnikiem „stowarzyszone".
    W ramach jednego rodzaju członkostwa możliwe są podziały państw na grupy, których sytuacja w organizacji międzynarodowej nie jest jednakowa. Tak więc spośród 157 członków Międzynarodowego Funduszu Rozwoju
164

Rolnictwa wyróżnia się 22 państwa rozwinięte, 12 państw produkujących ropę naftową oraz 123 państwa rozwijające się. Polska nie jest członkiem tej organizacji.
    Ze względu na możliwość powiększania swego składu członkowskiego organizacje międzynarodowe mogą być zamknięte bądź też o t w a r -t e. W tym drugim wypadku mogą być otwarte warunkowo lub bezwarunkowo.
   Zamknięty charakter organizacji międzynarodowych wynika nie tyle z wyraźnych postanowień ich statutów, co z tego, że od razu obejmują one państwa, którym odpowiada pozostawanie w swoim kręgu. Jednakże rzadkie są przypadki organizacji międzynarodowych otwartych dla wszystkich państw bez jakichkolwiek warunków. Częściej natomiast zdarzają się organizacje międzynarodowe, które dla innych państw są otwarte pod pewnymi warunkami. Warunki te z reguły są sformułowane w ich statutach.
   Możliwość powiększenia składu członkowskiego organizacji międzynarodowych prowadzi do rozróżnienia członków pierwotnych i późniejszych. Członkami pierwotnymi są państwa-założyciele danej organizacji międzynarodowej, natomiast członkami późniejszymi są państwa, które zostały przyjęte do tej organizacji po jej ukonstytuowaniu się.
   Rozróżnienie powyższe jest istotne tylko ze względu na sposób nabycia przez państwo praw członkowskich, ale nie powoduje jakiejkolwiek różnicy w zakresie tych praw. Tak więc Karta NZ proklamuje zasadę równości suwerennej wszystkich członków ONZ.
   Członkami pierwotnymi ONZ stały się państwa, które w liczbie pięćdziesięciu uczestniczyły w konferencji w San Francisco. Polska jest także członkiem pierwotnym ONZ. Status taki zarezerwowano w Karcie w sposób specjalny z uwagi na to, że przedstawiciele Polski nie uczestniczyli w konferencji założycielskiej ONZ. Wtedy bowiem mocarstwa zachodnie nie uznawały jeszcze Rządu Tymczasowego działającego w kraju, lecz rząd emigracyjny w Londynie. Warunkiem uzyskania członkostwa ONZ przez tych 51 państw było także podpisanie oraz ratyfikowanie Karty Narodów Zjednoczonych. Polska spełniła te wymagania4.
    Karta Narodów Zjednoczonych ustaliła pięć warunków, którym powinien odpowiadać kandydat na członka ONZ: 1) powinien być państwem,
      4 Publikacje ONZ wskazują, że podpisanie Karty NZ ze strony Polski nastąpiło dnia 15 października 1945 r., natomiast według polskiego oświadczenia rządowego miało to miejsce dzień później. Datę 16 października 1945 r. nosi zaś polski dokument ratyfikacyjny, złożony rządowi USA dnia 24 października 1945 r. (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, póz. 90 i 91).
165

2) powinien być państwem miłującym pokój, 3) przyjąć zobowiązania zawarte w Karcie oraz, zdaniem Organizacji, 4) być zdolnym do wykonywania tych zobowiązań i 5) chcieć je wykonywać. Przyjęcie takiego państwa w poczet członków ONZ następuje w drodze decyzji Zgromadzenia Ogólnego podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.
    Warunek państwowości wynika z charakteru ONZ jako międzynarodowej organizacji rządowej odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Członkiem ONZ nie może więc być terytorium niesuwerenne. Możliwe to jest natomiast w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych ONZ. Tak np. oprócz państw członkami Światowej Organizacji Meteorologicznej mogą być także terytoria, które mają własną służbę meteorologiczną. Na tej podstawie członkostwo tej organizacji nabyły: Brytyjskie Terytoria Karaibskie, Polinezja Francuska, Hongkong, Antyle Holenderskie oraz Nowa Kaledonia.
    Ocenie Rady Bezpieczeństwa i Zgromadzenia Ogólnego podlega kwestia, czy państwo ubiegające się o przyjęcie do ONZ miłuje pokój. Formuła ta wywodzi się stąd, że ONZ powstała jako wynik działań koalicji antyfaszystowskiej z czasu II wojny światowej. W pierwszych latach powojennych formuła ta spowodowała niedopuszczenie Hiszpanii do ONZ. Później formułę tę interpretowano bardziej liberalnie. Liberalnie interpretowana jest także kwestia zdolności oraz chęci wykonywania przez państwa zobowiązań wynikających z Karty NZ. Doświadczenie ONZ wskazuje więc, że w zakresie przyjmowania nowych członków przepisy proceduralne odgrywają w praktyce większą rolę niż przepisy merytoryczne.
    Liczba członków organizacji międzynarodowych jest bardzo różna. Liczba członków ONZ wynosi obecnie 185. Do ONZ nie należy 6 państw5. Najliczniejszą z organizacji wyspecjalizowanych ONZ jest Światowa Organizacja Zdrowia licząca 189 członków.
    Spośród międzynarodowych organizacji partykularnych najliczniejszą stała się Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OB WE), do której należą obecnie 53 państwa, w tym 43 państwa europejskie, 8 nieeuropejskich państw postradzieckich oraz Kanada i Stany Zjednoczone6.
    Przykładem zaś organizacji międzynarodowej liczącej zaledwie trzech członków może być Benelux (Belgia, Holandia i Luxemburg) czy Anzus (Australia, Nowa Zelandia i Stany Zjednoczone).
    
Stosunek liczbowy członków pierwotnych i późniejszych może kształtować się różnie w poszczególnych organizacjach międzynarodowych. Tak np. liczba członków ONZ powiększyła się przeszło trzykrotnie, zaś Wspólnoty Europejskiej — dwuipółkrotnie. Znacznie bardziej stabilne jest członkostwo organizacji międzynarodowych o charakterze wojskowo--politycznym. Liczba członków NATO np. zwiększyła się z 12 do 16, natomiast spośród 8 pierwotnych stron Układu Warszawskiego przed jego rozwiązaniem wystąpiła jednostronnie Albania, a Niemiecka Republika Demokratyczna uzyskała zgodę na wycofanie się w związku ze zjednoczeniem Niemiec.
    Statuty wielu organizacji międzynarodowych zawierają przepisy, w wyniku stosowania których może nastąpić ustanie członkostwa państw należących do tych organizacji. Są dwie formy ustania członkostwa organizacji międzynarodowej: wystąpienie oraz wykluczenie.
   Prawo wystąpienia z organizacji międzynarodowych może być wyraźnie przewidziane w ich statutach albo może być domniemane jako wynikające z zachowania suwerenności przez państwa członkowskie. W pierwszym przypadku obowiązujące są przepisy statutowe, natomiast w drugim przypadku państwa powinny spełnić dwa warunki. Po pierwsze, powinny uprzedzić inne państwa o zamiarze wystąpienia i po drugie, powinny wywiązać się wobec organizacji międzynarodowej ze swoich zobowiązań, zwłaszcza z zobowiązań finansowych.
   Karta NZ — w odróżnieniu od Paktu Ligi Narodów — nie zawiera przepisu dotyczącego wystąpienia z ONZ. Niemniej jednak, na konferencji w San Francisco ustalono, że państwo może wystąpić z ONZ, gdyby uznało, że pozostawanie w niej koliduje z jego prawem. Z możliwości tej skorzystała w 1965 r. Indonezja (w związku z wyborem do Rady Bezpieczeństwa Malezji, z którą miała spór terytorialny), ale później uznano, że było to nie wystąpienie, lecz zawieszenie działalności, którą wznowiono w trybie dopuszczenia, a nie ponownego przyjęcia do ONZ. Ponowne przyjęcie do organizacji międzynarodowej jest możliwe w stosunku do państwa, które przestało być jej członkiem i w takim samym trybie, jaki obowiązuje państwa ubiegające się o członkostwo po raz pierwszy.
    Statuty wielu organizacji międzynarodowych nie przewidują instytucji wykluczenia. Tak np. nie przewiduje jej Karta Organizacji Państw Amerykańskich z dnia 30 kwietnia 1948 r.7 Dlatego też Kuba nadal jest
    
7 L. Gelberg, op. cit., t. III, s. 288-305.
  Kiribati, Nauru, Szwajcaria, Tonga, Tuvalu oraz Watykan. 6 Członkostwo Jugosławii (Serbia i Czarnogóra) zostało zawieszone w 1992 r.
  
167
166
 

członkiem OPA, aczkolwiek wskutek zawieszenia w prawach członkowskich nie uczestniczy w jej działalności. Karta NZ zaś przewiduje w art. 6, że państwo członkowskie, które uporczywie narusza zasady Karty, może być wykluczone z ONZ przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Z procedury tej jednak wynika, że żadne państwo nie może być wykluczone z ONZ wbrew stanowisku któregokolwiek stałego członka Rady Bezpieczeństwa i tym samym stali członkowie Rady Bezpieczeństwa praktycznie nie mogą być wykluczeni. W rezultacie przepis powyższy nie był dotychczas stosowany, mimo bardzo surowej i szerokiej krytyki pod adresem niektórych państw członkowskich. Natomiast przykładem takiej praktyki może być wykluczenie Afryki Południowej z Powszechnego Związku Pocztowego.
    W praktyce organizacji międzynarodowych występuje jeszcze jedna forma zmniejszenia składu członkowskiego, a mianowicie jako rezultat zjednoczenia dwóch państw. W ONZ znalazło to przejściowo zastosowanie w związku z połączeniem Egiptu i Syrii (1958-1961). Nadal zaś aktualnymi przykładami są zjednoczenie Tanganiki i Zanzibaru w jedno państwo członkowskie — Tanzanię oraz zjednoczenie dwóch państw niemieckich i dwóch państw jemeńskich.
    Od ustania członkostwa organizacji międzynarodowej należy odróżniać zawieszenie w prawach członkowskich. Tak np. art. 5 Karty NZ przewiduje, że członek ONZ, przeciwko któremu została podjęta przez Radę Bezpieczeństwa akcja zapobiegawcza lub przymusowa, może być zawieszony w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Rada Bezpieczeństwa może przywrócić korzystanie z tych praw i przywilejów.
    Ograniczoną formą zawieszenia w prawach członkowskich jest pozbawienie prawa głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ. Artykuł 19 Karty stanowi, że państwo-członek ONZ, które zalega z płaceniem składek w wysokości należnej za dwa lata lub więcej, nie ma prawa głosowania, chyba że Zgromadzenie Ogólne uzna, że zaległość taka jest niezależna od tego państwa.
    Wprawdzie przepisy Karty NZ dotyczące zawieszenia nie były wyraźnie stosowane, ale do tego sprowadzał się długotrwały brak uczestnictwa w pracach ONZ Afryki Południowej, a obecnie dotyczy to Jugosławii. Niektóre prawa Afryki Południowej zostały zawieszone w kilku organizacjach wyspecjalizowanych ONZ. Wśród międzynarodowych organizacji

partykularnych zaś można podać przykład zawieszenia Egiptu w prawach członka Ligi Państw Arabskich w latach 1979-1987.
   W rodzinie Narodów Zjednoczonych występuje zjawisko uwarunkowania członkostwa ONZ i niektórych jej organizacji wyspecjalizowanych. Tak np. Konstytucja UNESCO wiąże członkostwo tej organizacji z członkostwem ONZ8. Utrata członkostwa ONZ powoduje automatycznie utratę członkostwa UNESCO. Przyjęcie państwa nie będącego członkiem ONZ w poczet członków UNESCO uzależnione jest od pozytywnego zalecenia Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ. Zawieszenie w prawach i przywilejach członkowskich ONZ może, na żądanie ONZ, spowodować również zawieszenie praw i przywilejów członkowskich UNESCO. Podobnie przyjęcie do Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego państwa nie będącego członkiem ONZ zależy od zgody Zgromadzenia Ogólnego ONZ9. Natomiast państwa wykluczone z ONZ oraz państwa, co do których ONZ wydało zalecenie wykluczenia z organizacji wyspecjalizowanych, tracą automatycznie członkostwo w Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego.
   Wiele współczesnych organizacji międzynarodowych nie poprzestaje na członkostwie pełnoprawnym i rozszerza swoje oddziaływanie na stosunki międzynarodowe za pomocą ograniczonego uczestnictwa innych podmiotów w ich działalności. Ograniczone uczestnictwo w działalności organizacji międzynarodowej może przybrać takie formy, jak: 1) członkostwo stowarzyszone, względnie stowarzyszenie nie mające charakteru członkowskiego, 2) stała współpraca oraz 3) status obserwatora.
   Karta NZ nie przewiduje członkostwa stowarzyszonego w ONZ. Instytucja ta występuje natomiast w niektórych komisjach regionalnych Rady Gospodarczej i Społecznej, a także w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych ONZ (IMO, UNESCO, WHO). Przewidziano ją tam z myślą o terytoriach niesuwerennych.
   Instytucją członkostwa stowarzyszonego — niekoniecznie pod tą nazwą — posługują się także niektóre międzynarodowe organizacje partykularne, stosując ją względem państw, które nie chcą lub nie mogą uczestniczyć w całej ich działalności. Tak np. Nauru i Tuvalu mają specjalne członkostwo brytyjskiej Wspólnoty Narodów, co wyklucza ich udział w konferencjach szefów rządów państw należących do Wspólnoty.
       8 S. Hubert, Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, t. II: Organizacje wyspecjalizowane ONZ, część I, Warszawa 1966, s. 304-305.
9 Tamie, t. II, część II, Warszawa 1967, s. 720-722.

169
168
 

    We Wspólnocie Europejskiej, która liczy 15 członków (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy), członkostwo pełnoprawne poprzedza okres stowarzyszenia państw aspirujących do takiego członkostwa. Nie dotyczyło to oczywiście państw--założycieli Wspólnoty. Dnia 16 grudnia 1991 r. został sporządzony układ europejski stanowiący stowarzyszenie miedzy Rzeczpospolitą Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi. Układ ten wszedł w życie l lutego 1994 r.10 Stowarzyszenie to nie ma charakteru członkowskiego. Natomiast kilkadziesiąt państw Azji, Afryki i Oceanii jest związanych specjalną umową, która nie ma na celu doprowadzenie tych państw do członkostwa Wspólnoty Europejskiej.
    Status obserwator a jest najluźniejszą formą więzi z organizacją międzynarodową. W praktyce ONZ występują trzy kategorie obserwatorów:
1) państwa (Szwajcaria i Watykan),
    2) organizacje narodowowyzwoleńcze (Organizacja Wyzwolenia Palestyny),
3) międzynarodowe organizacje rządowe.
    Instytucja obserwatorów organizacji międzynarodowych wykazuje
tendencję do rozpowszechniania się. W Organizacji Państw Amerykańskich
liczącej 35 członków, aż 29 innym państwom z różnych kontynentów oraz
Wspólnocie Europejskiej przyznano status stałych obserwatorów. Jednym
z tych państw jest Polska.	; : i
         § 4. Struktura organizacji międzynarodowych
    Organizacja międzynarodowa jest strukturą całościową składającą się z elementów składowych. Elementy te są organami organizacji międzynarodowej. Nie należy ich mylić z organami międzynarodowymi jako bezpośrednimi organami państw. Organy tej samej organizacji międzynarodowej różnią się między sobą pod względem charakteru swego składu, sposobu powoływania, zakresu kompetencji czy trybu działania.
Dz.U. z 1994 r. Nr 11, póz. 38.
    
Całość kompetencji przysługującej organizacji międzynarodowej musi być przypisana jej organom. Wobec istnienia wielu organów niezbędny jest podział kompetencji.
   Charakterystykę organów wszystkich organizacji międzynarodowych utrudnia to, że struktura każdej z nich jest swoista. Niemniej jednak można nakreślić niektóre elementy schematu organizacyjnego, które powtarzają się, zwłaszcza w przypadku powszechnych organizacji międzynarodowych. Przeważający schemat tych organizacji obejmuje organy trojakiego rodzaju. Mają one cechy zgromadzenia, rady i sekretariatu.
   W każdej organizacji międzynarodowej jest organ plenarny, pod nazwą zgromadzenia, konferencji czy kongresu. W skład takiego organu wchodzą wszystkie państwa czonkowskie. Jest on więc najbardziej reprezentatywny, ale w przypadku organizacji międzynarodowej powszechnej jest mało operatywny. Dlatego organizacje takie potrzebują co najmniej jednego organu, w którym reprezentowana jest tylko część państw członkowskich. Zazwyczaj nosi on nazwę rady, komitetu lub komisji. Z tego rodzaju organów rezygnują tylko organizacje międzynarodowe o bardzo wąskim zakresie działania. Nieodzowny jest wreszcie organ administracyjny, pod nazwą sekretariatu lub biura, chyba że wyjątkowo funkcję tę pełni jedno z państw członkowskich.
   Charakter składu organów organizacji międzynarodowych jest różny. Przede wszystkim należy odróżnić organy, których członkami są państwa, od innych organów. Te pierwsze można określić mianem organów przedstawicielskich, te drugie — nieprzedstawiciels-kich. Możliwość pośredniego charakteru składu organu organizacji międzynarodowej występuje na przykładzie Międzynarodowej Organizacji Pracy". Członkami tej organizacji są państwa, ale ich delegacje mają charakter trójczłonowy, to znaczy składają się z przedstawicieli rządów, pracodawców i pracowników, którzy w założeniu są od siebie niezależni. Ponadto, niektóre organizacje zachodnioeuropejskie wprowadziły obok organów rządowych organy złożone z przedstawicieli parlamentów poszczególnych państw członkowskich.
   Wyjątkowa jest struktura organizacyjna trzech wspólnot europejskich: Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Wspólnoty Europejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej12. Wspólnoty te mają wpraw-
" S. Hubert, op. cit., t. II, część I, Warszawa 1966, s. 66-67.
       12 Tamże, t. III: Organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, Warszawa 1973, s. 339-544.
    
170
171
 

dzie odrębny byt prawny, ale wspólne organy główne (Rada Europejska, Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości i inne) o różnych kompetencjach, w zależności od tego, w jakim charakterze funkcjonują. Jest to możliwe dzięki temu, że członkami każdej z tych wspólnot są te same państwa, a połączenie ich organów ma prowadzić do połączenia trzech wspólnot w jeden organizm — Unię Europejską.
    Najbardziej rozbudowaną strukturę organizacyjną stanowi ONZ, nawet nie uwzględniając kilkunastu samodzielnych organizacji wyspecjalizowanych i innych, które łącznie składają się na system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych. Bardzo liczne ogany ONZ można klasyfikować według różnych kryteriów.
    Karta NZ rozróżnia organy główne i pomocnicze ONZ. Organów głównych jest sześć, a mianowicie: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Rada Gospodarcza i Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz Sekretariat.
    W skład Zgromadzenia Ogólnego NZ wchodzą wszystkie państwa członkowskie. Ma ono bardzo szeroki zakres kompetencji. Może omawiać wszelkie sprawy wchodzące w zakres Karty NZ oraz dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu ONZ. Może ono także uchwalać zalecenia w takich sprawach, z wyjątkiem sporów lub sytuacji, co do których Rada Bezpieczeństwa wykonuje swoje funkcje. Zgromadzenie Ogólne zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną, a poza tym może być zwoływane na sesje nadzwyczajne na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków ONZ. Sesja Zgromadzenia Ogólnego wybiera swego przewodniczącego oraz jego zastępców.
    Rada Bezpieczeństwa składa się z piętnastu członków. Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania są stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa. Niestałych członków w liczbie dziesięciu wybiera na okres dwóch lat Zgromadzenie Ogólne, kierując się ich wkładem w dzieło utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz właściwym podziałem geograficznym. Podział ten, według zalecenia Zgromadzenia Ogólnego, jest taki, że pięć miejsc przypada państwom Afryki i Azji, dwa miejsca państwom Ameryki Łacińskiej,, jedno miejsce państwom Europy Wschodniej oraz dwa miejsca państwom Europy Zachodniej i innym państwom. Polska była członkiem Rady Bezpieczeństwa w latach 1946-1947, 1960, 1970-1971 oraz 1982-1983. Została też wybrana na kadencję obejmującą lata 1996-1997. Każdy członek Rady Bezpieczeństwa

powinien być stale reprezentowany w siedzibie ONZ, aby mogła ona pełnić swe funkcje bez przerwy.
   W zakresie spraw dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego Karta NZ przyjęła zasadę priorytetu kompetencji Rady Bezpieczeństwa. Jest ona bowiem tym organem ONZ, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego i w tym charakterze działa w imieniu wszystkich członków ONZ. Do głównych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy pokojowe załatwianie sporów oraz podejmowanie akcji w razie zagrożenia lub naruszenia pokoju. W tym drugim zakresie jest ona władna stosować dwa rodzaje sankcji: sankcje nie pociągające za sobą użycia sił zbrojnych oraz sankcje zbrojne. Charakteru sankcji nie mają natomiast operacje pokojowe ONZ wymagające zgody państwa, na terytorium którego są przeprowadzane.
   Rada Gospodarcza i Społeczna składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na okres trzech lat. Cały skład członkowski tej Rady, zgodnie z zaleceniem Zgromadzenia Ogólnego, jest podzielony według regionów geograficznych. Tak więc państwa Afryki mają 14 miejsc, państwa Europy Zachodniej i inne — 13 miejsc, państwa Azji — 11 miejsc, państwa Ameryki Łacińskiej — 10 miejsc oraz państwa Europy Wschodniej — 6 miejsc. Ponowna wybieralność jest dopuszczalna, co umożliwia stałym członkom Rady Bezpieczeństwa również stałe zasiadanie w Radzie Gospodarczej i Społecznej. Polska jest obecnie (1995-1997) członkiem tej Rady już po raz jedenasty.
   Rada Gospodarcza i Społeczna prowadzi lub inicjuje studia oraz wydaje zalecenia dotyczące międzynarodowych stosunków gospodarczych, społecznych, kulturalnych, oświatowych i zdrowotnych oraz praw człowieka. Jest ona organem koordynującym działalność wszystkich organizacji wyspecjalizowanych tworzących system czy rodzinę Narodów Zjednoczonych.
   Według Karty NZ liczba członków Rady Powierniczej jest zmienna i zależy od liczby państw, które administrują terytoriami powierniczymi. Do 1994 r. w skład Rady Powierniczej wchodziły jeszcze Stany Zjednoczone jako jedyne państwo administrujące oraz inni stali członkowie Rady Bezpieczeństwa. Rada Powiernicza, aczkolwiek zachowuje charakter organu głównego ONZ, jest obecnie organem nieczynnym. Wcześniej sprawowała nadzór nad administracją terytoriów powierniczych.
    
172
173
 

    Skład osobowy Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz Sekretariatu ONZ ma inny charakter. Członkowie MTS oraz personel Sekretariatu ONZ nie są przedstawicielami państw, których są obywatelami lub z których pochodzą.
    Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 sędziów. Każdy z nich powinien być obywatelem innego państwa, a razem powinni oni stanowić ciało reprezentujące główne formy cywilizacji oraz podstawowe systemy prawne świata. Sędziów MTS wybiera na okres dziewięciu lat Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa ONZ, przy czym możliwy jest ponowny wybór. Polskimi sędziami MTS byli kolejno Bohdan Winiarski i Manfred Lachs. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości spełnia dwie funkcje — sądową i opiniodawczą. Sędziowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych w przypadku, gdy sprawują funkcje sędziowskie.
    Sekretariat ONZ składa się z Sekretarza Generalnego jako głównego funkcjonariusza administracyjnego Organizacji oraz personelu, jaki może być potrzebny. Liczba osób zatrudnionych obecnie w ONZ wynosi około 10 tysięcy. Sekretarza Generalnego mianuje na okres pięciu lat Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Sekretarz Generalny mianuje personel Sekretariatu na podstawie regulaminu uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne. Rekrutacja personelu powinna opierać się na jak najszerszej podstawie geograficznej.
    Przy wykonywaniu swych obowiązków Sekretarz Generalny oraz personel Sekretariatu ONZ nie powinni zwracać się ani otrzymywać instrukcji od jakiegokolwiek rządu lub władzy poza Organizacją. Jako funkcjonariusze międzynarodowi są oni odpowiedzialni tylko wobec ONZ.
    Wykonywanie funkcji przez organy główne organizacji międzynarodowych wymaga niejednokrotnie tworzenia przez nie organów pomocniczych. Organ pomocniczy jest z natury rzeczy podporządkowany organowi głównemu, który go utworzył.
    Karta NZ przewidziała wyraźnie utworzenie organów pomocniczych przez Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa oraz Radę Gospodarczą i Społeczną, nie wykluczając takiej możliwości również w stosunku do innych organów głównych ONZ.
    Zgromadzenie Ogólne powołało dużą liczbę organów pomocniczych, które można ująć w trzy grupy.
    
Pierwszą grupę stanowią tzw. organy sesyjne, których rola polega na usprawnieniu przebiegu sesji Zgromadzenia Ogólnego. Są to:
    1) siedem komitetów głównych, w których są reprezentowane wszystkie państwa członkowskie ONZ,
    2) komitet ogólny złożony z przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego, jego 21 zastępców oraz przewodniczących siedmiu komitetów głównych,
3) komitet pełnomocnictw.
   Drugą grupę organów pomocniczych Zgromadzenia Ogólnego stanowią komitety, komisje i rady zajmujące się stale różnymi szczegółowymi dziedzinami. Jednym z tego rodzaju organów jest Komisja Prawa Międzynarodowego, zajmująca się przygotowywaniem projektów umów kodyfikacyjnych.
   Trzecią grupę stanowią powołane przez Zgromadzenie Ogólne organy o autonomicznym charakterze i różnej strukturze. Do tej kategorii organów należy Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sprawie Handlu i Rozwoju (UNCTAD) zajmująca się międzynarodową współpracą ekonomiczną. Jej cechą charakterystyczną jest to, że jest ona oparta na członkostwie państw. Członkami UNCTAD są zarówno państwa członkowskie, jak i nie należące do ONZ.
   Spośród organów pomocniczych Rady Bezpieczeństwa trzeba wymienić przede wszystkim Wojskowy Komitet S ztabo wy, który został przewidziany w Karcie NZ. Składa się on z szefów lub zastępców szefów sztabów pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Ponadto są to misje obserwacyjne oraz siły pokojowe, stacjonujące głównie na Bliskim Wschodzie. W siłach tych uczestniczą między innymi jednostki Wojska Polskiego.
   Rozbudowaną strukturę organizacyjną ma również Rada Gospodarcza i Społeczna. Spośród jej organów pomocniczych trzeba wyróżnić z jednej strony komisje funkcjonalne, z drugiej zaś — komisje regionalne. Przykładem komisji pierwszego rodzaju może być Komisja Praw Człowieka. Komisji regionalnych ekonomicznych lub ekonomiczno-społecznych jest pięć dla różnych regionów świata, a mianowicie dla: 1) Afryki, 2) Europy, 3) Ameryki Łacińskiej i Karaibów, 4) Azji i Oceanii oraz 5) Azji Zachodniej. Jest charakterystyczne, że członkami komisji regionalnych Rady Gospodarczej i Społecznej są nie tylko państwa należące, ale i nie należące do ONZ. Członkami stowarzyszonymi niektórych komisji są terytoria niesuwerenne.
    
175
174
 

ii      § 5. Głosowanie i uchwały organizacji międzynarodowych
•    '    «••    :•''••     tfei-S	.      •-                              '
    System głosowania jest bardzo ważnym elementem każdej organizacji międzynarodowej. System ten zazwyczaj jest ustalany przez państwa członkowskie w statutach organizacji międzynarodowych, a czasem jeszcze określany w regulaminach ich organów.
    Na system głosowania w organizacjach międzynarodowych składają się głównie dwa elementy. Pierwszy element dotyczy siły głosów poszczególnych państw członkowskich, drugi — warunków podejmowania uchwał w drodze głosowania.
   Ogólnie przyjęta zasada: „jedno państwo —jeden głos", uważana jest tradycyjnie za przejaw zasady równości państw w prawie międzynrodo-wym. Odstępstwa od tej zasady zdarzają się rzadko i mają miejsce w niektórych organizacjach międzynarodowych o charakterze gospodarczym, jeżeli przyjmują one system tak zwanych głosów ważonych (IBRD, IMF, IFC, IDĄ). Największe odstępstwo od zasady równości stanowi system głosowania w Radzie Wspólnot Zachodnioeuropejskich, w której poszczególne państwa członkowskie dysponują obecnie różną liczbą głosów, a mianowicie: Francja, Wielka Brytania i Włochy — po 10; Hiszpania — 8; Belgia, Grecja, Holandia i Portugalia — 5; Dania i Irlandia — po 3; Luksemburg — 2. Z sumy 76 głosów, do podjęcia uchwały potrzeba — zależnie od jej kategorii — 54 jakiekolwiek głosy, 54 głosy oddane przez co najmniej 8 państw członkowskich lub też zwykła większość głosów. Wobec przyjęcia od l stycznia 1995 r. trzech nowych członków zdecydowano, że Austria i Szwecja będą miały po 4 głosy, a Finlandia — 3 głosy, przy zachowaniu liczby 54 głosów tworzących większość.
    Dawniej w organizacjach międzynarodowych obowiązywała zasada jednomyślności. Przyjęcie uchwały było więc uzależnione od zgody wszystkich państw członkowskich, w czym upatrywano poszanowanie ich suwerenności. Taka zasada obowiązywała jeszcze w Lidze Narodów, ale pakt Ligi przewidywał wiele wyjątków od niej.
    Po drugiej wojnie światowej powszechne organizacje międzynarodowe odeszły od zasady jednomyślności na rzecz podejmowania uchwał określoną większością głosów. Zasada jednomyślności jest natomiast nadal stosowana w wielu partykularnych organizacjach międzynarodowych. Pod tym względem charakterystyczny jest przepis konwencji w sprawie Or-

ganizacji Współpracy i Rozwoju Gospodarczego z dnia 14 grudnia 1960 r., który stanowi, że decyzje podejmuje się, a zaleceń udziela za wspólną zgodą wszystkich członków, chyba że Organizacja podejmie w specjalnych przypadkach jednomyślnie odmienną decyzję13.
   W organach przedstawicielskich ONZ obowiązuje zasada „jedno państwo —jeden głos", ale nie zawsze znaczenie głosu każdego państwa członkowskiego jest takie samo. Poza tym, system głosowania jest różny w różnych organach ONZ.
    W Zgromadzeniu Ogólnym obowiązują cztery następujące systemy głosowania:
    1. Sprawy określone jako ważne wymagają 2/3 głosów członków obecnych i głosujących. Sprawy te to: utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, wybór członków Rady Gospodarczej i Społecznej, wybór członków Rady Powierniczej (już nie praktykowany), przyjęcie nowych członków ONZ, zawieszenie w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich, wykluczenie członków, funkcjonowanie systemu powierniczego oraz budżet.
   2. Uchwały w innych sprawach, włączając w to określenie dodatkowych kategorii spraw wymagających większości 2/3 głosów, są podejmowane zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących. Formuła „obecnych i głosujących" zarówno w sprawach ważnych, jak i innych znaczy, że przy ustalaniu wyników głosowania decyduje stosunek głosów pozytywnych do głosów negatywnych z pominięciem głosów wstrzymujących się.
    3. Do wyboru sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wymagana jest bezwzględna większość głosów, co znaczy, że liczba głosów „za" musi być większa niż suma głosów „przeciw" i głosów wstrzymujących się.
    4. Do uchwalenia poprawek do Karty Narodów Zjednoczonych wymagana jest większość 2/3 głosów członków Zgromadzenia Ogólnego, a więc taka większość wszystkich państw członkowskich ONZ.
    Oryginalny system głosowania obowiązuje w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. System ten jest trojaki:
    l. Uchwały w sprawach proceduralnych podejmowane są większością 9 głosów.
       13 S. Hubert, Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, t. Ul, Warszawa 1973, s. 289.
    
177
176
 

    2. Uchwały w sprawach merytorycznych wymagają takiej samej większości, ale włączając w to głosy stałych członków. W praktyce przyjęło się, że wstrzymanie się od głosowania stałego członka Rady Bezpieczeństwa nie stanowi przeszkody w przyjęciu uchwały. Zasada jednomyślności stałych członków Rady Bezpieczeństwa jest więc jednoznaczna z przysługującym każdemu z nich prawem weta w sprawach merytorycznych. Ponadto Karta NZ wymaga, aby członek Rady Bezpieczeństwa, który jest stroną w sporze rozpatrywanym przez tę Radę, wstrzymał się od głosowania.
    3. Do wyboru sędziów Międzynarodwego Trybunału Sprawiedliwości oraz członków komisji powoływanej w razie trudności, jakie mogą powstać przy wyborze, wymagana jest bezwzględna większość głosów, a więc 8 głosów którychkolwiek członków Rady Bezpieczeństwa.
    W Radzie Gospodarczej i Społecznej oraz w Radzie Powierniczej obowiązuje jeden system głosowania. Wszystkie uchwały są podejmowane zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących.
    Trzeba jeszcze zaznaczyć, że w niektórych organach organizacji międzynarodowych stosowana jest praktyka podejmowania uchwał bez głosowania, czyli przez tak zwany consensus. Polega to na uprzednim uzgadnianiu treści uchwały możliwej do przyjęcia przez wszystkie państwa reprezentowane w danym organie. Jeśli zaś dochodzi do głosowania, to może być ono bądź imienne, kiedy protokołuje się głosy poszczególnych państw, bądź też bezimienne, kiedy tylko ustala się liczbowy wynik głosowania. Protokół może ujawnić nawet pięć grup państw członkowskich organizacji międzynarodowej: głosujących za projektem uchwały, głosujących przeciw niemu, wstrzymujących się od głosowania, nieobecnych podczas głosowania oraz nie uczestniczących w głosowaniu, mimo obecności na posiedzeniu.
    Uchwały organizacji międzynarodowych mogą mieć w zasadzie dwojaki charakter: albo są zaleceniami pozbawionymi wiążącej mocy prawnej, albo też decyzjami wiążącymi pod względem prawnym.
    Znaczna, większość uchwał podejmowanych przez organizacje międzynarodowe należy do pierwszej kategorii. Zalecenia są przeważnie adresowane do państw członkowskich, rzadziej zaś do państw, które nie są członkami danej organizacji międzynarodowej. Adresaci zaleceń nie mają obowiązku prawnomiędzynarodowego zastosowania się do nich. Powinni jednak rozważyć je w dobrej wierze.
W drugiej kategorii uchwał organizacji międzynarodowych należy

wyróżnić te, które są prawnie wiążące dla wszystkich państw członkowskich oraz te, które wiążą tylko państwa głosujące za ich przyjęciem.
   Charakter ogólnie wiążący pod względem prawnomiędzynarodowym
mąją uchwały dotyczące spraw wewnątrzorganizacyjnych. Uchwały takie
w innych sprawach stanowią wyjątki, które powinny być oparte na
postanowieniach statutu danej organizacji międzynarodowej. Najważniej
szym przykładem uchwał tego rodzaju są decyzje Rady Bezpieczeństwa
dotyczące utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, które
to uchwały członkowie ONZ zobowiązali się przyjmować i wykonywać.
Decyzje takie Rada Bezpieczeństwa podejmuje w razie zagrożenia pokoju,
naruszenia pokoju i aktów agresji, chyba że uzna za wystarczające
uchwalenie niewiążącego pod względem prawnomiędzynarodowym zale
cenia. Natomiast uchwały Rady Bezpieczeństwa dotyczące pokojowego
załatwiania sporów międzynarodowych zawsze mają charakter zaleceń,
a nie decyzji.	'-•:. •• .•'.'"••• j;m
    
178
 

Rozdział IX
UMOWY MIĘDZYNARODOWE

»is   w     §1. Pojęcie i klasyfikacja umów       j międzynarodowych
    Normy prawa międzynarodowego dotyczące umów międzynarodowych stanowią dziedzinę, którą najczęściej określa się mianem prawa traktatów. Normy te dawniej miały przeważnie charakter zwyczajowy. Obecnie zaś obowiązuje wiedeńska konwencja o prawie traktatów z dnia 23 maja 1969 r.1 oraz wiedeńska konwencja o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z dnia 21 marca 1986 r.2 Obie te konwencje zaznaczają we wstępach, że normy prawa międzynarodowego zwyczajowego w dalszym ciągu regulują kwestie nie unormowane ich przepisami. Polska do tej pierwszej konwencji przystąpiła dnia 2 lipca 1990 r., natomiast ta druga nie weszła jeszcze w życie3.
    Konwencja wiedeńska z 1969 r. definiuje traktat jako porozumienie międzynarodowe zawarte między państwami w formie pisemnej, regulowane przez prawo międzynarodowe, ujęte bądź w jednym dokumencie, bądź też w dwóch lub więcej powiązanych ze sobą dokumentach, bez względu na jego nazwę. Definicja ta została sformułowana dla celów konwencji, w której jest zamieszczona i nie może mieć zastosowania do wszystkich umów międzynarodowych. Przede wszystkim jest ona ograniczona do
      K. Kocot, K. Wolfke,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s. 492-521.
2 Tekst: „Revue Generale de Droit International Public" 1986, nr 2, s. 501-540.
       3 Multilateral Treaties deposited with the Secretary General. Status as at 31 December 1994, United Nations, New York 1995, s. 887 i 897.
180

umów międzypaństwowych, pomijając tym samym umowy zawierane między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego oraz między innymi podmiotami.
   Konwencja wiedeńska z 1986 r. zaś definiuje traktat jako porozumienie międzynarodowe regulowane przez prawo międzynarodowe i zawarte w formie pisemnej między jednym lub więcej państwami a jedną lub więcej organizacjami międzynarodowymi, albo między organizacjami międzynarodowymi, ujęte bądź w jednym dokumencie, bądź też w dwóch lub więcej powiązanych ze sobą dokumentach, bez względu na jego nazwę.
   Chcąc najogólniej i najkrócej określić pojęcie umowy międzynarodowej można powiedzieć, że jest to uzgodnienie wzajemnych praw i obowiązków między państwami lub innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Definicja ta wskazuje, po pierwsze, że element zgodności należy do istoty umowy międzynarodowej, po drugie, że z każdej umowy międzynarodowej wynikają jakieś prawa i obowiązki, po trzecie, że spośród ogółu umów międzynarodowych największe znaczenie mają umowy międzypaństwowe.
   Zastrzeżenia dotyczące formy pisemnej zostały uczynione w konwencjach wiedeńskich o prawie traktatów z tego względu, że prawo międzynarodowe dopuszcza również zawieranie umów ustnych. Co do wzmianek o umowach regulowanych przez prawo międzynarodowe trzeba stwierdzić, że prawo to odnosi się do wszystkich umów zawartych przez państwo i inne podmioty prawa międzynarodowego.
    Z punktu widzenia prawa międzynarodowego nazwa umowy międzynarodowej nie ma znaczenia. W praktyce nazwy te są bardzo różne. Do najczęściej spotykanych należą: umowa, traktat, konwencja, układ, porozumienie, deklaracja, protokół, pakt, karta. Funkcję nazwy zbiorczej pełni zazwyczaj słowo „umowa".
   Prawo międzynarodowe nie zawiera żadnych norm dotyczących struktury umów międzynarodowych, pozostawiając to do decyzji stronom zawierającym je. Zazwyczaj umowa międzynarodowa składa się z tytułu, wstępu, części merytorycznej oraz postanowień końcowych.
   Tytuł umowy międzynarodowej zawiera przede wszystkim oznaczenie jej przedmiotu. W umowach dwustronnych występuje też wskazanie ich stron. Zamiast pełnego tytułu umowy międzynarodowej używa się niekiedy, ze względów praktycznych, tytułu zastępczego wskazującego tylko na miejsce jej zawarcia. Jako przykład służyć mogą takie powszechnie używane określenia, jak traktat wersalski czy układ warszawski. Jednakże
181

miejsce zawarcia umowy międzynarodowej może być elementem jej oficjalnego tytułu, co właśnie ma miejsce w przypadku obu konwencji kodyfikujących prawo traktatów.
    Wstęp, czyli preambuła umowy międzynarodowej, zazwyczaj wymienia jej strony, podaje motywy, którymi one kierują się przy jej zawarciu oraz stwierdza wyznaczenie pełnomocników, jak również fakt wymiany lub okazania pełnomocnictw.
    Merytoryczna część umowy międzynarodowej nazywa się dyspozycją. Z natury rzeczy jest to część najważniejsza. Zazwyczaj jest ona podzielona na ponumerowane artykuły, które mogą dzielić się na mniejsze fragmenty, a często bywają też łączone w większe całości. Rozmiary dyspozycji umów międzynarodowych są bardzo różne. Tak np. traktat przeciwwojenny z dnia 27 sierpnia 1928 r., będący jedną z najważniejszych umów międzynarodowych w historii prawa międzynarodowego, zawiera tylko dwa artykuły merytoryczne4. Natomiast konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z dnia 10 grudnia 1982 r. zawiera 304 artykuły, a ponadto kilka aneksów5.
    Postanowienia końcowe umowy międzynarodowej regulują przede wszystkim kwestię sposobu jej zawarcia i wejścia w życie oraz czasu obowiązywania. Ponadto występują tam takie elementy, jak miejsce i data podpisania, liczba egzemplarzy oraz język czy języki, w jakich umowa została sformułowana.
    Dwustronna umowa międzynarodowa sporządzona jest zazwyczaj w dwóch egzemplarzach sformułowanych według reguły alternatu. Oznacza to, że egzemplarz oryginału umowy, jeśli chodzi o język tekstu, wszelkie wzmianki i podpisy daje pierwszeństwo stronie, dla której jest przeznaczony. W wielostronnych umowach międzynarodowych zazwyczaj podpisy składane są w porządku alfabetycznym nazw państw.
    Każdy egzemplarz umowy międzynarodowej sporządzony jest we wszystkich językach, w jakich została ona sformułowana. W przypadku umowy dwustronnej są to zazwyczaj języki obu stron, a czasem także języki o charakterze światowym. Karta Narodów Zjednoczonych została sporządzona w języku angielskim, francuskim, hiszpańskim, rosyjskimi chińskim. Obecnie językiem światowym stał się również język arabski.
4 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 307-308.
      A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór dokumentów, Lublin 1995, s. 316-474.
182
    
Zazwyczaj wszystkie teksty, w jakich umowa międzynarodowa została sporządzona, są jednakowo autentyczne. Strony umowy mogą jednak przypisać znaczenie rozstrzygające w razie rozbieżności interpretacyjnych tylko jednemu tekstowi.
    Orientację w ogromnym materiale, jaki stanowią współczesne umowy międzynarodowe, może ułatwić ich klasyfikacja przeprowadzona według różnych kryteriów.
   Ze względu na charakter stron można wyróżnić umowy między państwami oraz umowy między organizacjami międzynarodowymi. Kategorię mieszaną tworzą umowy między państwami a organizacjami międzynarodowymi. Stosunkowo nieliczne są umowy międzynarodowe, których stronami są inne podmioty prawa międzynarodowego, a więc Stolica Apostolska, państwa składowe, wspólnoty powstańcze czy terytoria niesuwerenne.
   Umowy międzypaństwowe można z kolei podzielić biorąc pod uwagę organy, które w imieniu państw je zawierają. Jeśli organem tym jest głowa państwa, umowy takie nazywa się państwowymi, w odróżnieniu od umów rządowych zawieranych przez rządy oraz umów resortowych zawieranych przez poszczególnych ministrów. Terminologia ta jest trochę myląca, gdyż wszystkie trzy rodzaje umów wiążą państwo i pod tym względem między nimi nie ma istotnej różnicy. Podział ten ma natomiast duże znaczenie praktyczne.
   Ze względu na procedurę zawarcia należy odróżnić umowy mię-dzynarodwe zawarte w trybie prostym, kiedy w tym celu wystarczające jest ich podpisanie, oraz umowy międzynarodwe zawarte w w trybie złożonym, na których zawarcie składa się więcej czynności prawnych.
   Ze względu na liczbę stron umowy międzynarodowe dzieli się na dwustronne oraz wielostronne. Pomimo większej liczby stron umowa może mieć konstrukcję dwustronną, jeśli układ praw i obowiązków jest taki, że z jednej strony występuje jedno państwo, a z drugiej strony więcej państw. Dość często zdarza się to w przypadku traktatów pokoju.
   Ze względu na możliwość przystąpienia należy rozróżnić umowy międzynarodowe zamknięte i otwarte. Charakter zamknięty z reguły mają umowy dwustronne, ale czasem także umowy wielostronne. W ramach kategorii umów otwartych można jeszcze rozróżnić umowy otwarte bezwarunkowo i warunkowo. W pierwszym przypadku przystąpienie
183

zależy tylko od decyzji potencjalnej strony umowy międzynarodowej. W drugim przypadku potencjalna strona musi spełnić określone warunki, co zazwyczaj podlega ocenie dotychczasowych stron umowy międzynarodowej.
    Z punktu widzenia okresu obowiązywania należy wyróżnić umowy terminowe i bezterminowe. Spośród tej drugiej kategorii można wyodrębnić umowy międzynarodowe wieczyste, które nie podlegają wypowiedzeniu w żadnym czasie.
    Biorąc za podstawę podziału umów międzynarodowych ich wzajemny stosunek należy wyróżnić umowy główne i umowy wykonawcze, które zostały zawarte w celu wykonania tych pierwszych.
    Najbardziej względny jest podział umów międzynarodowych ze wzglę
du na treść. Z podziału tego nie wynikają zresztą żadne konsekwencje
prawnomiędzynarodowe. Jednym z wielu przykładów zastosowania tego
kryterium w podziale umów międzynarodowych jest wykaz sporządzony
przez biuro prawne Urzędu Rady Ministrów RP6 . W wykazie tym umowy
wielostronne ujęte są w dziewięć następujących grup: 1) Organizacja
Narodów Zjednoczonych, 2) umowy polityczne, 3) umowy dotyczące praw
człowieka, 4) umowy gospodarcze, 5) umowy dotyczące komunikacji
i łączności, 6) umowy dotyczące oświaty, nauki i kultury, 7) umowy
dotyczące pracy i ubezpieczeń społecznych, 8) umowy dotyczące ochrony
zdrowia i pomocy społecznej oraz 9) umowy dotyczące obrotu prawnego
z zagranicą.	-...-•• i .;„
§ 2. Zawieranie umów międzynarodowych
    Termin „zawarcie" w odniesieniu do umów międzynarodowych można rozumieć bądź jako cały proces, bądź jako moment kończący proces, począwszy od którego umowa staje się dla jej stron obowiązująca pod względem prawnomiędzynarodowym. Moment ten oddziela fazę przygotowania umowy międzynarodowej od fazy jej obowiązywania. Innymi słowy — jest to moment, w którym projekt umowy międzynarodowej staje się umową międzynarodową.
Terminologia traktatowa jest bardzo niejednolita, wskutek czego przez
       Skorowidz przepisów prawnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim w latach 1918-1939 oraz 1944-1992, Warszawa 1992, s. 635-658.

zawarcie umowy międzynarodowej rozumie się niekiedy tylko jej podpisanie, przy założeniu, że do uprawomocnienia się potrzebne są jeszcze dodatkowe czynności. Można jednak utożsamiać te terminy i wówczas zawarcie umowy jest jednoznaczne z jej uprawomocnieniem się, czyli spełnieniem warunków, od których zależy związanie się nią przez strony. Dotyczy to tylko pierwotnych stron umowy, natomiast dla stron późniejszych moment ich związania się umową jest z natury rzeczy późniejszy. Dlatego też rozróżnia się obiektywne i subiektywne uprawomocnienie się umowy międzynarodowej. W przypadku umów dwustronnych zawsze zbiega się ono w czasie. W przypadku umów wielostronnych zazwyczaj bywa różne.
   Ustalenie momentu uprawomocnienia się umowy międzynarodowej utrudnia okoliczność, że następuje on jako rezultat różnych czynności. Prawo międzynarodowe bowiem nie określa procedury zawierania umów międzynarodowych. W praktyce traktatowej wytworzyły się wprawdzie pewne wzorce w tej dziedzinie, ale nie są one obowiązujące dla państw. Mocy obowiązującej nie nadała im także konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r., pozostawiając wybór trybu zawierania umów międzynarodowych państwom.
   Można zauważyć, że w praktyce międzynarodowej występują dwa podstawowe tryby zawierania umów międzynarodowych — prosty i złożony. Zastosowanie każdego z tych trybów wymaga przygotowania i uzgodnienia tekstu umowy, co odbywa się w toku rokowań między zainteresowanymi stronami. Uzgodnienie tekstu umowy jest z natury rzeczy łatwiejsze w przypadku umów dwustronnych. W przypadku umów wielostronnych odbywa się to na konferencjach międzynarodowych, na których dochodzi do jego uzgodnienia w drodze głosowania.
   Uzgodniony tekst umowy międzynarodowej jest przedstawiany do podpisania przez strony. Niekiedy przed podpisaniem stosuje się parafowanie umowy, co polega na złożeniu na niej inicjałów nazwisk przedstawicieli stron. Praktykuje się to wtedy, kiedy aktowi podpisania nadaje się bardziej uroczysty charakter. Tak więc, zanim układ o podstawach wzajemnych stosunków między Polską a RFN został dnia 7 grudnia 1970 r. podpisany przez szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych obu państw, był on wcześniej parafowany przez przedstawicieli stron niższej rangi7.
7 K. Kocot, K. Wofke, op. cit, s. 534-535.

184
185
 

i i
    W prostym trybie zawarcia umowy międzynarodowej momentem decydującym jest jej podpisanie przez kompetentnych przedstawicieli stron. W tym zakresie, z tytułu pełnionych funkcji są kompetentni szefowie państw, szefowie rządów oraz ministrowie spraw zagranicznych, a ponadto ich pełnomocnicy. Z chwilą podpisania umowa tego rodzaju staje się prawomocna, czyli obowiązująca dla stron.
    Podpisanie umowy międzynarodowej ma inny charakter w przypadku złożonego trybu jej zawarcia. Wtedy dokonanie tej czynności jest tylko potwierdzeniem, że tekst umowy jest autentyczny i nie można go zmienić. W praktyce Międzynarodowej Organizacji Pracy konwencje przyjmowane na jej forum nie są podpisywane przez przedstawicieli państw, które mają stać się ich stronami, tylko przez funkcjonariszy MOP.
    Dzień podpisania umowy międzynarodowej uważa się za jej datę, która jest powoływana, ilekroć jest o niej mowa. Współcześnie praktyka traktatowa jest pod tym względem bardziej różnorodna. Umowy międzynarodowe, które zostają sporządzone pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych, noszą czasem datę dnia, w którym zostają wyłożone do podpisania przez przedstawicieli państw.
    Złożony tryb zawarcia umowy międzynarodowej zakłada konieczność dokonania dodatkowej, w stosunku do podpisania, czynności, w wyniku której umowa staje się prawomocna, czyli obowiązująca dla stron. Ta dodatkowa czynność określana jest mianem ratyfikacji lub innym terminem równorzędnym.
    Ratyfikacja umowy międzynarodowej jest jej zatwierdzeniem przez szefa państwa lub wyjątkowo przez parlament. W tym drugim wypadku rola parlamentu jest wprawdzie decydująca, ale jego decyzja jest zazwyczaj przekazywana innym stronom również przez szefa państwa. Do niego należy też sporządzenie dokumentu ratyfikacyjnego, który jest świadectwem dokonania ratyfikacji, przeznaczonym dla innych stron umowy międzynarodowej.
    Dokonując wyboru między prostym a złożonym trybem zawarcia umowy międzynarodowej, strony nie są skrępowane normami prawa międzynarodowego, natomiast mogą kierować się wymaganiami swego ustawodawstwa, zwłaszcza ustawodawstwa konstytucyjnego. Zazwyczaj procedurę ratyfikacyjną przewiduje się w stosunku do umów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym lub też ujętych w bardziej uroczystą formę. Od tej reguły są jednak dość liczne i znamienne wyjątki. Tak np. umowa poczdamska z dnia 2 sierpnia 1945 r. nie zawierała klauzuli
186

ratyfikacyjnej8. Brak takiej klauzuli stwarza domniemanie na rzecz zawar? cia umowy międzynarodowej w trybie prostym, czyli w drodze jej podpisania.
    Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. nie ustala rodzajów umów międzynarodowych, które powinny podlegać ratyfikacji przez Prezydenta RP. Jednakże wymóg uzyskania upoważnienia wyrażonego w ustawie na ratyfikację umów międzynarodowych dotyczących granic państwa, sojuszów obronnych oraz umów pociągających za sobą obciążenie finansowe państwa lub konieczność zmian w ustawodawstwie, przesądza kwestię trybu zawarcia tych czterech kategorii umów międzynarodowych.
    W polskiej praktyce traktatowej niektóre umowy międzynarodowe typu rządowego, jeżeli nie podlegają ratyfikacji przez szefa państwa, są zatwierdzane przez Radę Ministrów. Natomiast umowy resortowe są zatwierdzane — zależnie od okoliczności—przez Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów lub właściwego ministra.
    Najczęściej formuła klauzuli ratyfikacyjnej stwierdza po prostu, że umowa międzynarodowa podlega ratyfikacji, czasem zaś stanowi ona, że ratyfikacja nastąpi w możliwie najkrótszym czasie. Natomiast bardzo rzadko zdarza się przepis traktatowy zawierający termin ratyfikacji. Tak np. traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą z dnia 18 marca 1921 r. w art. XXVI przewidywał dokonanie jego ratyfikacji w terminie 30 dni, a wymianę dokumentów ratyfikacyjnych w terminie 45 dni od dnia jego podpisania9. Jeszcze bardziej osobliwy jest przepis traktatu między Polską a Estonią o przyjaznej współpracy i bałtyckim dobrosą-siedztwie z dnia 2 lipca 1992 r. stanowiący, że traktat ten wejdzie w życie w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, która nastąpi 6 maja 1993 r.10
    Zamieszczenie terminu, do którego ma nastąpić ratyfikacja czy też w którym nastąpi wymiana dokumentów ratyfikacyjnych, koliduje z normą prawa międzynarodowego, według której podpisanie umowy międzynarodowej zawierającej wymóg ratyfikacji nie oznacza obowiązku jej ratyfikowania. Czymś innym natomiast jest przepis Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy, który zobowiązuje państwa członkowskie do
8 Tamie, s. 15-29.
       9 B. Winiarski, Wybór źródeł do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1938, s. 292.
10 Dz.U. z 1993 r. Nr 121, póz. 536 i 537.
187

przedkładania do ratyfikacji kompetentnym organom w określonym czasie projektów konwencji przyjętych na forum tej organizacji11.
    Odmowa ratyfikacji umowy międzynarodowej przez państwo oznacza, że nie zostaje ono związane jej postanowieniami. W przypadku umów dwustronnych jest to jednoznaczne z tym, że nie zostają one zawarte. W stosunku do umów wielostronnych skutki nieratyfikowania przez poszczególnych sygnatariuszy mogą być różne zależnie od treści klauzuli ratyfikacyjnej. W praktyce traktatowej spotyka się trojakie ujęcie warunków uprawomocnienia się umowy międzynarodowej podlegającej ratyfikacji:
    1. Klauzula si omnes uzależniająca uprawomocnienie się umowy międzynarodowej od ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy. Przykładem takiej umowy międzynarodowej jest pakt przeciwwojenny z dnia 27 sierpnia 1928 r., który stał się obowiązujący pod względem prawno-międzynarodowym po dokonaniu ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy.
    2. Klauzula ilościowa zwykła, przewidująca uzyskanie mocy obowiązującej przez umowę międzynarodową, jeśli ratyfikuje ją określona liczba, w tym nawet dwóch, jakichkolwiek sygnatariuszy. Przykładów takich umów międzynarodowych dostarczają współczesne konwencje kodyfikujące poszczególne dziedziny prawa międzynarodowego. Konwencje genewskie o prawie morza z 1958 r. przewidywały jako warunek ich uprawomocnienia się 22 ratyfikacje, zaś warunkiem uprawomocnienia się nowej konwencji o prawie morza z 1982 r. było 60 ratyfikacji, co należy tłumaczyć wzrostem liczby państw świata, jaki nastąpił w tym czasie.
    3. Klauzula ilościowa kwalifikowana tym się różni od klauzuli ilościowej zwykłej, że określając liczbę ratyfikacji jako warunek uprawomocnienia się umowy międzynarodowej czyni to z zastrzeżeniem, że w tej liczbie znajdują się wymienione w niej państwa. Tak np. uzyskanie mocy obowiązującej przez Kartę Narodów Zjednoczonych zależało od ratyfikowania jej przez pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa oraz większość innych sygnatariuszy, czyli łącznie przez 29 państw.
    W okresie między podpisaniem a ratyfikacją umowa międzynarodowa nie wiąże swych sygnatariuszy pod względem prawnomiędzynarodowym. Są oni jednak zobowiązani do powstrzymywania się od wszelkich działań, które mogłyby utrudnić lub uniemożliwić wykonanie umowy po jej
11 B. Winiarski, op. cit., s. 200.

uprawomocnieniu się w rezultacie ratyfikacji. Państwo może zwolnić się z tego obowiązku oświadczając, że nie zamierza stać się stroną umowy, którą podpisało.
   Ratyfikacja umowy międzynarodowej przez państwo jest jego aktem jednostronnym. Skutki prawnomiędzynarodowe ratyfikacji ujawniają się dopiero w momencie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych lub ich złożenia u depozytariusza. Pierwszą procedurę stosuje się w przypadku umów dwustronnych, drugą zaś w przypadku umów wielostronnych. W tym drugim przypadku depozytariuszem jest jedno z państw sygnatariuszy umowy lub też organizacja międzynarodowa. Wyjątkowo zdarza się, że umowa międzynarodowa zamiast jednego państwa-depozytariusza wyznacza ich więcej. Tak np. umowa o częściowym zakazie prób z bronią jądrową z 1963 r. przewidziała trzech depozytariuszy: Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię oraz Związek Radziecki12.
   Wymiana względnie złożenie dokumentów ratyfikacyjnych jest naturalną konsekwencją dokonania przez państwo ratyfikacji umowy międzynarodowej. Może ono jednak tego nie uczynić i taki niezwykły przypadek zdarzył się w polskiej praktyce traktatowej. Otóż naczelnik państwa polskiego ratyfikował konwencję w sprawie urządzenia dróg wodnych o znaczeniu międzynarodowym z dnia 20 kwietnia 1921 r., ale polski dokument ratyfikacyjny nie został złożony, gdyż przekonano się, że wejście w życie tej konwencji w stosunku do Polski byłoby szkodliwe dla jej interesów13.
   Uprawomocnienie się umowy międzynarodowej rozumiane w sensie momentu, począwszy od którego strony nie mogą już uwolnić się od wynikających z niej obowiązków inaczej niż to przewiduje sama umowa lub powszechne prawo międzynarodowe, zazwyczaj zbiega się w czasie z momentem, od kiedy strony są zobowiązane stosować jej postanowienia. Ten drugi moment może jednak być późniejszy, o czym decyduje wola stron wyrażona w umowie. Można go określić mianem wejścia w życie umowy międzynarodowej, aczkolwiek terminologia w tym zakresie nie jest używana jednolicie. Niejednokrotnie wyrażenia „uprawomocnienie się" i „wejście w życie" umowy międzynarodowej są utożsamiane i używane
12 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 431-432.
1935,
13 J.   Makowski,   Umowy   międzynarodowe   Polski   1919-1934,   Warszawa
s. 267-268.

189
188
 

zamiennie. Wejście w życie w sensie obowiązku stosowania umowy międzynarodowej może nastąpić w czasie konkretnie określonym, na przykład 30 lub 60 dni od daty uprawomocnienia się, albo też wówczas, kiedy powstaje sytuacja, na wypadek której umowa została zawarta. Tak np. konwencje genewskie o prawie wojennym z 1949 r. przewidują wejście w życie po sześciu miesiącach od złożenia co najmniej dwóch dokumentów ratyfikacyjnych, natomiast powinny one być stosowane w razie konfliktu zbrojnego.
    Bywa też sytuacja przeciwna, kiedy umowa międzynarodowa jest stosowana zanim stanie się prawomocna. Nazywa się to tymczasowym wejściem w życie. Jest to dopuszczalne, jeśli tak postanowią strony umowy.
    Państwa, które definitywnie wyraziły wolę związania się umową międzynarodową, stają się jej stronami. W przypadku umowy wielostronnej status strony mogą uzyskać państwa-sygnatariusze, czyli te, które ją podpisały, jak również inne państwa, jeśli jest to umowa otwarta. Następuje to w drodze ich przystąpienia do umowy międzynarodowej, w której przygotowaniu nie brały one udziału i nie podpisały jej. W rezultacie przystąpienia państwa stają się stronami umowy międzynarodowej, nabywając takie same prawa i obowiązki, jakie przysługują jej stronom-sygnatariuszom.
    Możliwość przystąpienia do umowy międzynarodowej państw nie będących jej sygnatariuszami zależy od woli tych ostatnich. Najczęściej wyrażają ją one w samej umowie. W praktyce traktatowej spotyka się różne rozwiązania tej kwestii. Jednym z nich jest nie ograniczone prawo przystępowania. Można uważać, że wielostronne umowy międzynarodowe, których przedmiotem jest kodyfikacja prawa międzynarodowego oraz które dotyczą interesów całej społeczności międzynarodowej, powinny być dostępne dla wszystkich państw świata. W umowach międzynarodowych zawartych pod auspicjami ONZ czasem zamieszczano postanowienia ograniczające możliwość przystąpienia do nich państw. Prawo to przyznają one państwom będącym członkami ONZ i jej organizacji wyspecjalizowanych oraz stronom Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a ewentualnie także państwom dodatkowo zaproszonym do przystąpienia przez Zgromadzenie Ogólne.
    Czynnością, która następuje w stosunku do już zawartej umowy międzynarodowej, a więc nie należy do procedury jej zawarcia, jest rejestracja. Karta Narodów Zjednoczonych przewiduje w art. 102
190

rejestrowanie umów międzynarodowych z tym zastrzeżeniem, że na nie zarejestrowane umowy strony nie mogą powoływać się wobec jakiegokolwiek organu ONZ. Wszystkie umowy międzynarodowe zarejestrowane w Sekretariacie ONZ są publikowane w wydawnictwie „United Nations Treaty Series".
   Od publikacji umów międzynarodowych na forum międzynarodowym należy odróżnić publikację państwową, chociaż obydwie nie mają wpływu na ich moc wiążącą pod względem prawnomiędzynarodowym. W Polsce umowy międzynarodowe, które zostały ratyfikowane przez szefa państwa, ogłasza się w Dzienniku Ustaw, a niektóre inne umowy są ogłaszane w dziennikach urzędowych poszczególnych resortów. Jeżeli język polski nie jest jednym z języków, w jakim umowa międzynarodowa została sporządzona, publikuje się jednocześnie jej polskie tłumaczenie.
§ 3. Obowiązywanie i wykonywanie umów międzynarodowych
   Zasada pacta sunt servanda jest fundamentalną zasadą prawa międzynarodowego. Zasada ta bywa też nazywana zasadą świętości traktatów. Deklaracja londyńska z dnia 17 stycznia 1871 r. stwierdza, że żadne państwo nie może zwolnić się z zobowiązań traktatu ani zmienić jego postanowień inaczej, jak tylko za zgodą układających się stron, osiągniętą w drodze przyjaznego porozumienia14. Podobnie stanowi konwencja o prawie traktatów z 1969 r., zgodnie z którą każda obowiązująca umowa międzynarodowa wiąże strony i powinna być przez nie wykonywana wdobr ej wierze.
   Podmiotowy zakres obowiązywania umów międzynarodowych określa zasada, w myśl której umowy te tworzą prawa i obowiązki tylko dla ich stron. Tym samym nie wiążą one państw trzecich, co ujmuje się w łacińską maksymę pacta tertiis nec nocent nec prosunt. Wprawdzie żadnemu państwu nie można narzucić postanowień umowy międzynarodowej, której nie jest 'stroną, ale jest dopuszczalne, aby państwo trzecie dobrowolnie związało się z nimi. Z tego też wynika praktyka zawierania umów międzynarodowych przyznających uprawnienia i nakładających obowiązki wobec państw trzecich.
B. Winiarski, op. cit., s. 41.
191

    Adresatem takich uprawnień i obowiązków mogą być wszystkie państwa, określona kategoria państw, albo też państwo lub państwa wymienione konkretnie w umowie międzynarodowej. Tak np. umowy dotyczące umiędzynarodowienia żeglugi na trzech kanałach morskich: Sueskim, Panamskim i Kilońskim, zawierają postanowienia adresowane do wszystkich państw świata. Natomiast umowa poczdamska z 1945 r. jest źródłem praw i obowiązków międzynarodowych także dla niektórych państw nie będących jej stronami, w tym także dla Polski.
    Warunkiem skuteczności umów międzynarodowych względem państw trzecich jest ich zgoda, która może być domniemana co do praw, a powinna być wyraźna, jeśli chodzi o obowiązki. Zasada ta nie wyklucza jednak możliwości nałożenia obowiązków przedsięwziętych zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych. Powstanie węzła obligacyjnego między stronami umowy międzynarodowej a państwami trzecimi oznacza, że te pierwsze nie mogą uchylić ani zmienić postanowień umowy bez zgody tych drugich, chyba że sama umowa przewiduje taką możliwość.
    W zasadzie umowa międzynarodowa wiąże każdą stronę w odniesieniu do całego jej terytorium. Całe terytorium państwa interpretowane jest czasem w sposób wyłączający terytoria zależne, którymi to państwo administruje. Z tego wynikała praktyka zamieszczania w umowach międzynarodowych tak zwanych klauzul kolonialnych dających państwom kolonialnym swobodę jednostronnego rozciągania ich mocy obowiązującej na terytoria, za których stosunki międzynarodowe były one odpowiedzialne. Niektóre umowy międzynarodowe dotyczą jednak określonych części terytoriów państw-stron. Są to tak zwane umowy zlokalizowane. Wiele umów międzynarodowych dotyczy także obszarów nie podlegających suwerenności żadnego państwa, a mianowicie morza otwartego czy przestrzeni kosmicznej.
    W zasadzie umowa międzynarodowa obowiązuje wszystkie • strony w całości. Określa się to jako niepodzielność tekstu umowy. Zasada ta nie wyklucza jednak tego, aby umowa międzynarodowa przewidywała możliwość związania się tylko jakimś fragmentem jej postanowień, dostatecznie wyodrębnionym z całości uregulowania. Tak np. państwa mogą stać się stronami Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości nie wiążąc się całością Karty Narodów Zjednoczonych.
    Ponadto, w prawie traktatów wykształciła się instytucja zastrzeżeń. Zgłoszenie zastrzeżeń do umowy dwustronnej nie jest formalnie możliwe i byłoby jednoznaczne z propozycją zmiany uzgodnionego już
192

tekstu. W stosunku zaś do wielostronnej umowy międzynarodowej instytucja ta umożliwia państwom stanie się jej stronami z jednoczesnym uchyleniem lub modyfikacją względem siebie skutków prawnych niektórych postanowień. Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. stanowi, że państwa mogą zgłaszać zastrzeżenia z wyjątkiem trzech przypadków: 1) jeżeli umowa zabrania zgłaszanie zastrzeżeń, 2) jeżeli umowa postanawia, że mogą być zgłaszane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, i 3) jeżeli zastrzeżenie jest sprzeczne z przedmiotem i celem umowy. Zastrzeżenia mogą być składane najpóźniej wraz z ostatecznym wyrażeniem zgody na związanie się umową międzynarodową.
   Przykładem umowy międzynarodowej, do której nie można zgłaszać zastrzeżeń jest przede wszystkim Karta Narodów Zjednoczonych. Jako przykład umowy międzynarodowej dopuszczającej zastrzeżenia, aczkolwiek z ograniczeniami, służyć może konwencja o szelfie kontynentalnym z dnia 29 kwietnia 1958 r.15 Konwencja ta w art. 12 stanowi, że podczas podpisywania, ratyfikacji i przystąpienia do niej każde państwo może wnieść zastrzeżenia, z wyjątkiem art. l do 3 włącznie. Zarazem każde państwo, które wniosło zastrzeżenia, może w każdej chwili wycofać je przez zawiadomienie o tym Sekretarza Generalnego ONZ.
   Stronom umowy międzynarodowej, do której są zgłaszane zastrzeżenia, przysługuje prawo sprzeciwu wobec nich. Mogą one być dwojakiego rodzaju, jeśli chodzi o ich skutki prawnomiędzynarodowe. Sprzeciw zwykły powoduje, że postanowienie umowy międzynarodowej, które było przedmiotem zastrzeżeń, nie obowiązuje między państwem zgłaszającym zastrzeżenia a państwem zgłaszającym sprzeciw wobec tych zastrzeżeń. Natomiast skutkiem sprzeciwu kwalifikowanego jest to, że między tymi państwami umowa międzynarodowa w całości nie obowiązuje. Jest to wyjątkowa sytuacja, kiedy dwa lub nawet więcej państw będących stronami tej samej wielostronnej umowy międzynarodowej nie są nią zupełnie związane względem siebie.
    W trakcie wykonywania obowiązujących umów międzynarodowych powstaje problem ich wykładni (interpretacji). Wykładnia umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień. Jest ona aktualna wtedy, kiedy jakieś postanowienia umowy okazują się sporne.
Wykładnia dokonywana przez wszystkie strony umowy międzynaro-
15 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 265.
193

i
dowej ma charakter autentyczny (autorytatywny), co znaczy, że jest dla nich wiążąca. Może ona być ujęta w oddzielnym porozumieniu albo może wynikać ze zgodnego wykonywania postanowień umowy. W tym drugim przypadku nazywana bywa wykładnią quasi--autentyczną.
    Moc wiążącą ma również wykładnia dokonywana przez sąd międzynarodowy, ale tylko dla tych stron umowy międzynarodowej, które uczestniczyły w postępowaniu sądowym. Jest to wykładnia sądowa. Całkiem inny charakter ma wykładnia doktrynalna, dokonywana przez teoretyków prawa międzynarodowego, gdyż nie ma ona mocy prawnie wiążącej dla nikogo.
    Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. formułuje trzy podstawowe zasady wykładni umów międzynarodowych. Przede wszystkim powinna ona być dokonywana w dobrej wierze. Wyrazy i zwroty użyte w umowie powinny być rozumiane zgodnie z ich zwykłym znaczeniem, chyba że zostanie ustalone, iż zamiarem stron było nadanie im znaczenia szczególnego. Wreszcie, powinny one być interpretowane z uwzględnieniem przedmiotu i celu umowy.
    Wykładnia umów międzynarodowych powinna brać pod uwagę to, co strony rzeczywiście wyraziły w umowie międzynarodowej, a nie to, co ewentualnie chciały wyrazić. Prace przygotowawcze i okoliczności zawarcia umowy mogą być tylko pomocniczymi środkami wykładni.
§ 4. Nieważność i wygasanie umów międzynarodowych
    Zarówno stwierdzenie nieważności, jak i wygaśnięcie umowy międzynarodowej wiążą się z jej zakończeniem, niemniej jednak istotnie różnią się między sobą.
    Stwierdzenie nieważności polega na ustaleniu, że dokument, który może uchodzić za umowę międzynarodową w rzeczywistości charakteru takiego nie ma z powodu braku jednej lub więcej przesłanek ważności umowy międzynarodowej.
    Tak więc, stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa międzynarodowa nie istniała od samego początku (ex tunc), nawet jeśli jej postanowienia były wykonywane. Wygaśnięcie zaś może dotyczyć tylko umowy międzynarodowej, która wcześniej uprawomocniła się,
194

a następnie z jakiejś przyczyny uznawanej za zgodną z prawem międzynarodowym utraciła moc obowiązującą (ex nunc).
   Przyczyny nieważności umowy międzynarodowej są różne. Konwencja wiedeńska z 1969 r. wymienia ich osiem i jest to zestaw wyczerpujący, a nie przykładowy. Dlatego też domniemanie przemawia za ważnością umów międzynarodowych, podczas gdy ich nieważność jest czymś wyjątkowym i nie może być interpretowana rozszerzająco.
   Jedną z przyczyn nieważności umowy międzynarodowej może być brak prawnokonstytucyjnej kompetencji organu ją zawierającego do dokonania takiej czynności w imieniu państwa. Brak taki powinien jednak być oczywisty i istotny, gdyż domniemanie przemawia za kompetencją i zasadniczo państwo nie może powoływać się na swoje prawo dla uzasadnienia niewykonywania umowy międzynarodowej. Dlatego w praktyce sytuacje tego rodzaju zdarzają się bardzo rzadko. Tytułem przykładu można przytoczyć układ z dnia 15 marca 1939 r., w którym prezydent Czecho-Słowacji złożył los narodu i kraju czeskiego w ręce kanclerza Rzeszy Niemieckiej16. Układ ten był nieważny pod względem prawno-międzynarodowym zarówno ze względu na to, że doszedł do skutku w warunkach bezpośredniej groźby użycia siły ze strony Niemiec, jak i z powodu oczywistego i istotnego braku kompetencji prezydenta Czecho-Słowacji do jego zawarcia w świetle ówczesnej konstytucji czechosłowackiej.
   Stosunkowo najliczniejsze są okoliczności oznaczające wady oświadczenia woli państw co do związania się umową międzynarodową. Tak więc przyczynami nieważności umów międzynarodowych są: 1) przekroczenie przez przedstawiciela państwa jego upoważnienia do wyrażenia zgody, 2) błąd, 3) podstęp, 4) przekupstwo, 5) przymus wobec przedstawiciela państwa oraz 6) przymus wobec państwa.
   Przekroczenie przez przedstawiciela państwa jego upoważnienia do wyrażenia zgody na związanie się umową międzynarodową może być przyczyną jej nieważności tylko wówczas, gdy ograniczenie upoważnienia było podane do wiadomości pozostałym państwom negocjującym przed wyrażeniem zgody na umowę, a więc było im znane.
    Błąd jest przyczyną nieważności umowy międzynarodowej, jeśli dotyczy faktów istniejących w czasie zawierania umowy i stanowiących
       16 W. Kulski, M. Postulicki, Współczesna Europa Polityczna. Zbiór umów międzynarodowych 1919-1939, Warszawa-Kraków 1939, s. 341-345.
195


istotną przesłankę zgody państwa na związanie się nią. Państwo może zwłaszcza unieważnić swą zgodę na związanie się umową międzynarodową, jeśli zostało umyślnie wprowadzone w błąd przez inne państwo negocjujące. To samo dotyczy sytuacji, gdy zgoda państwa została wyrażona wskutek bezpośredniego lub pośredniego przekupienia jego przedstawiciela przez inne państwo.
    Względem błędu i przekupstwa jako przyczyn nieważności umów międzynarodowych obowiązuje zasada, że państwo nie może w celu unieważnienia swej zgody powoływać się na jakiekolwiek fakty, jeśli po uzyskaniu o nich wiadomości zgodziło się wyraźnie lub w sposób dorozumiany, aby umowę uważać za ważną.
    Jeżeli zastosowanie przymusu wobec przedstawiciela państwa zawsze powoduje nieważność jego zgody na związanie się z umową międzynarodową, to inaczej przedstawia się problem skutków przymusu zastosowanego w takiej sytuacji wobec państwa jako takiego. Według konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. zastosowanie przymusu wobec państwa stanowi przyczynę nieważności umowy międzynarodowej, jeśli polega on na groźbie użycia siły lub użyciu siły sprzecznym z zasadami prawa międzynarodowego wyrażonymi w Karcie Narodów Zjednoczonych. Jakiekolwiek groźby czy naciski stosowane przez państwo w celu zmuszenia innego państwa do dokonywania jakiejkolwiek czynności związanej z zawarciem umowy międzynarodowej są sprzeczne z prawem międzynarodowym. Jednakże ważne są umowy międzynarodowe zawarte przez państwa znajdujące się w sytuacji, do której doszło w rezultacie zastosowania przymusu zgodnego z prawem międzynarodowym. Dlatego nie można kwestionować legalności nie tylko traktatów pokoju zawartych z państwami, które były sojusznikami Niemiec w czasie II wojny światowej, ale i poprzedzających je układów rozejmowych czy aktów kapitulacji.
    Wreszcie, nieważna jest umowa międzynarodowa, która w czasie jej zawarcia jest sprzeczna z imperatywną normą prawa międzynarodowego (ius cogens). Charakter taki ma norma przyjęta i uznana przez całą społeczność międzynarodową za normę prawa międzynarodowego, od której nie jest dopuszczalne żadne odstępstwo i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego posiadającą taki sam charakter. Przykładem umowy międzynarodowej sprzecznej z tego rodzaju normą i tym samym nieważną od samego początku w obliczu prawa międzynarodowego był niewątpliwie tak zwany
196

pakt Ribbentrop-Mołotow z dnia 23 sierpnia 1939 r., a w szczególności dołączony do niego tajny protokół dodatkowy17.
   Umowy międzynarodowe zawarte pod wpływem groźby lub użycia siły oraz umowy sprzeczne z normą o charakterze iuris cogentis są nieważne w całości i nie mogą ulec konwalidacji. W innych przypadkach możliwe jest rozdzielenie postanowień umowy międzynarodowej i objęcie nieważnością tylko niektórych.
   Przyczyny wygasania umów międzynarodowych ważnie zawartych są wielorakie. Można je podzielić na przyczyny przewidziane i nie przewidziane w ich tekstach. Należy przy tym odróżnić wygaśnięcie umowy międzynarodowej jako takiej, kiedy przestaje ona obowiązywać wszystkie strony od wygaśnięcia węzła obligacyjnego łączącego jedną ze stron z pozostałymi stronami tej umowy.
   Do grupy przyczyn wygaśnięcia umowy międzynarodowej przewidzianych w niej samej należy przede wszystkim upływ czasu, na jaki została ona zawarta oraz wypowiedzenie zgodnie z jej postanowieniami.
   Okres, na który zawierane są umowy międzynarodowe, bywa w praktyce różny i zazwyczaj wynosi od jednego roku do 50 lat. Dość często umowy międzynarodowe przewidują możliwość ich wypowiedzenia po upływie określonego czasu lub kiedykolwiek. Wypowiedzenie skutkuje zazwyczaj jakiś czas po jego dokonaniu. Niektóre umowy zawarte na czas określony mają klauzulę prolongacyjną. która przewiduje automatyczne przedłużenie o określony czas, jeśli żadna ze stron nie wypowie ich w określonym czasie, przed upływem terminu ich obowiązywania.
   W rezultacie wypowiedzenia umowa dwustronna całkowicie wygasa, a umowa wielostronna przestaje wiązać stronę, która ją wypowiedziała. Jeśli wskutek wypowiedzenia liczba państw związanych wielostronną umową międzynarodową spadnie poniżej liczby niezbędnej do jej uprawomocnienia się, wygasa ona tylko wówczas, jeżeli sama tak stanowi.
   Bardzo rzadko przyczyną wygaśnięcia umowy międzynarodowej jest przewidziane w niej spełnienie się warunku rozwiązującego. Tak np. Układ Warszawski przewidywał, że straci on swą moc z dniem wejścia w życie ogólnoeuropejskiego układu o bezpieczeństwie zbiorowym (art. 11). Waru-
        17 Tekst: J. Łojek (L. Jerzewski), Agresja 17 września 1939 r. Studium aspektów politycznych, Warszawa 1990, s. 183-184.
197

nek ten nie został spełniony, natomiast Układ Warszawski wygasł w rezultacie uchylenia go za zgodną wolą jego stron.
    Spośród nie przewidzianych przyczyn wygaśnięcia umowy międzynarodowej należy przede wszystkim wymienić uchylenie jej mocy obowiązującej zgodną wolą wszystkich stron. Jest to zawsze możliwe w stosunku do każdej umowy, choć w praktyce nie zdarza się często.
    Wygaśnięcie umowy międzynarodowej powoduje także całkowite jej wykonanie. Taka ewentualność nie może dotyczyć umów międzynarodowych, które zawierają reguły postępowania ich stron w nieograniczonej temporalnie przyszłości. Są natomiast umowy dające się w jakimś czasie wykonać całkowicie, na przykład umowa, której przedmiotem jest restytucja. Wygaśnięcie tego rodzaju umowy międzynarodowej nie narusza oczywiście wytworzonego przez nią stanu prawnego.
    Inna przyczyna wygaśnięcia umowy międzynarodowej to powstanie nowej normy o charakterze imperatywnym (ius cogens) oraz powstanie sytuacji trwale uniemożliwiającej wykonanie umowy międzynarodowej wskutek zniknięcia lub zniszczenia jej przedmiotu.
    Poważne pogwałcenie dwustronnej umowy międzynarodowej upoważnia drugą stronę do uznania jej za wygasłą. To samo w stosunku do wielostronnej umowy międzynarodowej upoważnia pozostałe strony do uznania jej za wygasłą bądź tylko w stosunkach z państwem winnym pogwałcenia, bądź też w ogólności.
    Oprócz umów międzynarodowych, które zawierają klauzulę dotyczącą ich wypowiedzenia przez strony, są również takie, w których brakuje takiej klauzuli. Ich wypowiedzenie jest możliwe tylko wówczas, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taką możliwość albo charakter umowy pozwala domniemywać prawa ich wypowiedzenia. Ta pierwsza możliwość dotyczy Karty Narodów Zjednoczonych, która nie zawiera postanowienia o występowaniu państw członkowskich z ONZ, ale podczas konferencji założycielskiej w San Francisco uznano, że możliwość taka istnieje. Inne umowy mają charakter wieczysty, to znaczy ustanawiają trwały stan prawnomiędzynarodowy.
    Zasadnicza zmiana okoliczności (klauzula rebus sic stanti-bus), jaka zaszła po zawarciu umowy międzynarodowej i była przewidziana przez strony, może być powoływana jako przyczyna jej wygaśnięcia tylko wtedy, gdy istnienie tych okoliczności stanowiło istotną przesłankę zgody na związanie się umową, a zaszła zmiana znacznie zmienia zakres obowiązków pozostających jeszcze do spełnienia. Zasadnicza zmiana
198

okoliczności nie może nigdy stanowić podstawy wygaśnięcia umowy międzynarodowej ustanawiającej granicę między państwami.
   Od wygaśnięcia umowy międzynarodowej należy odróżnić z a w i e -s z e n i e jej stosowania. Przyczyny uzasadniające zawieszenie stosowania umowy są podobne do przyczyn ich wygaśnięcia. Tak np. poważne naruszenie umowy dwustronnej przez drugiego kontrahenta daje tytuł do definitywnego odstąpienia od niej albo do zawieszenia jej stosowania w całości lub w części. Możliwość zawieszenia stosowania umowy może być przewidziana w niej samej lub w innym porozumieniu stron.
   Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. pomija kwestię, czy umowy międzynarodowe zachowują moc obowiązującą w czasie wojny. Stanowi ona natomiast, że zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych między stronami umowy nie wpływa na ustanowione przez nią stosunki prawne, chyba że istnienie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych jest niezbędne do wykonania danej umowy.
   Wpływ stanu wojny na umowy międzynarodowe jest trojaki. Zachowują niewątpliwie moc obowiązującą umowy zawierane właśnie na czas wojny oraz umowy o charakterze wieczystym. Moc obowiązująca innych umów wielostronnych może być zawieszona w stosunkach między państwami wojującymi. Tracą natomiast moc obowiązującą niektóre umowy dwustronne, zwłaszcza umowy polityczne zawarte wcześniej przez państwa będące następnie w stanie wojny. Zagadnienia te są zazwyczaj później regulowane w traktatach pokoju.
    
Rozdział X
SPORY MIĘDZYNARODOWE

 «	§ 1. Pojęcie i klasyfikacja   
s                   sporów międzynarodowych
    Pojęcie sporów międzynarodowych w prawie międzynarodowym obejmuje niemal wyłącznie spory między państwami. Spór między państwami można najprościej określić jako stan, w którym jakieś państwo występuje z roszczeniem w stosunku do innego państwa, a to inne państwo odmawia spełnienia tego roszczenia.
    W praktyce stosunków międzynarodowych stany takie nie zawsze występują w klarownej postaci i tym można tłumaczyć okoliczność, że Karta Narodów Zjednoczonych, mówiąc o sporach międzynarodowych, wymienia nie ty Iko spory, alei sytuacje. Ten drugi termin jest szerszy niż ten pierwszy. Sytuacja oznacza stan, w którym nieporozumienia i sprzeczności między państwami nie występują w postaci całkiem skonkretyzowanych roszczeń. Różnica między tymi terminami nie jest jednak wyraźna, aczkolwiek według Karty NZ ma znaczenie o tyle, że w Radzie Bezpieczeństwa strona w sporze wstrzymuje się od głosowania, do czego nie jest zobowiązana w przypadkach kwalifikowanych jako sytuacje.
    Spory międzynarodowe dzieli się na spory prawne i polityczne. Ta pierwsza kategoria sporów międzynarodowych obejmuje przypadki, w których państwa uzasadniają swoje roszczenia oraz odmowę ich spełnienia argumentami z zakresu prawa międzynarodowego, co nie występuje w przypadku sporów międzynarodowych drugiej kategorii.
    Tej klasyfikacji sporów międzynarodowych można jednak zarzucić niekonsekwencję, gdyż każdy spór między państwami z natury rzeczy zawiera jakieś elementy polityczne, a praktyka powoływania się przez
200

państwa na prawo międzynarodowe dla uzasadnienia swoich racji w sytuacjach spornych także jest szeroko rozpowszechniona. W rezultacie każdy spór międzynarodowy ma charakter zarówno polityczny, jak i prawny. Spośród ogółu sporów międzynarodowych można natomiast wyodrębnić grupę sporów, w których elementy prawne są na tyle sprecyzowane, że mogą stanowić podstawę ich rozstrzygnięcia w międzynarodowym postępowaniu sądowym. Dlatego też Karta NZ posługuje się terminem „spory prawne", a nie używa terminu „spory polityczne".
  Na tle przepisów Karty NZ istotne znaczenie ma rozróżnienie między sporami międzynarodowymi, które już stanowią zagrożenie lub których dalsze trwanie może stanowić zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, a innymi sporami międzynarodowymi. Tę pierwszą kategorię sporów można określić mianem kwalifikowanych, tę drugą — zwykłych.
   Zainteresowanie ONZ koncentruje się oczywiście na sporach kwalifikowanych. Tylko w odniesieniu do sporów tej kategorii Rada Bezpieczeństwa jest kompetentna do podejmowania decyzji wiążących strony pod względem prawnomiędzynarodowym.
   Powstawanie sporów międzynarodowych między państwami jest konsekwencją ich wzajemnych stosunków. Nie sposób całkowicie wyeliminować sporów z życia międzynarodowego. Nie mogąc więc w pełni zapobiegać powstawaniu sporów międzynarodowych, prawo międzynarodowe ma na celu takie ich załatwianie, aby nie dopuścić do stanu, w którym pokój i bezpieczeństwo byłyby zagrożone, a tym bardziej naruszone.
   Współczesne prawo międzynarodowe nakazuje załatwianie sporów \ międzynarodowych włącznie środkami pokojowymi. Nakaz ten jest A kategoryczny i nie dopuszcza żadnych wyjątków. Jest on odwrotną stroną równie kategorycznego zakazu uciekania się do wojny w stosunkach międzynarodowych. Tylko spory, które nie stanowią zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, mogą pozostać nie załatwione.
   Postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych dotyczące załatwiania sporów środkami pokojowymi dotyczą nie tylko państw członkowskich, ale także państw nie będących członkami ONZ. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych jest więc zasadą powszechnego prawa międzynarodowego obowiązującego wszystkie państwa świata.
Kategoryczny obowiązek załatwiania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi łączy się zejswobodą^tron co do wyboru konkretnego ^środka, byle  tylko miał on charakter pokojowy.  Powszechne prawo
201

międzynarodowe, poręczając państwom swobodę w tym zakresie, nie przekreśla zarazem możliwości zaciągania przez nie dodatkowych zobowiązań umownych w przedmiocie konkretnych procedur pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych.
    W stosunkach międzynarodowych wykształciło się wiele sposobów pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Większość ich jest znana od dawna. Obszerną kodyfikację norm prawa międzynarodowego w tym przedmiocie stanowi I konwencja haska o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych ż dnia 18 października 1907 r.1 Natomiast Karta NZ wymienia następujące sposoby pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych: rokowania, badania, pośrednictwo, koncyliacja, arbitraż, rozstrzygniecie sądowe oraz odwołanie„się do organów lub układów regionalnych.
    Sposoby pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych dzieli się zazwyczaj na dyplomatyczne i sądowe. Kryterium tego podziału stanowi kwestia, czy uruchomienie danej procedury zawsze doprowadza do definitywnego załatwienia sporu międzynarodowego pod względem prawnomiędzynarodowym. Procedury dyplomatyczne charakteryzują się tym, że ich zastosowanie nie gwarantuje doprowadzenia do rozstrzygnięcia sporu międzynarodowego, co właśnie ma miejsce w przypadku zastosowania procedur sądowych. O ile przy zastosowaniu procedur dyplomatycznych państwa uczestniczące w sporze zachowują do końca możność podjęcia ostatecznych decyzji, o tyle poddając spór procedurom sądowym zobowiązują się one do wykonania decyzji, która nie jest im jeszcze znana.
    Rokowania, badania, dobre usługi, pośrednictwo i koncyliacja należą do dyplomatycznych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych. Procedury sądowe występują zaś w postaci bądź arbitrażu, bądź też sądownictwa międzynarodowego. Natomiast rozwiązywanie sporów przez organizacje międzynarodowe nie stanowi całkiem odrębnego sposobu pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych, gdyż w swojej działalności w tym zakresie posługują się one zazwyczaj sposobami dyplomatycznymi, a czasem także sądowymi.
       K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wroc-
ław-Warszawa 1976, s. 285-305. Polska przystąpiła do tej konwencji w latach dwudziestych
— Dz.U. z 1929 r. Nr 25, póz. 256 i z 1930 r. Nr 9, póz. 64.	- , ,

§ 2. Dyplomatyczne sposoby załatwiania sporów międzynarodowych
   W praktyce międzynarodowej najważniejszym i najczęściej stosowanym, a zarazem najprostszym sposobem załatwiania sporów międzynarodowych są rokowania dyplomatyczne prowadzone przez państwa będące w sporze. Są to rokowania, czyli negocjacje bezpośrednie, które w drodze usuwania różnic w stanowiskach stron prowadzą do załatwienia sporu międzynarodowego. Warunkiem osiągnięcia tego celu jest zazwyczaj chęć i umiejętność znalezienia przez strony rozwiązania kompromisowego.
   Rokowania dyplomatyczne w imieniu państw mogą prowadzić ich szefowie, szefowie rządów, ministrowie spraw zagranicznych lub inne osoby specjalnie upoważnione. Brak stosunków dyplomatycznych między państwami uczestniczącymi w sporze nie wyklucza prowadzenia rokowań dyplomatycznych. Tak np. Chiny Ludowe i Stany Zjednoczone zanim nawiązały stosunki dyplomatyczne przez wiele lat prowadziły takie rokowania w Warszawie.
  Bezpośrednie rokowania dyplomatyczne mogą być prowadzone zarówno ustnie, jak i w formie pisemnej albo obydwie te formy są stosowane łącznie. Od porozumienia stron zależy, w jakim stopniu ich przebieg ma charakter publiczny.
  Wszczęcie bezpośrednich rokowań dyplomatycznych przez państwa uczestniczące w sporze jest wprawdzie dobrowolne, ale według niektórych umów międzynarodowych ich przeprowadzenie powinno nastąpić zaninK spór zostanie poddany innym środkom pokojowego załatwienia. Obowiązek przeprowadzenia rokowań nie oznacza oczywiście obowiązku osiągnięcia porozumienia przez strony spór wiodące.
    Rokowania dyplomatyczne mogą nie tylko poprzedzać zastosowanie innych sposobów pokojowego załatwienia sporów międzynarodowych, ale i następować po tych spośród nich, które mogą tego wymagać. Na przykład, po przeprowadzeniu postępowania badawczego państwa mogą wszcząć rokowania mające na celu ustalenie warunków załatwienia sporów na podstawie ustaleń komisji badawczej.
   W procedurze dyplomatycznej zmierzającej do załatwienia sporu międzynarodowego mogą uczestniczyć podmioty trzecie w stosunku do stron sporu. Najczęściej są to państwa lub organizacje międzynarodowe, ale
    
203
202
 

mogą to być także wybitne osobistości. Jeśli chodzi o państwa, to roli tej mogą podjąć się te z nich, które utrzymują przyjazne stosunki z obiema stronami sporu. Inicjatywa w tej sprawie może wyjść zarówno ze strony państw będących w sporze, jak i państw trzecich. Rola organizacji międzynarodowych w sytuacjach sporów między państwami jest określona w ich statutach.
    Udział czynników trzecich w zakresie dyplomatycznych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych może mieć formę bądź dobrych usług, bądź też pośrednictwa, czyli mediacji.
    Dobre usługi polegają na ułatwieniu stronom wszczęcia rokowań dyplomatycznych lub ponownego nawiązania ich w razie przerwania, ale bez czynnego w nich udziału. Pośrednictwo natomiast jest środkiem dalej idącym niż dobre usługi, gdyż zakłada ono czynny udział pośrednika w rokowaniach dyplomatycznych, a czasem nawet kierowania nimi. Praktyka międzynarodowa nie zawsze jednak odróżnia te dwie instytucje od siebie, czym można tłumaczyć fakt, że Karta NZ w zestawie środków pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych pomija dobre usługi (art. 33).
    Skorzystanie z prawa proponowania dobrych usług czy pośrednictwa nie może być nigdy poczytywane przez którąkolwiek ze stron uczestniczących w jakimkolwiek sporze międzynarodowym za akt mało przyjazny. Tak np. Związek Radziecki w 1945 r. świadczył dobre usługi w sporze między Francją a Wielką Brytanią dotyczącym Libanu i Syrii, a w 1966 r. wystąpił jako pośrednik w sporze między Indiami i Pakistanem. Przykładem zaś pośrednictwa podjętego przez Organizację Narodów Zjednoczonych może być udział hr. F. Bernadotte, R. Bunche'a i G. Jarringa w wieloletnim sporze między Izraelem a państwami arabskimi.
    Do dyplomatycznych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych należą także badania oraz koncyliacja, czyli p o j e d -n a w s t w o. Polegają one na powołaniu organów wspólnych państw-stron sporu, zwanych komisjami badawczymi względnie koncyliacyjnymi. Komisje te mogą być organami stałymi lub też powoływanymi ad hoc. Postępowanie przed nimi jest kontradyktoryjne. Funkcje badawcze i kon-cyliacyjne mogą też pełnić organizacje międzynarodowe.
    Zadaniem komisji badawczej — nazywanej czasem komisją śledczą —jest wyjaśnienie stanu faktycznego, jeśli między stronami sporu powstała różnica zdań co do tego. Wyniki badań nie są wprawdzie dla stron
204

obowiązujące pod względem prawnomiędzynarodowym, ale mogą ułatwić załatwienie sporu.
   Zadanie komisji koncyliacyjnej jest dalej idące niż komisji badawczej i polega na zalecaniu stronom określonego załatwienia sporu. Wszczęcie postępowania koncyliacyjnego następuje w rezultacie przedstawienia sporu przez obie strony, chyba że umowa międzynarodowa przewiduje taką możliwość na wniosek jednej ze stron. W odróżnieniu od pośrednictwa komisja koncyliacyjna samodzielnie formułuje swoje zalecenia. Zalecenia takie mogą proponować zmianę obowiązującego stanu prawnomiędzynaro-dowego i nie mają mocy wiążącej dla stronu sporu.
§ 3. Sądowe sposoby załatwiania sporów międzynarodowych
    Do sądowych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych należą dwie instytucje: arbitraż oraz sądownictwo międzynarodowe w znaczeniu ścisłym. Ich wspólną cechą jest to, że uruchomione przez państwa prowadzą do definitywnego rozstrzygnięcia sporu międzynarodowego pod względem prawnomiędzynarodowym.
   Według pierwszej konwencji haskiej z 1907 r. o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych arbitraż, czyli rozjemstwo polega na rozstrzyganiu sporów między państwami na podstawie prawa międzynarodowego przez sędziów przez nie wybranych. Definicja ta zawiera najważniejsze elementy tej instytucji. Przede wszystkim arbitraż międzynarodowy nie ma charakteru obowiązkowego, lecz opiera się na zgodzie państw. Zgoda państw na zastosowanie arbitrażu rodzi dla nich obowiązek wykonania w dobrej wierze wyroku, od którego nie ma odwołania. Ewentualny spór co do interpretacji wyroku arbitrażowego rozstrzyga ten sam organ, który wydał wyrok.
    Poddanie się państw postępowaniu arbitrażowemu może dotyczyć już powstałego między nimi sporu lub też sporów mogących powstać w przyszłości. W pierwszym przypadku odbywa się to w drodze zawarcia umowy międzynarodowej, zwanej kompromisem. Natomiast uprzednia zgoda państw w tym przedmiocie może przybrać dwojaką formę: 1) klauzuli arbitrażowej zamieszczonej w umowie międzynarodowej, której strony przewidują arbitraż jako sposób rozstrzygania sporów dotyczących interpretacji lub stosowania tej umowy oraz 2) dwustronnej lub wielostronnej
205


umowy międzynarodowej, której strony poddają arbitrażowi wszystkie lub niektóre kategorie sporów prawnych, jakie mogą między nimi wyniknąć.
    Państwa będące stronami sporu ustalają skład organu arbitrażowego oraz postępowanie przed nim. Skład jego jest z reguły nieparzysty, aby umożliwić wydanie wyroku większością głosów — jedno-, trzy- lub pięcioosobowy. W pierwszym przypadku funkcję arbitra spełnia zazwyczaj szef państwa trzeciego. W drugim i trzecim przypadku spór rozstrzyga komisja, w której skład wchodzą po jednej lub po dwie osoby delegowane przez każde państwo uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu państw.
    Arbitraż międzynarodowy zazwyczaj ma charakter doraźny. Formą jego instytucjonalizacji jest Stały Trybunał Arbitrażowy, przewidziany w pierwszej konwencji haskiej z 1907 r. W rzeczywistości stała jest tylko lista osób wyznaczonych przez strony tej konwencji, z której to listy w razie sporu strony mogą wybrać skład sądzący. Każda ze stron konwencji wyznacza nie więcej niż cztery osoby tworzące tak zwane grupy narodowe. Stały jest także Sekretariat Trybunału, który mieści się w Hadze. Obecnie znaczenie Stałego Trybunału Arbitrażowego jest znikome.
    Wprawdzie niektóre obowiązujące umowy międzynarodowe przewidują arbitraż międzynarodowy jako sposób rozstrzygania sporów, ale współcześnie jest on w praktyce stosowany rzadko. Jednym z ostatnich przykładów wykorzystania tej instytucji było rozstrzygnięcie sporu między Egiptem a Izraelem o przynależność miejscowości Taba, położonej na wybrzeżu Morza Czerwonego.
    Postępowanie arbitrażowe przewidują zawarte ostatnio przez Polskę umowy międzynarodowe w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji2. Odróżniają one spory między umawiającą się stroną a inwestorem drugiej umawiającej się strony od sporów między umawiającymi się stronami. Ta druga kategoria sporów należy do dziedziny prawa międzynarodowego i przewidziane dla ich rozstrzygania trybunały arbitrażowe mają charakter międzynarodowy (międzypaństwowy).
    Z definicji arbitrażu międzynarodowego wynika, że wyrok arbitrażowy oparty jest na prawie międzynarodowym. Strony sporu, które poddały się postępowaniu arbitrażowemu, mogą jednak zdecydować, aby organ arbitrażowy rozstrzygnął ich spór według zasad sprawiedliwości. W takiej
Dz.U. z 1993 r. Nr 22, póz. 543 i 550.
206

sytuacji działa on jako sąd polubowny. Wyrok takiego sądu jest również obowiązujący dla stron sporu pod względem prawnomiędzynaro-dowym.
   W odróżnieniu od arbitrażu międzynarodowego skład sądu międzynarodowego oraz stosowana w nim procedura mają w zasadzie charakter stały, aczkolwiek od zasady tej zdarzają się wyjątki. Sądownictwo międzynarodowe w tym znaczeniu jest instytucją stosunkowo nową. Pierwszym sądem międzynarodowym o zasięgu światowym był Stały Trybunał. Sprawiedliwości Międzynarodowej związany z Ligą Narodów. Po II wojnie światowej zastąpił go Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości będący głównym organem sądowym Organizacji Narodów Zjednoczonych. Działa on na podstawie Statutu opartego na Statucie STSM i będącego integralną częścią Karty Narodów Zjednoczonych oraz Regulaminu przyjętego przez Trybunał.
   Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości sprawuje dwie funkcje: sądową i opiniodawczą.
   Funkcja sądowa MTS polega na rozstrzyganiu sporów między państwami. Tylko państwa mają międzynarodową zdolność procesową w ramach MTS. Trybunał jest otwarty przede wszystkim dla państw-stron Statutu MTS. Są nimi ipso facto wszyscy członkowie ONZ oraz państwa, które przystąpiły do Statutu na warunkach określonych przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Są to obecnie Nauru i Szwajcaria, a przed przyjęciem w poczet członków ONZ były nimi również Japonia, Liechtenstein i San Marino. Łącznie liczba państw-stron Statutu MTS wynosi 187.
   Ponadto MTS może być otwarty dla państw nie będących stronami Statutu, jeżeli przyjmą one warunki określone w tej sppąwie przez Radę Bezpieczeństwa. Warunki te nie mogą stwarzać sytuacji naruszającej zasadę równości stron przed Trybunałem. Na tej właśnie podstawie stroną w pierwszym sporze rozstrzygniętym przez Trybunał (incydent w Cieśninie Korfu) była Albania nie będąca jeszcze wtedy stroną Statutu MTS z tytułu członkostwa ONZ.
    Jurysdykcja Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości jest fakultatywna, ale państwa mogą ją uznać za obowiązkową dla siebie. Uznanie takie odbywa się w różny sposób, a mianowicie:
    1) państwa wnoszą do rozstrzygnięcia przez MTS już istniejący spór w drodze specjalnego porozumienia (kompromisu) lub też uznają powództwo strony przeciwnej;
207


    2) państwa-strony umowy międzynarodowej zamieszczają w niej klauzule uznającą jurysdykcję MTS w sporach co do stosowania lub interpretacji tej umowy; około 700 umów dwustronnych i wielostronnych zawiera taką klauzulę;
    3) państwa składają deklaracje, w których na zasadzie wzajemności uzyskują jurysdykcję MTS w sporach prawnych dotyczących: a) interpretacji umowy międzynarodowej, b) jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego, c) istnienia faktu, który w razie stwierdzenia stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego oraz d) rodzaju lub rozmiaru odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego; obecnie 56, czyli mniej niż 1/3 państw uprawnionych związało się takimi deklaracjami (1993). Wiele spośród tych deklaracji zawiera zastrzeżenia co do zakresu ich/obowiązywania.
    Polska we wrześniu 19,90 r. złożyła deklarację uznającą jurysdykcję MTS za obowiązkową ips0 facto i bez specjalnego porozumienia, w stosunku do któregokolwiek innego państwa przyjmującego takie samo zobowiązanie i pod warunkiem wzajemności, we wszelkich sporach, z wyjątkiem: a) sporów powstałych przed datą deklaracji względnie wynikłych z faktów lub sytuacji powstałych przed tą datą, b) sporów dotyczących terytorium względnie granic państwa, c) sporów dotyczących zanieczyszczenia środowiska, chyba że jurysdykcja MTS wynika z zobowiązań traktatowych Polski, d) sporów dotyczących odpowiedzialności względnie długów zagranicznych, e) sporów z jakimkolwiek państwem, które złożyło deklarację uznającą jurysdykcję MTS za obowiązkową później niż dwanaście miesięcy przed wniesieniem sporu przed Trybunał, f) sporów, co do których strony postanowiły względnie postanowią zastosować inne sposoby pokojowego rozwiązania, oraz g) sporów dotyczących spraw, które według prawa międzynarodowego należą całkowicie do jurysdykcji wewnętrznej państwa3.
    Deklaracja powyższa zachowała swą prawomocność w okresie pięciu lat i następnie jest przedłużana na dalsze okresy jednoroczne, chyba że zostanie wypowiedziana w drodze notyfikacji skierowanej do sekretarza generalnego ONZ i której skuteczność zacznie się po sześciu miesiącach od czasu takiej notyfikacji. Rząd polski zastrzegł sobie również prawo dodania innych zastrzeżeń lub uzupełnień czy też zmiany lub wycofania wcześniejszych zastrzeżeń.
       Multilateral Treaties deposited with the Secretary General. Status as at 31 December 1994, United Nations, New York 1995, s. 22-23.
208
    
Spory dotyczące jurysdykcji MTS rozstrzyga sam Trybunał. Wydaje on wtedy wyrok kompetencyjny, który trzeba odróżniać od wyroku merytorycznego w danej sprawie. Wyroki MTS są ostateczne i wiążące pod względem prawnomiędzynarodowym, ale tylko dla stron sporu. Jeśli jedna ze stron odmawia wykonania wyroku, drugiej stronie przysługuje prawo zwrócenia się do Rady Bezpieczeństwa, która może zlecić lub podjąć decyzję w sprawie środków zapewnienia skuteczności wyroku.
   W ciągu swej 50-letniej działalności MTS rozstrzygnął około 60 sporów między państwami.
   Funkcja opiniodawcza MTS polega na udzielaniu opinii doradczych w zakresie prawa międzynarodowego. Karta NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne oraz Radę Bezpieczeństwa do zwracania się do Trybunału w każdej kwestii prawnej. Zgromadzenie Ogólne natomiast może upoważnić inne organy ONZ oraz związane z ONZ organizacje wyspecjalizowane do zwracania się do Trybunału o opinie doradcze w kwestiach prawnych dotyczących działalności własnej wspomnianych organów, względnie organizacji. Upoważnienie takie otrzymały Rada Gospodarcza i Społeczna, Rada Powiernicza oraz niektóre organizacje wyspecjalizowane ONZ.
   Opinie doradcze MTS nie są wiążące dla organu proszącego i od niego zależy, czy się do nich zastosuje. Niemniej jednak niektóre organizacje wyspecjalizowane ONZ uznały z góry opinie doradcze, o które zwracają się do MTS, za wiążące dla siebie.
   W dotychczasowej praktyce Zgromadzenie Ogólne zwracało się wielokrotnie do MTS o opinie doradcze w różnych kwestiach, natomiast Rada Bezpieczeństwa uczyniła to tylko raz, mianowicie w sprawie skutków prawnych wynikających dla państw z faktu, że wbrew rezolucji Rady Bezpieczeństwa Afryka Południowa nadal prowadziła administrację Namibii. Rada Gospodarcza i Społeczna uzyskała opinię doradczą w sprawie związanej z interpretacją konwencji o przywilejach i immunitetach ONZ. Kilka opinii doradczych Trybunał wydał na prośbę organizacji wyspecjalizowanych ONZ (UNESCO, IMCO i WHO).
   Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości podejmuje wszelkie decyzje większością głosów obecnych sędziów, przy czym ąuorum wynosi 9 osób. Skład MTS może być powiększony w związku z przepisem, że każdej stronie przysługuje prawo delegowania swego sędziego, jeśli w Trybunale nie zasiada jego obywatel. Sędzią tym, zwanym narodowym lub ad hoc, może być zarówno obywatel państwa-strony sporu, jak i obywatel innego państwa.
209

    Prezesa i wiceprezesa MTS wybiera na okres trzech lat oraz powołuje sekretarza na okres siedmiu lat. Sędziowie w czasie wykonywania prac Trybunału korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Siedzibą Trybunału jest Haga.
    Sądownictwo międzynarodowe w skali regionalnej także nie jest rozwinięte. Można tutaj wymienić Trybunał Wspólnot Europejskich utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z dnia 25 marca 1957 r.4 Trybunał ten tylko częściowo sprawuje funkcje sądu międzypaństwowego, natomiast głównie zajmuje się skargami osób fizycznych i prawnych na decyzje organów Wspólnot, a także sporami między organami Wspólnot a państwami członkowskimi.
    Europejska konwencja o ochronie praw i podstawowych wolności człowieka z dnia 14 listopada 1950 r. powołała — oprócz Europejskiej Komisji Praw Człowieka, która nie jest organem sądowym — Europejski Trybunał Praw Człowieka5. Kompetencji Trybunału podlegają wszelkie sprawy dotyczące interpretacji i stosowania tej konwencji. Każde państwo będące stroną konwencji, która jest otwarta dla członków Rady Europy, może w każdej chwili złożyć oświadczenie, że bez dodatkowego porozumienia uznaje jurysdykcję Trybunału. Wyroki Trybunału są ostateczne. Rząd polski uznał jurysdykcję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w deklaracji z dnia l marca 1993 r. pod warunkiem wzajemności ze strony państw-stron europejskiej konwencji o ochronie praw i podstawowych wolności człowieka6.
      S.  Hubert,  Zbiór statutów  i  regulaminów  organizacji  międzynarodowych,  t. III, Warszawa 1973, s. 353-358 i 455^57.
      Europejska konwencja o ochronie praw ipodstawowych wolności człowieka, Sztokholm 1988, s. 23-28.
6 Dz.U. z 1993 r. Nr 61, póz. 286.     ,	.        ,., i..^-'-ll .. , .

Rozdział XI
KONFLIKTY ZBROJNE
§ 1. Pojęcie i klasyfikacja i« konfliktów zbrojnych
j Prawo międzynarodowe zawsze znało rozróżnienie między pokojem i wojną i zawsze jego integralną częścią było prawo wojenne. Stan taki nadal jest aktualny, pomimo ogromnej zmiany, jaka w tym zakresie zaszła w prawie międzynarodowym. Można zauważyć stopniowe zastępowanie pojęcia wojny pojęciem konfliktu zbrojnego. Odpowiednio do tego także termin „prawo wojenne" bywa zastępowany terminem „prawo konfliktów zbrojnych". Częścią zaś tego działu prawa międzynarodowego jest „międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych".
    Pojęcie konfliktu zbrojnego jest szersze od pojęcia wojny, gdyż obejmuje wszelkie przejawy walki zbrojnej, niezależnie od tego, czy strony walczące traktują je jako wojnę w znaczeniu tradycyjnym. Jeszcze szersze jest pojęcie użycia siły, którym posługuje się Karta NZ, obejmując nim nie tylko konflikty zbrojne dwóch lub więcej przeciwników, ale także akcje zbrojne, które nie napotykają na opór zbrojny.
    Konflikty zbrojne można klasyfikować według różnych kryteriów. Ze względu na zakres regulacji prawnomiędzynarodowej należy wyróżnić konflikty zbrojne o charakterze międzynarodowym io charakterze niemiędzynarodowym.
    Konflikt zbrojny między państwami ma niewątpliwie charakter międzynarodowy. Postępowanie stron takiego konfliktu prawo międzynarodowe wojenne reguluje w pełnym zakresie. Współczesnym przykładem konfliktu międzypaństwowego na dużą skalę były prowadzone w latach 1980-1988 działania wojenne między Irakiem a Iranem.
211

    Wojny kolonialne (narodowowyzwoleńcze) dawniej traktowano jako wojny domowe, nie mające charakteru międzynarodowego. W dzisiejszym stanie prawa międzynarodowego należy zmienić tę kwalifikację zgodnie z zasadą samostanowienia narodów, którą Karta NZ uznała za jedną z podstawowych zasad prawa międzynarodowego. Protokół dodatkowy do konwencji genewskiej z dnia 10 czerwca 1977 r. (protokół I) kwalifikuje jako konflikty międzynarodowe także konflikty zbrojne, w których narody, w wykonaniu swego prawa do samostanowienia, walczą przeciwko panowaniu kolonializmu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim (art. l pkt 4)1. W tym określeniu mieści się wiele konfliktów zbrojnych z okresu po II wojnie światowej. Jako przykład można przytoczyć konflikt francusko-algierski w latach 1954-1962.
    Do konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym należy także zaliczyć akcję zbrojną, jaką Rada Bezpieczeństwa może podjąć przeciwko państwu lub państwom, które dopuściły się agresji przeciwko innym państwom. Przykładem takiej akcji były działania zbrojne ONZ w Korei w latach 1950-1953. Natomiast operacja przeciwko Irakowi, mająca na celu uwolnienie Kuwejtu spod okupacji irackiej w latach 1990-1991, miała charakter zbiorowej interwencji zbrojnej, do której Rada Bezpieczeństwa upoważniła i dla której stworzyła podstawy prawnomiędzynarodowe.
   Według Protokołu dodatkowego do konwencji genewskiej z dnia 10 czerwca 1977 r. (protokół II)2 istotnym elementem konfliktu o charakterze niemiędzynarodowym jest to, aby rozgrywał się on na terytorium jednego państwa, między siłami zbrojnymi rządu a dysydenckimi siłami zbrojnymi lub innymi zorganizowanymi grupami zbrojnymi, pozostającymi pod odpowiedzialnym dowództwem i sprawującymi władzę nad częścią terytorium państwa w sposób umożliwiający im prowadzenie skoordynowanych działań zbrojnych i zdolnymi do stosowania postanowień tego Protokołu. Pojęcie takiego konfliktu nie obejmuje natomiast zamieszek wewnętrznych, rozruchów czy sporadycznych aktów przemocy, które nie są uważane za konflikty zbrojne.
    Wewnątrzpaństwowy konflikt zbrojny był tradycyjnie nazywany wojną domową lub cywilną. Może ona mieć dwojaką postać — jej treścią może być walka o władzę w całym państwie, albo też walka o oderwanie
M. Flemming, Międzynarodowe prawo wojenne. Zbiór dokumentów, Warszawa 1978,
s. 215.
2 Tamże, s. 286.

części terytorium państwa. W tym drugim wypadku ma miejsce wojna secesyjna. Jej aktualnym przykładem jest sytuacja w Bośni i Hercegowinie. Prawo międzynarodowe wojenne w węższym zakresie dotyczy domowych konfliktów zbrojnych niż międzynarodowych konfliktów zbrojnych.
   Ze względu na status stron można wyróżnić trzy rodzaje konfliktów zbrojnych, a mianowicie: 1) między państwami, 2) między państwem--metropolią a terytorium kolonialnym oraz 3) wewnątrzpaństwowe. Wyróżnienie tych trzech rodzajów konfliktów zbrojnych nie wyklucza przypadków o charakterze mieszanym. Współcześnie bardzo charakterystyczne jest zwłaszcza zjawisko umiędzynarodowienia wielu konfliktów domowych, wskutek interwencji ze strony państwa lub państw trzecich. Tak więc, w 30-letnim konflikcie zbrojnym w Wietnamie (1946-1976) można wyróżnić trzy relacje: wojna kolonialna między Francją a Wietnamem, wojna międzypaństwowa między Wietnamem a Stanami Zjednoczonymi oraz wojna domowa między różnymi siłami politycznymi w Wietnamie.
§ 2. Zapobieganie konfliktom zbrojnym
   Z punktu widzenia prawa międzynarodowego, za pomocą innych środków można zapobiegać konfliktom zbrojnym między państwami i za pomocą innych środków — wewnątrzpaństwowym konfliktom zbrojnym. W przypadku tych drugich konfliktów możliwe do zastosowania środki ograniczają się do międzynarodowej ochrony praw człowieka i samostanowienia narodów jako przesłanki tych praw. To samo w zasadzie dotyczy relacji między państwami-metropoliami a terytoriami kolonialnymi. Inaczej rzecz przedstawia się w odniesieniu do potencjalnych konfliktów międzypaństwowych. Można im zapobiegać za pomocą środków formalnych oraz środków materialnych.
   Do kategorii środków formalnych należy przede wszystkim prawno-międzynarodowy zakaz wojen agresywnych. O ile pakt Ligi Narodów tylko ograniczał legalność uciekania się do wojny, o tyle traktat o wyrzeczeniu się wojny z dnia 27 sierpnia 1928 r., nazywany również paktem paryskim, paktem Kellogga lub paktem Brianda-Kellogga3, wprowadził bezwzględny zakaz wojen agresywnych. Państwa-strony tego paktu
3 Tamże, s. 300-301.

213
212
 

oświadczyły uroczyście w imieniu swoich narodów, że potępiają uciekanie się do wojny w celu załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki państwowej w swych stosunkach wzajemnych. Jednocześnie uznały one, że załatwianie i rozstrzyganie wszystkich sporów lub konfliktów (bez względu na ich naturę lub pochodzenie), które mogłyby powstać między nimi, powinno być osiągane zawsze tylko za pomocą środków pokojowych. Pakt paryski wszedł w życie dnia 24 lipca 1929 r. i od tego czasu wojna agresywna została postawiona poza prawem międzynarodowym. Polska jest jednym z piętnastu sygnatariuszy tego paktu, do którego następnie przystąpiły wszystkie ówczesne państwa świata4.
    Zakaz agresji w stosunkach międzynarodowych został potwierdzony w Karcie NZ. Karta potępia jednak nie tylko użycie siły, ale i groźbę użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej jakiegokolwiek państwa. Tak więc, zakazane przez Kartę NZ jest zarówno wszczynanie i prowadzenie wojen agresywnych, jak i uprawianie propagandy na rzecz takich wojen. Zakaz ten obejmuje wszelką interwencję zbrojną w stosunkach między państwami.
    Karta NZ uznaje zarazem niezbywane prawo każdego państwa-członka ONZ, przeciwko któremu dokonano napaści zbrojnej, do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne do utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Środki podjęte przez państwa w wykonaniu tego prawa powinny być natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać jej uprawnień i odpowiedzialności do podejmowania w każdym czasie takiej akcji, jaką uzna ona za konieczną do utrzymania lub przywrócenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego.
    Prawo do samoobrony jest więc ograniczone zarówno pod względem przedmiotowym, jak i czasowym. Może ono być wykonywane przez państwo w następstwie dokonania napaści zbrojnej i tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa odpowiednich środków. W żadnym razie nie obejmuje ono jakiejkolwiek prewencyjnej akcji zbrojnej.
    Samoobrona indywidualna polega na tym, że stosuje ją samo państwo napadnięte, natomiast w samoobronie zbiorowej uczestniczą nie tylko państwa napadnięte, ale również inne państwa, które pospieszyły z pomocą zbrojną. Tego rodzaju pomoc z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest dopuszczalna, a nawet konieczna, jeśli chodzi o państwa sprzymierzo-
4 Dz.U. z 1929 r. Nr 63, póz. 489 i 490.
214

ne (sojusznicze). Na podstawie umowy międzynarodowej państwa mogą zobowiązać się wzajemnie, że w przypadku napaści zbrojnej na którekolwiek z nich, pozostałe udzielą mu natychmiastowej pomocy zbrojnej. Jest to system bezpieczeństwa zbiorowego. Obecnie głównym wielostronnym przymierzem (sojuszem) jest Pakt Północnoatlantycki (NATO) z dnia 4 kwietnia 1949 r.5 Stronami jego są następujące państwa w liczbie 16: Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Portugalia, Stany Zjednoczone, Turcja, Wielka Brytania i Włochy.
   Uzupełnieniem europejskiego fragmentu NATO jest Unia Zachodnioeuropejska utworzona w 1955 r. i funkcjonująca na podstawie układu z dnia 17 marca 1948 r.6 Jest to organizacja współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony państw członkowskich, ale w odróżnieniu od NATO nie utworzyła ona zintegrowanych struktur wojskowych. Członkami UZE są: Belgia, Francja, Hiszpania, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Wielka Brytania i Włochy. Państwa członkowskie są zobowiązane do udzielenia sobie wzajemnej pomocy i poparcia wszelkimi będącymi w ich dyspozycji środkami wojskowymi i innymi w przypadku, gdyby którekolwiek z nich stało się przedmiotem napaści zbrojnej w Europie.
   Polska — po likwidacji Układu Warszawskiego oraz wygaśnięciu dwustronnych umów o pomocy wzajemnej w razie agresji z niektórymi byłymi państwami socjalistycznymi — nie jest obecnie stroną żadnego przymierza (sojuszu). Rząd polski dąży do przystąpienia zarówno do Paktu Północnoatlantyckiego, jak i do Unii Zachodnioeuropejskiej, i w tej drugiej uzyskał status stowarzyszenia (1994).
   Prawo do samoobrony przysługuje nie tylko członkom ONZ, ale wszystkim państwom i ono właśnie, a nie w ogóle prawo do wojny, jest współcześnie atrybutem ich suwerenności. Prawa do samoobrony nie jest również pozbawione państwo wieczyście neutralne, które w umowie międzynarodowej zobowiązało się nie uczestniczyć w układach sojuszniczych przewidujących wzajemną pomoc na wypadek agresji. Nie może więc ono przyjść z pomocą państwom, które stały się obiektem agresji, ale może samo bronić się, a także korzystać z pomocy innych
       5 K.  Kocot,  K.  Wólkę,  Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, Wrocław-Warszawa 1976, s.'133-136.
       6 S. Hubert, Zbiór statutów i regulaminów organizacji międzynarodowych, t. III, Organizacje międzynarodowe o charakterze regionalnym, Warszawa 1973, s. 113-140.
215

państw. Tym samym ograniczone jest tylko ich prawo do samoobrony zbiorowej, natomiast prawo do samoobrony indywidualnej pozostaje nietknięte. Status państwa wieczyście neutralnego ma od czasu kongresu wiedeńskiego w 1815 r. Szwajcaria7. Natomiast Austria w ustawie z dnia 26 października 1955 r. oświadczyła, że nie będzie w przyszłości zawierać żadnych sojuszów wojskowych i nie dopuści do budowy na swoim terytorium baz wojskowych państw obcych8. Stanowisko to zostało zaakceptowane przez cztery mocarstwa — Francję, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Związek Radziecki.
    W odróżnieniu od paktu paryskiego, Karta NZ nie ogranicza się do potępienia wojen agresywnych, ale stwarza mechanizm mający na celu ich tłumienie. Centralne miejsce w tym mechanizmie zajmuje Rada Bezpieczeństwa, na której spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Do jej kompetencji należy stwierdzanie aktów agresji, oraz decydowanie o zastosowaniu środków przymusowych obejmujących akcje niewojskowe lub wojskowe.
    Sankcje niewojskowe polegają na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych oraz środków komunikacji kolejowej, morskiej, powietrznej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak również na zerwaniu stosunków dyplomatycznych (art. 41 Karty NZ). Sankcje wojskowe polegają zaś na akcjach przeprowadzonych siłami powietrznymi, morskimi lub lądowymi. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych państw--członków ONZ, oddanych przez nie do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa na podstawie specjalnych układów (art. 42 Karty NZ). Układy w tego rodzaju sprawach nie zostały dotychczas zawarte.
    Karta NZ nie jest układem sojuszniczym, a system bezpieczeństwa zbiorowego ONZ nie działa automatycznie. System ten jest uruchamiany i kierowany przez Radę Bezpieczeństwa, w której kluczowe stanowisko zajmuje jej pięciu stałych członków. Od ich współdziałania zależy możliwość realizacji celów ONZ w dziedzinie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, co ujawniło się w operacji uwolnienia Kuwejtu spod okupacji wojennej Iraku przeprowadzonej w pierwszych miesiącach 1991 r.
    
Ogromne znaczenie pojęć agresji i samoobrony wymagało ich zdefiniowania. W praktyce dotyczyło to tylko pojęcia agresji, którego definicja z natury rzeczy determinuje także definicję samoobrony. Jeszcze w 1933 r. Związek Radziecki i państwa sąsiednie podpisały w Londynie trzy konwencje o określeniu pojęcia napaści9. Polska była stroną jednej z tych konwencji10. Po II wojnie światowej prace nad definicją agresji podjęła Organizacja Narodów Zjednocznych. W wyniku tych prac dnia 14 grudnia 1974 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucję11. Załącznik do tej rezolucji zawiera definicję agresji. Dokument ten nie ma wprawdzie mocy prawnomiędzynarodowej, ale w dużym stopniu wyraża stan prawa międzynarodowego w tej sprawie.
   Pojęcie agresji w prawie międzynarodowym ma zastosowanie wyłącznie do stosunków międzypaństwowych, toteż agresji może dokonać tylko państwo przeciwko innemu państwu. Pojęcie to nie ma zastosowania do stosunków między państwem-metropolią a terytorium kolonialnym oraz do stosunków wewnątrzpaństwowych.
   Agresja jest to zastosowanie siły zbrojnej przez jedno państwo lub grupę państw przeciwko innemu lub innym państwom. Grupowe dokonanie agresji przeciwko Czechosłowacji miało miejsce w 1968 r. ze strony Związku Radzieckiego i kilku innych państw członkowskich Układu Warszawskiego. Istotą agresji jest użycie siły zbrojnej. Czymś innym jest tak zwana agresja ekonomiczna, pośrednia czy ideologiczna.
   Istotnym elementem agresji jest element pierwszeństwa, co znaczy, że agresorem jest państwo, które niezależnie od tego, czy z jego strony miało miejsce wypowiedzenie wojny, pierwsze popełni jeden z takich czynów, jak:
    1) inwazja lub atak sił zbrojnych na terytorium innego państwa oraz wszelka okupacja wojskowa lub aneksja terytorium innego państwa przy użyciu siły;
    2) bombardowanie lub użycie jakichkolwiek broni przeciwko terytorium innego państwa;
3) blokada portów lub wybrzeży innego państwa przez siły zbrojne;
    4) zaatakowanie sił zbrojnych lądowych, morskich lub powietrznych albo marynarki handlowej lub lotnictwa cywilnego innego państwa;
    
9 Tamże, t. II, Warszawa 1958, s. 250-353.
10 Dz.U. z 1933 r. Nr 93, póz. 712 i 713.
11 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 648-652.
      L. Gelberg, Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybór dokumentów, 1.1, Warszawa 1954, s. 27-28.
8 Tamże, t. III, Warszawa 1960, s. 509-510.

217
216
 

    5) użycie sił zbrojnych stacjonujących na terytorium innego państwa za jego zgodą, niezgodnie z warunkami określonymi przy wyrażaniu zgody lub wszelkie przedłużanie ich popytu na tym terytorium po wygaśnięciu porozumienia;
    6) wyrażanie zgody, by jego terytorium, które oddało do dyspozycji innemu państwu, było wykorzystane przez to inne państwo dla dokonania agresji przeciwko państwu trzeciemu;
    7) wysłanie band zbrojnych, sił nieregularnych lub najemnych, które podejmują ataki zbrojne przeciwko innemu państwu w stopniu dorównującym atakom wyżej wymienionym albo zaangażowanie się w znaczny sposób w takie działanie.
    Wyliczenie powyższe nie jest wyczerpujące i Rada Bezpieczeństwa może postanowić, że również inne czyny państwa stanowią agresję w rozumieniu Karty NZ. Wojna agresywna jest zbrodnią międzynarodową i pociąga za sobą odpowiedzialność międzynarodową. Żadne nabycie terytorium i żadna szczególna korzyść wynikająca z agresji nie są i nie będą uznane za legalne.
    Zarówno powyższa definicja agresji opracowana na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych, jak i definicja zamieszczona w trzech umowach londyńskich z 1933 r. zastrzegają, że żadne względy natury politycznej, gospodarczej, wojskowej lub jakiejkolwiek innej nie mogą usprawiedliwić agresji. Zastrzeżenie to jest szczególnie ważne w świetle doświadczenia z próbą usprawiedliwienia agresji Związku Radzieckiego przeciwko Polsce w dniu 17 września 1939 r. zawartą w nocie rządu radzieckiego z tej daty12.
    Do materialnych środków zapobiegania międzypaństwowym konfliktom zbrojnym należy przede wszystkim rozbrojenie. Rozbrojenie oznacza zmniejszenie potencjału wojskowego państw, aż do jego całkowitej likwidacji. W znaczeniu szerszym, pojęcie to obejmuje także ograniczenie zbrojeń, czyli zmniejszenie nie tyle już istniejącej siły wojskowej, ile jej możliwego przyrostu. Karta NZ w art. 11 rozróżnia te pojęcia, przewidując rozpatrzenie zasad dotyczących rozbrojenia oraz regulacji zbrojeń.
    Jakiekolwiek działania rozbrojeniowe muszą być rezultatem umowy międzynarodowej, gdyż powszechne prawo międzynarodowe nie nakłada
        S. Stanisławska, Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej. Zbiór dokumentów, Warszawa 1965, s. 83-84.
218

na państwa żadnych obowiązków w tej dziedzinie. Współcześnie zawarto już kilkanaście umów międzynarodowych, które przewidują jakieś kroki mające prowadzić do rozbrojenia powszechnego i całkowitego, to znaczy obejmującego wszystkie państwa i całość ich sił zbrojnych. Ideę takiego rozbrojenia Zgromadzenie Ogólne ONZ zaakceptowało w rezolucji z dnia 20 listopada 1959 r.13
   Spośród umów międzynarodowych dotyczących ograniczenia zbrojeń większość stanowią umowy wielostronne. Tak np. traktat z dnia l grudnia 1959 r. dotyczący Antarktyki uczynił ją strefą zdemilitaryzowa-ną14. Status taki uzyskała również na podstawie układu z dnia 27 stycznia 1967 r. przestrzeń kosmiczna wraz z ciałami niebieskimi15. Układ moskiewski z dnia 5 sierpnia 1963 r. wprowadził zakaz doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą16. W układzie z dnia l lipca 1968 r. państwa dysponujące bronią jądrową zobowiązały się do nieprzekazywania komukolwiek takiej broni oraz do nieokazywania pomocy w jej produkowaniu, natomiast państwa nie dysponujące bronią jądrową zobowiązały się do nieprzyjmowania jej od kogokolwiek i do nieprodukowania takiej broni17. Należy także wymienić układ z dnia 11 lutego 1971 r. o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu18. Znaczenie umów międzynarodowych, dotyczących broni jądrowej podkreśla okoliczność, że stronami tych umów od czasu ich zawarcia są Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki, a od 1991 r. także Chiny i Francja. Te właśnie państwa dysponują tą bronią w sposób jawny i niekwestionowany. Polska jest stroną wszystkich wymienionych wyżej umów.
   Umową międzynarodową, która znajduje się na granicy ograniczenia
zbrojeń i rozbrojenia jest konwencja o zakazie prowadzenia badań,
produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej)
i toksycznej oraz o ich zniszczeniu z dnia 10 kwietnia 1972 r. Polska jest
stroną tej umowy19.	...-.,.• , ,
13	K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 105-106.
14	Tamże, s. 266-273.
15	Tamże, s. 273-279.
16	Tamże, s. 430-432.
17	Tamże, s. 481-487.
18	Dz.U. z 1972 r. Nr 44, póz. 275 i 276.
19 Dz.U. z 1976 r. Nr l, póz. 112.
219

    Oprócz wielostronnych umów o ograniczeniu zbrojeń, ogromne znaczenie mają umowy dwustronne. Tak np. Stany Zjednoczone i Związek Radziecki dnia 26 maja 1972 r. podpisały: 1) układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej oraz 2) tymczasowe porozumienie o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych20.
    Układy te były oparte na wzajemnym uznaniu równowagi militarnej między tymi państwami i ich sojusznikami. Przestrzeganie zasady równego bezpieczeństwa zainteresowanych stron jest konieczną przesłanką porozumień rozbrojeniowych i warunkiem powodzenia rokowań rozbrojeniowych.
    Układem rozbrojeniowym jest również układ z dnia 8 grudnia 1987 r., w którym Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zobowiązały się do całkowitego zlikwidowania broni jądrowej krótkiego i średniego zasięgu. Układ ten podważył przekonanie o niemożności przerwania wyścigu zbrojeń i umożliwił dokonywanie dalszych kroków zbrojeniowych, zwłaszcza w dziedzinie broni strategicznej.
    W 1990 r. został podpisany w Paryżu układ o redukcji konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie21. Układ ten przewiduje, że szesnaście państw--członków NATO oraz sześć państw, które były stronami Układu Warszawskiego, zredukują swój potencjał wojskowy w zakresie pięciu kategorii do następującego poziomu: czołgi bojowe — 40000, bojowe wozy opancerzone — 60000, artyleria — 40000, samoloty bojowe — 13 600 oraz śmigłowce bojowe — 4000. Strefa stosowania układu obejmuje całe terytorium lądowe państw-stron od Oceanu Atlantyckiego do Uralu wraz z europejskimi terytoriami wyspiarskimi tych państw.
    W związku z powyższym układem Polska, Bułgaria, Czechosłowacja, Rumunia, Węgry i Związek Radziecki podpisały dnia 3 listopada 1990 r. umowę w sprawie maksymalnych pułapów konwencjonalnych kategorii uzbrojenia i sprzętu22. Dla Polski pułapy te są następujące: 1) czołgi — nie więcej niż 1730, 2) bojowe wozy opancerzone — nie więcej 2150, 3) artyleria — nie więcej niż 1610, samoloty bojowe — nie więcej niż 460 oraz 5) śmigłowce uderzeniowe — nie więcej niż 130. Polska wykonała już swoje zobowiązania międzynarodowe w tym zakresie.
20 Zbiór dokumentów, PISM, Warszawa 1972, Nr 5, s. 939-952.
21 Zbiór dokumentów, PISM, Warszawa 1991, Nr 4, s. 126-166.
22 Tamie, s. 62-71.
220

§ 3. Reżim konfliktów zbrojnych
   Międzynarodowa delegalizacja wojen agresywnych nie tylko nie uchyliła mocy obowiązującej dawniejszego prawa wojennego, ale także nie przekreśliła celowości jego doskonalenia. Dlatego też mimo zniesienia ius ad bellum (prawa do wszczynania wojen), nadal istnieje ius in bello (prawo stosowane podczas wojny). To drugie prawo obejmuje wszystkie państwa — zarówno państwa agresorskie, jak i państwa broniące się, a także państwa neutralne.
   Dawne prawo międzynarodowe wojenne miało charakter zwyczajowy. Począwszy od połowy XIX wieku zaczęto je kodyfikować, przy czym pierwszym aktem w tym procesie była deklaracja paryska w przedmiocie prawa wojny morskiej z dnia 30 marca 1856 r.23 Największe jednak znaczenie w tej dziedzinie miała kodyfikacja dokonana na II konferencji pokojowej w 1907 r. w Hadze. Przyjęto na niej (18 października 1907 r.) trzynaście konwencji, z których jedenaście dotyczyło prawa wojennego24. Polska przystąpiła z mocą od dnia 9 lipca 1925 r. do konwencji o rozpoczęciu kroków nieprzyjacielskich, konwencji dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej i konwencji o prawach i obowiązkach mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej25. Ponadto dnia 31 maja 1935 r. zgłoszono przystąpienie Polski do czterech konwencji haskich dotyczących wojen morskich26.
   Po drugiej wojnie światowej, a więc już w czasie obowiązywania Karty NZ, przeprowadzono w Genewie obszerną kodyfikację prawa wojennego, przyjmując dnia 12 sierpnia 1949 r. cztery konwencje: 1) o polepszeniu losu rannych i chorych na polu walki, 2) o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków w wojnie morskiej, 3) o traktowaniu jeńców wojennych oraz 4) o ochronie osób cywilnych podczas wojny27.
   Dnia 10 czerwca 1977 r. przyjęto dwa protokoły dodatkowe do konwencji genewskich z 1949 r., zmierzające do uzupełnienia i rozszerzenia ochrony ofiar wojny. Jeden z tych protokołów dotyczy konfliktów zbrojnych międzynarodowych, drugi — konfliktów zbrojnych nie mających
      23 B. Winiarski, Wybór źródeł do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1938, s. 35-36.
24 Tamże, s. 85-128.
25 Dz.U. z 1927 r. Nr 21, póz. 158-163.
26 Dz.U. z 1936 r. Nr 6, póz. 64, 65, 66 i 68.
M. Flemming, op. cit., s. 44-213.
221

charakteru międzynarodowego28. Polska jest stroną zarówno czterech konwencji z 1949 r.29, jak i obu protokołów z 1977 r.30
    Zarówno wymienione, jak i wszystkie inne konwencje prawa wojennego nie pozbawiły znaczenia norm zwyczajowych z tego zakresu, które obowiązują wszystkie państwa. Należy też podkreślić, że postanowienia konwencji haskich miały obowiązywać tylko w sytuacji, kiedy wszystkie państwa wojujące były ich stronami (klauzula si omnes), ale w toku obu wojen światowych nie kwestionowano ich mocy obowiązującej, mimo że uczestniczyły w nich również państwa nie będące stronami tych konwencji. Konwencje genewskie natomiast mają wyraźne zastosowanie również wtedy, gdy jedno z państw biorących udział w konflikcie zbrojnym nie jest ich stroną. Państwa będące ich stronami pozostają związane nimi również wobec państwa trzeciego, jeśli przyjmie ono i będzie stosowało ich postanowienia. Jednakże uznaje się, że w sytuacjach nie objętych normami umownymi, ludność i strony wojujące pozostają pod opieką zasad prawa narodów wypływających ze zwyczajów oraz z zasad humanitarności i wymagań sumienia społecznego. Jest to tak zwana klauzula Martensa zawarta we wstępie do konwencji haskiej dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907 r.31
    Prawo wojenne jest dość rozbudowanym działem prawa międzynarodowego. Składają się na nie zarówno normy dotyczące wszelkich działań wojennych, jak i normy specjalne dotyczące działań wojennych na lądzie, na morzu, a częściowo także w powietrzu.
    Szczególną cechą współczesnego prawa wojennego jest to, że zawiera ono pewne minimum zasad obowiązujących w konfliktach wewnątrzpaństwowych, co wiąże się z międzynarodową ochroną praw człowieka we wszelkich okolicznościach. Według brzmiącego jednakowo art. 3 czterech konwencji genewskich z 1949 r., osoby nie biorące bezpośrednio udziału w działaniach wojennych, włącznie z członkami sił zbrojnych, którzy złożyli broń, oraz osoby, które stały się niezdolne na skutek choroby, ran, pozbawienia wolności lub z jakiegokolwiek innego powodu, mają być traktowane w sposób humanitarny. W stosunku do tych osób są i pozostaną zakazane zamachy na życie i nietykalność cielesną, branie zakładników, zamachy na godność osobistą, skazywanie i wykonywanie egzekucji bez
28 Tamże, s. 214-294.
29 Dz.U. z 1956 r. Nr 38, póz. 171 i 174.
30 Dz.U. z 1992 r. Nr 41, póz, 175 i 176.
31 M. Flemming, op. cit., s. 25.

uprzedniego wyroku wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany i dający niezbędne gwarancje procesowe. Ranni i chorzy powinni być zbierani i leczeni. Rozwinięcie tych postanowień stanowi protokół dodatkowy II z 1977 r. do konwencji genewskich z 1949 r.
   W stosunkach międzypaństwowych od bardzo dawna znana była instytucja wypowiadania wojen. Trzecia konwencja haska z 1907 r. ustaliła, że kroki wojenne między państwami nie powinny rozpoczynać się bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiadomienia, które będzie mieć bądź formę umotywowanego wypowiedzenia wojny, bądź formę ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny. Stan wojny powinien być bez zwłoki zakomunikowany państwom neutralnym32. Według współczesnego prawa międzynarodowego, wypowiedzenie wojny towarzyszące agresji nie usuwa jej przestępczego charakteru, natomiast podstępna napaść stanowi kwalifikowaną zbrodnię międzynarodową, zwiększającą odpowiedzialność międzynarodową za agresję.
   Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wojna jest stosunkiem między państwami, a nie między ludnością państw wojujących. Prawo to czyni zasadniczą różnicę między siłami zbrojnymi a ludnością cywilną, między celami wojskowymi a cywilnymi oraz między obiektami bronionymi a nie bronionymi. Działania wojenne mogą być przeprowadzone tylko przeciwko siłom zbrojnym państwa nieprzyjacielskiego, a nie przeciwko jego ludności cywilnej, gdyż jedynym dopuszczalnym celem wojny — niezależnie od jej zasadniczych kwalifikacji jako wojny agresywnej lub wojny obronnej —jest pokonanie przeciwnika pod względem militarnym.
   W skład sił zbrojnych państw może wchodzić nie tylko armia regularna, ale także pospolite ruszenie i oddziały ochotnicze, jeśli odpowiadają następującym warunkom: 1) mają na czele osobę odpowiedzialną za swych podwładnych, 2) noszą stałą dającą się rozpoznać z daleka odznakę wyróżniającą, 3) jawnie noszą broń oraz 4) przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojennych. Za stronę wojującą powinna być uważana ludność terytorium nie zajętego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela dobrowolnie chwyta za broń, jeśli jawnie nosi broń i zachowuje prawa i zwyczaje wojenne.
    Głównym celem prawa międzynarodowego wojennego jest ograniczenie okrucieństw, jakie niesie ze sobą wszelki konflikt zbrojny. Humanitarny charakter tego prawa wyraża się w różnych ograniczeniach,
Tamże, s. 23-24.

223
222
 

jakie nakłada ono na strony wojujące, przede wszystkim w ich stosunkach wzajemnych, a ponadto w ich stosunkach z państwami neutralnymi.
    Ogólny zakaz atakowania nie bronionych miast i obiektów znajduje rozwiniecie w specjalnej ochronie, która obejmuje budowle służące naukom i sztukom, szpitale i domy opieki społecznej, miejsca kultu religijnego oraz pomniki historii. Obiekty takie tym samym nie powinny być używane do celów wojskowych. Ponadto, protokół dodatkowy I z 1977 r. zobowiązuje strony wojujące do prowadzenia działań wojennych z zachowaniem troski o ochronę środowiska naturalnego.
    Wprawdzie zabijanie, ranienie i branie do niewoli członków sił zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego jest nieuchronnym następstwem każdego konfliktu zbrojnego, ale strony wojujące nie mają pełnej swobody w doborze środków wzajemnego szkodzenia sobie. Przede wszystkim zakazane jest stosowanie tak zwanych broni masowej zagłady.
    Tak wiec protokół genewski z dnia 17 czerwca 1925 r. wprowadził zakaz używania na wojnie gazów duszących, trujących lub podobnych oraz środków bakteriologicznych33. Dotychczas nie ma natomiast umowy międzynarodowej, która wyraźnie zakazywałaby użycia broni atomowej (jądrowej), ale zakaz taki wynika z całości prawa wojennego, w szczególności zaś z zasady humanitaryzmu. Użycie takiej broni z natury rzeczy nie może być skierowane tylko przeciwko siłom zbrojnym przeciwnika, ale musi ugodzić także ludność cywilną. Państwa neutralne częstokroć byłyby w takim razie także poszkodowane.
    Prawo międzynarodowe nakazuje humanitarne traktowanie chorych i rannych w wojnie lądowej oraz chorych, rannych i rozbitków podczas działań wojennych na morzu. Specjalnej ochronie prawnorniedzynarodowej podlegają formacje i urządzenia sanitarne. Jednakże zakazane jest nadużycie znaków ochronnych służb sanitarnych. Znakami tymi są czerwony krzyż i czerwony półksiężyc.
   W sposób humanitarny powinni być traktowani jeńcy wojenni, czyli członkowie sił zbrojnych państwa wojującego, którzy znaleźli się we władzy państwa nieprzyjacielskiego. Odpowiedzialność za przestrzeganie prawa jenieckiego ponosi przede wszystkim państwo zatrzymujące jako całość, jak i jego jednostka wojskowa wykonująca bezpośrednią władzę nad jeńcami wojennymi. Państwo zobowiązane jest zapewnić jeńcom wojen-
       33 Tamże, s. 43-44. Polska jest stroną tego protokołu z mocą od dnia 4 lutego 1929 r. — Dz.U. z 1929 r. Nr 28, póz. 278.

nym odpowiednie zakwaterowanie, wyżywienie i opiekę lekarską. Mają oni prawo do poszanowania ich godności, do wymiany korespondencji z rodzinami i do wykonywania praktyk religijnych.
   Jeńcy wojenni schwytani podczas ucieczki mogą być karani tylko dyscyplinarnie. Nie mogą być wykorzystywani do działań zbrojnych, ani zatrudniani do prac niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia. Z tym zastrzeżeniem, że szeregowi jeńcy wojenni mogą być zatrudniani jako robotnicy, podoficerowie — przy pracach nadzorczych, a oficerowie — tylko na własną prośbę. Jeńcy wojenni nie mogą zrzec się samodzielnie swego statusu i przysługujących im uprawnień. Po zakończeniu działań wojennych powinni oni być niezwłocznie zwolnieni i repatriowani.
   W czasie II wojny światowej prawo międzynarodowe dotyczące traktowania jeńców wojennych było niejednokrotnie brutalnie gwałcone. Tak np. Niemcy hitlerowskie w szczególnie bestialski sposób obchodziły się z radzieckimi jeńcami wziętymi do niewoli po napaści na ZSRR w 1941 r., zaś służby bezpieczeństwa ZSRR na wiosnę 1940 r. dokonały niesłychanego w dziejach mordu na kilkunastu tysiącach polskich jeńców wojennych.
   Działania wojenne powinny być przeprowadzone w taki sposób, aby możliwie najlepiej chronić przed ich skutkami ludność cywilną. Ochrona dotyczy całej ludności cywilnej, a w szczególności osób rannych, chorych, kobiet ciężarnych i dzieci. Prawnomiędzynarodowa ochrona osób cywilnych i ludności cywilnej obejmuje nie tylko sferę działań wojennych, ale i terytorium okupowane.
   Okupacja wojenna jest to zajęcie i ustanowienie władzy przez siły zbrojne państwa wojującego na części lub całości terytorium państwa nieprzyjacielskiego. Jest to stan przejściowy i dlatego państwu-okupantowi nie wolno zmieniać statusu terytorium okupowanego. Powinno ono szanować prawo miejscowe, choć może wydawać własne przepisy prawne związane z wykonywaniem władzy okupacyjnej. Ludność terytorium okupowanego nie może być zmuszana, ani nakłaniana do służby w siłach zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego. Zabronione jest zarówno przesiedlanie ludności cywilnej z terytorium okupowanego, jak i osiedlanie własnej ludności na takim terytorium.
   Ochronie podlega również własność prywatna na terytorium okupowanym. Okupant może jednak dokonać zajęcia przeznaczonej do celów wojennych własności ruchomej państwa nieprzyjacielskiego oraz użytkować własność nieruchomą tego państwa.
    
224
225
 

BIBLIOTEKA
wydziału Dziennikarstwa i Nauk
Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Nowy Świat 69.00-046 Warszawt
tel. 620-03-81 w. 295. 2%
    Zagadnienie własności inaczej jest uregulowane w odniesieniu do wojny morskiej, której dopuszczalnym celem jest nie tylko zniszczenie sił zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego, ale także jego osłabienie pod względem gospodarczym. W odróżnieniu od wojny lądowej, nieprzyjacielska własność prywatna w wojnie morskiej nie podlega ochronie prawnomiedzynarodowej. Tak zwane prawo łupu może być wykonywane nawet w stosunku do własności neutralnej, jeśli stanowi ona kontrabandę wojenną, czyli składa się z przedmiotów, które mogą służyć do wzmocnienia potencjału wojennego państwa nieprzyjacielskiego. Prawo to w ramach działań wojennych na morzu mogą realizować tylko okręty wojenne państwa nieprzyjacielskiego, gdyż korsarstwo definitywnie zniosła deklaracja paryska w przedmiocie wojny morskiej z 1856 r. Polegało ono na tym, że państwa upoważniały statki prywatne w drodze tak zwanych listów kaperskich do dokonywania wrogich aktów względem statków nieprzyjacielskich.
    Prawo wojenne dotyczące wojny morskiej zostało częściowo skodyfikowane na II konferencji pokojowej w Hadze w 1907 r. Większość przyjętych wtedy konwencji dotyczyła właśnie tej dziedziny prawa międzynarodowego. Nie ma natomiast specjalnych umów międzynarodowych dotyczących wojny powietrznej. Jednakże zakazy co do niektórych metod walki i używania niektórych rodzajów broni, które obowiązują w wojnie lądowej i morskiej odnoszą się również do wojny powietrznej. Przede wszystkim również w tym zakresie ma zastosowanie zasada humanitaryzmu.
    Należy podkreślić, że pojęcie neutralności nie zostało usunięte ze współczesnego prawa międzynarodowego wraz z delegalizacją wojen agresywnych. Wprawdzie państwa członkowskie ONZ nie powinny traktować całkiem jednakowo agresora i ofiarę agresji, ale Karta NZ nie jest układem sojuszniczym, który zobowiązywałby je kategorycznie do zbrojnego udziału w konflikcie wojennym. Powstrzymywanie się od takiego udziału jest istotnym elementem współczesnego pojęcia neutralności wojennej. Jest charakterystyczne, że konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 r. nadal przewidują, że w ramach konfliktu zbrojnego między jakimiś państwami inne państwa mogą zachować neutralność.
    W zasadzie nadal zachowują moc obowiązującą dwie konwencje haskie z 1907 r. — konwencja o prawach i obowiązkach państw i osób neutralnych w razie wojny lądowej (V konwencja) oraz konwencja dotycząca praw

§ 3. Obowiązywanie i wykonywanie umów międzynarodowych   .......	191
§ 4. Nieważność i wygasanie umów międzynarodowych   .... i ......	194
Rozdział X
SPORY MIĘDZYNARODOWE    .........................	200
§ 1. Pojęcie i klasyfikacja sporów międzynarodowych    ............	200
§ 2. Dyplomatyczne sposoby załatwiania sporów międzynarodowych    ....	203
§ 3. Sądowe sposoby załatwiania sporów międzynarodowych    ........	205
Rozdział XI
KONFLIKTY ZBROJNE   ...........................	211
§ 1. Pojęcie i klasyfikacja konfliktów zbrojnych   ................	211
§ 2. Zapobieganie konfliktom zbrojnym    ....................	213
§ 3. Reżim konfliktów zbrojnych   ........................	221
§ 4. Zakończenie konfliktów zbrojnych    ....................	227
WYKAZ PAŃSTW W SENSIE PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO      . .	231
WYBÓR LITERATURY    .......................	234

226
 

Wydawnictwa Prawnicze PWN Wydanie III zmienione
Ark. druk. 15
Skład: Elgraf, Warszawa
Druk ukończono w kwietniu 1996 r.
Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A.
Łódź, ul. Żwirki 2