tytu�: "BIOLOGICZNE I MEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU I WYCHOWANIA" cz. I autor: Andrzej Jaczewski tekst wklepa�: [email protected] wydanie drugie Warszawa 1995 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Ok�adka i strona tytu�owa Maria Drabecka Redaktor Mieczys�awa Decewicz Redaktor techniczny Monika Rudnik-Kulikowska 7 Korektor Marek Biegalski SPIS TRE�CI Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .I. Dziedziczno�� cz�owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . .11 II. Rozw�j fizyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 1. Czynniki determinuj�ce rozw�j . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2. Przemiany w rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,253. Rozw�j dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Rozw�j wewn�trzmaciczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Por�d . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Okres noworodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Wcze�niactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . . .51Okres niemowl�cy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5Okres poniemowl�cy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 rOkres przedszkolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . . .63 Okres szkolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Okres dojrzewania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . - .71 Zmiany w narz�dach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - .87 Problemy wsp�czesnego dojrzewania . . . . . . . . . . . . . . . .90Aktywno�� seksualna w okresie dojrzewania . . . . . . . . . . .93 Kontakty heteroseksualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 Rozw�j motoryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 III. Uk�ady reguluj�ce i integruj�ce .108 1. Uk�ad nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Centralny uk�ad nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . . .114 M�zg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Podwy�szona ciep�ota - "gor�czka" . . . . . . . . . . . . . .122 Nerwy czaszkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Co ri ht b W dawnictwa Szkolne i !'eda ~o iczne. . . . . . . . . . . .127 py g Y Y 6 gKresom�zgowie - p�kule i kora m�zgowa . Wars2awa 1993Symetria - asymetria - dominacja i lateralizacja . . . . . . .130 Ui~�ad autonomiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . - . . . .132 Budowa uk�adu autonomicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . .132 ISBN 83_02-05210-8Rozw�j uk�adu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 3 Urazy m�zgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Narz�dy zmys��w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 2. Uk�ad hormonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160Przysadka m�zgowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Hormony nie-tropowe przysadki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Szyszynka m�zgowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Gruczot tarczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Gruczo�y przytarczyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Trzustka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Nadnercza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Gruczo�y ptciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Grasica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 IV. Czlowiek w �wiecie mikroorganizm�w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 1. Odporno�� - choroba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 2. Zesp� nabytego braku odporno�ci - AIDS . . . . . . . . . . . . . . . 190 1. C'lurn>by przenoszone drog� p�ciow� . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 195 .1. Wyclu~w<tnie zdrowotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 V. 7ywicnic i choroby zwi�zane z wadliwym od�ywianiem . . . . . . . . . . . 201 (. Sktadniki pokarmowe , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 VI. 7.drowie psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 I . Zaburzenia psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Nerwice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Postacie kliniczne nerwic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Nerwicowe zaburzenia zachowania . . . . . . . . . . . . . . . 221 Nerwica l�kowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Nerwice natr�ctw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Hipochondria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Neurastenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Histeria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Nerwice w r�nym wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Nerwice nar2�dowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Leczenie nerwic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Profilaktyka nerwic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Choroby psychosomatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Upo�ledzenie umys�owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Czynniki wrodzone wcze�nie nabyte . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Niedorozw�j w wyniku konfliktu serologicznego czynnika Rh . . . 242 Upo�ledzenia wynikaj�ce z zaburze� metabolicznych o charakterze wrodzonym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Zaburzenia psychiczne zwi�zane z nieprawid�owo�ciami budowy w zakresie chromosom�w p�ciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Zesp� Klinefeltera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Inne zaburzenia kariotypu m�skiego . . . . . . . . . . . . . . . . .246Zesp� Turnera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247Choroby psychiczne - psychozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248Schizofrenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253Paranoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257Psychoza maniakalno-depresyjna - cyklofrenia . . . . . . . . . . .259Psychozy zaka�ne, psychozy toksyczne . . . . . . . . . . . . . . . .2602. Uzale�nienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260Nadu�ywanie alkoholu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266Nikotynizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273Pi�miennictwo podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276Lektura uzupe�niaj�ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276 4 PRZEDMOWA Oddaj� do r�k Czytelnik�w podr�cznik, kt�ry przygotowa�em z my�l� o studentach pedagogiki r�nych kierunk�w nauczycielskich uniwersytet�w i wy�szych szk� pedagogicznych, ale s�dz�, �e warto, by si�gn�li do niego i studenci psychologii, Instytutu Profilaktyki Spo�ecznej i Resocjalizacji, a tak�e rodzice. Cho� w Polsce zawsze pedagogom przekazywano wiadomo�ci o rozwoju somatycznym i zdrowiu, to dla praktyki niewiele z tego wynika�o. Pedagodzy, nauczyciele, wychowawcy cz�sto nadal nie rozumiej� fizycznych i psychicznych potrzeb dziecka - ucznia, a instytucje o�wiatowe i wychowawcze nie stwarzaj� mu optymalnych warunk�w rozwoju. Chcia�bym, aby ten podr�cznik wp�yn�� na zmian� tego stanu rzeczy. Przedmiot "biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania" wprowadzono do programu studi�w przed kilkunastu laty. Przeznaczono na� wiele godzin wyk�ad�w i �wicze�. Prace nad okre�leniem programu trwa�y kilka lat, zanim spotka� si� on z akceptacj� wyk�adowc�w. Podr�cznik ten jest napisany zgodnie z tym programem. Z przyczyn technicznych ksi��ka ukazuje si� w ograniczonych rozmiarach. Zaistnia�a konieczno�� dokonania daleko id�cych skr�t�w w tre�ciach ju� przygotowanych. Po licznych naradach i konsultacjach przyj��em za�o�enie, �e nie nale�y skraca� poszczeg�lnych rozdzia��w, ale dokona� ich selekcji. Ten podr�cznik jest pierwsz� cz�ci�, za kt�r� - w 1994 r. - pojawi�a si� cz�� druga, zawieraj�ca: zarys wiedzy o biologii cz�owieka w uj�ciu filogenezy, om�wienie pedagogicznych aspekt�w ekologii, higieny pracy i wypoczynku ucznia, rozdzia� o wychowaniu zdrowotnym i promocji zdrowia. Dopiero obie ksi��ki stanowi� ca�o�� i pozwol� na wystarczaj�ce przygotowanie pedagog�w do pracy. Jak wiadomo, szko�y wy�sze maj� obecnie znaczn� swobod� w okre�laniu programu studi�w. Na r�nych uczelniach przekazuje si� wi�c r�ne tre�ci. Niekiedy przedmiot "biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania" nabiera� - zgodnie z upodobaniem czy specjalno�ci� wyk�adowc�w - do�� zaskakuj�cego obrazu, by� mo�e dlatego, �e szeroki zakres wiedzy sprawia istotne trudno�ci z realizacj� takiego programu. Lekarze do realizacji tego przedmiotu s� na og� przygotowani niewystarczaj�co. W pe�nieniu funkcji wyk�adowc�w przeszkadza im to, �e ho�duj� zasadzie dzielenia cz�owieka na "kawa�ki" i nie s� w stanie zajmowa� si� nim jako ca�o�ci�. Ponadto w czasie kolejnej reorganizacji studi�w medycznych zlikwidowano specjalizacj� lekarza szkolnego, nie ma wi�c tak�e lekarzy, kt�rzy rozumieliby pedagog�w i mieli z nimi wsp�lny j�zyk. Biologom nie przekazuje si� w czasie studi�w wiedzy o cz�owieku przystosowanej do programu "biomedycznych podstaw rozwoju i wychowania". Brak im przy tym wiedzy praktycznej, co grozi zbytnim teoretyzowaniem i oderwaniem przekazu od �ycia. W tej sytuacji realizacja programu tego przedmiotu jest mozaik� dowolnych tre�ci i metod. Nie korzystaj� na tym studenci. By sytuacj� t� poprawi�, by przyczyni� si� do pewnej unifikacji - napisa�em ten podr�cznik. Pragn��bym, a�eby po jego lekturze organizatorzy zaj�� i czynniki opiniotw�rcze na poszczeg�lnych uczelniach wnikliwie przyjrzeli si� tre�ci i metodom realizacji programu "biomedycznych podstaw rozwoju i wychowania". A teraz niech Czytelnik pozwoli mi na osobist� refleksj�. Ot� przyj�� si� zwyczaj, �e podr�czniki powinno si� pisa� ma�o komunikatywnym j�zykiem, z zachowaniem naukowego nazewnictwa. Wi�kszo�� podr�cznik�w - i to ju� nawet szkolnych - to po prostu trudne lektury. Studiowanie staje si� wi�c zadaniem nie�atwym i pracoch�onnym. Aby da� praktyczny wyraz pogl�dowi, �e powinno by� inaczej, napisa�em ten podr�cznik. Je�eli wyda si� on komu� zbyt uproszczony, zbyt popularny - to w�a�nie tak mia�o by�. Chcia�bym, by ksi��k� czyta�o si� �atwo i z przyjemno�ci�. Czy mi si� to uda�o - studenci oceni� sami. Marzy mi si� prze�om w zakresie przygotowania materia��w dydaktycznych. Ile to by oszcz�dzi�o energii i pracy. W pracy swej wzorowa�em si� na osi�gni�ciach wspania�ego po pularyzatora wiedzy medycznej - Anglika A. Smitha. Autor dwu t�umaczonych na j�zyk polski ksi��ek - Cia�o i Umys� - jest dla mnie niedo�cignionym idea�em. Ksi��ki te, zreszt� obowi�zkowe lektury uzupe�niaj�ce, zawieraj� ogromny zas�b wiedzy podanej syntetycznie i bardzo przyst�pnie. Nie ukrywam, �e z obu obficie korzysta�em. Urzeczony maestri� tego Autora, pragn� w�a�nie Jemu zadedykowa� ten podr�cznik. Z recenzji i konsultacji - cz�ciowo bezinteresownych, kole�e�skich - korzysta�em bardzo szeroko. Pomagali mi: prof. Zygmunt Janczewski (endokrynologia), dr med. J�zef Beck (neurofizjologia), doc. Irmina Mi�sowicz (antropologia), dr med. Olga Szwa�kiewicz (pediatria), dr med. Jerzy Radomski (psychiatria). Recenzentami ca�o�ci na zlecenie Wydawnictwa byli prof. dr Jerzy Rzepka oraz doc. dr Stanis�aw Krawczyk. Ich pomoc daleko wybiega�a poza zwyezajowe recenzje wydawnicze. Wszystkim wymienionym pragn� wyrazi� podzi�kowanie. W opracowaniu pomagali mi tak�e moi wsp�pracownicy mgr Beata Skrzy�ska oraz lek. med. S�awomir Skrzy�ski. Dzi�kuj� Im. Kiedy ju� podr�cznik zacznie swoje niezale�ne �ycie, b�d� wdzi�czny za krytyczne uwagi, zar�wno wyk�adowc�w przedmiotu moich koleg�w, jak i, przede wszystkim, student�w. Prof. dr med. Andrzej Jaczewski Warszawa - Ropki, 1984-1991 8 I. DZIEDZICZNO�� CZ�OWIEKA Fakt dziedziczenia, czyli trwa�ego przekazywania pewnych cech potomstwu przez rodzic�w, jest znany od bardzo dawna. Nauka, kt�ra zajmuje si� tym fenomenem, jest znacznie m�odsza - liczy oko�o 150 lat. Najwi�ksze osi�gni�cia naukowe s� dzie�em ostatniego p�wiecza. Genetyka rozwija si� bardzo dynamicznie, r�wnie� ze wzgl�d�w praktycznych. Dzi�ki niej uda�o si� poprawi� warunki hodowli zwierz�t i ro�lin, co jest wa�ne, gdy� liczba ludno�ci gwa�townie wzrasta, a przyrost �ywno�ci pozostaje w tyle. Genetyka pozwoli�a tak�e wyja�ni� mechanizmy determinuj�ce niekt�re schorzenia i zaburzenia rozwoju. Oczekuje si�, �e mo�e pom�c w ich eliminacji. Mimo i� prawa dziedziczenia s� znane od niedawna, to praktycznie ludzie stosowali zabiegi hodowlane od niepami�tnych lat. By�a to selekcja materia�u u�ywanego do rozp�adzania. Takie metody okaza�y si� skuteczne, mia�y jednak wad� - by�a to jakby gra na loterii. Czasem si� udawa�o, czasem nie. Stopie� prawdopodobie�stwa wynikaj�cy z empirii by� do�� du�y, ale stanowi�o to wszystko spekulacje. Tw�rc� naukowej genetyki by� mnich czeski G. Mendel, kt�ry opracowa� zasady dziedziczenia. Do�wiadczenia swe opar� na hodowli nasion grochu, cechy dziedziczne �ledz�c na przekazywaniu ich kolor�w i budowy. Przekazy podaj�, �e po paru latach do�wiadcze� Mendel przewidywa� wyniki bezb��dnie. Przygotowywa� etykietki i ustawia� przy badanych egzemplarzach jeszcze przed ich kwitnieniem. Prawa Mendla pozwoli�y przewidywa� dziedziczenie prostych cech, przy czym Mendel nie mia� poj�cia ani o istnieniu chromosom�w, ani o teorii gen�w, nie m�wi�c ju� o biochemii DNA. W 1865 r. Mendel opublikowa� swe obserwacje, ale jak to cz�sto bywa, nikt si� nimi nie zainteresowa�. Zmar� nie doceniony, a jego 11 odkrycia ponownie "odkryto" 30 lat p�niej. Wynik�w prac Mendla nie zna� nawet K. Darwin, kt�remu mog�y si� one przyda� do t�umaczenia zjawiska zmienno�ci. W pocz�tku XX w. przez mikroskop - prymitywny jeszcze, ale ju� do�� sprawny - spostrze�ono pewne struktury w j�drach kom�rek. Struktury te dawa�y si� barwi� w pewnej fazie rozwoju j�dra kom�rki - nazwano je chromosomami. Ustalono, �e chromosomy s� no�nikami cech dziedzicznych, ale oczywi�cie nadal istota zagadnienia nie by�a znana. Odkrycie chromosom�w pozwoli�o jednak wnikn�� w zjawisko przekazywania cech dziedzicznych. Szczeg�lne zas�ugi dla nauki odda�a niepozorna muszka, Drosophila, kt�ra ma tylko 8 chromosom�w w j�drze, a jej cykl rozmna�ania si� jest bardzo szybki. Mo�na wi�c bez trudu �ledzi� przemiany w kolejnych pokoleniach. Badania nie zawsze by�y �atwe - stosowano techniki mikroskopowe do�� prymitywne, a ogl�danie chromosom�w u innych zwierz�t okaza�o si� znacznie trudniejsze ni� u Drosophili. St�d pomy�ki. Obliczono i wierzono d�ugo, �e cz�owiek ma 48 chromosom�w, i dopiero po prawic 3(1 latach odkryto b��d: jest ich tylko 46, czyli 23 pary. Pomy�ka ta hy�a utrzymywana przez lata, poniewa� inne Naczelne (ma�py) maj� w�a�nie 48 chromosom�w (ju� policzonych wielokrotnie i bezb��dnie), czyli wi�cej ni� cz�owiek. Gdyby jednak kto� chcia� wyci�ga� wnioski z liczby chromosom�w i ustali� jaki� szereg "rang" rozwojowych, to hy si� pomyli�. Wprawdzie muszka owocowa ma 8 chromosom�w, pszczo�a 16, chomik 22, �aba 26, kot 38, mysz 40, ale ju� kura ma ich 78. Tak wi�c cz�owiek ze swymi 46 chromosomami nie stan�wi ilo�ciowego szczytu mo�liwo�ci. Badania nad struktur� chromosom�w pozwoli�y na wyja�nienie dalszych, i to wa�nych, tajemnic. Okaza�o si�, �e chromosomy s� jakby motkami nici sk�adaj�cej si� z rusztowania zbudowanego z kwasu dezoksyrybonukleinowego. Chromosomy uk�adaj� si� parami i maj� w parach identyczne kszta�ty. 'Tylko dwa chromosomy nie daj� si� w ten spos�b identyfikowa�. S� po prostu inne. To chromosomy odpowiedzialne za p�e�. Nazwano je: X-chromosom odpowiedzialny za p�e� �e�sk� i Y- tzw. chromosom m�ski. W kom�rce m�skiej jednak wyst�puje zawsze jeden X. Kom�rka �e�ska ma wi�c dwa identyczne chromosomy XX, a kom�rka m�ska ma jeden X i jeden Y. Sporz�dzono map� chromosom�w. Przy odpowiedniej hodowli kom�rki - w szczeg�lnej fazie jej rozwoju, przy pewnych okre�lonych metodach barwienia - mo�na dostrzec 46 pa�eczkowatych i iksowatych twor�w. Je�eli wykona si� w�wczas zdj�cie i powi�kszy je, ~ �atwo�ci� da si� wyci�� te 46 chromosom�w i pouk�ada� parami, wed�ug schematu. Otrzymamy tzw. kariogram kom�rki. Pary chromosom�w s� umownie ponumerowane; �ledz�c ich kszta�t i wygl�d, mo�na ustali� ich odpowiedzialno�� za poszczeg�lne zaburzenia uwarunkowane genetycznie. Na przyk�ad wiadomo, �e zesp� Downa jESt spowodowany nieprawid�owo�ci� w obr�bie 21. pary chromosom�w. Mo�na tak�e znale�� uzasadnienie zaburze� rozwoju cielesno-p�ciowego - zespo�u Klinefeltera i zespo�u Turnera. Na tym etapie wiedziano do�� du�o, by�a to jednak wiedza bardzo powierzchowna. Zdawano sobie spraw�, �e rozwojem steruj� owe chromosomy, �e s� one zbudowane z DNA, ale jak si� to dzieje nie wiedziano. Dopiero kolejne odkrycie pozwoli�o na wyja�nienie mechanizmu przekazywania informacji genetycznej. Przeka�nikiem fej informacji jest swoista budowa UNA. Cz�stka DNA jest zbudowana stosunkowo prosto. Jest to spiralna ni�, na kt�r� j ak koraliki s� nanizane zwi�zki zasadowe - aminokwasy. I jest ich tylko cztery. Je�eli jednak ni� DNA jest d�uga i obejmuje kilkadziesi�t tysi�cy cz�stek, to ju� uk�ad tych czterech wyst�puj�cych w r�nych konstelacjach decyduje o ogromnej liczbie wariant�w. Praktycznie jest tam jeszcze inny mechanizm zwi�kszaj�cy liczb� wariant�w - w�a�ciwie ka�da kom�rka ludzka ma niepowtarzalny i tylko dla niej charakterystyczny uk�ad. Uk�ad ten jest multiplikowany. W pewnej fazie rozwoju, jakby na matrycy DNA, tworzy si� jego kopia. Kopia ta jest wierna i zaczyna samodzielne �ycie jako podstawa swoistego bia�ka. W ten spos�b kom�rka ma jakie� kwantum informacji - replikuj�c si�, tworzy analogiczne DNA, a w konsekwencji swoiste bia�ko. Ale tu jest koniec naszej aktualnej wiedzy. Jak ta informacja dalej steruje rozwojem kom�rki i ca�ego ustroju - tego nie wiemy. To oczywi�cie by�oby ciekawe, ale jest na pewno bardzo z�o�one. Mo�emy tylko powiedzie�, �e rozw�j jest sterowany przez informacje genetyczne przekazane przez rodzic�w, zawarte w DNA chromosom�w. To du�o i ma�o zarazem. 12 13 Wiemy jednak jeszcze wi�cej. Tyle �e zn�w poruszamy si� nieco po omacku, kr��ymy w sferze hipotez i podejrze�, uzasadnionych do�wiadczeniem i obserwacjami, ale nie wyja�niaj�cych mechanizmu zjawisk. Chodzi o geny. Ot� chromosomy to pewne zespo�y gen�w. Geny to twory zbudowane z DNA, zawarte w chromosomach, ale decyduj�ce o okre�lonych prostych cechach dziedzicznych. Geny dzia�aj� jakby zgodnie z prawem "wszystko albo nic", znajduj� odbicie w rzeczywisto�ci lub nie. Odpowiadaj� za dziedziczenie prostych cech jako�ciowych, np. grupy krwi, koloru oczu, wzrostu (cho� tu ju� raczej mamy do czynienia z efektem zespo�u gen�w, programuj�cych nie tylko wzrost jako proces rozwojowy). Geny s� zwi�zane z okre�lonym chromosomem, a nawet z miejscem w chromosomie. Gen�w jest wiele, ale ile - tego nie wiadomo. Autorzy podaj� �iczby od 2000 do 50 000. Nie s� to ma�e r�nice... Na og� przyjmuje si4, �e jest ich oko�o 10 000. Cz�owiek jest wypadkow� wp�yw�w, jakie przekazuj� mu rodzice. Kom�rki rozrodcze przed zap�odnieniem ulegaj� redukcji, czyli maj� o po�ow� mniejsz� ni� normalnie liczb� chromosom�w. Po zap�odnieniu w kom�rce znajduj� si� dwa komplety chromosom�w. Ka�da para chromosom�w sk�ada si� z jednego ojcowego i jednego matczynego. Dziecko jest wi�c wynikiem krzy�owki, jest wypadkow� wp�yw�w dwu istot, kt�re da�y mu �ycie. Je�eli i ojviec, i matka maj� piwne oczy, to dziecko tak�e b�dzie piwnooczne. Ale je�eli przekazane geny nie s� zgodne? Wtedy dochodzi do wyhoru. Nic jest to wyb�r losowy, przypadkowy. Po prostu s� cechy (determinowane przez geny) maj�ce znaczenie dominuj�ce i te wygrywaj� konkurencj�. Wiemy na przyk�ad, �e s� takie dominuj�ce geny, kt�re decyduj� o piwnej barwie t�cz�wki. A co z genem, kt�ry zosta� "pokonany"'? Jest to tzw, gen recesywny - on pozostaje w stanie zmagazynowania. Pozostaje, ale nie decyduje o cechach osobnika. Je�eli ten osohnik z kolei skrzy�uje si� te� z osobnikiem maj�cym niebieskie oczy, to pula gen�w recesywnych jest do�� du�a, kolejne pokolenie mo�e mie� oczy niebieskie. To w�a�nie dziedziczy si� zgodnie z prawem Mendla. Ostateczny wynik, jakim jest nowy organizm, stanowi wypadkow� bardzo wielu informacji oraz gry gen�w dominuj�cych i recesywnych. Tylko bardzo proste i jednogenowe cechy (jak grupy krwi) dziedzicz� si� w spos�b prosty. Inne cechy, np. budowa cia�a, wygl�d zewn�trzny itp., s� wynikiem dziedziczenia cech z�o�onych, zale�nych od wielu gen�w. W tym miejscu nale�y podkre�li�, �e cz�owiek nie jest jedynie wynikiem determinacji genetycznej, ale tak�e wp�yw�w zewn�trznych. Te wp�ywy mog� by� bardzo znaczne. Niekiedy s� one decyduj�ce, a uwarunkowanie genetyczne pozostaje jakby zamazane. Tylko nieticzne cechy nie podlegaj� wp�ywom �rodowiska. Do takich nale�y na przyk�ad wspomniana ju� grupa krwi. To, co jest zadecydowane genetycznie, to genotyp. Natomiast to, co w ostateczno�ci wynika z procesu rozwoju, nazywamy fenotypem. Warto jeszcze powiedzie�, �e ca�a informacja genetyczna jest zawarta w niebywale ma�ej ilo�ci materia�u. Obliczono, �e gdyby zebra� ca�y DNA wszystkich ludzi, jacy �yli od pocz�tku istnienia gatunku Homo sapiens, to ilo�� ta mog�aby si� zmie�ci� w tabletce wielko�ci aspiryny... Takiej minikomputeryzacji elektronicy niepr�dko si� dorobi�. Informacja genetyczna jest przetwarzaniem wielkiej liczby swoistych struktur. Okazuje si� jednak, �e niewielkie pomy�ki w odtwarzaniu mog� si� zdarza�. Czasem jest to pomy�ka bez znaczenia, ezasem decyduje o innym rozwoju, w jej wyniku powstaje osobnik niezdolny do �ycia. I tak jest najcz�ciej. Wtedy dochodzi do poronienia lub cz�owiek ginie na jakim� bardzo wczesnym etapie rozwoju. Niekiedy pomy�ka taka przetrwa i rozwija si� osobnik maj�cy jak�� cech� zmienion�. Jest to tzw. mutant. Je�eli mutacja ta jest przekazywana dalszym pokoleniom, powstaje zmienno�� gatunku, oczywi�cie gdy mutant jest zdolny do �ycia. Czasem mutacja jest pozytywna, co wykorzystuje si� w hodowli, czasem jednak - i chyba cz�ciej - mutacje s� zjawiskiem niekorzystnym. Wiele mutacji powstaje bez znanych nam powod�w. Ale niekt�re czynniki mog�ce powodowa� mutacje znamy. Do nich nale�y zatrucie organizmu matki (czy ojca) przez niekt�re zwi�zki chemiczne, a tak�e dzia�anie energii jonizuj�cej. To bardzo powa�ny problem; ju� nie teoretyczny i naukowy. Nasza cywilizacja korzysta coraz szerzej z energii j�drowej i pewnie na to jest skazana. Je�eli tak, to spraw� zasadnicz� dla przysz�o�ci ludzko�ci jako gatunku jest ochrona ludzi przed niekorzystnym wp�ywem tej energii. St�d zreszt� obawy przed budow� elektrowni nuklearnych. Chodzi i o zabezpieczenie przed wp�ywem odpadk�w poprodukcyjnych, i przed awariami. 14 IS Mutacje mog� powstawa� tak�e przez oddzia�ywanie celowe. Je�eli uda si� zlokalizowa� gen odpowiedzialny za jak�� cech�, to mo�na pokusi� si� o jego zamian�. Mo�na pobra� gen determinuj�cy jak�� cech� korzystn� i wszczepi� go w miejsce analogicznego genu, kt�ry jednak decyduje o rozwoju nie tak korzystnym. Mo�na na przyk�ad pokusi� si�, by gen odpowiedzialny za odporno�� na niskie temperatury wszczepi� do kom�rki, kt�ra determinuje rozw�j bardzo plennego ziarna pszenicy wra�liwego na zimno; wtedy powstaje krzy��wka cech dodatnich. Takie dzia�ania s� teoretycznie mo�liwe. Dotycz� one raczej istot �ywych stoj�cych znacznie ni�ej ni� cz�owiek w rozwoju filogenetycznym (gatunkowym) i tego rodzaju zabieg�w dokonuje si�, jak dot�d, na bakteriach oraz organizmach mniej z�o�onych. Jest to tzw. in�ynieria genetyczna. Mo�liwo�ci tej dziedziny s� du�e, za du�e, je�li zwa�a� na poziom humanistyczny, etyczny i poczucie odpowiedzialno�ci ludzi. Nie ma co ukrywa�. Ludzie mog� pokusi� si� o wytworzenie osobnik�w, kt�rzy b�d� mieli w�a�ciwo�ci korzystne z punktu widzenia... No w�a�nie, z czyjego punktu widzenia? Gdyby takie mo�liwo�ci mieli zbrodniarze hitlerowscy czy stalinowscy (ci ostatni genetyki nie lubili i krwawo j� zwalczali), to mogliby pokusi� si� o hodowl� istot ludziopodobnych, ale na przyk�ad maj�cych jakie� szczeg�lne cechy-si�� fizyczn� i sprawno�� robot�w przy braku poczucia swej niepowtarzalnej warto�ci cz�owieka wolnego, tw�rczego itp. Na razie w laboratoriach intensywnie pracuj� uczeni i jedn� z ich trosk jest, by nic si� im z laboratori�w nie wymkn�o. Bo je�eli si� wymknie spod kontroli, skutki mog� by� nieobliczalne. Oto z pozoru niewinny eksperyment, jakiego dokonano w Argentynie na pszczo�ach. Ot� chc�c wyhodowa� gatunek pszcz� szczeg�lnie miododajnych, jako produkt uboczny uzyskano ogromn� agresywno�� tych owad�w. S� to pszczo�y mordercy. Po wydostaniu si� z laboratorium (a wi�c by�o to mo�liwe?) opanowa�y one wszystkie pasieki Ameryki Po�udniowej... i posuwaj� si� na p�noc. Toczy si� wielka walka o ich zatrzymanie, by nie dopu�ci� ich do Stan�w Zjednoczonych, no i do Europy. Czy to si� uda? Kto b�dzie szybszy: uczeni, kt�rzy teraz gor�czkowo usi�uj� naprawi� b��d genetyczny, czy owe wyzwolone pszczo�y? Oczywi�cie pszczo�y s� wa�ne. Ale mo�na sobie wyobrazi� tak�e inne mutanty, kt�rych dzia�anie mo�e by� wprost nieobliczalne. By�a teoria, �e wirus HN jest takim mutantem. Nikt tego nie potwierdzi� bez w�tpliwo�ci, ale przecie� i nie wykluczy�. Co mog� nam zafundowa� in�ynierowie genetyczni? Dobrze, �e ��da si� szczeg�lnej odpowiedzialno�ci, ograniczenia eksperyment�w. Ale czy to wystarczy? 16 2 - Biologiczne i medyczne... II. ROZW�J FIZYCZNY Kiedy� s�dzono, �e dziecko jest ma�ym cz�owieczkiem. Kszta�tu cz�owieka dopatrywano si� ju� w plemniku. Dzi� wiemy, �e droga od kom�rek rozrodczych - poprzez zap�odnienie i zygot�, kt�ra w jego efekcie powstaje - jest d�uga i skomplikowana. Rozw�j ten jest jednym z tych cud�w natury, przed kt�rym mo�emy tylko z pokor� sk�oni� g�ow�. M�dro�� programu rozwoju, jaka jest zdeterminowana genetycznie i zawarta w tych drobinach DNA, mechanizmy zapewniaj�ce bezb��dn� realizacj� tego programu, zdolno�� adaptacji do zmiennych warunk�w - wszystko to mo�e tylko budzi� najwy�szy podziw i zachwyt. Ale ani zachwyt, ani szacunek nie zmieniaj� naszej postawy, kt�ra polega na ch�ci poznawania tajemnicy �ycia i rozwoju. Pewnie (ale to ju� moja spekulacja) nigdy tej tajemnicy nie odkryjemy, stale jednak czego� si� uczymy, rozszerzamy nasze zrozumienie, poznajemy prawa rozwoju i - co wa�ne - potrzeby rozwijaj�cego si� organizmu. Cz�owiek nigdy nie jest zako�czonym tworem rozwoju. Zawsze si� zmienia i na ka�dym etapie rozwoju jest inny. T� inno�� trzeba pozna�, nauczy� si� widzie�, szczeg�lnie dziecko w ka�dym okresie rozwoju. Ta dynamika rozwoju, te przemiany dyktuj� r�ne na ka�dym etapie potrzeby rozwijaj�cego si� cz�owieka. Je�eli chcemy uczestniczy� w procesie tworzenia, wspomaga� rozw�j, to musimy pozna� specyfik� jego poszczeg�lnych okres�w. Ale cz�owiek to tak�e jednostka, jedno��. Ka�dy nast�pny etap jest konsekwencj� tego wszystkiego, co by�o przedtem. Doros�y cz�owiek jest taki, jakim zdeterminowa�y go czynniki genetyczne i rozw�j. I o tym te� trzeba pami�ta�. Dzieci nie zawsze stanowi�y przedmiot �ywszego zainteresowania doros�ych. Rodzi�o si� ich wiele, ale i wiele (niekiedy wi�kszo��) z* 19 umiera�o. Nikt si� tym zhytnio nie przejmowa�. Znalaz�o to wyraz w znanych przyslowiach, o kt�rych m�wimy, �e s� m�dro�ci� narod�w: "Co rok -- prorok", "B�g da� - B�g wzi��". Nie by�o tu miejsca na sentymenty, na bli�sze zainteresowanie dzieckiem. Jak si� uchowa�o, wbrew Irmln<�ciom i chorobom, to �y�o. I kiedy ju� mog�o zacz�� ucxustnicry w jakiej� formie pracy, to zaczyna�o budzi� zainterescw:lni~~ Wacxc:nia. W st:lrc�ytmriui ciziccko mog�o �y�, je�eli po�o�one u st�p ojca, zosta�o hrrcr. nic�kn wri�tc na r�ce. Dopiero w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej powalano komisj�, kt�ra mia�a zbada� warunki �ycia w przytulk:llr. N;I trele komisji sta� wielki chemik A. Lavoisier, kt�ry lup mt~lylcinuc~h orrck�, �e przytu�ki to "jatki rodzaju ludzkiego". W w:lr~;tlw,kim Domu Sierot ksi�dza Boduina w jednym roku 7.rT1:11'Ic~ wle;t't') vlrim~i, r~i� zosta�o przyj�tych (zmar�y nie tylko wszystki~' Il~~w~~ I~rrvjdW, Ilu tak�e kilkoro tych, kt�re przyj�to jeszcze hrz~ul Nmvvrll IW kicm...). f'~Vi:nrin pkm wysp�c,jalizowana dziedzina medycyny jest stosunkc>mr mlmln. 1'mcultcm dzieci leczyli po�o�nicy. W 1860 r. powsta� pi~�rwrv ~ulcli.i~lt srpit;rlny dla dzieci w Krakowie. W innych krajach clri:liry si` t.. mlic�j wi�cc j w tym samym czasie. Prze�om XIX i XX w. hyl ukr~ sc�m, w ktsirym "mikryto" dziecko. Pojawi�o si� wtedy wielu h:ul:lcry, I~�kilrry, I,~cl;yc~keiw, psycholog�w. Pojawi�y si� prace n:lukuw~�, pw~~,ItIwnIY irmtytuc.jc zajmuj�ce si� dzie�mi. Kmlic~~ `~It w. m mkre�s bujnego rozwoju nauk przyrodniczych, ale nauk m ulmn;lkn~lr~~ larl<nycznym. Badano prostymi przyrz�dami, a frnl:mm p~~�,I~� wszystkim wielko�� - budow� i struktur�. Aparatura l:mk~wv:l m,~ I,nr.w;,la�a na wi�cej. St�d pierwsze prace dotycz�ce r�iwmp lany yr~lrtc na badaniach morfotycznych: budowa, wzrastanie, prymrG~ju ui;lla itp. Niestety, to zauroczenie wska�nikami morfotyurnyli frwn clu cizi�. Kolejnym ct:rhenr I~yly I~rnl,mia fizjologiczne. Znacznie wa�niejsze ni� budowa jest ~ulkrywunic czynno�ci, prawide� dzia�ania narz�d�w, tkanek i ciala j:lku c;ll~rici. Te badania nadal si� rozwijaj�, cho� z oporami. Ocrywi�uiu, lu�r poznania budowy trudno zrozumie� funkcj�. Ale morfc>tycu.ny xtasunek do cz�owieka tkwi g��boko w mentalno�ci. P�niej pojawi� si� et:ll~ wi~ciry biochemicznej. To najg��bszy pok�ad wiedzy o cz��wieku, j:lki jest nam dost�pny. Cho� post�py w tym zakresie s� wielkie, na temat biochemii rozwoju wiaclc>nu~ nadal �enuj�co ma�o. Jest to ta cz�� wiedzy, kt�ra czeka na mlkrycie. Rozwojem i jego badaniem zajmuje si� kilka specjalne>sci. Niew�tpliwie du�y wk�ad maj� tu lekarze, zw�aszcza pediatrzy. 1 cho� lekarze zawsze bardziej interesuj� si� chorob� ni� zdrowiem, wielu bada�o rozw�j i dokona�o powa�nych odkry�. Poza lekarzami od kilkudziesi�ciu lat rozwojem zajmuj� si� biolodzy, zw�aszcza antropolodzy. Trzeba tak�e odnotowa� wk�ad wuefowc�w. W ostatnich dziesi�tkach lat r�wnie� psycholodzy, odk�d si�gn�li szerzej po wiedz� biologiczn�, zajmuj� si� rozwojem, zw�aszcza ma�ego dziecka - gdy m�wimy o rozwoju psychoruchowym, nie mo�na oddzieli� rozwoju fizycznego od psychicznego. Wyodr�bni�a si� ca�a ga��� wiedzy, kt�ra nawet dopracowa�a si� swej nazwy: auksologia. Nazwa ta jednak jest znana tylko w�skim kr�gom specjalist�w. Z historycznego obowi�zku nale�y wymieni� jeszcze dwa fakty, kt�re pedagog powinien zna�. Ot� cho� zainteresowanie dzieckiem w skali ca�ego spo�ecze�stwa by�o znikome, to indywidualnie o swe dzieci ludzie martwili si� i troszczyli. Zawsze byli ludzie, dla kt�rych potomstwo by�o czym� wa�nym, je�eli nie najwa�niejszym. Ile w tym by�o troski o dynasti�, dziedziczenie itp., a ile po prostu ludzkiego ciep�a? Trudno oceni�. Rozwojem interesowali si� pierwsi badacze okresu o�wiecenia. Encyklopedy�ci dostrzegali t� problematyk�. Najstarsze dane, ju� naukowe, pochodz� od wielkiego przyrodnika tego okresu J. Buffona, kt�ry w swej Historii naturalnej przytacza wykres rozwoju ch�opca - od urodzenia do 17. roku �ycia. Ot� wykres ten sporz�dzi� pierwszy znany nam badacz auksologiczny, baron B.G. Montbeillard, kt�ry co 6 miesi�cy mierzy� swego syna. Wykres, jaki sporz�dzono z tych pomiar�w, jest w�a�ciwie do dzi� aktualny i zdobi podr�czniki o rozwoju. Metoda bada� zastosowana przez tego badacza to tzw. metoda bada� ci�g�ych, jak m�wi� zakochani w obco brzmi�cyeh wyrazach nasi uczeni - bada� longitudinalnych. Ciekawe, �e dzi� jeszcze mo�na na tej krzywej �ledzi� prawid�owo�ci rozwoju osobniczego. Drugi fakt, kt�ry chcia�bym odnotowa�, to udzia� w rozwoju nauk o rozwoju polskiego uczonego i popularyzatora wiedzy, J. �niadeckiego. 20 21 nn t ~7 ':, i= RI) z~ 'v 16 � 0 0 � B ^' 9 � IY Rys. 1. Krzywe wzrostu i przyrostu wysoko�ci syna de Montbeiltarda (wg J. Tannera) Warto jeszcze podkre�li� wk�ad wybitnego pediatry J. Bogdanowicza, kt�rego zainteresowania dzieckiem zdrowym i jego rozwojem znalaz�y wyraz w publikacji Rozw�j fizyczny dziecka. Z ksi��ki tej wiedz� o dziecku, jego biologicznym rozwoju i potrzebach czerpa�y pokolenia pedagog�w. Jako ciekawostk� warto te� wspomnie�, �e wielki my�liciel, lekarz i znawca dzieci J. Korczak (H. Goldszmid), pracuj�c w domu dziecka, przez d�ugie lata dokonywa� regularnych cotygodniowych pomiar�w wysoko�ci i masy cia�a wychowank�w. Mo�na w�tpi�, czy tak cz�ste pomiary dzieci, kt�re nie znajduj� si� ju� w fazie dynamicznego rozwoju, s� konieczne i celowe. Materia��w tych Korczak nie wykorzysta�, chyba nawet nie opracowa�. 1. CZYNNIKI DETERMINUJArCE ROZW�J By� kiedy� w Warszawie znany badacz rozwoju - J. Tanner. Zaproszony na wyk�ad, d�ugo zastanawia� si�, co mo�na o rozwoju powiedzie� kr�tko, w ci�gu kilkudziesi�ciu minut. I przedstawi� studentom na tablicy wykres, daj�c mniej wi�cej taki komentarz (przytaczam z pami�ci, bo s�ucha�em tego wyk�adu): Dziecko i jego rozw�j mo�na przyr�wna� do lotu pocisku mi�dzyplanetarnego. Rakieta, kt�ra ma wynie�� pocisk, jest zaprogramowana. Uk�ad komputerowy wszystko przewiduje, programuje, determinuje. Teraz trzeba rakiet� wyposa�y� w �rodki energetyczne, mechanizmy, kt�re maj� dzia�a� sprawnie i wystrzeli�. Pocisk leci wedle zaprogramowanego toru. Ale po drodze napotyka r�ne nieprzewidziane czynniki: deszcz meteoryt�w, przyci�ganie innych cia�, awarie silnika itp. Te czynniki odkszta�caj� tor lotu. Je�eli nie dzia�aj� zbyt silnie i d�ugo, to pocisk wraca na sw�j tor, naprowadzony znowu programem komputera. Podobnie dziecko. Jest ono zaprogramowane w chwili pocz�cia przez materia� genetyczny rodzic�w, zawarty w kom�rkach rozrodczych. To program. Tam s� zawarte mo�liwo�ci tego dziecka. Ono rozwija si� i napotyka r�ne wp�ywy �rodowiska. Niedo�ywienie, bezmy�lne palenie papieros�w przez matk�, mniej lub bardziej powa�ne i d�ugotrwa�e choroby. To wszystko, co nie sprzyja rozwojowi (tu musz� wspomnie� o szkodliwym dzia�aniu szko�y, cho� o tym nie m�wi� Tanner - A.J.), zaburza tor rozwoju. Je�eli dzia�anie tych czynnik�w jest kr�tkotrwa�e, to p� biedy. Dziecko wyr�wna sobie chwilowe zahamowanie tempa wzrastania, nadgoni op�nienia. Ale je�eli czas dzia�ania i si�a szkodliwego bod�ca s� zbyt du�e, to nawet po ich ustaniu dziecko nie wyr�wna ju� odkszta�conej krzywej swego wzrostu czy rozwoju innych cech. I nie wykorzysta swych mo�liwo�ci genetycznie zaprogramowanych. To por�wnanie jest wyj�tkowo obrazowe, ale i bardzo s�uszne. Dzieci maj� wielk� zdolno�� adaptacji. Mog� przej�� z�e chwile, kt�re nie zostawi� trwa�ych �lad�w. Ale nie zawsze. Nawet bardzo ci�kie prze�ycia, d�ugotrwa�e niedobory pokarmowe (np. pobyt w obozie koncentracyjnym w czasie wojny) mo�e nie pozostawi� widocznych �lad�w w budowie, a nawet funkcjach cz�owieka doros�ego. Takie same okresy niedobor�w pokarmowych e` 23 U~ ~ ti 1D 14 TA u dzieci zawsze pozostawi� trwa�e nast�pstwa: zahamowany wzrost, zniekszta�cenia ko��ca wskutek krzywicy itp., kt�re nie zostan� ju� wyr�wnane. Tak wi4c w okresie rozwoju warunki �ycia musz� by� dostatecznie dohrc, by zaprogramowane mo�liwo�ci, tkwi�ce w kom�rkach rouroolczych, by�y zrealizowane. Istnieje wiele schemat�w maj�cych obrazowa� wp�yw r�nych czynnik�w na r�rwc`vj. Przed wielu laty spotka�em prosty schemat podany przez nrnerykanina J. Bauera. Od tego czasu cytuj� go zawsze na wyk�,rclach i w ksi��kach, poniewa� wydaje mi si� s�uszny, a przy tym loar~lzc~ prosty. Otei� l�;rrre~r (rys. 2.) przedstawia dziecko jako okr�g. Wewn�trz tego c>kr4~rr irr;rj~lrrj;t vi4 czynniki endogenne, czyli wewn�trzpochod ayMiu a~uy� t~Alwl (c) 6 5 lunnmnalyv ~ owy '~~\ , n^~uay i dmb' , tZY~~ '- wl~~vW ~~~liiv~-h ~uvumki>w na rozw�j osobniczy cz�owieka (wg J. Bauera) ne, kt�re ragulrrj;� nm.wu~j. Nale�� do nich: czynniki genetyczne, czyli to, co dziecku cir,i~�cir.iury huprzez kom�rki rozrodcze, oraz uk�ad steruj�co-hornu~n;rlrry i uk�ad nerwowy. Znajduje si� tu jeszcze jeden element. I;;m~r ukrc�lu go jako "end organs", co chyba nale�y przet�umaczy� jaku "n;rrr.;~ciy i tkanki". Trzem pierwszym czynnikom po�wi�cam w tej ksi�ice wiele miejsca. Wyja�nienia wymaga tylko rola narz�d�w i tk;rr~ek. Aby dziecko rozwija�o si� prawid�owo, musz� prawid�crwcy funkcjonowa� jego uk�ady wewn�trzne. Niedoczynno��, wada budowy czy choroba jakiegokolwiek wa�nego narz�du mo�e ca�kowiai~: r.;thur~y� albo harmoni� rozwoju, albo rozw�j. W tym sensie cic~ czynnikciw determinuj�cych rozw�j nale�y zaliczy� dobry stan zdrowia. Na zewn�trz okr�gu znajduj� si� czynniki zewn�trzpochodne, etyli egzogenne. Wp�ywy te mog� by� bardzo r�ne - korzystne i niekorzystne, a nawet wprost zab�jcze. Przez wiele wiek�w cz�owiek �y� w warunkach wzgl�dnej harmonii ze �rodowiskiem. Ostatni wiek przyni�s� w tym zakresie zatrwa�aj�ce zmiany. �rodowisko statu si� zagro�eniem, a niestety nie wida� perspektyw, by technokraci, zapatrzeni w "post�p" techniczny, zechcieli dostrzec i potraktowa� powa�nie problemy ochrony �rodowiska. Cz�owiek znalaz� si� w sytuacji "ucznia czarnoksi�nika" - wyzwolone spod jego kontroli pi�y, pocz�tkowo mu sprzyjaj�ce, sta�y si� �miertelnym zagro�eniem. S� to sprawy z�o�one, w naszym kraju szczeg�lnie tragiczne i �enuj�ce. 2. PRZEMIANY W ROZWOJU W latach trzydziestych XX w. lekarze szkolni zauwa�yli, �e dzieci i m�odzie� s� wy�si, a masa ich cia�a wi�ksza ni� rowie�nikcSw sprzed kilkunastu lat. Ale dopiero po drugiej wojnic swiutowej zainteresowano si� ponownie tym zjawiskiem i dzi� jest to jeden z lepiej poxnanych fenomen�w rozwoju dzieci i m�odzie�y. Nazwano to trendem rozwojowym. Przyspieszeniu uleg�o te� dojrzewanie. Zar�wno akceleracja, jak i trend rozwojowy to zmiany z kategot'ii odczuwalnych; maj�ce znaczenie nie tylko teoretyczne. Na podstawie przemian, jakie stwierdzono w ostatnich kilkudziesi�ciu latach, mo�na przyj��, �e ka�de pokolenie dojrzewa o rok wcze�niej. Tak wygl�da to, je�eli jako kryterium rozwoju przyjmiemy miesi�czkowanie. Miesi�czkowanie, zw�aszcza jego pierwsze objawy, tzw. menarche, jest tym zjawiskiem, kt�re zawsze budzi�o wiele zainteresowania badaczy. Na og� dziewcz�ta, a potem doros�e kobiety pami�taj� do�� dobrze, kiedy po raz pierwszy miesi�czkowa�y. Jest to po prostu wydarzenie wa�ne w ich �yciu. Dlatego wi�kszo�� bada� dotycz�cych akceleracji opiera si� na oznaczeniu wieku menarche.Analogiczne zjawisko - pierwsze wytryski nasienia u ch�opc�wnie jest tak dobrze zapami�tywane. Ch�opcy, nawet zupe�niem�odzi, nie s� w stanie poda� nie tylko dok�adnej daty, ale nawetprzybli�onego czasu, kiedy to si� zdarzy�o. Akceleracja dotyczy nie tylko dziewcz�t, ale tak�e ch�opc�w. Mo�na tak�e przyj�� dzi� ju� za pewnik, �e nie jest to tylko przyspie 24 25 szenie dojrzewania. Akceleracja dotyczy wszystkich wska�nik�w rozwoju i mo�na j� stwierdzi�, por�wnuj�c r�ne cechy niemowl�t czy ma�ych dzieci. Profesor, kt�ry uci.yl mnie podstaw pediatrii - W. Szenajch by� wspania�ym dydaktykiem. Na nasz u�ytek podawa� nam wiele formu�ek, kt�re u�atwia�y orientacj� w ocenie rozwoju. By�y to formu�ki proste, �atwe cio zapami�tania i bardzo przydatne w praktyce lekarskiej - nic nwtna przecie� mie� przy sobie zawsze tabel, wykres�w i podr�cr.nikciw. Dzi� jeszcze pami�tam, �e: - niemowl� podwaja swoj� mas� w ci�gu pierwszych 5 miesi�cy �ycia, a potraja Im roku, - picrwsr~~ r~�I,y wyrzynaj� si� w 6. miesi�cu, a potem co miesi�c dwa kc,lulm�. - ci~iar clrim~ku nudna obliczy�, mno��c jego wiek przez dwa i dodaptc c,simn. --~ piurvvsre i.4�hy sta�e pojawiaj� si� w 7. roku, a kie�, tzw. z�b trzeci, ,jen r`�I,c~m "dwunastego roku", gdy� w dwunastym roku ulega xamianiu n;i stuly... l3ylc~ tl'e'li fm~i~nlck wi4cej, ale wszystkie one s� dzi� nieaktualne. I'rosr.~ priy,jy� jc~ ptku przyk�ad z historii i... nie uczy� si� ich na p~mli4�. I'� I'r~~~tu clritci rozwijaj� si� teraz znacznie szybciej. Itmi;insi;i wyk;<uly, �e zmiany w tempie rozwoju i wysoko�ci dzieci. a lo~t~m mlcufiic~ry wt wi�ksze w miastach ni� na wsi. Im wi�kszy pu~t4l~ url,anir;~uji, tyn i.,j,~wiska te s� silniej wyra�ane. nkcclen;mj;i p�st nl,sc�rwuwana zaledwie od ponad stu lat. Zupe�nie nic wicn~y, c~ry trwa dlnic,j. Chyba nie, bo na przestrzeni wiek�w zmiany tc muai;ilvl,y l,yO wyra~one tak, �e nie spos�b by�oby ich nie dostrzec na fuul.st;iwi~ prr.eknr.bw historycznych czy materia�u wykopaliskowegu. I ak wi4~c~ mWemy przyj��, �e jest to zjawisko ostatniego p�tora wieku. Oczywi�cie, I~rupuj;pyni v,agadnieniem jest pr�ba wyja�nienia przyczyny. UtcSr w litcraturre przedmiotu podaje si� tak wiele t�umacze�, �e wszystkie c,nc wyd�j� si� w�tpliwe. Fo prostu jest ich zbyt wiele, by by�y prciwdiiwe. Co si� wymienia'? Najcz�ciej - popraw�,jako�ci �ywienia. Autorzy na podstawie r�nych materia��w historycznych cytuj�, co te� to dzieci teraz jedz�, a co przedtem by�o spo�ywane w ma�ych ilo�ciach lub w og�le nie spo�ywane. Jedni przytaczaj� dane liczbowe na temat wzrostu ripo�ycia mi�sa, inni - cukru. Wszyscy zwracaj� uwag� na wi�ksz� poda� witamin i og�lnie bardziej racjonalne �ywienie. Teoria "�ywieniowa" jest bardzo popularna. W wi�kszo�ci podt~eznik�w i monografii podaje si� j� na pierwszym miejscu. Wydaje ei�, �e wielu autor�w nie ma w�tpliwo�ci, �e to w�a�nie �ywienie, a �ci�le - jego poprawa zapewniaj� korzystniejsze warunki rozwoju. Jest jednak pewna w�tpliwo��. Ot� w latach trzydziestych opraeowano tablice wysoko�ci cia�a i masy dzieci. Uczynili to na warszaw(r)kim materiale trzej pediatrzy - R. Bara�ski, J. Bogdanowicz oraz ~,omnicki. W roku 1943, czyli w samym "dnie" okupacji, te� w War~zawie, ekipy lekarzy szkolnych zmierzy�y i zwa�y�y ponad 50 000 dzieci szkolnych, a materia� ten opracowa� statystycznie �wczesny pracownik magistratu, Wanatowski. I okaza�o si�, �e dzieci te by�y przeci�tnie wy�sze i mia�y wi�ksz� mas� cia�a ni� te z tablic Bara�(r)kiego, Bogdanowicza i �omnickiego. By�o to zjawisko wtedy niezrozumia�e. Wanatowski o akceleracji nigdy nie s�ysza�. Wynik�w (r)woich nie poda� do wiadomo�ci, ohawia� si� bowiem, hy nic zosta�y Wykorzystane przez okupanta na u�ytek propagandowy. Jeszcze W kilka lat po wojnie inny wielki pediatra, K. Jonscher, wydaj�c dwoj� prac� z zakresu pediatrii, waha� si�, czy dane Wanatowskiego mo�na publikowa�. Z ciekawo�ci zwr�ci�em si� przed laty do uczestnika tych bada�, K. Mitkiewicza. Okaza�o si�, �e prowadzi� on pami�tnik czy dzienttik z okresu wojny i udost�pni� mi fragment dotycz�cy tych bada�. Pisa� tam, �e co prawda wi�kszo�� dzieci by�a bardzo zaniedbana, przewa�a�y sieroty i p�sieroty (przynajmniej chwilowe - spo�eczne), �e dzieci by�y brudne i �le ubrane, ale ekipy badaj�ce uderzy� fakt, �e by�y stosunkowo du�e i dobrze rozwini�te fizycznie. A warunki ~ywieniowe by�y z ca�� pewno�ci� z�e. Poza gettem, gdzie w czasie g�odu i kra�cowej n�dzy by�y prowadzone badania naukowe - i zosta�y opracowane unikatowe na skal� Kwiatow� materia�y na temat choroby g�odowej - na og� w z�ych warunkach ma�o kto podejmuje i prowadzi takie przedsi�wzi�cia, a jeszcze rzadziej publikuje wyniki. Cytuj�c te materia�y, mo�emy tylko sygnalizowa�, �e teoria o jedynym wp�ywie �ywienia nie jest a� tak oczywista, jak si� to niekiedy g�osi. 26 27 Zreszt� gdyby nie by�o w�tpliwo�ci, nie by�oby innych teorii, kt�re w literaturze si� powtarzaj�. A wi�c jest teoria, ic imiany w zakresie rozwoju s� spowodowane dzia�aniem na�wietlania, po prostu d�u�szego oddzia�ywania �wiat�a. Opiera si� to na stwierdzeniu, �e w�a�ciwie dzie� zosta� sztucznie przed�u�ony, i to nic tak dawno - dzi�ki doskona�o�ci o�wietlenia elektrycznego. lJiywa si� tu por�wna� z ro�linami, kt�re na�wietlane rosn� szybciej ( wykorzystuje si� to w szklarniach), a tak�e obserwacji z hodowli pricmyslowej kur i innego drobiu. Jest tej teoria u wplywie heterozji. Heterozja to zjawisko wykorzystywane w Imduwli zwierz�t, polegaj�ce na mieszaniu puli genetycinc,j. t ~llscrw:rc.jc wykazuj�, �e miesza�ce s� na og� wi�ksze i lepic_j ruxwiniyle nii. osobnicy z hodowli "wsobnych", czyli tych, kt�re pawsl;yj;! w wyniku krzy��wek materia�u genetycznego stale w tym samym ,n~rdc>wisku, w tej samej ograniczonej puli genetycznej. '/.hadmm .,promie� ma��e�stwa", czyli odleg�o�� (w kilometrach) miyj,su;r nrl~dreoia rodzic�w. Okaza�o si�, �e promie� ten niepomicrnic ai4 wyilur.yl w ci�gu ostatnich dziesi�tk�w lat i �e teraz ludiic wiyt:t si` r u:,uhnikami zupe�nie sobie "genetycznie obcymi". I'uciknesl;r vi� ~-ciwnici znaczenie higieny. Ju� Bara�ski, Bogdanowie. i I,r~~fmicki ,stwierdzili, �e dzieci z rodzin maj�cych wi�ksze miesrkmni;i ~a wyiszc i lepiej si� rozwijaj�. Ale czy jest to tylko kw~sii;~ mmrairr'' ('ry wielko�� zajmowanego mieszkania nie jest tci krytcriun~ ukalm~j ramtoino�ci, a mo�e tak�e poziomu Kultury rodni ny'! (ilusronu lu,kl:td, ie diieci kt�re maj� wi�cej wra�e�, otrzymuj� wi�cej h~rcli~u'~w psy~~hicxnych ze �rodowiska - rozwijaj� si� lepiej i szybcic,j. ('r.y nic jest tak, ye warunki �ycia w zurbanizowanym �r�dowisku duatarc~r;yjy wi�cej bod�c�w? Czy nie by�oby to wyt�umaczenie tego iW ,nu mn, kl5ry wynika z bada� Wanatowskiego? Problem jest otwarty. l�y� mo�e przyspieszenie rozwoju to wynik nie jednego po,jcdynczegu ciynnika, ale ca�ego ich splotu. Mo�e jest to wp�yw og�lny warunkciw �ycia, na kt�re sk�adaj� si� i �ywienie, i higiena z opick,l lekarsk�, i wreszcie te inne czynniki, spo�r�d kt�rych dwa przytoc~yl~m. Jest ciekawe, ic oa pocxytku XIX w. obserwowano gwa�towne pogorszenie si� parametrciw roiwoju i zdrowia. By� to okres powstawania miast - migracji rc wsi do nowo tworzonych aglomeracji przemys�owych. Kto chce, mo�e si�gn�� do tragicznych opis�w warunk�w, w jakich ci migranci �yli - pracowali od dziecka w przemy�le, po 14 godzin na dob�. Spos�b �ywienia uleg� gwa�townej lmianie, na pewno nie na korzy��. Warunki mieszkaniowe by�y tragiczne. No i higiena. W tych w�a�nie czasach narodzi�a si� higiena komunalna, jako reakcja na wysok� zachorowalno�� i umieralno�� �udzi. Wtedy pojawi�y si� wielka epidemia gru�licy, kt�ra dziesi�tkowala miasta po�owy XIX w., oraz "angielska choroba", czyli krzywica, kt�ra w miastach angielskich by�a nagminna... Przy poborze rekruta musiano zmieni� wymagania. Doln� granie wysoko�ci cia�a jako kryterium poboru obni�ona, bo odpowiednio wysokich rekrut�w po prostu brakowa�o. Czy wi�c nie jest tak, �e w pocz�tkach i pierwszej po�owie XIX w. mieli�my do czynienia ze zjawiskiem "retardacji", jako przeciwie�dtwem akceleracji? W tym czasie wska�niki rozwoju pogarszaty si�, Co jest stwierdzone. Potem nast�pi�a poprawa sytuacji. Cywilizacja nabra�a bardziej ludzkiej twarzy. Ludzie pracy wywalczyli sobie popraw� warunk�w �ycia. Nast�pita ~�d~iptac~il ludnoSci miejskiej do nowych warunk�w, kt�re poprzednio byty po prostu bardzo z�e. Nart�pi� rozw�j medycyny - bakteriologii, higieny. Poprawi�y si� watunki leczenia. Rozwin�a si� profilaktyka spo�eczna. Akceleracja by�aby wi�c wyr�wnaniem "do�ka" retardacyjnego. Je�eli tak, to oczywi�cie obecne parametry rozwoju mog� by� lepsze nii na pocz�tku XIX w., ale istnieje granica akceleracji. Dzieci w kolejnych pokoleniach nie b�d� dojrzewa�y o rok wcze�niej, doprowadzi�oby to bowiem ludzko�� do absurdu - dojrzewa�yby dzieCi ju� kilkuletnie. A tak na marginesie, to przyk�ady kliniczne dzieci x zespo�em dojrzewania przedwczesnego, w wieku 3--4 lat, wskazuj�, �e istniej� takie mo�liwo�ci i by� mo�e cz�owiek biologicznie jest zdolny do dojrzewania znacznie wcze�niejszego, ni� to ma miejsce pbecnie. Oczywi�cie to wszystko, co poda�em wy�ej, to pr�ba historycznego wyja�nienia akceleracji i trendu rozwojowego. To tylko kolejne hipotezy. My�l�, �e jeste�my jeszcze przed wyja�nieniem istotnych przyczyn tych, sk�din�d pasjonuj�cych, zjawisk. Je�eli przyj�liby�my za�o�enie, �e akceleracja jest przyspieszeniem tempa �ycia, to nie ma podstaw zak�ada�, �e dzieci dojrzewaj� 29 28 ';i'I ;,, i': wcze�niej, czyli �e rozw�j jest przyspieszony, a potem to tempo maleje. Je�eli ca�e tempo �ycia jest szybsze, to mo�na by obawia� si�, czy ludzie nie b�d� wcze�niej si� starze�. Takie rozumowanie jest uzasadnione. Szcz�liwie badania wykaza�y, �e wiek przekwitania - klimakterium u kobiet - nie uleg� przyspieszeniu, ale op�nieniu. Okazuje si� wi�c, �e ca�a ta "przygoda naszego wieku" z rozwojem nie ma dla nas negatywnych nast�pstw w formie wcze�niejszego przekwitania. Alc j,rka jest tu zas�uga innych czynnik�w, takich jak poprawa stanu rclrowia, lepsza opieka lekarska, lepsza higiena itp. trudno powicdric�. Dla ped;y>~;r, dla polityka, dla teoretyk�w i praktyk�w organizacji �ycia apufc�crnc~~a ija,wisko akceleracji jest wa�ne i znacz�ce. Weze�nicjsr.c H~jrxcwnnic powinno poci�gn�� za sob� wcze�niejsze wchodzCnic w �wi;lt elmastych, wcze�niejsze przejmowanie r�l spo�ecznych itp. 'I'o c~e�xywi�eie zale�y przede wszystkim od dojrzewania paychic'inc~cr i strcriccrnego. Ale przecie� dojrzewanie psychiczne i spc~lcm,n~� jest wynikiem systemu wychowania. Tak wi�c mo�na stwicrcti.ii~, i.c� I,ic>tpicrnie ludzie dojrzewaj� obecnie wcze�nie, maj� ttrcrillwcoci, I~,1, nickic:dy potrzeb� (seks) wcze�niejszego stawania si� dc~rc~styrrri, tylko system wychowania temu przeszkadza. Przepisy prawym, .Sy,VI('(11 <ISWIiIt()Wy itp. czas dojrza�o�ci psychicznej przesuw;ljy un wi~�k tjc'~iniejszy. Jedynie pob�r wojskowy, przynajmniej w I'Oscv�, nwr,~lc;cp,i� zjawisko akceleracji i do wojska id� dziewi�tnastal;Ukowic�, cll~~� prxcd wojn� byli powo�ywani do s�u�by m�czy�ni 21-letni. !'rogramy sxkelllrc�, nr�ganizacja systemu szkolnego, przepisy prawne i praktyka shc~lcwxn;r prwinny uwzgl�dnia� zjawisko akceleracji, rozrasta sity nam lu~wicm kategoria obywateli zwanych m�odzie��, kt�ra przysparx;r wielu ktc>pot�w i na pewno nie nale�y do najszcz�liwszych. 3. ROZWbJ DZIH,~'KA Dta cel�w praktycznych, a tak�e dydaktycznych rozw�j dziecka dzieli si� na kilka okres�w. Wiciu autor�