WOLFGANG KASACK LEKSYKON LITERATURY ROSYJSKIEJ XX WIEKU OD POCZ�TKU STULECIA DO ROKU 1996 Przek�ad, opracowanie, bibliografia polska i indeks os�b BRONIS�AW KODZIS WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO Tytu� orygina�u: Lexikon der russischen Literatur des 20. Jahrhunderts. Vom Beginn des Jahrhunderts bis zum Ende der Sowietara. Munchen 1992 (c) Copyright by Wolfgang Kasach, 1992, D53804 Much. Niemcy Publikacja dotowana przez INTER NATIONES, Bonn, Niemcy Ok�adk� projektowa�a Ma�gorzata Hadam Redaktor Wydawnictwa Bo�ena Koczara Sk�ad i �amanie Ma�gorzata Wieczorek (c) Copyright for the Polish edition by Zaktad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroc�aw 1996 Printed in Poland ISBN 83-04-04285-1 Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo Wroc�aw 1996 Wykonanie Wroc�awska Drukarnia Naukowa Wydanie I - pierwszy rzut Od autora Geneza Leksykonu Pierwsze has�a niniejszego Leksykonu zosta�y napisane w j�zyku niemieckim w 1973 roku. W�wczas to jedno z wydawnictw zachodnioniemieckich zaproponowa�o mi przygotowanie jednotomowego s�ownika rosyjskiej literatury okresu sowieckiego. Tego rodzaju kompendium nigdzie w tym czasie nie by�o, a sowiecka Kratkuj� litieraturnaja encyk�opiedija nie mog�a sprosta� wszystkim oczekiwaniom. Poszerza�a ona wprawdzie znacznie w�skie ramy obrazu literatury rosyjskiej okresu stalinowskiego, by�a wyrazem "odwil�y", ale nie by�a wolna od ogranicze� cenzury, zar�wno w wyborze prezentowanych autor�w, jak i w uj�ciu fakt�w literackich. D��enie do przedstawienia obiektywnego obrazu literatury rosyjskiej i uniezale�nienia si� od komunistycznej cenzury wp�yn�o na moj� decyzj� w��czenia do Leksykonu nie tylko pisarzy oficjalnie w�wczas uznanych w ZSRR, lecz r�wnie� autor�w emigracyjnych oraz zamieszka�ych w kraju, ale pozbawionych mo�liwo�ci druku. Na pocz�tku lat 70. tego rodzaju d��enie by�o u zachodnich slawist�w naturalne, gdy� na Zach�d ruszy�a "trzecia fala" emigracji. Wraz z ni� opu�ci�o Rosj� wielu wybitnych pisarzy. Spowodowa�o to wy��czenie ich z oficjalnie uznawanej literatury sowieckiej. Jako profesor Uniwersytetu w Kolonii uzna�em za sw�j obowi�zek przedstawi� literatur� rosyjsk� w uj�ciu ca�o�ciowym, nie skr�powanym sowieckimi uprzedzeniami i zakazami. W ten oto spos�b Leksykon, wydany po raz pierwszy w 1976 roku, okaza� si� pierwsz� publikacj� naukow�, jednocz�c� literatur� rosyjsk� XX wieku, kt�ra dotychczas by�a rozbita na sowieck� i emigracyjn�. Utrzymanie tego podzia�u i tak zreszt� by�o bardzo utrudnione, poniewa� ocena pisarza i jego utwor�w w ci�gu dziesi�cioleci stale si� zmienia�a w zale�no�ci od sytuacji politycznej. Znamy tw�rc�w, kt�rzy przez jaki� czas reprezentowali literatur� sowieck�, a nast�pnie byli z niej wykluczeni. Podobnie rzecz si� mia�a z niekt�rymi utworami. Znane s� nazwiska autor�w, kt�rzy zostali wykre�leni z oficjalnej literatury, a potem zrehabilitowani i ponownie do niej w��czeni. Nurt niesowiecki literatury rosyjskiej tworz� utwory wydrukowane w ZSRR, a nast�pnie zakazane, tw�rczo�� pisarzy trzech fal emigracji oraz dzie�a powsta�e w kraju, lecz ze wzgl�du na cenzur� publikowane wy��cznie za granic�. Zmiany w polityce sowieckiej, zapocz�tkowane w 1985 roku pod has�em pieriestrojki znacznie poszerzy�y zakres literatury rosyjskiej oficjalnie uznawanej. Literatura ta stopniowo wzbogaci�a si� o utwory dost�pne wcze�niej wy��cznie za granic�. Mo�emy przypuszcza�, �e do momentu ukazania si� niniejszej publikacji d��enie do scalenia literatury rosyjskiej, przy�wiecaj�ce mi w pracy nad Leksykonem w 1976 roku, stanie si� faktem oczywistym, a ca�kowita dost�pno�� pozosta�ych utwor�w b�dzie tylko kwesti� czasu i decyzji wydawc�w. Polska wersja Leksykonu zosta�a przygotowana na podstawie drugiego wydania w j�zyku niemieckim z 1992 roku, kt�re poddano wnikliwej korekcie i uzupe�niono. Do wielu hase� do��czono najnowsze dane pochodz�ce z lat 1992-1994. VI Dob�r hase� W por�wnaniu z edycjami rosyjsko- i angielskoj�zyczn� z 1988 roku Leksykon w 20 procentach zawiera materia� nowy. Obejmuje w sumie 857 hase�, w tym 747 not biograficznych po�wi�conych poszczeg�lnym przedstawicielom literatury rosyjskiej XX wieku i 110 hase� rzeczowych, dotycz�cych poj�� teoretyczno- i historycznoliterackich. Potrzebie dostarczenia informacji czytelnikowi podporz�dkowany zosta� wyb�r uj�tych w Leksykonie pisarzy, kt�ry jednak nie by� uzale�niony od roli, jak� ci tw�rcy odegrali w literaturze. Wynika z tego, �e uwzgl�dniono nie tylko pisarzy, kt�rych zdaniem moim i innych historyk�w literatury mo�na uzna� za "prawdziwych mistrz�w", lecz tak�e autor�w, kt�rym z powod�w politycznych wyznaczano swego czasu wysok� pozycj�, co dawa�o im du�e mo�liwo�ci druku. Dzi�ki temu Leksykon mo�e by� pomocny przy ustalaniu obiektywnej warto�ci literackiej poszczeg�lnych tw�rc�w. Jest to niezmiernie wa�ne dla m�odego pokolenia czytelnik�w, zw�aszcza Rosjan, kt�rzy po rozpadzie imperium sowieckiego musz� wyrabia� sobie w�asne opinie o literaturze rosyjskiej. Do Leksykonu zostali wi�c w��czeni autorzy, kt�rych utwory by�y szczeg�owo omawiane w sowieckich podr�cznikach, prawie wszyscy pisz�cy w j�zyku rosyjskim laureaci nagr�d Stalinowskich I i II stopnia, a tak�e laureaci nagr�d pa�stwowych. W��czeni zostali r�wnie� ci pisarze, kt�rych rola w literaturze jest znikoma, chocia� w �r�d�ach sowieckich z r�nych okres�w napotykamy o nich wzmianki. Korzystaj�cy z Leksykonu czytelnik mo�e sam u�ci�li� i sprawdzi� przytoczone w nim oceny. Wykorzystuj�c metody statystyczne stosunkowo �atwo by�o wyodr�bni� pisarzy, kt�rzy cieszyli si� oficjalnym uznaniem w�adz. Znacznie trudniej by�o dokona� wyboru nazwisk tw�rc�w przebywaj�cych na emigracji oraz tych, kt�rzy drukowali swoje utwory w ZSRR, ale nie cieszyli si� uznaniem partyjnej krytyki. Kolejne wydania Leksykonu by�y uzupe�niane o nowe nazwiska, kt�re wcze�niej nie figurowa�y w historii literatury rosyjskiej i innych �r�d�ach informacyjnych. Tak np. w pierwszej jego edycji z 1976 roku pojawi�o si� nazwisko A. Wampi�owa, w drugiej z 1988 -A. Kima, a do niniejszego wydania w��czono Iwana �danowa, Anatolija �ygulina, Iren� Ratu-szynsk�, Nin� Sadur, Jana Satunowskiego, Borysa Chazanowa, Borysa Cziczibabina i wielu innych. Pisarze ci z przyczyn politycznych byli pomijani. Nie zostali oni dostrze�eni r�wnie� przez zachodnich historyk�w literatury - autor�w istniej�cych tam opracowa� i kompendi�w. Zwr�ci�em uwag� na tych pisarzy znacznie p�niej. Bardziej znani przedstawiciele pierwszej emigracji zostali uwzgl�dnieni ju� w pierwszym wydaniu Leksykonu w 1976 roku. W obecnej wersji wprowadzono ich znacznie wi�cej, zaprezentowano nawet tych, kt�rzy nie cieszyli si� zbyt wielk� popularno�ci�. W Leksykonie znalaz�o si� r�wnie� wielu pisarzy "drugiej fali" emigracji, kt�rymi dot�d nie interesowali si� historycy literatury. "Trzecia fala" emigracji, powsta�a na pocz�tku lat 70., jest reprezentowana przez wi�ksz� grup� autor�w, kt�rzy zyskali rozg�os. Znalaz�o to odbicie w Leksykonie. Jest jednak wielu nie mniej zdawa�oby si� interesuj�cych tw�rc�w, kt�rzy nie zwr�cili jeszcze baczniejszej uwagi badaczy i w Leksykonie ich biogram�w nie podano. Nazwiska owych pisarzy w wi�kszo�ci jednak wymieniono w zbiorczym spisie pisarzy emigracyjnych, aby sk�oni� badaczy do zainteresowania si� ich tw�rczo�ci� (wykaz ten znajduje si� pod has�em emigracja). W Leksykonie zostali uwzgl�dnieni zar�wno pisarze rosyjskoj�zyczni nierosyjskiego pochodzenia, jak te� autorzy rosyjscy, jak np. W�odzimierz Lindenberg (Czeliszczew), pisz�cy na emigracji w j�zyku kraju, w kt�rym obecnie zamieszkuj�. Leksykon odnotowuje wy��cznie utwory literackie, pomija natomiast prace krytyk�w, historyk�w VII literatury i t�umaczy. Na poszerzenie ram tego kompendium, opracowanego przez jedn� osob�, zabrak�o zar�wno si�, jak i czasu. Powi�kszy�oby to zreszt� w znacznym stopniu obj�to�� ksi��ki, poniewa� grono historyk�w literatury, zas�uguj�cych na uwag�, jest szerokie. Mogliby stanowi� temat odr�bnej, bardzo po��danej pracy. Wyj�tek z kr�gu badaczy stanowi� ci, kt�rzy realizowali si� r�wnie� w poezji, prozie lub dramacie. W tych wypadkach akcent zosta� po�o�ony na tej w�a�nie sferze ich dzia�alno�ci. Noty biograficzne uzupe�niane s� przez has�a rzeczowe, w kt�rych om�wiono czasopisma literackie ("Nowyj Mir", "Echo"), ugrupowania literackie (np. Cech Poet�w), terminy (skaz, powie��), kierunki (symbolizm, akmeizm i in.), zjawiska i okre�lenia wa�ne z punktu widzenia procesu historycznoliterackiego (pieriestrojka, odwil�, GU�ag i literatura, cenzura, religia i literatura). W artyku�ach, prezentuj�cych okre�lone czasopisma literackie, wymienieni s� przewa�nie ci cz�onkowie kolegi�w redakcyjnych, kt�rym po�wi�cono r�wnie� noty biograficzne. Podobnie rzecz si� ma w has�ach dotycz�cych ugrupowa� literackich. Wiele pracy poch�on�o przygotowanie has�a nagrody literackie. Jej wyniki znajduj� odbicie r�wnie� w notach biograficznych, gdzie dok�adnie okre�lono rok przyznania odpowiedniej nagrody literackiej oraz lata, kt�rych dotyczy�a. Podany zosta� r�wnie� stopie� nagr�d. Has�a zjazdy pisarzy i Zwi�zek Pisarzy maj� obecnie warto�� jedynie historyczn�. Pozwalaj� jednak zrozumie� mechanizmy sterownicze partii w dziedzinie literatury i sztuki w latach sowieckiego re�imu. U�atwiaj� te� zrozumienie postaw poszczeg�lnych pisarzy, pe�nionej przez nich roli, wsp�pracy z kierownictwem partyjnym, odmowy tej wsp�pracy i wynikaj�cych z tego konsekwencji. Struktura hase� Rozmiar poszczeg�lnych hase� stara�em si� w wi�kszym lub mniejszym stopniu uzale�ni� od rangi autora. Zasada ta jednak cz�sto pozostawa�a w sprzeczno�ci z konieczno�ci� bardziej szczeg�owego przytaczania informacji, zebranych z najrozmaitszych �r�de�, dotycz�cych tych pisarzy, kt�rzy jeszcze nie trafili na �amy istniej�cych opracowa�. Cytaty z prac historycznoliterackich nie tylko ujawniaj� opinie tego czy innego badacza, ale r�wnie� �r�d�o bardziej szczeg�owych informacji. Tego rodzaju wskaz�wki maj� zasadnicze znaczenie. Po nich w nawiasie zosta�o umieszczone nazwisko odno�nego historyka literatury. Czytelnika, kt�ry rzadko ma dost�p do angielskich i niemieckich opracowa�, cytaty te informuj�, �e prezentowane w Leksykonie opinie potwierdzaj� inni badacze zachodni. Poszczeg�lne has�a sk�adaj� si� z cz�ci typowo biograficznej i z zarysu tw�rczo�ci pisarza. Przy ko�cu ka�dego biogramu zosta�y podane wybrane pozycje bibliograficzne. Dane o rosyjskich pisarzach sowieckich cz�sto pochodz� ze �r�de� krajowych. Zosta�y one jednak uzupe�nione o opinie, �wiadcz�ce o rozbie�no�ciach w ocenach poszczeg�lnych tw�rc�w i dzie� oraz o informacje na temat fakt�w pomini�tych i represji. Dane dotycz�ce pisarzy emigracyjnych byty w miar� mo�liwo�ci korygowane przez nich samych lub ich spadkobierc�w. Brak danych oznacza, �e nie uda�o si� ich ustali� (np. daty �mierci). W wykazie literatury cz�sto uwzgl�dnione zosta�y prace krytyczne innych tw�rc�w (poet�w, prozaik�w, dra-matopisarzy), gdy� w wielu wypadkach one w�a�nie zawieraj� najbardziej trafne opinie na temat dorobku literackiego prezentowanego pisarza. Osoba korzystaj�ca z Leksykonu ma zatem mo�liwo�� poszerzenia swej wiedzy o autorze pracy, do czego zach�ca r�wnie� umieszczony na ko�cu indeks osobowy. VIII W poszczeg�lnych has�ach osobowych z du�� konsekwencj� przestrzegane by�o nast�puj�ce uszeregowanie danych: nazwisko, imi�, imi� ojca; rzeczywiste imi� i nazwisko, je�li pisarz korzysta� z pseudonimu; data i miejsce urodzenia (do 24. l. 1918 zar�wno wg starego, jak i nowego stylu); podstawowy rodzaj dzia�alno�ci literackiej; zaw�d ojca; wykszta�cenie; pocz�tek pracy literackiej; przynale�no�� do partii komunistycznej; wieloletnia dzia�alno�� w kolegiach redakcyjnych czasopism literackich; rok wyjazdu na emigracj�; stanowisko w instytucjach kierowniczych Zwi�zku Pisarzy ZSRR i RFSRR; miejsce zamieszkania w chwili obecnej (wg danych 1993/94). We wsp�czesnej literaturze rosyjskiej wielu autor�w pos�uguje si� pseudonimami, a nierzadko zmienia imiona i nazwiska. W licznych wypadkach odsy�anie czytelnika do rzeczywistego nazwiska tw�rcy nie ma sensu, gdy� znany jest g��wnie pod przybranym, literackim. Ustalenie dok�adnych dat urodzenia lub �mierci prawdopodobnie sprawia trudno�ci tak�e wielu moim kolegom w Rosji, st�d r�ne dane w poszczeg�lnych �r�d�ach informacyjnych. D��y�em, oczywi�cie, do ustalenia dat najnowszych i najbardziej wiarygodnych. Prezentuj�c drog� �yciow� i tw�rcz� pisarza, za dat� pierwszej publikacji konsekwentnie przyjmujemy dat� ukazania si� utworu w czasopi�mie. W wypadku w�tpliwo�ci podajemy rok powstania dzie�a literackiego, a w bibliografii umieszczamy najcz�ciej dat� pierwszej publikacji ksi��kowej. Nazwy poszczeg�lnych utwor�w oznaczamy kursyw�. Tytu�y wierszy lub pozycji napisanych proz�, kt�re nie wesz�y do bibliografii w postaci oddzielnych wyda�, podane s� w cudzys�owie. Wyj�tkowo trudne (a cz�stokro� zupe�nie niemo�liwe) by�o uzyskanie szczeg�owych danych bibliograficznych (nawet od autor�w), dotycz�cych dramat�w. Ich tytu�y zawsze podane s� kursyw�, niezale�nie od tego, czy zosta�y opublikowane, czy te� nie (r�kopisy). W cz�ci bibliograficznej bardzo szczeg�owo zosta�y przytoczone publikacje dramat�w w czasopismach, poniewa� w tej formie s� one �atwiej dost�pne. W �adnych wcze�niejszych kompendiach encyklopedycznych tego nie znajdujemy. W Leksykonie zawar�em kr�tkie charakterystyki poszczeg�lnych utwor�w i ich ocen� pod wzgl�dem estetycznym. D��y�em do tego, by w ramach ka�dego has�a zamie�ci� najistotniejsze dane z posiadanego materia�u badawczego oraz przedstawi� moj� w�asn� opini� w ten spos�b, by si� nawzajem uzupe�nia�y. Bibliografia zosta�a podana w trzech cz�ciach: odsy�acze do istniej�cych kompendi�w, dzie�a poszczeg�lnych pisarzy oraz po�wi�cona im literatura przedmiotu. Tytu�y utwor�w uszeregowane s� w porz�dku chronologicznym. Zbiory, wzgl�dnie utwory wybrane umieszczono przy ko�cu wykazu. Odst�pstwa od tej zasady stosowa�em tylko w odniesieniu do dramat�w, gdy� w tym wypadku nale�a�oby przesun�� na koniec ka�de wydanie zawieraj�ce bodaj dwa utwory. Zbiory wierszy wybranych u�o�one zosta�y w porz�dku chronologicznym, gdy� okre�lenie Izbrannoje (Utwory wybrane) m�wi znacznie mniej o autorze, ani�eli inna pozycja, wydana pod konkretnym tytu�em. Wielotomowe edycje wierszy umieszczone s� zawsze przy ko�cu wykazu. Miejsce wydania ksi��ek, kt�re ukaza�y si� drukiem w Rosji (ZSRR) nie jest podawane ze wzgl�d�w oszcz�dno�ciowych, konsekwentnie natomiast jest przytaczane przy wszystkich pozycjach opublikowanych na Zachodzie (miejsce publikacji w wydaniach periodycznych jest podawane tylko przy pierwszej wzmiance). Dostarczenie wykazu krytycznej i naukowej literatury osobom korzystaj�cym z Leksykonu by�o dla mnie zadaniem wagi szczeg�lnej. Ze wzgl�du na to, i� tylko niewielu autorom po�wi�cono oddzielne monografie, uwa�a�em za stosowne w��czenie do bibliografii mo�liwie wi�kszej liczby artyku��w, zamieszczonych w czasopismach. Odsy�acze do innych hase� Leksykonu ograniczaj� si� wy��cznie do rzeczowych (z wyj�tkiem takich, jak np. czasopisma literackie, nagrody literackie i Zwi�zek Pisarzy), podczas gdy do prezentowanych autor�w odsy�aczy nie zastosowano. Pisarzom omawianym w Leksykonie zosta� z regu�y po�wi�cony oddzielny artyku�. IX Kilka s��w na zako�czenie Wszystkie edycje tego Leksykonu mog�y wyj�� tylko dzi�ki pracy ca�ego zespo�u pracownik�w naukowych i student�w Instytutu Slawistyki w Kolonii, kt�rzy pomagali mi przy zbieraniu materia�u statystycznego i bibliografii, w wyborze literatury, przy opracowaniu r�kopisu, sprawdzaniu go i korekcie. Jestem wdzi�czny Monice Glaser i Mariannie Wiebe, kt�re stale wsp�pracowa�y ze mn� przy przygotowaniu Leksykonu przez ponad 20 lat oraz wielu innym pracownikom naukowym, kt�rzy s�u�yli mi istotn� pomoc� w r�nych okresach tej pracy. Jestem wdzi�czny Helenie Wargaftik, kt�ra przy wsp�pracy swego m�a Igora Burichi-na przet�umaczy�a Leksykon na j�zyk rosyjski do wydania londy�skiego. Jestem bardzo zobowi�zany jej nie tylko za odpowiedzialn� prac� translatorsk�, lecz tak�e za wiele rad. Zmar�a w 1989 roku. Niech pami�� o niej pozostanie. Wydawnictwo "Sowietskaja Encyk�opiedija", Zwi�zek Pisarzy ZSRR, Wszechzwi�zkowa Agencja Praw Autorskich oraz Instytut Literatury �wiatowej Rosyjskiej Akademii Nauk pomog�y mi przy poszukiwaniach szeregu niezb�dnych informacji i dat dotycz�cych �ycia pisarzy. Mi�o mi z�o�y� t� drog� wyrazy mego dla nich szacunku i uznania. Sk�adam podzi�kowanie wsp�pracownikom, autorom i przyjacio�om, kt�rzy przet�umaczyli napisane nieco p�niej artyku�y albo skorygowali moje przek�ady, w szczeg�lno�ci profesorowi Bronis�awowi Kodzisowi, kt�ry ca�kowicie przeredagowa� ostatni� wersj� Leksykonu, zada� sobie wiele trudu w zwi�zku z jego publikacj� w Polsce, a tak�e podj�� si� trudnej pracy przek�adu ksi��ki oraz uzupe�ni� bibliografi� o polsk� literatur� przedmiotu. Sk�adam r�wnie� podzi�kowanie dyrekcji Wydawnictwa Ossolineum, kt�ra w��czy�a Leksykon do swego planu wydawniczego, a tak�e niemieckiej organizacji Inter Nationes, kt�ra udzieli�a wsparcia finansowego. Z wdzi�czno�ci� wspominam moj� pierwsz� �on� Waltraut, z domu Schleuning, z kt�r� a� do jej �mierci w 1976 roku omawiany by� ka�dy artyku� pierwszego wydania Leksykonu. Dzi�kuj� r�wnie� mojej drugiej �onie Fryderyce, z domu Lagemann, kt�ra pomaga�a mi przy wypracowaniu koncepcji i szlifowaniu stylu p�niejszych artyku��w. Wiem, �e tego rodzaju Leksykon nie mo�e zadowoli� wszystkich. Nie bacz�c na du�� skrupulatno�� w trakcie pracy, istnieje prawdopodobie�stwo pomy�ek, tym bardziej �e ksi��ka zosta�a napisana poza granicami Rosji i bez mo�liwo�ci korzystania z bibliotek moskiewskich. Jednak�e podobnej ksi��ki, o tak szerokim uj�ciu pisarzy rosyjskich XX wieku, nie da�oby si� napisa� w ZSRR z powodu cenzury. Przekazuj� moje dzie�o polskim kolegom, specjalistom z zakresu literatury rosyjskiej, dziennikarzom, kt�rzy pisz� na jej temat, studentom oraz czytelnikom zainteresowanym literatur� rosyjsk� XX wieku. W��czy�em do tego wydania Leksykonu wiele informacji, nie przytaczanych w jego edycjach wcze�niejszych. Wszystkie artyku�y zosta�y napisane przeze mnie i zawieraj� moje opinie, wzgl�dnie przeze mnie wybrane. To subiektywne podej�cie niew�tpliwie pobudzi czytelnika do korzystania z ksi��ki niezale�nie od tego, czy si� ze mn� zgodzi, czy nie. Niech Leksykon pomo�e mu zorientowa� si� w bolesnej historii tej literatury, uzyska� niezb�dne podstawowe informacje i zrozumie� wiele z tych niezmiernie cennych warto�ci, kt�re wzbogaci�y duchowo wielu przyjaci� literatury rosyjskiej. Much i Kolonia, Niemcy grudzie� 1994 Wolfgang Kasack Od t�umacza Wolfgang Kasack i jego Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku Profesor Wolfgang Kasack urodzi� si� 20 stycznia 1927 roku w Poczdamie w rodzinie pisarza ekspresjonisty Hermanna Kasacka, represjonowanego w latach nazistowskiego re�imu. W wieku 16 lat zosta� wcielony do armii niemieckiej i s�u�y� jako sanitariusz na froncie wschodnim. 30 kwietnia 1945 roku dosta� si� do niewoli i przebywa� w obozie jenieckim pod Kujbyszewem nad Wo�g�. Pobyt w niewoli zadecydowa� o jego p�niejszym zainteresowaniu j�zykiem i kultur� rosyjsk�. Po powrocie do kraju w roku 1946 kszta�ci� si� w wy�szej szkole t�umaczy w Heidelbergu, nast�pnie studiowa� slawistyk� i histori� Europy Wschodniej na uniwersytetach w Heidelbergu i Getyndze. W 1953 roku uzyska� uprawnienia dyplomowanego t�umacza i tytu� doktora filozofii, a w 1969 obroni� prac� habilitacyjn� po�wi�con� tw�rczo�ci K. Paustowskiego i obj�� stanowisko profesora slawistyki na Uniwersytecie w Kolonii. W latach 1969-92 by� dyrektorem Instytutu Slawistyki Uniwersytetu Kolo�skiego. Kierowany przez niego Instytut sta� si� jednym z najwa�niejszych w Niemczech o�rodk�w naukowych, prowadz�cych intensywne i r�norodne studia nad literatur� rosyjsk�. W tym czasie przez Instytut przewin�a si� ogromna liczba rosyjskich pisarzy (zar�wno tych tworz�cych w kraju, jak i na emigracji) oraz badaczy literatury, b�d�cych uczestnikami organizowanych tu sesji i regularnych posiedze� naukowych. W redagowanej przez W. Kasacka serii wydawniczej Arbeiten und Texte �ur Slavistik (Prace i Teksty Slawistyczne) og�oszono wiele utwor�w G. Ajgiego, M. Bu�hakowa, W. Chodasiewicza, L. �unca, G. Obo�dujewa, K. Waginowa, A. Wwiedienskiego, a tak�e studi�w po�wi�conych tw�rczo�ci L. Andriejewa, W. Bie�owa, K. Bogatyriowa, A. Kruczonycha, W. Rasputina, I. Szmielowa i A. K. To�stoja. W. Kasack jest w Niemczech jednym z najwybitniejszych badaczy literatury rosyjskiej. Jego dorobek naukowy z tego zakresu wynosi kilkaset pozycji (ponad 470 do 1991). Wyda� cenne monografie tw�rczo�ci N. Gogola, W. Lindenberga i K. Paustowskiego, wnikliwe studia o rosyjskiej ikonie i postaci Chrystusa w literaturze rosyjskiej XX wieku, a tak�e wiele zbior�w esej�w po�wi�conych literaturze rosyjskiej i jej recepcji w Niemczech. Ponadto od wielu lat uprawia krytyk� literack�, zamieszczaj�c na �amach r�nych periodyk�w (zw�aszcza "Osteuropa", "Neue Ziircher Zeitung", "Die Welt") liczne artyku�y i recenzje, w kt�rych popularyzuje w �rodowisku niemieckoj�zycznym najnowsze przek�ady z literatury rosyjskiej. Sam r�wnie� jest wzi�tym t�umaczem. Prze�o�y� na j�zyk niemiecki utwory ponad 40 autor�w rosyjskich, g��wnie wsp�czesnych, m.in. G. Ajgiego, N. Baranskiej, J. Brodskiego, W. Ka-wierina, A. Kima, S. Lipkina, K. Paustowskiego, W. R�owa, W. Szefnera, S. Soko�owa, A. So��enicyna, W. Tiendriakowa, W. Winokurowa i W. Wojnowicza. Jego dzia�alno�� naukowa i popularyzatorska zosta�a wysoko oceniona w Niemczech i Rosji: w 1981 roku zosta� XI wyr�niony niemieck� nagrod� im. Fossa, w 1991 nagrod� im. A. Kruczonycha w Chersoniu, a w 1992 w ambasadzie rosyjskiej w Bonn otrzyma� medal Puszkina. �wiatowy rozg�os i wielkie uznanie w �rodowisku slawist�w przyni�s� W. Kasackowi Leksykon literatury rosyjskiej po roku 1917, kt�rego pierwsza edycja ukaza�a si� w 1976 roku w Stuttgarcie. Autor podj�� w nim pr�b� scalenia dorobku rosyjskoj�zycznych tw�rc�w po przewrocie pa�dziernikowym, s�usznie prze�wiadczony o jedno�ci �wczesnej literatury rosyjskiej, kt�ra wprawdzie zosta�a podzielona na dwa odr�bne nurty - krajowy i emigracyjny, lecz zachowa�a wsp�lny rodow�d i poczucie przynale�no�ci narodowej. Leksykon W. Kasa-cka, uzupe�niony w 1986 roku wydanym w Monachium suplementem, wzbudzi� ogromne zainteresowanie badaczy i mi�o�nik�w literatury rosyjskiej. W Rosji poddano go ostrej krytyce, na Zachodzie natomiast przyj�to z podziwem i powszechn� aprobat�. Na bazie tych wyda�, znacznie uzupe�nionych i zaktualizowanych, w 1988 roku powsta�y dwie nast�pne wersje Leksykonu - rosyjskoj�zyczna opublikowana w Londynie i angielskoj�zyczna og�oszona drukiem w Nowym Jorku. Obecnie przygotowywane s� kolejne jego wydania - chi�skie w Szanghaju, rosyjskie w Moskwie i bu�garskie w Sofii. Przedk�adana czytelnikowi polskiemu wersja Leksykonu oparta jest na wydaniu niemieckim z 1992 roku, kt�re istotnie r�ni si� od jego poprzednich edycji, ograniczaj�cych si� w zasadzie do literatury rosyjskiej lat 1917-1986. Uwzgl�dniaj�c powa�ne zmiany, zachodz�ce w literaturze rosyjskiej w drugiej po�owie lat 80., autor przeredagowa� wi�kszo�� hase� oraz wni�s� do nich wiele nowych fakt�w, ujawnionych w Rosji i na Zachodzie dopiero w owym czasie. Ponadto znacznie poszerzy� ramy czasowe zawartego w swym dziele materia�u obejmuj�c lata 1900-1991 i nadaj�c mu tytu� Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku. T� now� wersj� wzbogaci� o 151 hase�. Wiele z nich po�wi�ci� tw�rcom i zjawiskom literackim tzw. srebrnego wieku. Znaczn� cz�� nowych hase� stanowi� biogramy tw�rc�w represjonowanych, dot�d na og� ma�o znanych (m.in. A. Alwinga, D. Andriejewa, A. Barkowej, J. Wozniesienskiej, O. Wo�kowa, B. Lifszyca), pisarzy emigracyjnych, pomini�tych w wydaniach poprzednich (O. Iljinski, P. Krasnow, W. Krejd, M. Kreps, L. �osiew, I. �ukasz, N. Re-rich, F. Stiepun, I. Surguczow), a tak�e przedstawicieli wsp�czesnej awangardy rosyjskiej (O. Bieszenkowska, I. Cholin, W. Niekrasow, O. Ochapkin, D. Prigow, J. Satunowski). W��czy� te� nowe has�a rzeczowe informuj�ce o wa�nych czasopismach i almanachach, takich jak "Litieratumyj Kurjer", "Ogoniok", "Rubie�", "Tarusskije Stranicy", organizacjach tw�rczych (np. Czurajewka) oraz niezwykle cenne, bogate w faktografi� szkice dotycz�ce pierie-strojki oraz tematu "Religia i literatura". Leksykon literatury rosyjskiej XX wieku W. Kasacka zawiera 747 hase� osobowych i 110 rzeczowych. Struktura poszczeg�lnych z nich jest podobna jak w poprzednich wydaniach. Ka�de has�o imienne posiada cz�� biograficzn�, charakterystyk� tw�rczo�ci pisarza oraz bibliografi�, z�o�on� z trzech wyodr�bnionych graficznie komponent�w sk�adowych: kompendi�w zawieraj�cych dane o autorze, wykazu publikacji jego dzie� oraz literatury przedmiotu. Podobnie skonstruowane s� r�wnie� has�a rzeczowe. Zapoznaj� one najpierw z okre�lonym zjawiskiem literackim lub terminem, wyja�niaj� jego genez�, a nast�pnie okre�laj� najbardziej charakterystyczne w�a�ciwo�ci oraz miejsce i rang�. �yciorysy i droga tw�rcza pisarzy podane s� przez Kasacka w lakonicznej, maksymalnie skondensowanej formie. Zawieraj� niezwykle bogate, cz�sto dot�d nie znane fakty o czasie i miejscu zamieszkania poszczeg�lnych autor�w, o ich pochodzeniu, wykszta�ceniu, rozwoju literackim, przynale�no�ci do organizacji politycznych i gremi�w tw�rczych, a tak�e o pobycie na emigracji, w �agrach, na zes�aniu, o pe�nionych funkcjach i posiadanych odznaczeniach. Kolejno�� przytaczania tych danych jest w zasadzie identyczna, mimo to nie wyczuwa XII si� �adnego schematyzmu czy monotonii, charakterystycznych dla wielu sowieckich wyda� encyklopedycznych tego typu. Ukazuj�c dzieje �ycia ka�dego autora, Kasack eksponuje najbardziej znacz�ce fakty i wydarzenia, maj�ce bezpo�redni wp�yw na ich los, �wiatopogl�d czy dzia�alno�� i kszta�tuj�ce w jakiej� mierze oblicze literackie odr�bnych tw�rc�w. Przy tym, �ci�le przestrzegaj�c deklarowanej we wst�pie zasady prawdziwo�ci, obiektywizmu i sprawiedliwo�ci, nie pomija r�wnie� "wstydliwych" fakt�w �ycia i postawy autor�w, sygnalizuj�c przyk�ady ich moralnych i tw�rczych upadk�w. Informuj�c o represjach, jakie dotkn�y �rodowiska literackie w latach sowieckiego re�imu, m�wi nie tylko o przejawach ludzkiej godno�ci, odwagi i mi�osierdzia (zob. m.in. has�a po�wi�cone L. Czukowskiej, W. Ka-wierinowi, K. Paustowskiemu i A. So��enicynowi), lecz r�wnie� o ma�oduszno�ci, zaprza�stwie, karierowiczostwie pisarzy, kt�rzy, jak np. J. Bondariew, E. Jewtuszenko, K. Simonow, M. Szo�ochow, dla w�asnej wygody i korzy�ci szli na kompromis ze swoim powo�aniem i sumieniem. Dzi�ki owej wielo�ci punkt�w widzenia, bogactwu materia�u faktograficznego tw�rcze i indywidualne cechy prezentowanych pisarzy przybieraj� w Leksykonie wyra�nie zaakcentowane specyficzne zabarwienie, a ka�de kolejne has�o czyta si� z nies�abn�cym zainteresowaniem. Charakterystyka tw�rczo�ci poszczeg�lnych autor�w w has�ach imiennych Leksykonu zajmuje najwi�cej miejsca. Odznacza si� ona du�� wnikliwo�ci�, a jednocze�nie zwi�z�o�ci� sposobu prezentacji, opartego jak gdyby na konstruktywistycznej zasadzie "gruzofikacji" i ca�kowicie podporz�dkowanego ukazaniu najwa�niejszych w�a�ciwo�ci tw�rczo�ci prezentowanego pisarza, specyfiki jego maniery artystycznej i miejsca w procesie historycznolite-rackim. Podstawowym miernikiem warto�ci i znaczenia ka�dego tw�rcy staj� si� dla W. Ka-sacka jego mo�liwo�ci kreacyjne, artyzm i bogactwo duchowe jako wyr�niki prawdziwego talentu. Opieraj�c si� na tych �ci�le przestrzeganych w Leksykonie kryteriach, poddaje on zdecydowanemu przewarto�ciowaniu utarte w sowieckich i zachodnich opracowaniach s�dy i opinie, chc�c bez uprzedze�, nale�ycie oceni� ka�dego tw�rc�. W imi� owego obiektywizmu i sprawiedliwo�ci autor Leksykonu zrzuca z piedesta��w niekt�rych idoli pisarskich (A. Fadiejew, N. Ostrowski, M. Szo�ochow), dyskredytuje tw�rczo�� literackich urz�dnik�w, takich jak A. Iwan�w, W. Koczetow, P. Pawlenko, S. Sartakow, W. Stawski, gromi licznych grafoman�w, kt�rzy zape�nili p�ki sowieckich ksi�gar� i bibliotek prymitywnymi tendencyjnymi utworami i nies�usznie dost�pili wysokich zaszczyt�w i godno�ci. Obiektywnie i przekonuj�co na�wietla W. Kasack r�wnie� tw�rczo�� pisarzy emigracyjnych wszystkich trzech "fal". Wyb�r nazwisk autor�w jest tu szczeg�lnie reprezentatywny i r�norodny. Opr�cz wybitnych, najcz�ciej wymienianych tw�rc�w, takich jak J. Brodski, I. Bunin, M. Cwietajewa, D. Miere�kowski, W. Nabokow, A. Riemizow, A. So��enicyn, I. Szmielow i B. Zajcew, W. Kasack wprowadza do Leksykonu kilkudziesi�ciu innych, nie mniej ciekawych i znacz�cych, a przy tym prawie nie znanych w Polsce autor�w, m.in. G. Gazdanowa, W. Korwina-Piotrowskiego, W. Piereleszyna, B. Pop�awskiego, W. Smole�skiego (pierwsza fala emigracji), I. Je�agina, D. Klonowskiego, S. Maksimowa, B. Narcysso-wa, W. Sinkiewicz (druga), J. Aleszkowskiego, A. Amairika, D. Bobyszewa, I. Ratuszynsk�, S. Jurjenena (trzecia). W wyniku tego rosyjska literatura emigracyjna po raz pierwszy ujawnia si� w ca�ym bogactwie i r�norodno�ci. Dopiero teraz wida�, jak powa�nie dope�nia ona obraz literatury rosyjskiej XX wieku. Wiele uwagi po�wi�ca W. Kasack tw�rcom, kt�rzy stali si� ofiarami sowieckiego re�imu, jak A. Achmatowa, I. Babel, M. Bu�hakow, J. Dombrowski, N. Klujew, O. Mandelsztam, B. Pilniak, A. Platon�w, W. Sza�amow, M. Zoszczenko i wielu innym, wobec kt�rych w by�ym ZSRR przez d�ugie lata stosowano najr�norodniejsze formy represji i szykan. Analiza XIII tw�rczo�ci ��czy si� w tym wypadku z nie ukrywanym wsp�czuciem i atencj�, jak� okazuje W. Kasack tym wybitnym pisarzom, kt�rzy w najtrudniejszych latach terroru pozostali wierni swemu powo�aniu i ratowali honor literatury rosyjskiej, podporz�dkowanej w�wczas dora�nym zadaniom propagandowym i ograniczonej sztywnymi zasadami realizmu socjalistycznego. Materia�, zamieszczony w biogramach, znacznie poszerzaj� has�a rzeczowe, zawieraj�ce charakterystyk� periodyk�w literackich, stowarzysze� tw�rczych i wydawnictw, odznaczaj�ce si� du�� warto�ci� poznawcz� i komunikatywno�ci� relacji. Najwi�ksze jednak zainteresowanie wzbudzaj� szkice dotycz�ce cenzury, emigracji, realizmu socjalistycznego, rehabilitacji czy teorii bezkonfliktowo�ci, nasycone bogatym materia�em faktograficznym, wnikliw� analiz� dokument�w, zjawisk i po raz pierwszy tak dobitnie i sugestywnie na�wietlaj�ce specyfik� �ycia literackiego w ZSRR w okresie trwaj�cego przez kilka dziesi�cioleci partyjne- -administracyjnego ucisku i represji. Szczeg�owo zapoznaj� one z formami stosowanych �rodk�w i kar, zawieraj� skrupulatnie zebrane liczby i wykazy imienne tw�rc�w, kt�rzy ucierpieli na skutek �wczesnego bezprawia. Niniejsza wersja Leksykonu literatury rosyjskiej XX wieku nie jest dok�adn� kopi� wydania niemieckiego. W porozumieniu z autorem i za jego aprobat� wiele hase� znacznie przeredagowa�em, usuwaj�c zauwa�one nie�cis�o�ci, a tak�e w��czaj�c nowe fakty (daty, utwory, opracowania) pochodz�ce z ostatnich lat. Dzi�ki temu ramy czasowe przedstawionego materia�u s� nieco szersze ni� w wersji niemieckiej i obejmuj� lata 1900-1996. Rozbudowa�em te� bibliografi�, do kt�rej na wniosek autora w��czy�em polskie przek�ady literatury rosyjskiej XX wieku oraz po�wi�con� jej literatur� przedmiotu, tylko okazjonalnie notowan� w wydaniu niemieckim. Mam nadziej�, �e dokonane poprawki podnios� warto�� u�yteczn� prezentowanego Leksykonu, niezwykle cennego, najpe�niejszego jak dot�d i kompetentnie sporz�dzonego kompendium historii literatury rosyjskiej XX wieku, ukazanej bez niedom�wie� i upi�ksze�, w ca�ej jej z�o�ono�ci, dramatyzmie i wielko�ci. Wroc�aw 1995 Bronis�aw Kodzis Spis �r�de� bio- i bibliograficznych Brown D. Brown E. BRP76, BRP91 Drawicz Eliasberg EmR Fo FV Holthusen HRL Ka85 Ka91 Ka94 KaKl Ki KLE KLFG LE LES Luther MERSL MSPNE Ni RD Re RN RP89, RP92, RP94 RP90 Deming Brown, Soviet Russian Literatur� si�ce Stalin, New York 1978 Edward Brown, Russian Literatur� si�ce the Reyolution, wyd. 2, New York 1982 Bibliografia rusycystyki polskiej, Warszawa 1976 i 1991 Andrzej Drawicz, Literatura radziecka 1917-1967, Warszawa 1968 Aleksander Eliasberg, Russische Literaturgeschichte in Eimelportrats, Miinchen 1925 L'Emigration Russe, Paris 1988 L. A. Foster, Bibliography of Russian Emigre Literatur� 1918-88, t. 1-2, Boston 1970 Bosiljka Stevanovic, Vladimir Wertsman, Free Yoices m Russian Literatur� 1950-1980. A Bio-Bibliographical Guide, red. A. Sumerkin, New York 1987 Johannes Holthusen, Russische Literatur im 20. Jahrhundert, Miinchen 1978 Handbook of Russian Literatur�, red. W. Terras, London-New Haven 1985 Wolfgang Kasack, Russische Literatur des 20. Jahrhunderts in deutscher Sprache. 350 Kurzrezensionen von Ubersetzungen 1976-1983, Miinchen 1985 Wolfgang Kasack, Russische Literatur des 20. Jahrhunderts in deutscher Sprache. 450 Kurzrezensionen von Ubersetzungen 1984-1990, Miinchen 1991 Wolfgang Kasack, Russische Autoren in Eimelportrats, Stuttgart 1994 Wolfgang Kasack, Die Klassiker der russischen Literatur. Die grofien Autoren vom 18. bis 20. Jahrhundert, Diisseldorf 1986 Kinders neues Literaturlexikon, t. 1-20, Miinchen 1989-1992 Kratkaja litieratumaja encyk�opiedija, t. 1-9, Moskwa 1962-1978 Kritisches Lexikon �ur fremdsprachigen Gegenwartsiiteratur, Gotingen 1983 i nast. Litieratumaja encyk�opiedija, t. 1-9, 11, Moskwa 1929-1937, przedruk Ann Arbor 1949, t. 10, Miinchen 1991 Litieratumyj encyk�opiediczeskij s�owar', Moskwa 1987 Arthur Luther, Geschichte der russischen Literatur, Leipzig 1924 The Modem Encyclopedia of Russian and Soviet Literatures, t. 1-9, red. H. B. Weber, Gulf Breeze 1977-91 Maty s�ownik pisarzy narod�w europejskich ZSRR, Warszawa 1966 Russkaja litieratura ot simwolizma do naszych dniej, red. E. F. Nikitina, Moskwa 1926 Das russische Drama, red. B. Zelinsky, Diisseldorf 1982 E. ReiBner, Das russische Drama der achziger Jahre, 1992 Die russische Novelle, red. B. Zelinsky, Diisseldorf 1986 Russkije pisatieli 1800-1917, t. l (A-G), wyd. "Sowietskaja Encyk�opiedija", Moskwa 1989; t. 2 (G-K), wyd. "Bolszaja Rossijskaja Encyk�opiedija", Moskwa 1992; t. 3 (K-M), Moskwa 1994 Russkije pisatieli. Bibliograficzeskij slowar', t. 1-2, wyd. "Proswieszczenije", Moskwa 1990 RP RSPP RSPPo Segel Slonim Ssachno Steininger Struve TE Wy75, Wy82 Der mssische Roman, red. B. Zelinsky, Dusseldorf 1979 Russkije sowietskije pisatieli. Prozaiki. Bibliograficzeskij ukazatiel, t. 1-7, Leningrad 1959-72 Russkije sowietskije pisatieli. Poety. Bibliograficzeskij ukazatiel, t. 1-12, Moskwa 1977 i nast. H. B. Segel, Twenthieth-Century Russian Drama. From Gorky to the Present, New York 1979 Mark Slonim, Die SowjetUteratur, Stuttgart 1972 Helen v. Ssachno, DerAufstand der Person. Sowjetliteratur seit Stalins Tod, Berlin 1965 Alexander Steininger, Literatur und Politik in der Sowjetunion nach Stalins Tod, Wiesbaden 1965 Gleb Struve, Geschichte der Sowjetliteratur, Munchen 1957 Tieatralnaja encyktopiedija, Moskwa 1961 G. Wytrzens, Bibliographie der russischen Auloren und anonymen Werke, FfM 1975 i 1982 Spis skr�t�w A� anonim. ASRR bibliogr. BLTN CanSlP CMRS Cze-ka Czis�a Daugawa Di. Dietskaja Lit. Diss. DN Dram. socz. Dwadcat' Dwa Dz. Echo FAZ FfM Gnozis GPU Grani gub. GU�ag Akademia Nauk anonimowo Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka bibliografia Biuletyn Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Warszawa Canadian Slavonic Papers, Ottawa Cahiers du Monde Russo et Sovietique, Paris Czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej i sabota�em (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucj� i Sabota�em) Czis�a, czasopismo, Paris 1930-1934 Daugawa, czasopismo, Ryga Dialog, miesi�cznik. Warszawa Dietskaja Litieratura, miesi�cznik, Moskwa dysertacja Dru�ba Narod�w, miesi�cznik, Moskwa Dramaticzeskije soczmienija (dramaty) Dwadcat' Dwa, czasopismo, Tel Aviv dzie�a Echo, czasopismo, Paris 1978-1980,1984 i nast. Frankfurter Allgemeine Zeitung Frankfurt nad Menem Gnozis, czasopismo, New York Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije (Pa�stwowy Zarz�d Polityczny) Grani, czasopismo, FfM 1946 i nast. gubernia G�awnoje uprawlenije �agieriej (Zarz�d G��wny Oboz�w) XVI I� ILit. hbr. Izbr. proizw. Izw. JR Ju. Jug ROSTA KC KGB kn. koi. red. kom. red. Komsom. Pr. Kont. Kowczeg KPP KPZR LG Lit. Lit. Azierbajd�an Lit. Gruzija Lit. i Sowr. Lit. Kritik Lit. Moskwa Lit. Mysi Lit. Nasiedstwo Lit. na Sw. Lit. Sowr. Lit. Uczoba LMN LMR LO LR MChAT MIFLI ML Mo�. Gw. Mosty MTS Nasz Sowr. NEP NKWD NM NRL NRS n. st. Instytut Literacki im. M. Gorkiego w Moskwie Inostrannaja Litieratura, czasopismo Izbrannoje (wyb�r) Izbrannyje proizwiedienija (utwory wybrane) Izwiestija, gazeta J�zyk Rosyjski, dwumiesi�cznik, Warszawa Junost', miesi�cznik, Moskwa Jug Rossijskoje tielegrafnoje agientstwo (Rosyjska Agencja Telegraficzna Po�udnie) Komitet Centralny Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti (Komitet Bezpiecze�stwa Pa�stwa) kniga (ksi�ga) kolegium redakcyjne komitet redakcyjny Komsomolskaja Prawda, gazeta, Moskwa Kontinient, czasopismo, Paris 1974-1991, Moskwa 1991- Kowczeg, czasopismo, Paris 1978-1981 Komunistyczna Partia Polski Komunistyczna Partia Zwi�zku Radzieckiego Litieraturnaja Gazieta, tygodnik, Moskwa Literatura przedmiotu Litieraturnyj Azierbajd�an, czasopismo, Baku Litieraturnaja Gruzija, czasopismo, Tbilisi Litieratura i Sowriemiennost', almanach Litieraturnyj Kritik, miesi�cznik, Moskwa Litieraturnaja Moskwa, almanach Litieraturnaja Mysi, czasopismo Litieraturnoje Nasiedstwo, seria wydawnicza Literatura na �wiecie, miesi�cznik. Warszawa Litieraturnyj Sowriemiennik, Munchen Litieraturnaja Uczoba, dwumiesi�cznik, Moskwa Lubelskie Materia�y Neofilologiczne, Lublin Le Monde Russe, czasopismo, Paris Litieraturnoje Obozrienije, miesi�cznik, Moskwa Litieraturnaja Rossija, tygodnik, Moskwa Moskowskij Chudo�estwiennyj akadiemiczeskij tieatr (Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki) Moskowskij institut fi�osofii, litieratury i istorii (Moskiewski Instytut Filozofii, Literatury i Historii) Miesi�cznik Literacki, czasopismo. Warszawa Mo�odaja Gwardija, miesi�cznik, Moskwa Mosty, almanach, Miinchen 1958-70 Maszynno-traktornaja stancyja (Pa�stwowy O�rodek Maszyn Rolniczych, POM) Nasz Sowriemiennik, miesi�cznik, Moskwa Nowaja ekonomiczeskaja politika (Nowa polityka ekonomiczna) Narodnyj komissariat wnutriennich diet (Ludowy Komisariat Spraw Wewn�trznych) Nowyj Mir, miesi�cznik, Moskwa Neue Russische Literatur, Salzburg 1978-83 Nowoje Russkoje S�owo, gazeta, New York 1910 i nast. nowy styl NY NZZ N� OBu. OPOJAZ Opyty OrfSlP PH PL Potn. sobr. socz. Po�n. sobr. stich. PR PT Raduga RAPP red. red. nacz. RES RFSRR RL RLJ RLT RM RND WSP (Krak�w) RND WSP (Rzesz�w) ROSTA RSDRP RSL Ru�. Lit. Ru�. Riecz Ru�. Spotk. Ru�. Zap. ScSl. SEEJ SEER SiM WSP (Zielona G�ra) Sint. SK SIO SIWr. Sobr. drani, proizw. Sobr. socz. Sobr. stich. Sobr. stichow Socz. Sowr. Sowr. Dram. Sowr. Zap. SR SRP Strielec New York Neue Ziircher Zeitung, Zurich Nowyj �urna�, czasopismo, New York 1942 i nast. Osteuropa, czasopismo, Stuttgart, Aachen Obszczestwo izuczenija poeticzeskogo jazyka (Towarzystwo do Bada� J�zyka Poetyckiego) Opyty, czasopismo, New York 1953-57 Oxsford Slavonic Papers Przegl�d Humanistyczny, miesi�cznik. Warszawa Pami�tnik Literacki, kwartalnik, Wroc�aw Po�noje sobranije soczinienij (Dzie�a zebrane) Potnoje sobranije slichotworienij (Poezje zebrane) Przegl�d Rusycystyczny, kwartalnik. Warszawa Pami�tnik Teatralny, kwartalnik, Warszawa Raduga, czasopismo, Tallinn Rossijskaja assocyacyja proletarskich pisatielej (Rosyjska Asocjacja Pisarzy Proletariackich) redaktor, redakcja redaktor naczelny Revue des etudes Slaves, Paris Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka Russian Literatur�, Amsterdam, Den Haag, Paris Russian Language Journal Montreal, Michigan Russian Literatur� Triquarterly, Ann Arbor Russkaja Mysi, tygodnik, Paris 1946 i nast. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie Rossijskoje tielegrafnoje agientstwo (Rosyjska Agencja Telegraficzna) Rossijskaja sacya�-demokraticzeskaja raboczaja partija (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, SDPRR) Rusycystyczne Studia Literackie, Katowice Russkaja Litieratura, kwartalnik, Leningrad Russkaja Riecz, dwumiesi�cznik, Moskwa Rusycystyczne Spotkania Kieleckie, Kielce 1980 Russkije Zapiski, czasopismo, Paris 1937-39 Scando-Slavica. Copenhagen The Slavic and East European Journal, Los Angeles The Slavonic and East European Review, London Studia i Materia�y WSP w Zielonej G�rze Sintaksis, czasopismo, Paris 1978 i nast. Studia Kieleckie, kwartalnik. Kielce Slavia Orientalis, kwartalnik, Warszawa Slavica Wratislaviensia, Wroc�aw Sobranije dramaticzeskich proizwiedienij (Zbi�r utwor�w dramatycznych) Sobranije soczinienij (Dzie�a zebrane) Sobranije stichotworienij (Poezje zebrane) Sobranije stichow (Zbi�r wierszy) Soczinienija (Dzie�a) Sowriemiennik, Toronto 1960 i nast. Sowriemiennaja Dramaturgija, czasopismo, Moskwa Sowriemiennyje Zapiski, czasopismo, Paris Slavic Review, Baltimore, Maryland Studia Rossica Poznaniensia, Pozna� Strielec, czasopismo, Montgeron i Jercey City 1984 i nast. XVIII sz TASS TW Tw. WAAP WAPP WGIK Wiestnik MU Wiestnik RChD WKP(b) WOChR WOKS Wola Rossii Wopr. Lit. Wozdusznyje Puti Wozr. Wr. i My WSChW WSI. WSI� WSUb. Wstrieczi l Wstrieczi 2 wyd. YMCA ZNUJ ZNU� ZNWH UGd. ZN WSP (Opole) ZP ZRL ZS1. ZSIPh. ZSRR � Siiddeutsche Zeitung, Munchen � Tielegrafnoje agientstwo Sowietskogo Sojuza (Agencja Telegraficzna Zwi�zku Radzieckiego) � Trietja Wo�na, czasopismo, Paris, Montgeron 1976 i nast., od 12. 1982 Paris i New York � Tw�rczo��, miesi�cznik, Warszawa � Wsiesojuznoje agientstwo po awtorskim prawam (Wszechzwi�zkowa Agencja Praw Autorskich) Wsiesojuznaja assocyacyja proletarskich pisatielej (Wszechzwi�zkowa Asocjacja Pisarzy Proletariackich) Wsiesojuznyj gosudarstwiennyj institut kiniematografii (Wszechzwi�zkowy Pa�stwowy Instytut Kinematografii) � Wiestnik Moskowskogo uniwiersitieta, dwumiesi�cznik Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwi�enija, czasopismo, Paris 1924 i nast. Wsiesojuznaja Kommunisticzeskaja partija (bolszewik�w). Wszechzwi�zkowa Komunistyczna Partia (bolszewik�w) Wojenizirowannaja ochrana (Ochrona zmilitaryzowana) Wsiesojuznoje obszczestwo kulturnoj swiazi s zagranicej (Wszechzwi�zko-we Towarzystwo Kontakt�w Kulturalnych z Zagranic�) Wola Rossii, czasopismo, Praha 1924 i nast., od 1927 Paris Woprosy Litieratury, miesi�cznik, Moskwa Wozdusznyje Puti, almanach, New York 1959-67 Wozro�dienije, czasopismo, Paris 1949-74 Wriemia i My, dwumiesi�cznik, Tel Aviv, New York 1975 i nast. Wsiesojuznaja sielskochoziajstwiennaja wystawka (Wszechzwi�zkowa Wystawa Rolnicza) Die Welt der Slaven, Berlin, Koln, Wien, od 1977 Munchen Wiener Slawistischer Almanach, Wien Wiener Slavistisches Jahrbuch, Wien, Koln, Graz Wstrieczi, miesi�cznik, Paris 1934 Wstrieczi, almanach, Philadelphia 1983 i nast. wydanie Young Men's Christian Association (Chrze�cija�skie Stowarzyszenie M�odzie�y M�skiej) Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego, Warszawa-Krak�w Zeszyty Naukowe Uniwersytetu ��dzkiego, ��d� Zeszyty Naukowe Wydzia�u Humanistycznego Uniwersytetu Gda�skiego Zeszyty Naukowe WSP w Opolu Zwi�zek Pisarzy Zagadnienia Rodzaj�w Literackich, ��d� Zeitschrift flir Slawistik, Berlin (Wschodni) Zeitschrift fur Slavische Philologie, Heidelberg Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich A ABRAMOW Fiodor Aleksandrowicz, 29.2. 1920 Wierko�a (obw. archangielski) - 14.5. 1983 Leningrad, pisarz. Urodzi� si� w rodzinie ch�opskiej. Od 1938 by� studentem wydzia�u filologicznego Uniwersytetu Lenin-gradzkiego. Bra� udzia� w II wojnie �wiatowej, od 1945 nale�a� do partii, w 1951 obroni� prac� doktorsk� o Szo�ochowie i zosta� nauczycielem akademickim. W 1956-60 by� kierownikiem katedry literatury sowieckiej UL, od 1960 zaj�� si� wy��cznie dzia�alno�ci� literack�. Mieszka� w Leningradzie. Od 1949 na �amach prasy drukowa� swe szkice krytycznoliterackie. Najwi�ksz� uwag� zwr�ci� artyku� A. Ludi ko�choznoj dieriewni w poslewojennoj prozie 1954 (Ludzie wsi ko�chozowej w powojennej prozie) wywo�uj�cy burzliwe protesty dogmatycznie usposobionych krytyk�w (m.in. A. Surkowa). W tym artykule, typowym dla pierwszych lat po �mierci Stalina, krytykuje A. wyidealizowane, upi�kszone ukazywanie rzeczywisto�ci wiejskiej w sowieckiej literaturze, dalekie od realnych problem�w. Jego uwagi wywo�a�y ostry sprzeciw ZP. Po XXII zje�dzie KPZR w reporta�u Wokrugda oko�o 1963 (W k�ko to samo) zaapelowa� A. o godziwe op�acanie dni�wki ko�cho�nika, a tak�e pot�pi� w�adz� za ograniczanie jego wolno�ci i prawa do posiadania dowodu osobistego. Owe zarzuty spowodowa�y wykluczenie A. ze sk�adu redakcji miesi�cznika "Miewa". W swej prozie pisarz przedstawi� �ycie wsi ko�chozowej z maksymaln� bezpo�rednio�ci� i szczero�ci�. Kontynuacj� jego pierwszej powie�ci pt. Bratja i siostry 1958 (Bracia i siostry), m�wi�cej o �yciu pewnej pomocnej wsi rosyjskiej w czasie wojny, by�y nast�pne -Dwie zimy i tri leta (Dwie zimy i trzy lata) oraz Pu-ti-pierieputja 1973 (Drogi i rozdro�a, 1977). W tym epickim cyklu, wydanym w 1974 pod tytu�em Priasiiny (Prias�inowie), a nast�pnie poszerzonym o powie�� Dom 1978 (wyd. poi. 1981) i maj�cym posta� tetralogii, A. prawdziwie i szczeg�owo (mimo interwencji cenzury - por. J. Klepikowa) przedstawi� ci�k� dol� rosyjskiego ch�opa w czasie wojny oraz w latach powojennych. Akcja tego cyklu powie�ciowego obejmuje kilka dziesi�cioleci i koncentruje si� we wsi Piekaszyno. Ca�y utw�r przesi�kni�ty jest wiar� w rdzenn�, autentyczn� moc duchow� ch�opstwa rosyjskiego, nie ulegaj�cego ani wrogowi zewn�trznemu, ani panosz�cym si� urz�dnikom partyjnym. W 1975 powie�� zosta�a wyr�niona nagrod� pa�stwow�. Pr�cz tego A. pisa� opowiadania i opowie�ci o tematyce wiejskiej, zamieszczane na �amach miesi�cznik�w "Zwiezda", "Niewa" i "Nowyj Mir". "Jego proza odznacza si� zwi�z�o�ci� i wyrazisto�ci� narracji, jest ona zape�niona realnymi, znakomicie wychwyconymi szczeg�ami codziennego wiejskiego �ycia" (D. Brown). A. wybiera z regu�y otwarte fina�y, unikaj�c w swych utworach schematycznych, p�ytkich rozwi�za� �yciowych kolizji, typowych dla utwor�w, napisanych wed�ug norm "* realizmu socjalistycznego. Opowiadania, pochodz�ce z osobistego archiwum pisarza, a opublikowane w okresie "* pieriestrojki, ukazuj� najbardziej dramatyczne epizody �ycia w ZSRR. ACHMADULINA Bella BRP76, BRP91, HRL, Ka91, Ki, KLE, KLFG, LES, RSPP7, Wy75, Wy82. Dz.: Ludi kotchoznoj dieriewni w poslewojennoj prozie, NM 1954. 4; Blezotcowszczina, 1962; Wo-krugda oko�o, Niewa 1963. l; Posledniaja ochota, 1973; Dieriewiannyje koni, 1978; Priasiiny. Ro-man-tietra�ogija, 1979; �arkim letom, 1984; Czem �ywiom-kormiinsia, 1986; Opowiadania: Nasz Sowr. 1987. 3; Ogoniok 1988. 9; Pojezdka w pro-sz�oje, NM 1989. 5. Izbr. w 2-ch tt., 1975; Sobr. socz. w 3-ch tt., 1980-82; w 6-ti tt., 1990-. Lit.: W. �akszyn, NM 1961. 5; L. Rachmanow, Moskwa 1969. 6; J. Andriejew, Niewa 1973. 3; B. Pankin, LO 1975. 5 i DN 1979.12; J. Klepikowa, Wr. i My 1978. 35; I. Zo�otusskij, NM 1981. 9 i 1986; I. Diedkow, Wopr. Lit. 1982. 7; F. Kuznie-cow, NM 1985. 6; W. Wasiljew, Nasz Sowr. 1987. 3; W. Krupin, Grani 1988.147; S. Galimow, 1989; G. Goryszyn, Zwiezda 1990. 3. ACHMADULINA Bella (w�a�c. Izabella Achatowna), 10.4.1937 Moskwa, poetka i t�umaczka. Wywodzi si� ze zrusyfikowanych W�och�w oraz - ze strony ojca - z Tatar�w. Uko�czy�a I� (1960). Ju� publikuj�c swe pierwsze wiersze w periodykach literackich wypowiedzia�a niezwyk�y w �wczesnej sytuacji pogl�d na temat sztuki, kt�rej zadaniem, jak s�dzi, jest "nie dostarczanie ludziom rozrywki, lecz cierpie�" (Komsom. Pr. 1957. 28.4). Jej pierwszy tomik poezji ukaza� si� w 1962. A. by�a pierwsz� �on� J. Jewtuszenki, p�niej wysz�a za m�� za J. Nagibina. Du�e uznanie, jakie zyska�a jej apolityczna, doskona�a pod wzgl�dem formalnym liryka, zadecydowa�o o w��czeniu kilku wierszy A. do wydawanego przez "" Sa-mizdat czasopisma "Sintaksis" (1959-60) oraz o publikacji tomiku jej poezji w wydawnictwie emigracyjnym "Posiew" (1968). W nast�pnym roku w ZSRR ukaza� si� drugi zbiorek wierszy A. pt Uroki muzyki (Lekcje muzyki). W ZSRR opinie o jej tw�rczo�ci przez d�ugi czas by�y podzielone: obok wypowiedzi pe�nych zachwytu pojawia�y si� suche, wstrzemi�liwe uwagi, formu�owane przez dogmatycznie my�l�cych krytyk�w. Mocne wi�zy ��cz� A. z Gruzj�. Jej zbiorek Sny o Gruzii 1979 (Sny o Gruzji) opr�cz w�asnych utwor�w zawiera tak�e eseje oraz przek�ady wierszy poet�w gruzi�skich. W 1979 A. wzi�a udzia� w przygotowaniu almanachu literackiego "* Mietropol. "* Pieriestroj-ka umo�liwi�a jej wydanie utwor�w zatrzymanych przez cenzur�, m.in. wierszy o tre�ci religijnej. Mieszka w Moskwie. Poezja -to wed�ug A. wyra�anie swej duszy, spotkanie wewn�trznego "ja" poety ze �wiatem najnowszych (magnetofon, samolot) i tradycyjnych (�wieca, dom przyjaciela) poj�� i zjawisk. Wszystko, w tym r�wnie� nieznacz�cy szczeg�, mo�e sta� si� bod�cem jej natchnienia, pobudzi� �mia�� fantazj�, przywo�uj�c� nieoczekiwane obrazy, zmy�lone, nie mieszcz�ce si� w konkretnym czasie wydarzenia. Ka�de zjawisko przyrody mo�e u niej przybra� posta� uduchowion� i symboliczn� (Skazka o do�die, 1964. Bajka o deszczu). "�wiat zaczyna si� od s�owa, j�zyk - to nie �rodek, nie chwyt, lecz istnieje niezale�nie: �wie�e zestawienie s��w ma ba�niow� zdolno�� tworzenia nowej realno�ci" (Slonim). A. urozmaica swoj� leksyk� i sk�adni� si�gaj�c po archaizmy, kt�re ��czy ze wsp�czesn� mow� potoczn�. Nowe, niezwyk�e u�ycie okre�lonych wyraz�w pozwala im w kontek�cie odzyska� pierwotny sens. Nie statyczno��, lecz dynamika okre�la rytm wierszy A., kt�rych "zab�jcz� szybko��" podziwia� A. Wo-zniesienski (Nas mnogo..., 1964. Nas wielu). �mia�e, czasami prowokuj�ce asonanse ��cz� poszczeg�lne jej wersy ("ce��ofanie - ce�owa-li", "korolewa - kawalery", "igriek - irod"). Pocz�tkowo udzia� eksperymentu w utworach A. by� bardziej znacz�cy ni� u wi�kszo�ci �wczesnych