Stanis�aw Stabry�a Mitologia grecka i rzymska s�ownik szkolnyWst�p S�ownik szkolny. Mitologia grecka i rzymska jest przeznaczony przede wszystkim dla m�odzie�y szkolnej, ale mo�e by� tak�e przydatny starszym Czytelnikom, kt�rych interesuj� opowie�ci o bogach i bohaterach staro�ytnej Grecji i Rzymu. Mity greckie i rzymskie towarzysz� kulturze europejskiej, jej sztuce i literaturze od zarania wiek�w a� do czas�w najnowszych. Wci�� poszukuje si� odpowiedzi na pytania: czym jest mit, jak powsta�, jak� rol� odgrywa� w �yciu staro�ytnych i jakie ma znaczenie dzisiaj. Slownik, cho� jest zbiorem takich w�a�nie opowie�ci, nie odpowiada wprost na te pytania, pozostawiaj�c je do przemy�lenia Czytelnikom. G��wnym celem autora by�o napisanie dla uczni�w szk� ponadpodstawowych i starszych klas szk� podstawowych przewodnika, kt�ry by�by im pomocny w nauce literatury, historii czy plastyki, kiedy si� zetkn� z postaciami i w�tkami mitologicznymi. W literaturze polskiej istniej� dwa znakomite podr�czniki mitologii: Mitr Grek�w i Rzymian Wandy Markowskiej oraz Mitologia Jana Parandowskiego; opracowanie, kt�re autor oddaje m�odym Czytelnikom, jest pierwszym polskim nowoczesnym s�ownikiem mitologii greckiej i rzymskiej. Slownik zawiera w ogromnej wi�kszo�ci has�a osobowe, zar�wno w liczbie pojedynczej (np. Achilles, Ewander, Niobe), jak te� zbiorowe (np. Amazonki, harpie, Minyady); ponadto pewn� liczb� hase� rzeczowych (np. ambrozja, egida, Saturnalia). C)bj�to�e poszczeg�lnych hase� ma, w intencji autora, odpowiada� popularno�ci danej postaci czy nazwy mitologicznej. Czytelnik znajdzie tu w zasadzie g��wne wersje mit�w; niekiedy jednak, szczeg�lnie w wypadku hase� d�u�szych, zosta�y zaznaczone wersje mniej znane lub p�niejsze. Wiele hase� zawiera w cz�ci ko�cowej informacje na temat "�ycia" danej postaci czy motywu mitologicznego w literaturze i sztuce. Autor stara� si� zebra� przede wszystkim dzie�a powsta�e z inspiracji mitologicznej w okresie staro�ytno�ci, a tak�e wywodz�ce si� z polskiego kr�gu kulturowego. Zainteresowanym podaje r�wnie�, grupuj�c wedle rodzaju tw�rczo�ci, nazwiska artyst�w, czerpi�cych natchnienie z mitologii, reprezentuj�cych kultur� Europy od wczesnego �redniowiecza po lata osiemdziesi�te XX wieku. Wydaje si�, �e zebrane tu przyk�ady recepcji mit�w uu>g� by� szczeg�lnie u�yteczne w pracy szkolnej; dowodz� one r�wnie�, jak wielk� rol� odegra�a mitologia grecka i rzymska w formowaniu oraz rozwoju literatury i sztuki epok p�niejszych - a� po dzie� dzisiejszy. Po bardzo �cis�ej, ale koniecznej selekcji obszernego materia�u fabularnego, autor opracowa� ponad 1000 hase�, u�o�onych w porz�dku alfabetycznym, zawieraj�cych informacje niezb�dne do w�a�ciwego Wst�p rozumienia zjawisk literackich i artystycznych z kr�gu staro�ytnej i nowo�ytnej kultury europejskiej. Obok tytu�u has�a jest podany (w kwadratowym nawiasie) jego zapis w j�zyku greckim lub �aci�skim, ale je�li grecka czy �aci�ska Corma nie r�ni si� od zapisu w tytule has�a lub r�ni si� tylko akcentem, w�wczas jest zaznaczone jedynie, z kt�rego j�zyka �w wyraz pochodzi, np.; Megara ~gr.~ czy Aurora [�ac.]. Transkrypcja, wed�ug ustale� naukowc�w, jest zbli�ona do wymowy Grek�w i Rzymian. W SIotl~niku wyst�puj� te� has�a odsy�aczowe (bez tekstu) wskazuj�ce za pomoc� strza�ki (~) has�o, w kt�rym Czytelnik znajdzie om�wienie danego tematu. Odsy�acze w tekstach hase� zaznaczonc strza�k� (~) oznaczaj�, �e informacja o danym wyrazie znajduje si� w osobnym ha�le. L regu�y nie ma odsy�aczy do imion mitologicznych, poniewa� w zasadzie jest to s�ownik postaci, a ka�da (z ma�ymi wyj�tkami) posta� wyst�puj�ca w tek�cie ma swoje oddzielne has�o. Odsy�acze "zob." (zobacz) wskazuj� has�o, w kt�rym zamieszczono wiadomo�ci uzupe�niaj�ce, cz�sto dotycz�ce ikonografii b�d� bibliogrttlii. Na ko�cu Slomrriko znajduje si�, u�o�ony w porz�dku alfabetycznym, s�owniczek trudniejszych termin�w wyst�pya�cych w tekstach hase�. W .Slowniku, opr�cz skr�t�w wyraz�w has�owych (pierwsze litery), s� stosowane skr�ty wymienione w wykazie.Has�a po�wi�cone wa�niejszym postaciom zosta�y zilustrowane 130 rysunkami odzwierciedlaj�cymi tematyk� mitologiczn� antycznej rze�by, p�askorze�by, malarstwa wazowego i malarstwa �ciennego z Pomp�j�w i Herkulanum. Skr�ty czarnofig. czarnofigurowy czerwonofig. czerwonofigurowy czyt. czytaj fragm. fragment g�. g��wny, g��wnie gr. grecki �ac. �aci�ski m�. m�odszy n.c. naszej ery n.p.m. nad poziomem morza ok. - oko�o pd. po�udniowy, po�udnie pn. p�nocny, p�noc p.n.e. - przed nasz� er� poci. pocz�tek pol. polski po�. po�owa rzym. rzymski st. starszy �rodk. �rodkowy w�a�c. w�a�ciwie tzw. tak zwany w. wiek wg wed�ug wsch. wschodni. wsch�d zw. zwany zw�. zw�aszcza zuch. zachodni, zach�d A Abas [gr.]: 1. Kr�l Argos, syn Lynkcusa i Hypermestry, przodek Perseusza. Z ma��e�stwa z Aglaj� mia� dw�ch syn�w bli�niak�w: Akrizjosa i Projtosa, oraz c�rk� (domen�. 2. Syn Posejdona i nimfy Aretuzy, ojciec Chalkodonta i Kanetosa oraz protopla- sta i eponim eubejskiego ludu Abantyd�w. 3. Syn Melampusa, wnuk Amytaona, uchodz�cy za ojca wr�bity Idmona. Absyrtos -� Apsyrtos. Acca Larentia -~ Akka Larentia. Achates Mgr. AchGtcs], nieod��czny towarzysz i przyjaciel Eneasza w jego w�dr�wce do Italii po upadku --~ Troi; wg jednej z wersji mitu -- mia� zabi� Protesilaosa, pierwszego Greka, kt�ry wyl�dowa� na wybrze�u troja�skim. Acheloos [gr. Achel�o.s], najstarsze z gr. b�stw rzecznych; uwa�any za syna Okeanosa i Tethys (lub Hcliosa i Gai). Mia� dar zmieniania swej postaci (np. w byka, w potwory). Stoczy� walk� z Heraklesem o r�k� Dejaniry, c�rki kr�la Kalidonu, Ojneusa. Wed�ug mitu cztery nimfy, kt�re nie z�o�y�y mu nale�nych ofiar, zamieni� w wyspy Echinady (u uj�cia rzeki). Malarstwo: P. P. Rubens, J. Jordaens. Opera: A. Steffani. Achemenides [gr. Achaimc�nide,s], bohater III ksi�gi Encidy Wergiliusza i XIV ksi�gi Metarnor/�~ Owidiusza, nie znany mitologii gr.; wg obu poet�w czym. by� to Grek pozostawiony przez Odyseusza w kraju cyklop�w, p�niej zabrany przez Eneasza, w drodze do Italii. Acheron(t) [gr. Acherun], jedna z rzek �wiata podziemnego, przez kt�r� musia�y prze prawia� si� dusze ludzkie, aby dostzt� si� do krainy zmar�ych. Wed�ug mitu -- A. by� synem --. Ciai, skazanym na pozostawanic w Podziemiu, gdy� w czasie walki olimpijczyk�w z gigantami napoi� wycie�czonych gigant�w. A. sp�odzi� syna Askalafosa z nimf� ciemno�ci Orfne. Grecy identyfikowali A. z rzek� o tej samej nazwie w Epirze; w pewnym miejscu znika w g��bokiej szczelinie (zjawisko krasowe), by p�niej znowu wydosta� si� na powierzchni�, w pobli�u uj�cia; uwa�ano, �e cz�� jej biegu w szczelinie nale�y do �wiata podziemnego. Poezja pol.: M. Jastrun Acheron ( 1967). Achilles [gr. Aclrillou.s], syu kr�la Ftyi, Peleusa, i najs3awniejszej z Nereid, Tetydy. Wed�ug jednej z wersji mitu -- w dzieci�stwie matka wyk�pa�a go w wodach Styksu w celu uodpornienia przeciw ranom; jednak pi�ta, za kt�r� trzyma�a go w czasie k�pieli, nie zosta�a zahartowana ("pi�ta Achillesa"). Wychowawcy bohatera, centaur Chejron i Fojniks ( I ) nauczyli go pogardy dla bogactw, mi�o�ci do s�awy i umiej�tno�ci znoszenia cierpie�. Wed�ug lhady �iomera -- A. wyruszy� pod Troj� na ��danie Grek�w na czele pi��dziesi�ciu okr�t�w i oddzia�u Myrmidon�w. Matka wyjawi�a mu w�wczas jego przeznaczenie: d�ugie �ycie bez s�awy lub kr�tkie w s�awie; A. bez wahania wybra� �ycie kr�tkie, lecz s�awne. Wed�ug p�niejszej wersji Tetyda, chc�c ocali� A. od �mierci pod Troj�, ukry�a go, . w przebraniu dziewcz�cym, na dworze kr�la Lykomedesa w�r�d jego c�rek; A. zwi�za� si� z jedn� z nich, Dejdami� i mia� z ni� syna, Neoptolemosa. W trak 1 Admet cic pierwszej, nieudanej wyprawy A. dokona� wielu walecznych czyn�w, m.in. zrani� kr�la Myzji, Telefosa, oraz zdoby� kilka wysp i miast na wybrze�u Azji Mniejszej. Akcja Iliado Homera osnuta jest wok� sporu mi�dzy A. a wodzem wyprawy Agamemnoncm o brank� imieniem l3ryzeida; A. odda� Agamemnonowi Bryzcid�, ule ura�ony wstrzyma� si� od dalszej walki, przez co Grecy ponie�li wiele kl�sk. Dopiero kiedy z r�k Hektora pad� jego najbli�szy przyjaciel Patroklos, A. ponownie ruszy� do boju, zabi� w pojedynku Hcktora i wyprawi� igrzyska pogrzebowe ku czci Patroklosa. Zgodnie z p�niejsz� tradycj� A. zabi� w pojedynku kr�low� Amazonek Pentezylej� oraz walczy� z synem bogini Eos, Memnonem. Istnieje kilka wersji na temat �mierci A.; wg najbardziej znanej -- zmar� trafiony przez Parysa strza�� w pi�t�. Tetyda umie�ci�a cia�o A. na Bia�ej Wyspie u uj�cia Dunaju, gdzie bohater mia� pro- wadzi� tajemne �ycic. W wielu miejscach Grecji czczono A. jako boga. Rze�ba: Ch. Veyricr, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarnofig. amfora Eksekiasa (530 p.n.e.), fresk rzym. z Pompej�w (I w. n.c.); A. Carrac;ci, P. P. Rubcns, B. Flemal (st.), S. Wyspia�ski, rysunki do I ksi�gi Iliady ( 1896). Dramat: A. Hardy, Th. Corneillc. R. S. Bridges, S. Wyspianski Achilki.s (1899), A. M. Swinarski Aclrilles i yanrrr ( I 954-56). Epika: Homer Iliada, ksiegi I, 1X, XI, J. W. Goethe Achillei.s (1799). Opera: 3'. F. Cavalli, A. Draghi, F. Barbier, E. Marti. Admet [gr. Adntc tos], kr�l Feraj w Tesalii, syn Feresa i Pcriklymene, Bra� udzia� w polowaniu na -� kalido�skicgo dzika i w wyprawie -� Argonaut�w po z�ote runo. Apollo, kt�ry przez pewien czas za kar� s�u�y� u niego za pasterza, pom�g� mu w zdobyciu r�ki Alkestis; jej ojciec Pelias za��da�, aby przysz�y zi�� przyby� na rydwanie zaprz�onym w lwa i dzika. Jednak w czasie ceremonii �lubnej A. zaniedba� z�o�enia ofiary Artemidzie, wskutek czego bogini nape�ni�a w�ami komnat� nowo�e�c�w. Apollo przeb�aga� siostr� i jednocze�nie uprosi� mojry, by A. nie musia� umrze� w dniu wyznaczonym przez Los, je�li kto� z jego bliskich dobrowolnie za niego umrze; w wyznaczonym dniu jednak nikt nie chcia� si� po�wi�ci�, tylko Alkestis z mi�o�ci do m�a oliarowa�a za niego swoje �ycie. Wed�ug uajbardzicj znanej wersji mitu -- Herakles, przechodz�cy w�a�nie przez Feraj, dowiedzia� si� o �mierci Alkestis i natychmiast uda� si� do Podziemia, sk�d Ajas (I) z cia�em Achillesa. Ot-X15 , r3. DIa,S Adonis sprowadzi� ja na ziemi�. Recepcja mitu o A. zob. Alkestis. Adonis [gr.], syn kr�la Cypru Kinyrasa (lub ~~ejasa) i jego c�rki Myrry (lub Smyrny), kt�ra pocz�a go w kazirodczym zwi�zku z w�asnym ojcem. Kinyras, odkrywszy z przera�eniem kazirodztwo, chcia� zabi� podst�pn� c�rk�, Iccz bogowic z lito�ci zamienili j� w drzewo lub krzew mirry. W okre�lonym czasie spod kory wydoby� si� ch�opiec i zachwyci� swoj� urodz� Afrodyt�, a wkr�tce tdk�c Persefon�, kt�ra wzi�a go na wychowanie. Wynik�y mi�dzy boginiami sp�r o A. rozstrzygn�� Zeus lub muza Kaliope; A. przebywa� odt�d trzeci� cz�� roku w Podziemiu z Persefon�, dwie trzecie za� na ziemi z Afrodyt�. Jednak zazdrosny o Afrodyt� Ares zes�a� dzika, kt�ry �miertelnic rani� A. podczas polowania. Wic Adonis. rzono, �c z krwi A. narodzi� si� kwiat anemonu, a r�a zmieni�a si� z bia�ej w czerwon� zabarwiwszy si� krwi� Afrodyty, kt�ra biegn�c na pomoc rannemu A. skaleczy�a si� cierniem w stop�. Mit ten zawiera motyw wegetacyjny: dziecko zrodzone z drzewa sp�dza zim� w �'odziemiu. wiosn� wraca na ziemi� do Afro- dyty -- bogini wiosny i mi�o�ci. Kall A. rozpowszechni� si� w Syrii, gdrie kobiety corocznie obchodzi�y Adonia, �a�obne �wi�to, ustanowione rzekomo przez sami Afrodyt�; p�ni�] czczono A. tak�e w innych krajach �r�dziemnomorskich, m.in.: w Grecji i w Iarurii. Rze�ba: V. de Rossi, A. de Vrics. Charun (etruskie; gr. Charon) mipc�zy Admetem i Alkestis. Ceramika etruska. Adrastos A. C'anovn, B. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: l~rcsk rzym. z Pompej�w (I w.), Tycjan, S. del Piombo, Tintoretto. f'. Vcronese, 1'. P. Rubens. Dramat: Le Breton, A. Stcffen. Opera: C'. Montevcrdi, M. A. Charpenticr. Adrastos [gr. riclra.sto.c = nieunikniony], kr�l Argos, syn Talaosa, brat Erifyle, dow�dca dw�ch wielkich wypraw wojennych. Kiedy do Argos przyby� wyp�dzony z Teb Polynejkcs, a tak�e syn kr�la Kalidonu, Tydeus, wygnany przez ojca z powodu pope�nienia morderstwa, A. da� im za �ony swoje c�rki i obieca� dopom�c w odzyskaniu nale�nych im praw; stan�� na czele wyprawy -. Siedmiu przeciw Tebom nazwanej tak od siedmiu wodz�w, kt�rzy w niej uczestniczyli: opr�cz A., Amliaraos, Kapancus, Hippomedon, Partenopajos, a tak�c'1'ydeus i Polynejkes. Po drodze wUjska argiwskie zatrzyma�y si� w Ncmci, gdzie uczczono igrzyskami pogrzebowymi �mier� zaduszonego przez w�a ma�ego Ofeltesa, syna kr�la Nemei. A. ocala� jako jedyny uczestnik wyprawy te- ba�skiej; wg jednej z wersji mitu A. zdo�a� przekom� Tcban, by wydali cia�a ofiar, wg innej sam schroni� si� w Atenach u Tezeusza, kt�ry wyruszy� przeciw Tebanom i si�� odebra� zw�oki poleg�ych Argiwczyk�w. W dziesi�� lat p�ni�j, b�_ d�c jednym z wodz�w wyprawy -~ Epigon�w, A. zdoby� Tcby i spowodowa� osadzenie na tronie syna Polynejkesa, Tersandrosa. Iecz straci� w�asnego syna, Ajgialeusa; umarl z rozpaczy w Megarzc lub pope�ni� samob�jstwo, rzucaj�c si� w ogie�. Gr�b A. otaczano kultem religijnym na rynku w Sykionie jeszcze w czasach historycznych. Dramat: E. Reinachcr. Opera: F'. Prcu. Acdon [gr. uodnrr = s3owik], ?ona Tebanczyktt, Zctosa. Zazdroszcz�c szwagierce Niobe jej sze�ciu syn�w i sze�ciu c�rek (sama mia�a jednego syna, Itylosa) pr�- bowa�a zabi� jednego z syn�w Niobe, lecz przez pomy�k� zabi�a w�asnego. Bogowie z lito�ci zamienili j� w s�owika. Wed�ug innej wersji -- A. mia�a by� �on� artysty Polytechnosa, kt�ry mszcz�c si� za przegrany zak�ad zgwa�ci� jej siostr�, Chclidon, za co obie siostry zabi�y Rysa, syna A. i Polytechnosa. Zeus, lituj�c si� nad nieszcz�liw� rodzin�, zamieni� jej cz�onk�w w r�ne pl<tki. Acrope [gr.], c�rki Katreusa, wnuczka Minosa, siostra Klymene, Apemosyne i AItajmenesa. Poniewa�, wg wyroczni, Katreus mia� zgin�� z r�ki kt�rego� zc swoich dzieci, Altajmenes i Apemosyne zbiegli z kraju, A. i Klymene za� zosta�y oddane Naupliosowi (I), kt�ry zabra� je do Argos, gdzie A. po�lubi�a Plejstenesa i urodzi�a Menelaosa i Agamemnona. Wed�ug innej wersji A. mia�a by� �on� At- reusa, kt�ry by� UWa�any za ojca Meneiaosa i Agamemnona; Atreus kaza� wrzuci� A. do morza, gdy� pozwoli�a si� uwie�� jego bratu Tyestesowi. Afrodyta [gr. Aphroditc, od nphrtis = piana morska], bogini mi�o�ci i pi�kno�ci. Wed�ug jednej z wersji mitu by�a c�rk� Zeusa i Dione, wg innej -- narodzi�a si� z piany morskiej powsta�ej z nasienia Uranosa, kt�rego genitalia, odci�te sierpem przez Kronosa, spad�y do morza i zap�odni�y fale. Rozr�niano A. Urani� (Niebiat5sk�), jako bogini� mi�o�ci czystej i szlachctn�j, oraz A. Pandemos (czczon� przez ca�y lud), jako bogini� mi�o�ci pospolitej i fizycznej. Szczeg�lnie czci�y A. kobiety, m.in. jako opiekunk� ma��e�stwa, a od VI w. p.n.e. hetery uwa�a�y j� za swoj� bosk� patronk�. Kult A. pozostawa� w zwi�zku z morzem. st�d jej przydomek Thalassia (Morska). A. by�a �on�, Hefajstosa i kochank� boga wojny Aresa; bo�ka mi�o�ci Erosa [�ac. Anzor] uwa�a 12 J: Agamedes no za syna A. i Hermesa, p�niej za syna A. i Aresa. A. mia�a poza tym wiele innych romans�w, np. z Adonisem i z Anchizesem, kt�remu urodzi�a syna Encasza. Potrafi�a si� m�ci�; jej gniew okaza� si� zgubny dla bogini Eos, kt�r� ukara�a za zwi�zek z Aresem, dla kobiet lemnijskich, kt�re nic okazywa�y jej czci (--. Hypsipyle); ukara�a tak�e c�rki Kinyrasa na Pafos, zmuszaj�c je do uprawia- ni~z nierz�du. W wyniku s�du -� Parysa o tytu� najpi�kniejszej spo�r�d trzech bogi� -- Hery, Ateny i A. po�rednio sta�a si� powodem wojny troja�skiej. Czczona g�. na wyspach Cypr i Cytera (st�d jej przydomki Cypryda i Cytereja), a tak�e na Knidos, w Koryncie i na g�rze Eryks na Sycylii. Kult A. powsta� zapewne w czasach przedgreckich i pochodzi� ze Wschodu; wskazuj� na to jej wsp�lne rysy z fenick� Astarte oraz frygijsk� Wielk� Bogini� (-j Kybele). W Rzymie identyfikowano A. ze staroitalsk� bogini� W e n u s (V e n u s), opiekunk� ro�linno�ci i ogrod�w; uwa�ano j� za patronk� Rzymu, gdy� opiekowa�a si� Encaszem podczas jego w�dr�wki do Italii; uchodzi�a tak�e za bosk� matk� rodu Juliusz�w, potomk�w Julusa (-. Aska- niusz). Cezar, potomek tego rodu, zbudowa� w Rzymie �wi�tyni� ku czci A., Venus Genetrix (Wenus Rodzicielka). Symbolem A. by�y: go��b, wr�bel, baran, kozio� i zaj�c, z ro�lin -- mirt, r�a, jab�ko granatu. Rze�ba: Praksytcles, tzw. A/rodyta Knidyj.skn (IV w. p.n.e., kopia), Lizyp, tzw. A./i-odvtu . Kapui (2. po�. 1V w, p.n.e.); J. B. Piga�le, B. Thorvaldsen. Malarstwo: Apelles (IV w. p.n.e.); S. Botticel3i, L. Granach (st.), Tycjan, P. P. Rubens, N. Poussin i in. Dramat: 3i. Sachs, Th. S. Moore. Epos: Szekspir Wenus i Adonis (1593). Hymn: trzy hymny homeryckie Do A./YOdvty. Poemat: R. Crawley. Powie��: A. P. Lonys, P. <ircen. Ba��: Apulejusz Amor i Psyche (II w.). Nowela: L. Rydel. Poezja: K. 1. Ga�czy�ski Wenus ( 1948), B. Ostrom�cki A/YOdyla ( 1968). Agamedes [gr.], legendarny architekt gr., syn Stymfalosa. Wraz z synem i pasierbem Trofoniosem wzni�s� w Grecji wiele s�awnych budowli, m.in. �wi�tyni� Apollina w Delfach i �wi�tyni� Posejdona w Arkadii. Po zbudowaniu skarbca dla kr�la Hyrieusa w Beocji, Trofonios i A. pope�nili kradzie�; A. wpad� jednak w zasadzk� i Trofonios w obawie przed wydaniem zabi� ojczyma. Wed�ug innej wer Afrodyta z Melos (Milo). Agamemnon sji zbudowali �w~iytyni4 dl<t Apollina i zai,ldali md niego zuplaty: pu o�miu <�niach ubycdvaj umarli �agudna� �mier_ ci.� byla tu nujlcpszn zaplata, jak� nu~gli otrzyma� ud huba. Agamemnon [gr.~, krcil Myken (lub Argus), nacxclny wili wojsk tr. pod troj�, jeden z g�. bohater�w Ilioclr Ilomera; syn Atrcusa (lub I'Icjstcncsa), brW kr�la Sp<trtv, Mcnclcu>s;t, myi Klyypmcstry. L matic�stwn A. z Klytajnlcslr� urodzi�o si4 czwo_ ro d~icci: c�rki Laodikc (f lcktra), Chrysotcmis i Ilittnassa (niekiedy uto�svmiana z Iligenitt) uraz syn. Urcstcs. Kiccly Parys purwtt� Ilclcn~, �un4 Menclausa, ten zwn5ci� sil o pomoc c�o A., kt�ry stan�l na ciele sprzymierzonych wojsk gr. wyruszy�cych pod Trujy. Jednak zebrana w ,4ulidiic hula gr. nic mog�a rusiy� pod Troje z powodu panuj�cej ciszy nu~rskicj; wg wro�bity Kalebasa by� to wynik gniewu ArtcmiHy, kti>ra z<ti�da�a ofiary i turki A. ~ Ifigcnii. W dziesi<Itytn roku wojny pod 'I ruj� dosz�o do kon(liklu miedzy A. a Achillesem u hrank~ Achillesa, Bryzcid4. Kic<1y Achilles ubra�uny wycul- tt� si4 z walki, A. dokona� wielu Jwalcc~nych czyn�w, jednak runny. w ubliciu tragicznej sytuacji (irck�w musia� pujcdn,t� sil z Achillesem, zwracajalc mu Bryzcid~. 1'o upadku Trui, A. przypad�a w udziale c<5rkn kr�la Prixma, wieszczka Kasandra: razem r ni� zosta� pudst4pnic rumordowany pu powrocie z wyprawy przez KIyW jmcstr~ i jej kochanka, Ajgistusn. Smicra A. pomocil Orcstcs. A. jeszcze w czasach hislorycznych odbiera� cze�� jaku heros, g�. w Bcoyi. Mularstwo: P. Gu�rin, F. Lcightun. �)rttmal: Ajschylos .4,>;omemmn (I cze�� Orc�.stoi, d5H p.n.c.). I:urYptdcs lfi,~c�rciu u- Aulid=ic- (406 p.n.c.). Sencka (m�.) A~nnronuum (przed 65 p.n.~.), (i. llauptmann S7nic�rc` A.~cunomnono ( 1944) i in.; dramat 14 pol.: R. Brandstaetter Srnior( nu n.rhr=e_ ~u .4rlc�midr (1y61), K. Choinski I�rucjata 1 1961 ). 1'ocmat: W. S. Lnndor; J. S�owacki Grcih 4,~anu�rrmona ( I 84(1). Opera: F. Stcfano, Ci. Treves, R. 1'rochazka. I. Pizctti. Aganippe ~gr.l. stawne �r�d�u u st�p g�ry I-�clikon w l3cocji. kt�re powsta�o od uderzenia kopyta Pcgazu, po�wiFconc muzom. 1'occi pili z niego wod�, aby dozna� natchnienia. Agaue I~~r.J. c<Srka Kndmosa i Harmonii. nrOka Pcntcusa. Kiedy jej siostra Scmclc spodziewa�a sil dziecka. Dionizosa, poczFtcgo przez Zeusa. A. rozsiewa�a Idszywc plotki. �e dziecko jest p�odem �tnicrtclnika. Dionizos. powr�ciwszy z Indii du Tch, zem�ci� si� zsy�aj�c na nity b(IChIC',Z11V SZtt�, w kt�rym rorszarpu�a swego syna, przeciwnika kultu DioniZO521. Agdistis [gr.], dwup�ciowa istota zrodzona z nasicnitv Zeusa, ojciec Attisu; za ,praw� bog�w A. sta�a siF kobiet� i zakocha�o sil wc w�asnym synu, kt�ry wg jednej z wersji mitu pozbawi� sil m~sko�ci i umar� wskutek ran. A. wyjedna�a u bog�w, <tby cia�o Attisa nie uleg�o po �mierci rozk�adowi. Agenor [gr.], kr�l Tyru lub Sydunu, brat bliiniak Bclosa; ojciec I:urupy porwanej przez Zeusa pod pust~tci~ byka. Synowie A., Kudmos. Fujniks (2) i Kiliks, wys�ani przez ojca na poszukiwanie l;uropy z zak<tzcm powrotu, je�li jc_j nic odnajd�, osiedlili si� w oboych krajach. Aglaja, jedna z trzech ~ cha ryt. Aglauros [gr.], c�rka kr�la Aten, Kckropsa. i Aglauros, kochanka Arcsa, z kt�rym mia�a c�rkE Alkippe. Pewnego razu Atena powicr-ry�a opiek� nad ma�ym Grichtoniosem A. i jej dw�m siostrom: Hcrsc i 1' a n d r o s o s. Kiedy jednak dzicwczEta wiedzione ciekawo�ci� zajrza�y do kosoy Ajas ka, ujrza�y w nim ch�opca strze�onego przez w�e; oszala�e z przera�enia siostry rzuci�y si� ze ska� Akropolu. Aius Locutius [�ac. aio, loguor = m�wi�], ub�stwiany przez Rzymian niebia�ski g�os, kt�ry mia� ostrzec (bezskutecznie) Rzymian w 390 p.n.e. przed napadem Gap�w. Po odparciu Gall�w w miejscu, gdzie us�yszano �w g�os, w pn. cz�ci Palatynu, wzniesiono na jego cze�� �wi�tyni�. Ajakos [gr. Aiak�s], Eak, syn Zeusa i nimfy Eginy, kr�l wyspy, kt�r� nazwa� imieniem swej matki; s�ynny z pobo�no�ci i prawo�ci. Na pro�b� A. Zeus przemieni� zamieszkuj�ce wysp� mr�wki w lud Myrmidon�w. Mia� z Endeis dw�ch syn�w: Telamony i Peleusa, z Psamate za� -- Fokosa(1), kt�rego zabili zazdro�ni, przyrodni bracia; rozgniewany A. wygna� obu syn�w z Eginy. Grecy wybrali A., jako najbardziej sprawiedliwego, by przeb�aga� modlitwami Zeusa, zagniewanego z powodu zbrodni Pelopsa (-� Stymfalos). Wed�ug jednej z wersji mitu -- A. uczestniczy� w budowie mur�w troja�skich wraz z Apollinem i Posejdonem. Po �mierci, A. mia� by� obok Minosa i Radamantysa s�dzi� dusz w Podziemiu. Miejscem kultu A. by�a ate�ska agora, gdzie znajdowa�a si� jego �wi�tynia zbudowana z polecenia wyroczni delfickiej. Ajas [gr. Aui,s], Ajaks: 1. Ajas zw. Wielkim; syn kr�la Salaminy Telamony i Periboi (1), przyrodni brat Teukrosa, po Achillesie najdzielni�jszy bohater gr. pod Troj�, dok�d przyby� na czele dwunastu okr�t�w. Wed�ug Iliady po wycofaniu si� Achillesa z walk pod Troj�, A. pr�bowa� powstrzyma� ataki Trojan pod wodz� Hektora; walczy� z nim kilkakrotnie, jednak ostateczn� rozpraw� powstrzyma� Zeus, gdy� zgodnie z przeznaczeniem Hektor mia� zgin�� z r�ki Achillesa. Po �mierci Patroklosa, A. bra� udzia� w igrzyskach pogrzebowych ku jego czci. Wed�ug innych przekaz�w -- w czasie pierwszych lat wojny troja�skiej mia� zdoby� miasto frygijskiego kr�la 'Teleutusa i uprowadzi� jego c�rk� Tckmcss�. Po �mierci Achillesa zosta� towarzyszem jego syna, Neoptolemosa; domaga� si� -. Pall<tdionu jako nale�nej mu cz�ci �upu ze zdobytej Troi; kiedy mu odm�wiono, pope�ni� samob�jstwo. Wed�ug tragik�w gr. kiedy w wyniku "sporu o zbroj�" po Achillesie przyznano j� Odyseuszowi, A. wpad� w sza� i wymordowa� owce, przeznaczone na wy�ywienie Grek�w, s�dz�c, �e walczy z Atrydami (Agamemnon i Mene�aos). Kiedy zrozumia�, jak wielk� haub� si� okry�, pope�ni� samob�jstwo. Ate�czycy rozwin�li kult A. i obchodzili ku jego czci �wi�to zw. Ajanteia, po��mone z zawodami sportowymi m�odzie�y. �wi�to nabra�o szczeg�lnego znaczenia po 480 p.n.e. (bitwa pod Salamin�). RzeYba: A. Canova, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarno(ig. waza Eksekiasa (ok. 540 p.n.e.), czerwonofig. waza Durisa (ok. 490 p.n.c); G. B. Castello, N. Poussin. Dramat: Sofokles Ajoa (ok. 45(1 p.n.e.); A. K. Borneck, A. Gide (fragm.). Powie��: J. Niemann, S. Wyspia�ski (kt�ry zamierza� stworzy� now� wersj� tragedii Sofoklesa, napisa� jedynie monolog dramatyczny bohatera po wymordowaniu owiec). Opera: A. Scarlatti i in. 2. Ajas zw. Mniejszym (lub Lokryjskim) syn Ojleusa; jeden z najwaleczniejszych bohater�w gr. pod Troj�, dok�d przyby� na czele czterdziestu okr�t�w, k��tliwy i bezbo�ny. Walczy� pod Troj� wraz z A. Wielkim jako lekkozbrojny wojownik. Wed�ug Iliady Homera - uczestniczy� w bitwie o okr�ty, w walce o zw�oki Patroklosa i w igrzyskach pogrzebowych ku jego czci. Podczas zdobywania Troi 15 Ajetes grozi�o mu ukamienowanie przez Grek�w za pr�b� zgwa�cenia Kasandry i zniewa�enie posagu Ateny; uratowa� sil, schroniwszy sil za o�tarzem bogini. Zgi- n�� w drodze powrotnej spod Troi, w czasic burzy na morzu zes�anej przez Atcn4. Posejdon chciwi uratowa� A., jednak z powodu jego pychy zburzy� skn�~, na kt�rej A. schroni� siq po rozbiciu okr~tu. Lokryjczycy, rodacy A., aby odpokutowa� jego �wiFtokrad7two, mieli corocznie przez tysi�c lat wysy�a� do Troi dwie wybrane losowo dziewczyny. Kult A. Mniejszego jako herosa rozwin�� sil w jcgo rodzinnym mie�cie Opus we wsch. Lokrydzic i na wyspie Salamim, <zhok kultu A. Wielkiego. Malarstwo: czcrwonotig. attycki kr<tler (po�. V w. p.n.c.), attycka amfora czerwonolig. (po�. V w. p.n.e.); P. P. Rubem. Dramat: Sofokles (tragedia o A. Mniejszym, zachowane fragmenty). Ajetes [gr.~, kr�l kolchidzkicj krainy Ajd, syn Hcliosa, brat coarodzicjki Kirke, Persesa i I'asil~ae, ojciec Medei. Argonautom, przyby�ym do Kolchidy po --~ z�ote runo A. postawi� tttk trudne warunki, �e- ich przyw�dca Jazon wype�ni� je dopiero z pomoc� czarodziejki Medci, c�rki A. Po zdobyciu z�otego runa przez Jazona i jego ucieczce z Mede�, A. ruszy� w po�cig, kt�ry udaremni�a Medca, rozrzucaj�c po morzu szcz�tki m�odszego brWa, Apsyrtosa, kl�rcgo wzu�a zc sob�. I'�nicj A. zosta� pozbawiony tronu przez f'crsesa, arie odzyska� go z pomoc� Mcdci po j�j powrocie. Ajas (2), Kasandr,i i kap�anko. W g�~bi po,�g Ateny. Ajtra Ajgestes [gr. Aigestes, 3ac. Ace.vtes], Egestes, kr�l Sycylii, za�o�yciel miast: Segesta (lub Ajgesta), Eryks i Entella, syn sycylijskiego boga-rzeki, Krimisosa, i Trojanki Segesty (lub Ajgesty). Wed�ug innej wersji -- by� to zamieszka�y na Sycylii Trojanin, kt�ry uda� si� do Troi, aby jako towarzysz Encasza walczy� w obronie ojczystego miasta przeciw Grekom. Wed�ug Wergiliusza (I w. p.n.e.) - A., zamieszka�y na Sycylii Trojanin, przyj�� �yczliwie Eneasza oraz jego towarzyszy i urz�dzi� pogrzeb ojcu Eneasza, Anchizesowi, u st�p g�ry Eryks. Ajgeus [gr. Aigeu.s], Egcus [�ac. Aegeus], kr�l Aten, syn Pandiona ( I ), uchodz�cy za ojca Tezeusza. Kiedy pi��dziesi�ciu syn�w Pallasa (4) zbuntowa�o si� przeciw w�adzy A., Tezeusz, kt�ry w�a�nie przyby� do Aten, zabi� ich i uratowa� dla A. tron. Po tajemniczej �mierci Androgeosa w Atenach jego ojciec, Minos, zmusi� Attyk� do corocznej daniny z siedmiu ch�opc�w i siedmiu dziewcz�t na po�arcie dla Minotaura; Tezeusz wyprawi� si� na Kret� i zabi� potwora. Wed�ug umowy, na znak zwyci�stwa Tezeusz wracaj�c mia� wywiesi� bia�e �agle, zapomnia� jednak o tym, A. za� na widok czarnych �agli pope�ni� samob�jstwo, rzucaj�c si� do morza, kt�re od jego imienia zosta�o nazwane Morzem Egejskim. Ajgina -� Egina. Ajgistos [gr. Algisthos], Egistos [3ac. Egistus], zab�jca Agamemnona. Syn Tyestesa i zgwa�conej przez niego w�asnej c�rki, Yelopii. Wychowany na dworze stryja Atreusa. Ju� jako doros�y m�czyzna, z rozkazu Atreusa, A. sprowadzi� z Delf Tyeslesa, aby go zabi�; jednak ojciec i syn rozpoznali si� po mieczu wyrwanym niegdy� Tyestesowi przez Pelopi�, kt�ra p�niej, dowiedziawszy si�, �e zosta�a zgwa�cona przez w�asnego ojca, pope�ni�a sa- mob�jstwo. A. zabi� Atreusa w czasie sk�adnia ofiar. Podczas gdy Agamemnon przebywa� pod --. Troj�, A. uwi�d� jego �on� Klytajmestr�. Po powrocie Agamemnona zamordowa� go, z jej pomoc�, w trakcie uczty lub, wg innej wersji, w �a�ni. Przez nast�pne siedem lat panowa� w Mykenach; zosta� zabity razem z Klytajmestr� przez syna Agamemnona, Orestesa, kt�ry powr�ci� z obczyzny jako m�ciciel ojca. Malarstwo: attycki dzban czerwonofig. (Pucz. V w. p.n.e.); �'. Gu�rin. F. �_cigh- ton. Dramat: Ajschy(os Agurrrerttruur (458 p.n.e.), Sofokles l:'lc�ktra (ok. 415 p.n.c.), Eurypides Elektra (413 p.n.c.), Seneka (m�.) Agamomnon (przed 65 n.c.); A. Soumet, �. Langner; dramat pol.: J. Zawicyski Lanmnt Oreste.sa ( 195 I ). Opera: P. F. Cavalli. Ajgyptos [gr. Afgypto.s], zdobywca i kr�l Egiptu; od jego imienia wywodzi si� nazwa tego kraju. Syn Belona i Anchinoe. Mia� z wieloma �onami pi��dziesi�ciu syn�w, a jego brat Danaos -- pi��dziesi�t c�rek. Mi�dzy bra�mi dosz�o do konfliktu; Danaos wraz z c�rkami zbieg� do Argon, synowic za� A. pod��yli za nimi w celu po�lubienia dziewcz�t; w noc po�lubn�, na rozkaz Danaosa, zostali przez nic zabici. Pogr��ony w rozpaczy po �mierci syn�w, A. wkr�tce zmar�. Ajolos -� Eol. Ajsakos [gr. Aisakos], wr�bita troja�ski, t�umacz sn�w, syn Priama i Arisbe. Kiedy Hekabe przed urodzeniem Parysa mia�a sen, �e wyda�a na �wi<rt p�on�c� pochodni�, od kt�rej sp�on�a Troja, A. obja�ni�, �e dziecko, kt�re ma si� naro- dzi�, przyniesie zgub� miastu i radzi� je zabi�. Po �mierci �ony A. rzuci� si� do morza, lecz Tetyda zamieni�a go w ptaka morskiego. Ajtra [gr. Althra], matka Tezeusza, c�rka kr�la Trojzeny, Pitteusa. Kiedy Tezeusz _ Slownik ,zkolny- Mitologia grecka i rzymsku Ajron uda� si� do �ladesu, A. pilnowa�a porw<tncj przez niego Heleny, kt�r� jednak uwolnili jej bracia Dioskurowie; A. towarzyszy�a p�niej Hclcnie, jako jej niewol- nica, do Troi. Zosta�a wyzwolona przez swoich wnuk�w, Akamasa i Demofonta (I). Po �mierci Tezeusza z rozpaczy popc�ni�a samob�jstwo. Ajzon [gr. Ai.sorr], kr�l Jolkos w Tesalii, ojciec wodza wyprawy Argonaut�w, Jazuna. Pozht~wiony tronu przez stryjecznego brata Peliasa, gdy rozesz�a si� wie��, �e Jazon zgin�� z Argonautami, wraz z .on� pope�ni� samob�jstwo. Wed�ug innej wersji spotka� si� z Jazonem wracaj~cym z Kolchidy i zosta� odm�odzony przez Mede�. Akamas [gr.], syn Tezeusza i Fedry, eponim attyckiego szczepu Akamantyd�w. Brth udzia� w wojnie troja�skiej, chocia� �lomcr nie wspomnia� o nim w lliarl~ic�: wraz z I~iomedesem (1) uczestniczy� w poselstwie do Troi, aby ��da� wydania Heleny; tam zakocha�a si� w nim Laodike, kt�ra wkr�tce zosta�a jego �on� i urodzi�a syna, Munitosa. Podczas zdobywania Troi A. mia� znajdowa� si� we wn�trzu -� konia troja�skiego. Wed�ug jednej z wersji mitu po wojnie troja�skiej za�o�y� koloni� na Cyprze i tam umar�, wg innej -- wraz z bratem Demofontcm (1) oraz babk� Ajtra� powr�ci� do Attyki i obj�� tam w�adz�. Akarnan [gr.], kolonizator i eponim Akarnanii, krainy w pn. Grecji. Kiedy A. i jego brat Amfoteros byli jeszcze ch�opcami, ich ojciec Alkmeon zosta� zamor- dowany przez Fegeusa; matka ch�opc�w, Kalliroc, uprosi�a Zeusa, aby obaj bracia szybko doro�li i pom�cili �mier� ojca. Po spe�nieniu zemsty, A. uda� si� do Delf i ofiarowa� Apollinowi naszyjnik Harmonii, a nast�pnie do Akarnanii, kt�r�, wraz z towarzyszami, skolonizowa�. We 18 Ajtra i Akuma;em i Demofontem oraz Ajas (2) z Kasandr�. Akteon d�ug innej wersji A. zgin��, staraj4c si� o r�k� Hippodamii (1). Akastos [gr.], syn kr�la Jolkos, Pcliasa i Anaksibii, jeden z uczestnik�w wyprawy Argonaut�w. Wst�pi� na tron Jolkos po �mierci ojca zabitego nieumy�lnie przez w�asne c�rki za namow� Medei; siostry, ojcob�jciynie wyp�dzi� z miasta. Przebywnj�cy na dworze A. Peleus wzbudzi� mi�o�� jego �ony Astydamii. kt�ra nie zyskawszy wzajemno�ci oskar�y�a go wobec m�a o pr�b� uwiedzenia. A. zwabi� Pclcusa na g�r� Pclion i pozostawi� bezbronnego na �up dzikich zwierz�t. Pcleusowi przyszed� z pomoc4 centaur Chejron. W odwecie Pclcus zdoby� Jolkos i zabi� A. oraz jego ma��onk�. Wed�ug innej wersji A. pozbawi� Peleus<t w�adzy w czasie nieobecno�ci jego syna Achillesa. Akis [gr., �ac. Aci.s], ukochany nimfy Galatei, rywal cyklopa Polifema. kt�ry z zazdro�ci zmia�d�y� go od�amem skalnym. Akka Larentia [�ac. Acca Lnrenliu]: 1. �ona pasterza F'austulusa, kt�ry odnalaz� porzuconych syn�w Rci Sylwii, Romulusa i Remusa; mimo �e by�a matk� dwana�ciorga dzieci, nie waha�a si� adoptowa� i wychowa� porzucone bli�ni�ta. 2. Kochanka Heraklesa, kt�ry wygra� w ko�ci od stra�nika jego w�asnej �wi�tyni w Rzymie. P�niej A. L. wysz�a za m�� za Etruska, Tarutiusa, w�a�ciciela licznych posiad�o�ci, kt�re po jego �mierci odziedziczy�a, u nast�pnic pozostawi�a w spadku rzym. ludowi. Akontios [gr.], pi�kny m�odzieniec z wyspy Keos, kt�ry pewnego dnia uc�x� si� na Delos z okazji �wi�ta Artemidy i zakocha� si� w K y d i p p c, pi�knej i bogatej Atence. Zakochany A. rzuci� w jej kierunku owoc pigwy. na kt�rym ko�cem no�a wyry�: "Przysi�gam na �wi4lyni� Artcmidy, �e po�lubi� Akontiosa". Dziewczyna podnios�a owoc i mimo woli wypowicdzia�a wypisane na nim s�owa. Kiedy powr�ci�a do Aten i przygotowywa�a si� do �lubu z innym mp�czyzn�, zapad�a na tajenuucz� chorob�; puwt�rzy�o si� to trzykrotnie. Wreszcie ojciec dziewczyny dowicdzitt� si� od wyroczni w Dcll'ach, �e jest ona zwi�zana przysi�g� i musi wyj�� za m�� za A. Wkr�tce A. po�lubi� Kydippc. Poezja: Kallimach, Owidiusz, W. Morris. Opera: W. Hoffmann, K. ('h. Agthe. Akrizjus [gr. Akrfsio.c], kr�l Argon, brat bli�niak Projtosa, ojciec Danac, dziadek Perseusza. Poemat: W. Morris. Akteon [gr. Aktaion], m�ody my�liwy, Tcba�czyk. Syn Aristajosa i Autonuc; wychowany przez centaura Chcjron<t. Wed�ug najpowszechniejszej wersji mitu �ci�gn4� na siebie gniew Artemidy, gdyi. ujrza� j� nag� w k�pieli. Z,a spraw� bogini zosta� przemieniony w jelenia i po�arty przez w�asne psy, kt�re go nic rozpoznaty. Rze�ba: relief ze �wi�tyni Ilery w Sclinuncie (46050 p.n.e.). Malarstwo: attycki krater czerwonufig. (ok. 475 p.n.e.); Tycjan, J. Brucgcl (st.), Rembrandt i in. ]y Artemida zabijaj�ca Akteona. Aktor Dramat: F. Braun. Opera: M. A. Charpentier, D. F. Auber. W literaturze pol.: miniatura teatralna J. Wo�oszynowskiego Pr~.ygoda .4klconn ( 1949). Aktor [gr.], hohatcr tesalski, kr�l miasta Feraj. Kiedy Pcleus, wyp�dzony przez Ajakosa z powodu zabicia Fokosa ( I ), schroni� sic na jego dworce, A. udzieli� mu go�ciny i w spadku zostawi� swoje kr�lestwo. Alastor [gr. cilo.,tm� = duch m�ciciel, kl�twa]: 1. Syn Nclcusa, zabity, podobnie jak wszyscy jego bracia z wyj�tkiem Ncstora, przez Heratklesa. 2. LJosobicnic zemsty, personifikacja przekle�stwa wisz�cego nttd winnym wy_ st�pka. Alccsta -� Alkestis. Aleksander ~ farys. Alckto jedna z trzech -� erynii. AITejos [gr. Alylroi�.v�], b�g rzeki o tej samej nazwie. p�yn�cej na Peloponczic, syn Okcanosa i 'rclhys. Zakochany w towarzyszce Artemidy, nimfie A r e t u z i e, �cigal j~ a� do wyspy Orlygii w porcie syrakuza�skim, dop�ki nie zamieni�a si� w �r�d�o, z kt�rym A. zmiesza� swoje wody. Nic poszcz�ci�o mu si� r�wnie� w mi�o�ci do sam�j Artemidy, kt�ra wy- wiod�a go w pole, posmarowawszy sobie twarz mu�em rzecznym i zakochany A. nic rozpozna� bogini. Rze�ba: B. Lorenzi, L. Maticlli, L. Kasper. Malarstwo: F. Lauri, L. Giordano, Ch. Tremolli�rc. Poemat: P. B. Shelley. Opera: C. Monari, C. da Costa e Farias, R. Cassalaina. Alkatoos [gr. Alkathoo.s], bohater dorycki, syn Pelopsa i Hippodamii (1), brat Atreusa i Tyestesa; otrzyma� r�k� c�rki kr�la Megareusa, Euajchme, a tak~.c tron Onchestos w Beocji, w nagrod� za zabicie ogromnego lwa. P�ni�] przy pomocy Apollina odbudowa� zniszczone przez Krete�czyk�w mury Megary. Jeszcze w czasach historycznych odbywa�y si� ku jego czci igrzyska zw. Alktstoja. Alkestis [gr.], Aleesta [�ac. Alce.stis lub AIce.stc�], s�awna z urody c�rka Pcliasa, Alkcstis na �oiu �mierci. czne ze styropianu' Alkmeon kr�la Jolkos; jedyna, kt�ra nie uczestniczy�a w mimowolnym morderstwie ojca; �ona Admcta, kr�la Fcraj. A. dobrowoluie odda�a �ycie za ma��onku, lecz po- wr�ci�a z Podziemia dzi�ki Heraklesowi, kt�ry stoczywszy walk� z Tanxtosem przyprowadzi� j� Admetowi. m�odszat i pi�kniejszy ni� dawniej; wg innej tradycji - zlitowa�a si� nad ni� wzruszona jej losem Pcrscfona, kr�lowa Podziemia. Malarstwo: rzym. fresk z Pompej�w (1 w.); L. Galloche, F. Leighton. Dramat: F_urypidcs Alkn.ui.s (438 p.n.c.), H. Sachs, A. Hardy, Ch. M. Wicland, H. liofmztnnsthal, Th. S. Eliot, Th. Wilder; dramat pol.: F. P�u�ek, E. Zegad�owicz, W. Sm�lski, A. M. Swinarski, S. Dygat. Poezja: F. 'I'. I'algrave, L. Housman, J. Iwaszkiewicz. Opera: C. A. Franek, G. F. �landel, Ch. W. Ciluck. F. Weingartner i in. Alkinoos [gr.], kr�l mityczocj wyspy, nazwa nej przez Homera, Scheria (prawdopodobnie Korkyra), zamieszkanej przez Fea- k�w, wnuk Puscjdona, syn Nausitoosa; mia� z �ony Arcte pi�ciu syn�w i c�rk� Nauzyka�, kt�ra pierwsza przyj�a go�cinnie Odyseusza na wyspie. A. okazywa� przychylno�� wszystkim przybyszom, przede wszystkim rozbitkom. m.in. -� Argonautom, kt�rzy wracali z Kolchidy ze -~ z�otym runem, i Odyscuszowi. kt�rego odwie�li na Itak�; rozgniewany na Fcak�w, Posejdon zamieni� w ska�� ich statek. Epos: Homer Odt'.rcjcr, ksipga VI, VII, XII1. Powie��: E. Schnabel. Dramat pol.: S. Flukowski Odr.s u t�i�akriw_ Alkmcna [gr. Allnrume], kr�lewna myke�ska, �ona Amfitriona, matka �icraklestt. Podczas nieobecno�ci Amfitriona, ktcSry przebywa� na wyprawie wojennej, zako Ghany w Alkmenic Zcus, przyj�wszy posta� Amfitriona, sp�odzi� z ni� Heraklesa; po powrocie m�a A. urodzi�a bli�ni�ta: Heraklesa - syna Zeus<t, i Ifiklesa syna Amfitriona, Dowiedziawszy si� o nieumy�lnej zdradzie �ony, Amfitrion chcittl j� spali� na stosie. Iccz Zeus oes�a� deszcz, kt�ry ugasi� ogie�. Natomiast oazdrosna ma��onka Zeusa, Hera, stara�a si� uniemo�liwi� narodziny Heraklesa. Po �mierci Amfitriona, A. towarzyszy�a obydwu synom w ich wyprawach. Kiedy ��crakles dostzt� si� na Olimp, A. schroni�a si� w Atenach wraz ze wszystkimi potomkami Heraklesa, aby unikn~� zemsty kr�la Eurysteusza; gdy Eurystcusr zosta� zabity, A. wy�upi�a mu oczy. Do�y_ �a s�dziwego wieku, <t po �mierci Z.cus przeni�s� j� na Wyspy Szcz�liwe, gdzie po�lubi�a Rac�amantysa, jednego z s�dzi�w w Podziemiu; wg innej wersji Radamantysn po�lubi�a po zgonie Amfitriona, a po �mierci zosta�a przeniesiona n~ Olimp, gdzie cieszy�sr si� szcz�ciem u boku Ileraklesa. Dramat: zob. Amlitrion. Operet: Ch. Dibdin, G. Klcbe i in. Aikmeon [gr. Alknu�nn], bohater argiwski, uczestnik wyprawy ~ Epigon�w, najstarszy syn w�adcy Argos. Arnfiaraosa, i Erifvlc. kt�ra. przekupiona sukni� przez Harmoni�, zmusi�a m�a do udziatu w wyprawie -> Siedmiu przeciw Tcbom; ponownie zjednana naszyjnikiem zmusi�a A. do udzia�u w wyprawie Epigon�w; A. odni�s� zwyci�stwo, a p�niej za rad� wyroczni del/icki�j zatbi� matk� (by� mo�e przy pomocy brata). Scigany przez crynie, zostai oczyszczony r.c zmazy przez kr�la Fegci, Fegcusa, kt�ry oliurowa� mu tak�e r�k� swej c�rki Arsinoe (lub ALfesiboe). A. jako prezent �lubny da� jej sukni� i naszyjnik Harmonii, kt�rymi niegdy� przekupiono Erifyle; kiedy z lega powodu nieurodzaj dotkn�� ziemi� w Fe 21 Alkvonc gci. A. musial zgodnie z wol� wyroczni oczvsci� sic u bogu-rzeki Achcloostr, kt�n da� mu r~k� swej c�rki Kalliroe (I); ta ra�t�cla�tr cxi niego naszyjniku i sukni I Inrnu~nii. Kiedy A. pr�howa� odebra� te �~rc~cnty Arsinoc, zosta� zabity przez synciw Fegcusa. Z kolei synowic A., Akarnan i AmI~oOcros, pom�cili p�niej ojca. Zob. I:rif_ylc. I)ramal: t?urypides (fragm.) Alknrooir rr h'nrrncio i ~tlknu�un tc P.snfkl~i<�. ()pora: (i. ('r. C~ambini. Alkyone [gr.]. c�rk.r boga wiatr�w Eola, maz�i~mka Kcyksa. Ma��e�stwo A. z Kcyks~m bu�o tak szcz�liwe, �e zawistni bogowi~ Zeus i �lcra zamienili A. i Kcyks<t w ptaki nu~rskic; A. w zimorodka, kt�ry rima� wysiaclujc j:yja nnd brzegiem morza. Wcdlug wersji Owidiusza (I w. p.n.c.-1 w. n.c.) Kcyks ulon~�� podczas podr�y morakicj, u kiedy fala wynios�a jego cia�o na brzeg, ujrz;rla je zrozpaczona A.; bo~owic z lito�ci zamienili oboje w ptaki nu~rskic. Mal,rrslwo: V. Curpacciu, F. Gcssi. ()poru: M. M;irais, Ci. Palicot i in. Alkyoncus [gr.~: I. Jeden z gigant�w. syn�w Oai i lJrunusa. walczy� przeciw bogom na f'mlauh Flcgrcjskich (w Macedonii). ZosW I zwyci�ony przez Heraklesa. kt�ry, aha guJ�,okona�, musia� oderwa� go od iicmi daj�cej mu si�o, przenie�� daleko i prichi� slrz,dt�. 2. f'i~kny m�odzieniec z Dclf, przcznztczonv na ofiar� potworowi zw. Lamia lub Svharis. Miejsce A. dobrowolnie zaj�� iakochtmy w nim Eurybatos, kt�ry ,chwvtal !i rovtrzaska� �ami� o ska�y. w' tym mic_jscu wytrysn�o �r�d�o zw. Svharis. Aloadzi [gr. Alruirlai], olhrzymi synowic �'o,cidona i Ilimcdci. �ony Alocusa (st�d narw,r "A."), f~.lialles i Otos. Wypowiediicli wpjy bogom i starali si� wedrze� do nieba ustawiwszy g�r� Osra na Olim pic, a na nim g�r� Pclion. Usi�owali uwie�� boginie: Otos Artemid�, Efialtes -- Hcr�; zakuli w br�zowe kajdany boga Arcsa; wg jednej wersji Zcus, za kar�, mia� ich razi� piorunem, wg innej - Artemida zamieniona w �ani� spowodowa�a, �e pozabijali si� wzajemnie. W Podziemiu przywrzano ich w�ami do s�upa, a sowa dr�czy�a ich swoim nieustannym krzykiem. Altca [gr. Althain, �ac. Althaeo], �ona Ojneusa, kr�la Kalidonu, matka m.in. Dejaniry i Melcagra; w dniu narodzin syna -. mojry przepowiedzia�y A., �c b�dzie on tak d�ugo �y�, jak d�ugo g�ownia nie sp�onie w palenisku. A. zgasi�a i ukryta g�owni�, kiedy jednak Mcleager zabi� na polowaniu swych wuj�w, braci matki, A. spali�a g�owni� i w ten spos�b pozbawi�a go �ycia. Zob. Meleager. Dramat: O. �3orngrabcr, F. Fale�ski. Opera: R. G. Poppen. Amaltea [gr. Am6lthe�ia], wed�ug jednej z wersji mitu -- nimfa, kt�ra opiekowa�a si� Zeusem, kiedy jako niemowl� ukrywa� si� na Krecie przed Kronosem; wok� dziecka zebra�a kuret�w, kt�rzy swoimi ta�cami i �piewami zag�uszali jego p�acz. Wed�ug innej wersji koza, kt�ra wykarmi� swoim mlekiem Zeusa w skalnej grocie na Krecie. Kiedy� podczas zabawy Zeus przypadkiem z�ama� kozie r�g; ofia- rowa� go nimfom, obiecuj�c, �e na �yczenie b�dzie si� nape�nia� owocami lub nektarem i ambrozj� (r � g A m a I t e i lub r�g obfito�ci). Rze�ba: G. L. Bernini. Malarstwo: G. Romano, A. Schiavone, N. Poussin, B. Lambcrti i in. Amata [�ac.], �ona kr�la Lacjum, Latinusa, matka l.awinii. Wbrew oznajmieniu wyroczni, �e Lawinia wyjdzie za m�� za cudzoziemca. przyrzek�a r�k� swej c�rki Turnusowi. kr�lowi Rutul�w. Kiedy Eneasz przyby� do Lacjum, A., staraj�c 77 amazonki si� nie dopu�ci� do jego ma��e�stwa z Lawini�, podburzy�a Turnusy do walki przeciw Encaszowi. Po �mierci Turnusy pope�ni�a samob�jstwo. Amazonki [gr. a~r~acl,:�ncs, od u = bez + macL�.s = pier�], szczep wojowniczych kobiet �yjt�cy na Kaukazie, w Azji Mniejszej lub w Tracji. A. wywodzi�y si� od boga wojny Aresa i nimfy Harmonii. Na czele A. sta�a kr�lowa; w ich kr�lestwie nie by�o m�czyzn, jedynie raz w roku A. spotyka�y si� z m�czyznatmi z s�siednich Amazonki kraj�w, aby podtrzyma� ci�g�o�� rodu; dzieci p�ci �e�skiej zostawiano, natomiast p�ci m�skiej zabijano lub okaleczano; w przysz�o�ci mog�y one wykonywa� jedynie prace niewolnicze. Dziewczynkom odejmowano jedn� pier�, aby u�atwi� im pos�ugiwanie si� broni�. Przeciw A. walczy�o wielu bohater�w gr., m.in. Bcllerofont i Herakles, kt�ry odebra� pas kr�lowej l�ippolicie; A. chc�c odbi� jedn� z towarzyszek, porwan� przez Tezeusza, wyruszy�y na Ateny, gdzie zosta�y Amaltea z ma�ym Zeusem i bu�kiem Panem. ambrozja Amazunk,i clluta 1'oliklclu. pokonane. Oddzia� A. walczyl r�wnie� w wojnic Iroja�skicj pod wadz� kr�lowej I'cntezylci, ktcir� zabi� Achilles. A. szczeg�lnic czci�y wojownicz.f boginie �ow�w, Artctnid4. Rze�ba: phaakorzc�by na metopach Sk<trbca Aletiskicgo w Dcll~ach (ok. 50t1 p.n.c.), Poliklet (2 po�. V w. p.n.c.), J. C~ibson (XIX w.). Malarstwo: (.. Romtmo, P. P. Rubcns, O. Kokoschka. Dramat: R. W urnicr, O. Gerhardt i in. Opera: .I. Flsner, E. N. M�hul i in. ambrozja Mgr. cunhrcecio]: 1. Pokarm bog�w, kt�ry zapewnia� im nie�miertelno��. 2. Wonny balsam, kt�rym bogowie na maszcztvli swe cia�a, aby zapewni� sobie wicczn~t m�odo�� i urod�. Podczas uczt bog�w podawano jednocze�nie a. i nektar, boski nap�j. Amfiaraos [gr. Arnplriuroo.s], wieszcz i w�adca Argos, syn Ojklcsa i llypcrmcstry. ojciec Alkmeona. Na poczt�tku panowania znbi� l alaosa, ojca Adrastosa, r kt�rym po d�ugich walkach pojedna� siF i wsp�lnie panowa� w Argos. O�eni� si� z jego siostra Erifyle. Uczestniczy� w wyprawie Argonaut�w i polowaniu na kalido�skicgo dzika; bra� udzia� w wyprawic -� Siedmiu przeciw Tebom, na- k�oniony przez Erifyle, wbrew swojej woli i wiedzy wr�bity. Kiedy na pocz�tku wyprawy zgin�� Ofeltes. zaduszony przez w�a, syn kr�la Nemci, A. wywr�y�, �c sko�czy si� ona niepowodzeniem; �cigany przez I'criklymenosa ( I ), zosta� z woli Zeusa poch�oni~ty przez zicmi~ wraz z koniem i rydwanem. Ohdarzony nic- �miertclno�ci~, odbiera� cze�� w Argos i Oropos w Attyce, gdzie istnia�a jego wyrocznia. W miejscu, gdzie poch�on�a go ziemia, wzniesiono �wi�tyni4 zw. Amfiarajon. Dramat: A. jest jednym z bohater�w tragedii Ajschylosa Siodmiu pr~ec itr 7i'_ bom (467 p.n.c.). Wyjazd A. na wypraw� przeciw Tcbom przedstawiono na s�ynnej wazie Fran4ois. Amfiktion [gr. Anrphiktvon], syn Dcukaliona i Pyrry, kr�l Attyki, kt�ry nada� nazw� Atenom i po�wi�ci� je bogini Atenic. O�eni� sil z kr�lewn� ate�sk� i wyp4- dzi� swego te�cia, aby samemu przej�� tron. Po dziesi�ciu lutach A. sam zosta� wyp�dzony przez Erichtoniosa. By� tw�rc� tzw. amfiktionii, zwi�zku religijnego miast-pa�stw greckich. Am6lochos [gr. Arrrphiloclro.s], syn Amtiaraosa i Frifylc, brat Alkmeona, uczestnik wyprawy -a Epigon�w oraz wyprawy troja�skiej; po ojcu odziedziczy� dar pro :" roczy. Prawdopodobnie pomiga� Alkmeonowi w zamordowaniu matki. Niekiedy uto�samiany z innym A., swoim bratankiem, kt�ry za�o�y�, wraz z Mopsosern (I), kilka miast. Ambon [gr. Amphion~, muzyk i poeta, syn Zeusa i Antiope, bli�niaczy brat Z e t o s a. Zaraz po urodzeniu porzucony wraz z bratem w g�rach Kit~jronu przez stryjecznego dziadka, Lykosu ( I ), zosta� znaleziony i wychowany przez pasterza; p�niej obydwaj bracia pom�cili krzywdy swej matki Antiope, zabijaj�c Lykosa i jego �on� Dirke, po czym obj�li w�adz� w Tcbach. Otoczyli miasto murem, kt�ry A., muzyk i poeta, zbudowa� z kamieni poruszanych d�wi�kiem liry otrzymanej od Hermesa. P�niej po�lubi� Niobe, c�rk� Tantala; ich czterna�cioro dzieci u�miercili Apollo i Arternida, za obraz� ich matki La tony. Niobe zosta�a zamieniona w skat Amfitrion ��, a A. z rozpaczy pope�ni� samub�j_ stwo; wg innej wersji tafto Zosta� zabity z dzie�mi przez Apollina. Zoh. Niobe. Malarstwo: Ticpolo. Dramat: Gurypides Anlinyu (f~ragm.). Opowiadanie: L. Oauticr Vignul. Opera: .I. B. <ic la l3ordc. J. (.. Naumann. Amfitrion [gr. Arnphitr;fion, lttc. .4nylri~r.t n], w�dz teba�ski, "ziemski" ojciec Ilcraklesa, m�� Alkmcny. syn kr�la Mykcn. Alkajosa, i c�rki J Pclopsa. Astydamii, bratanek 6lcktriona. kt�rego mimowolnie zabi�. Z tego powodu musiul ucieka� z Myken do Tcb wrai z narzeczon�. erk� zabitego EIckU-iona. Alkmcn�. Warunkiem ma��e�stwa. poaW wionvm A., by�o pomszczenie jej braci, klorych zttmordowuli synowic kr�la I~elchoj�w. Pterclaosa. Kr�l Tcb, Krcon, udzieliwszy go�ciny A. i Alkmcnie, obieca� ponu~c, ~S Amfiaraos zst�pujttcy do Podricmi. Amfitryta ��daj�c jednak, by A. uwolni� Teby od nas�anego przez Dionizosa lisa z Teumes- sos pustosz�cego kr�j. Wype�niwszy ten warunek, A. wyruszy� przeciw Pterelao- sowi i Telebojom; stolic� zdoby� dzi�ki pomocy zakochanej w nim c�rki Pterela- osa, Komajto. Ukarawszy dziewczyn� �mierci�, powr�ci� z wyprawy do Teb tej samej nocy, kiedy Zeus, przyj�wszy posta� A., sp�odzi� z Alkmen� Heraklesa; A. pocz�� z ni� Ifiklesa. Dowiedziawszy siq o mimowolnej zdradzie Alkmeny, chcia� j� ukara�, Iecz ojciec bog�w powstrzyma� go od tego. Zgin�� u boku Heraklesa, walcz�c przeciw Minyom, mieszka�com s�siaduj�cego z Tcbami miasta Orchomeuos. Zob. Alkmena. Dramat: Plaut .9m~itriorr (II w. p.n.c.), sztuka ta wielokrotnie by�a przerabiana i trawestowana w czasach p�niejszych, np. przez Vitalisa Blesensisa (X11 w.), Moliera (1668), J. Drydena (1981), H. von Kleista (1807), J. Giraudoux (1929), E. Petricha (1959), Y. Hacksa ( 1969). Opery: A. Uraghi, H. I'urceli, F. Ciasparini i in. Amfitryta [gr. Amphitrite], bogini morza, jedna r Nereid, c�rek Nereusa i Doris, ma��onka boga m�rz, Posejdona; wg jednej wersji -- zosta�a przez niego porwana w pobli�u wyspy Naksos, wg innej kry�a si� przed nim daleko w oceanie. Iccz zosta�a odnaleziona przez delfina, kt�ry zani�s� j� Poscjdonowi. Malarstwo: P. P. Rubens, J. Jordaens, Tiepolo, G. F. Doycn i in. Opera: T. A. Arne, I. P. Johnson i in. 26 Hestia i Amfitryta (z ods�oni�t� g�ow�). Amor -> Eros. Amuliusz [�ac. Amuliu.s'], kr�l miasta Alba Longa w Italii, brat Numitora; po �mierci ojca pozbawi� brata w�adzy, a jego c�rk� Re� Sylwi� uczyni� westalk� (~ Hestia), w obawie przed urodzeniem przez nil m�skiego potomka, kt�ry upomnia�by si� o w�adz� odebran� Numitorowi. Zob. Romulus. Amykos [gr.], kr�l Bebryk�w, syn Posejdona, olbrzym, uwa�any zli wynalazc� boksu. Napada� na cudzoziemc�w i zabija� ich uderzeniami pi�ci. Zosta� pokonany przez Polydeukesa podczas pobytu Argonaut�w w jego kraju: musia� przysi�c, �e odt�d nic b�dzie mordowa� cudzozicmc�w. Amymone [gr.], jedna z c�rek kr�la Danaosa i Europy. Wys�ana przez ojca, razem z siostrami, na poszukiwanie wody zosl �a zaatakowana przez satyra. Wezwany na pomoc Posejdon przep�dzi� go i pocz�� z A. syna. W celu uczczenia Lego zwi�zku uderzy� tr�jz�bem w ska��, z kt�rej wytrysn�o potr�jne �r�d�o; wg innej wersji - Posejdon wskaza� jej tylko miejsc , gdric bi�o ~r�d�o Lerne. Amyntor [gr.], kr�l Dolop�w, ma��onck Klcobulc, ojciec Fojniksa ( I ), kt�rego o�lepi� i wyp�dzi�, gdy� syn uwi�d� (lub tylko zamierzak uwie��) jego ua�oi.nic� Klyti�. Sam zosta� zabity przez t�eraklesa, kt�remu nie zezwoli� na przemarsz jego wojsk przez swe pa�stwo, a tak�e odm�wi� r�ki cCrki Astydamii. �-lerakles zdoby� miasto, a c�rk� uprowadzi�, mimo �e by� m�em Dejaniry. Anaksarete [gr.], dziewczyntl z Cypru zc znakomitego rodu Teukrosa; zakocha� si� w ni�j biedny m�odzieniec imieniem I fi s. Zrozpaczony hrakicm wzajemno�ci i odmow� dziewczyny powiesi� si� na drzwi