Stanisław Stabryła Mitologia grecka i rzymska słownik szkolnyWstęp Słownik szkolny. Mitologia grecka i rzymska jest przeznaczony przede wszystkim dla młodzieży szkolnej, ale może być także przydatny starszym Czytelnikom, których interesują opowieści o bogach i bohaterach starożytnej Grecji i Rzymu. Mity greckie i rzymskie towarzyszą kulturze europejskiej, jej sztuce i literaturze od zarania wieków aż do czasów najnowszych. Wciąż poszukuje się odpowiedzi na pytania: czym jest mit, jak powstał, jaką rolę odgrywał w życiu starożytnych i jakie ma znaczenie dzisiaj. Slownik, choć jest zbiorem takich właśnie opowieści, nie odpowiada wprost na te pytania, pozostawiając je do przemyślenia Czytelnikom. Głównym celem autora było napisanie dla uczniów szkół ponadpodstawowych i starszych klas szkół podstawowych przewodnika, który byłby im pomocny w nauce literatury, historii czy plastyki, kiedy się zetkną z postaciami i wątkami mitologicznymi. W literaturze polskiej istnieją dwa znakomite podręczniki mitologii: Mitr Greków i Rzymian Wandy Markowskiej oraz Mitologia Jana Parandowskiego; opracowanie, które autor oddaje młodym Czytelnikom, jest pierwszym polskim nowoczesnym słownikiem mitologii greckiej i rzymskiej. Slownik zawiera w ogromnej większości hasła osobowe, zarówno w liczbie pojedynczej (np. Achilles, Ewander, Niobe), jak też zbiorowe (np. Amazonki, harpie, Minyady); ponadto pewną liczbę haseł rzeczowych (np. ambrozja, egida, Saturnalia). C)bjętośe poszczególnych haseł ma, w intencji autora, odpowiadać popularności danej postaci czy nazwy mitologicznej. Czytelnik znajdzie tu w zasadzie główne wersje mitów; niekiedy jednak, szczególnie w wypadku haseł dłuższych, zostały zaznaczone wersje mniej znane lub póżniejsze. Wiele haseł zawiera w części końcowej informacje na temat "życia" danej postaci czy motywu mitologicznego w literaturze i sztuce. Autor starał się zebrać przede wszystkim dzieła powstałe z inspiracji mitologicznej w okresie starożytności, a także wywodzące się z polskiego kręgu kulturowego. Zainteresowanym podaje również, grupując wedle rodzaju twórczości, nazwiska artystów, czerpiących natchnienie z mitologii, reprezentujących kulturę Europy od wczesnego średniowiecza po lata osiemdziesiąte XX wieku. Wydaje się, że zebrane tu przykłady recepcji mitów uu>gą być szczególnie użyteczne w pracy szkolnej; dowodzą one również, jak wielką rolę odegrała mitologia grecka i rzymska w formowaniu oraz rozwoju literatury i sztuki epok późniejszych - aż po dzień dzisiejszy. Po bardzo ścisłej, ale koniecznej selekcji obszernego materiału fabularnego, autor opracował ponad 1000 haseł, ułożonych w porządku alfabetycznym, zawierających informacje niezbędne do właściwego Wstęp rozumienia zjawisk literackich i artystycznych z kręgu starożytnej i nowoźytnej kultury europejskiej. Obok tytułu hasła jest podany (w kwadratowym nawiasie) jego zapis w języku greckim lub łacińskim, ale jeśli grecka czy łacińska Corma nie różni się od zapisu w tytule hasła lub różni się tylko akcentem, wówczas jest zaznaczone jedynie, z którego języka ów wyraz pochodzi, np.; Megara ~gr.~ czy Aurora [łac.]. Transkrypcja, według ustaleń naukowców, jest zbliżona do wymowy Greków i Rzymian. W SIotl~niku występują też hasła odsyłaczowe (bez tekstu) wskazujące za pomocą strzałki (~) hasło, w którym Czytelnik znajdzie omówienie danego tematu. Odsyłacze w tekstach haseł zaznaczonc strzałką (~) oznaczają, że informacja o danym wyrazie znajduje się w osobnym haśle. L reguły nie ma odsyłaczy do imion mitologicznych, ponieważ w zasadzie jest to słownik postaci, a każda (z małymi wyjątkami) postać występująca w tekście ma swoje oddzielne hasło. Odsyłacze "zob." (zobacz) wskazują hasło, w którym zamieszczono wiadomości uzupełniające, często dotyczące ikonografii bądź bibliogrttlii. Na końcu Slomrriko znajduje się, ułoźony w porządku alfabetycznym, słowniczek trudniejszych terminów występyałcych w tekstach haseł. W .Slowniku, oprócz skrótów wyrazów hasłowych (pierwsze litery), są stosowane skróty wymienione w wykazie.Hasła poświęcone ważniejszym postaciom zostały zilustrowane 130 rysunkami odzwierciedlającymi tematykę mitologiczną antycznej rzeźby, płaskorzeźby, malarstwa wazowego i malarstwa ściennego z Pompęjów i Herkulanum. Skróty czarnofig. czarnofigurowy czerwonofig. czerwonofigurowy czyt. czytaj fragm. fragment gł. główny, głównie gr. grecki łac. łaciński mł. młodszy n.c. naszej ery n.p.m. nad poziomem morza ok. - około pd. południowy, południe pn. północny, północ p.n.e. - przed naszą erą poci. początek pol. polski poł. połowa rzym. rzymski st. starszy środk. środkowy właśc. właściwie tzw. tak zwany w. wiek wg według wsch. wschodni. wschód zw. zwany zwł. zwłaszcza zuch. zachodni, zachód A Abas [gr.]: 1. Król Argos, syn Lynkcusa i Hypermestry, przodek Perseusza. Z małżeństwa z Aglają miał dwóch synów bliźniaków: Akrizjosa i Projtosa, oraz córkę (domenę. 2. Syn Posejdona i nimfy Aretuzy, ojciec Chalkodonta i Kanetosa oraz protopla- sta i eponim eubejskiego ludu Abantydów. 3. Syn Melampusa, wnuk Amytaona, uchodzący za ojca wróżbity Idmona. Absyrtos -· Apsyrtos. Acca Larentia -~ Akka Larentia. Achates Mgr. AchGtcs], nieodłączny towarzysz i przyjaciel Eneasza w jego wędrówce do Italii po upadku --~ Troi; wg jednej z wersji mitu -- miał zabić Protesilaosa, pierwszego Greka, który wylądował na wybrzeżu trojańskim. Acheloos [gr. Achelóo.s], najstarsze z gr. bóstw rzecznych; uważany za syna Okeanosa i Tethys (lub Hcliosa i Gai). Miał dar zmieniania swej postaci (np. w byka, w potwory). Stoczył walkę z Heraklesem o rękę Dejaniry, córki króla Kalidonu, Ojneusa. Według mitu cztery nimfy, które nie złożyły mu należnych ofiar, zamienił w wyspy Echinady (u ujścia rzeki). Malarstwo: P. P. Rubens, J. Jordaens. Opera: A. Steffani. Achemenides [gr. Achaimc·nide,s], bohater III księgi Encidy Wergiliusza i XIV księgi Metarnor/ó~ Owidiusza, nie znany mitologii gr.; wg obu poetów czym. był to Grek pozostawiony przez Odyseusza w kraju cyklopów, później zabrany przez Eneasza, w drodze do Italii. Acheron(t) [gr. Acherun], jedna z rzek świata podziemnego, przez którą musiały prze prawiać się dusze ludzkie, aby dostztć się do krainy zmarłych. Według mitu -- A. był synem --. Ciai, skazanym na pozostawanic w Podziemiu, gdyż w czasie walki olimpijczyków z gigantami napoił wycieńczonych gigantów. A. spłodził syna Askalafosa z nimfą ciemności Orfne. Grecy identyfikowali A. z rzeką o tej samej nazwie w Epirze; w pewnym miejscu znika w głębokiej szczelinie (zjawisko krasowe), by później znowu wydostać się na powierzchnię, w pobliżu ujścia; uważano, że część jej biegu w szczelinie należy do świata podziemnego. Poezja pol.: M. Jastrun Acheron ( 1967). Achilles [gr. Aclrillou.s], syu króla Ftyi, Peleusa, i najs3awniejszej z Nereid, Tetydy. Według jednej z wersji mitu -- w dzieciństwie matka wykąpała go w wodach Styksu w celu uodpornienia przeciw ranom; jednak pięta, za którą trzymała go w czasie kąpieli, nie została zahartowana ("pięta Achillesa"). Wychowawcy bohatera, centaur Chejron i Fojniks ( I ) nauczyli go pogardy dla bogactw, miłości do sławy i umiejętności znoszenia cierpień. Według lhady łiomera -- A. wyruszył pod Troję na żądanie Greków na czele pięćdziesięciu okrętów i oddziału Myrmidonów. Matka wyjawiła mu wówczas jego przeznaczenie: długie życie bez sławy lub krótkie w sławie; A. bez wahania wybrał życie krótkie, lecz sławne. Według późniejszej wersji Tetyda, chcąc ocalić A. od śmierci pod Troją, ukryła go, . w przebraniu dziewczęcym, na dworze króla Lykomedesa wśród jego córek; A. związał się z jedną z nich, Dejdamią i miał z nią syna, Neoptolemosa. W trak 1 Admet cic pierwszej, nieudanej wyprawy A. dokonał wielu walecznych czynów, m.in. zranił króla Myzji, Telefosa, oraz zdobył kilka wysp i miast na wybrzeżu Azji Mniejszej. Akcja Iliado Homera osnuta jest wokół sporu między A. a wodzem wyprawy Agamemnoncm o brankę imieniem l3ryzeida; A. oddał Agamemnonowi Bryzcidę, ule urażony wstrzymał się od dalszej walki, przez co Grecy ponieśli wiele klęsk. Dopiero kiedy z rąk Hektora padł jego najbliższy przyjaciel Patroklos, A. ponownie ruszył do boju, zabił w pojedynku Hcktora i wyprawił igrzyska pogrzebowe ku czci Patroklosa. Zgodnie z późniejszą tradycją A. zabił w pojedynku królową Amazonek Pentezyleję oraz walczył z synem bogini Eos, Memnonem. Istnieje kilka wersji na temat śmierci A.; wg najbardziej znanej -- zmarł trafiony przez Parysa strzałą w piętę. Tetyda umieściła ciało A. na Białej Wyspie u ujścia Dunaju, gdzie bohater miał pro- wadzić tajemne życic. W wielu miejscach Grecji czczono A. jako boga. Rzeźba: Ch. Veyricr, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarnofig. amfora Eksekiasa (530 p.n.e.), fresk rzym. z Pompejów (I w. n.c.); A. Carrac;ci, P. P. Rubcns, B. Flemal (st.), S. Wyspiański, rysunki do I księgi Iliady ( 1896). Dramat: A. Hardy, Th. Corneillc. R. S. Bridges, S. Wyspianski Achilki.s (1899), A. M. Swinarski Aclrilles i yanrrr ( I 954-56). Epika: Homer Iliada, ksiegi I, 1X, XI, J. W. Goethe Achillei.s (1799). Opera: 3'. F. Cavalli, A. Draghi, F. Barbier, E. Marti. Admet [gr. Adntc tos], król Feraj w Tesalii, syn Feresa i Pcriklymene, Brał udział w polowaniu na -· kalidońskicgo dzika i w wyprawie -ł Argonautów po złote runo. Apollo, który przez pewien czas za karę służył u niego za pasterza, pomógł mu w zdobyciu ręki Alkestis; jej ojciec Pelias zażądał, aby przyszły zięć przybył na rydwanie zaprzężonym w lwa i dzika. Jednak w czasie ceremonii ślubnej A. zaniedbał złożenia ofiary Artemidzie, wskutek czego bogini napełniła wężami komnatę nowożeńców. Apollo przebłagał siostrę i jednocześnie uprosił mojry, by A. nie musiał umrzeć w dniu wyznaczonym przez Los, jeśli ktoś z jego bliskich dobrowolnie za niego umrze; w wyznaczonym dniu jednak nikt nie chciał się poświęcić, tylko Alkestis z miłości do męża oliarowała za niego swoje życie. Według uajbardzicj znanej wersji mitu -- Herakles, przechodzący właśnie przez Feraj, dowiedział się o śmierci Alkestis i natychmiast udał się do Podziemia, skąd Ajas (I) z ciałem Achillesa. Ot-X15 , r3. DIa,S Adonis sprowadził ja na ziemię. Recepcja mitu o A. zob. Alkestis. Adonis [gr.], syn króla Cypru Kinyrasa (lub ~~ejasa) i jego córki Myrry (lub Smyrny), która poczęła go w kazirodczym związku z własnym ojcem. Kinyras, odkrywszy z przerażeniem kazirodztwo, chciał zabić podstępną córkę, Iccz bogowic z litości zamienili ją w drzewo lub krzew mirry. W określonym czasie spod kory wydobył się chłopiec i zachwycił swoją urodzł Afrodytę, a wkrótce tdkżc Persefonę, która wzięła go na wychowanie. Wynikły między boginiami spór o A. rozstrzygnął Zeus lub muza Kaliope; A. przebywał odtąd trzecią część roku w Podziemiu z Persefoną, dwie trzecie zaś na ziemi z Afrodytą. Jednak zazdrosny o Afrodytę Ares zesłał dzika, który śmiertelnic ranił A. podczas polowania. Wic Adonis. rzono, żc z krwi A. narodził się kwiat anemonu, a róża zmieniła się z białej w czerwoną zabarwiwszy się krwią Afrodyty, która biegnąc na pomoc rannemu A. skaleczyła się cierniem w stopę. Mit ten zawiera motyw wegetacyjny: dziecko zrodzone z drzewa spędza zimę w ł'odziemiu. wiosną wraca na ziemię do Afro- dyty -- bogini wiosny i miłości. Kall A. rozpowszechnił się w Syrii, gdrie kobiety corocznie obchodziły Adonia, żałobne święto, ustanowione rzekomo przez sami Afrodytę; późnię] czczono A. także w innych krajach śródziemnomorskich, m.in.: w Grecji i w Iarurii. Rzeźba: V. de Rossi, A. de Vrics. Charun (etruskie; gr. Charon) mipcłzy Admetem i Alkestis. Ceramika etruska. Adrastos A. C'anovn, B. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: l~rcsk rzym. z Pompejów (I w.), Tycjan, S. del Piombo, Tintoretto. f'. Vcronese, 1'. P. Rubens. Dramat: Le Breton, A. Stcffen. Opera: C'. Montevcrdi, M. A. Charpenticr. Adrastos [gr. riclra.sto.c = nieunikniony], król Argos, syn Talaosa, brat Erifyle, dowódca dwóch wielkich wypraw wojennych. Kiedy do Argos przybył wypędzony z Teb Polynejkcs, a także syn króla Kalidonu, Tydeus, wygnany przez ojca z powodu popełnienia morderstwa, A. dał im za żony swoje córki i obiecał dopomóc w odzyskaniu należnych im praw; stanął na czele wyprawy -. Siedmiu przeciw Tebom nazwanej tak od siedmiu wodzów, którzy w niej uczestniczyli: oprócz A., Amliaraos, Kapancus, Hippomedon, Partenopajos, a takżc'1'ydeus i Polynejkes. Po drodze wUjska argiwskie zatrzymały się w Ncmci, gdzie uczczono igrzyskami pogrzebowymi śmierć zaduszonego przez węża małego Ofeltesa, syna króla Nemei. A. ocalał jako jedyny uczestnik wyprawy te- bańskiej; wg jednej z wersji mitu A. zdołał przekomć Tcban, by wydali ciała ofiar, wg innej sam schronił się w Atenach u Tezeusza, który wyruszył przeciw Tebanom i siłą odebrał zwłoki poległych Argiwczyków. W dziesięć lat późnięj, bę_ dąc jednym z wodzów wyprawy -~ Epigonów, A. zdobył Tcby i spowodował osadzenie na tronie syna Polynejkesa, Tersandrosa. Iecz stracił własnego syna, Ajgialeusa; umarl z rozpaczy w Megarzc lub popełnił samobójstwo, rzucając się w ogień. Grób A. otaczano kultem religijnym na rynku w Sykionie jeszcze w czasach historycznych. Dramat: E. Reinachcr. Opera: F'. Prcu. Acdon [gr. uodnrr = s3owik], ?ona Tebanczyktt, Zctosa. Zazdroszcząc szwagierce Niobe jej sześciu synów i sześciu córek (sama miała jednego syna, Itylosa) pró- bowała zabić jednego z synów Niobe, lecz przez pomyłkę zabiła własnego. Bogowie z litości zamienili ją w słowika. Według innej wersji -- A. miała być żoną artysty Polytechnosa, który mszcząc się za przegrany zakład zgwałcił jej siostrę, Chclidon, za co obie siostry zabiły Rysa, syna A. i Polytechnosa. Zeus, litując się nad nieszczęśliwą rodziną, zamienił jej członków w różne pls;t, myi Klyypmcstry. L maticństwn A. z Klytajnlcslrą urodziło si4 czwo_ ro d~icci: córki Laodikc (f lcktra), Chrysotcmis i Ilittnassa (niekiedy utożsvmiana z Iligenitt) uraz syn. Urcstcs. Kiccly Parys purwttł Ilclcn~, żun4 Menclausa, ten zwn5cił sil o pomoc cło A., który stanąl na ciele sprzymierzonych wojsk gr. wyruszyących pod Trujy. Jednak zebrana w ,4ulidiic hula gr. nic mogła rusiyć pod Troje z powodu panującej ciszy nu~rskicj; wg wrożbity Kalebasa był to wynik gniewu ArtcmiHy, kti>ra z;omemmn (I cześć Orc·.stoi, d5H p.n.c.). I:urYptdcs lfi,~c·rciu u- Aulid=ic- (406 p.n.c.). Sencka (mł.) A~nnronuum (przed 65 p.n.~.), (i. llauptmann S7nic·rc` A.~cunomnono ( 1944) i in.; dramat 14 pol.: R. Brandstaetter Srnior( nu n.rhr=e_ ~u .4rlc·midr (1y61), K. Choinski Iśrucjata 1 1961 ). 1'ocmat: W. S. Lnndor; J. Słowacki Grcih 4,~anu·rrmona ( I 84(1). Opera: F. Stcfano, Ci. Treves, R. 1'rochazka. I. Pizctti. Aganippe ~gr.l. stawne źródłu u stóp góry I-łclikon w l3cocji. które powstało od uderzenia kopyta Pcgazu, poświFconc muzom. 1'occi pili z niego wodę, aby doznać natchnienia. Agaue I~~r.J. c Siedmiu przeciw Tcbom; ponownie zjednana naszyjnikiem zmusiła A. do udziału w wyprawie Epigonów; A. odniósł zwycięstwo, a później za radą wyroczni del/ickięj zatbił matkę (być może przy pomocy brata). Scigany przez crynie, zostai oczyszczony r.c zmazy przez króla Fegci, Fegcusa, który oliurował mu także rękę swej córki Arsinoe (lub ALfesiboe). A. jako prezent ślubny dał jej suknię i naszyjnik Harmonii, którymi niegdyś przekupiono Erifyle; kiedy z lega powodu nieurodzaj dotknął ziemię w Fe 21 Alkvonc gci. A. musial zgodnie z wolą wyroczni oczvscić sic u bogu-rzeki Achcloostr, któn dał mu r~kę swej córki Kalliroe (I); ta rażtłclałtr cxi niego naszyjniku i sukni I Inrnu~nii. Kiedy A. próhował odebrać te ł~rc~cnty Arsinoc, został zabity przez synciw Fegcusa. Z kolei synowic A., Akarnan i AmI~oOcros, pomścili później ojca. Zob. I:rif_ylc. I)ramal: t?urypides (fragm.) Alknrooir rr h'nrrncio i ~tlknu·un tc P.snfkl~i<·. ()pora: (i. ('r. C~ambini. Alkyone [gr.]. córk.r boga wiatrów Eola, mazłi~mka Kcyksa. Małżeństwo A. z Kcyks~m buło tak szczęśliwe, że zawistni bogowi~ Zeus i łlcra zamienili A. i Kcyks Eros. Amuliusz [łac. Amuliu.s'], król miasta Alba Longa w Italii, brat Numitora; po śmierci ojca pozbawił brata władzy, a jego córkę Reę Sylwię uczynił westalką (~ Hestia), w obawie przed urodzeniem przez nil męskiego potomka, który upomniałby się o władzę odebraną Numitorowi. Zob. Romulus. Amykos [gr.], król Bebryków, syn Posejdona, olbrzym, uważany zli wynalazcę boksu. Napadał na cudzoziemców i zabijał ich uderzeniami pięści. Został pokonany przez Polydeukesa podczas pobytu Argonautów w jego kraju: musiał przysiąc, że odtąd nic będzie mordował cudzozicmców. Amymone [gr.], jedna z córek króla Danaosa i Europy. Wysłana przez ojca, razem z siostrami, na poszukiwanie wody zosl ła zaatakowana przez satyra. Wezwany na pomoc Posejdon przepędził go i począł z A. syna. W celu uczczenia Lego związku uderzył trójzębem w skałę, z której wytrysnęło potrójne źródło; wg innej wersji - Posejdon wskazał jej tylko miejsc , gdric biło ~ródło Lerne. Amyntor [gr.], król Dolopów, małźonck Klcobulc, ojciec Fojniksa ( I ), którego oślepił i wypędził, gdyż syn uwiódł (lub tylko zamierzak uwieść) jego uałoi.nicę Klytię. Sam został zabity przez tłeraklesa, któremu nie zezwolił na przemarsz jego wojsk przez swe państwo, a także odmówił ręki cCrki Astydamii. ł-lerakles zdobył miasto, a córkę uprowadził, mimo że był mężem Dejaniry. Anaksarete [gr.], dziewczyntl z Cypru zc znakomitego rodu Teukrosa; zakochał się w nięj biedny młodzieniec imieniem I fi s. Zrozpaczony hrakicm wzajemności i odmową dziewczyny powiesił się na drzwiach jej domu, nic wywołując jednak jej wzruszenia. Kiedy przyglhdała się z okna swego domu,pogrzcbowi Iksa, oburzona jej niccluiości;l Ałrodvta oamieniła j~ w kamienny posąg. Ananke [gr. Ancinl:o]. personilika~ja Krr nieczności, niekiedy utożsamiana r 1'rzeznnczenicm; uww glód i zaral~. Andromacha [gr. Anclrorrui< h< ~. cw, napadał i mordował bez litości wszystkich wędrowców. Pokonał go w walce Herakles, w drodze po złote jabłka Hespcryd, ale dopiero wówczas, gdy oderwał A. od jego matki Ziemi (-· Gaja), która dostarczała mu wciąż nowych sił. Rze?ba: A. Pollaiuolo, T. Aspetti. S. Moderno. Malarstwo: L. Granach (st.), Tintoretto, Guercino i in. Anteja --~ Steneboja. Antenor [gr.], Trojanin, doradca i przyjaciel króla Priama, reprezentował umiarkowane, pacyfistyczne stanowisko w wojnie z Grekami. Przed rozpoczęciem wojny trojańskiej gościł u siebie Odyseusza i Menelaosa, którzy przybyli jako posłowic z żądaniem wydania uprowadzonej przez Parysa Heleny. A. próbował doprowadzić do zawarcia rozęjmu korzystnego dla obu stron. Po zdobyciu Troi przez Greków on i jego rodńna zostali oszczędzeni przez zwycięzców. Wrao z synami wyruszył do pn. Italii, gdzie miał założyć kolonię Enetów lub Wcnctów nu miejscu obecnęj Wenecji lub Padwy. Dramat: Sofokles Arueru~ryd~i (fragm.V w. p.n.e.). Herakles walczący z Anteuszem. Antestcric Antesteric [gr. Anllu~.~teria], jedno z wielkich świąt ku czci Dionizosa. Pierwotnie było to świFto zmarłych obchodzone w miesiącu antcstcrion (druga poł. lutego i pucz. marca) zarówno w Attyce, jak i w innych krajach jońskich. Oprócz składania ofiar do zwyczaju nalei.nło także próbowanie mtodcgo wina. Anteusz -~ Antw z nimfami i kobietami śmiertelnymi, m.in. z nimfą Dafnc, z nimly Kyrcne, z którą spłodził syna Aristajosa. Jaku przewodnik -. muz na I'arntssic (styd nazywany Musagetcs) Hłczył sil: r nimi. m.in. z Uranią, Talią, w zwiyzkach miłosnych. Opowiadano także o jego przygu- dach z niewierną nimfą Koronis. J którą miał syna Asklepiosn, a lttkic z Marpcs- są, Kaszmdrą, Iliacyntcm, Kypurissoscm. Dwukrotnie zostai ukarany przez Zeusa: raz za udział w spisku przeciw niemu musiał wciwczas razem z Puscjdoncm budować mury 'I roi, drugi rv za zabicic strzatami -. cyklopów, ktuccio, B. Falcone, B. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: amfora z Melos (ok. 650 p.n.e.), fresk z Efezu (ok. 450 p.n.e.); L. Granach (st.), B. Peruzzi, G. Romano, P. Veronese, A. Carracci i in. Miedzioryt A. Diirera przedstawiający A. i Artemidę (ok. 1505). Dramat: G. Jacobi, F. Pixley, J. Giraudoux. Hyrnn: Do Apollona Del~ijskiego (VII w. p.n.e.), Kallimach (I. poł. III w, p.n.e.), J. Kcats, K. 1. Gałczyński, Z. Herbert, poemat Apollo i Mnrsjas~ (1971). Opera: P. Franceschini, A. Draghi, Ch. W. (~luck, W. A. Mozart i in. Apsyrtos [gr.], Absyrtos, brat Medei, syn króla Kolchidy, Ajetesa; iloczas ucieczki -. Argonautów przed Ajetesem, Medea zabiła uprowadzonego ze sobą A. i rozrzuciła jego szczątki po morzu, zmuszając w ten sposób ojca do zatrzymania się w celu ich zebrania i pogrzebania. Według innej wersji -- A. wysłany przez ojca w pościg za siostrą, został przez Jazona, z pomocą Medei, w zdradziecki sposób zabity w świątyni Artemidy, u ujścia Dunaju. Arachne [gr. arachne = pająk], prządka i hafciarka lidyjska, córka farbiarza Id- mona z Kolofonu, miasta znanego z pur purowych tkanin. A. chełpiąc się, że przewyższa w sztuce tkania i haftoww z nimfami i kobietami śmiertelnymi, m.in. z nimfą Dafnc, z nimly Kyrcne, z którą spłodził syna Aristajosa. Jaku przewodnik -. muz na I'arntssic (styd nazywany Musagetcs) Hłczył sil: r nimi. m.in. z Uranią, Talią, w zwiyzkach miłosnych. Opowiadano także o jego przygu- dach z niewierną nimfą Koronis. J którą miał syna Asklepiosn, a lttkic z Marpcs- są, Kaszmdrą, Iliacyntcm, Kypurissoscm. Dwukrotnie zostai ukarany przez Zeusa: raz za udział w spisku przeciw niemu musiał wciwczas razem z Puscjdoncm budować mury 'I roi, drugi rv za zabicic strzatami -. cyklopów, ktuccio, B. Falcone, B. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: amfora z Melos (ok. 650 p.n.e.), fresk z Efezu (ok. 450 p.n.e.); L. Granach (st.), B. Peruzzi, G. Romano, P. Veronese, A. Carracci i in. Miedzioryt A. Diirera przedstawiający A. i Artemidę (ok. 1505). Dramat: G. Jacobi, F. Pixley, J. Giraudoux. Hyrnn: Do Apollona Del~ijskiego (VII w. p.n.e.), Kallimach (I. poł. III w, p.n.e.), J. Kcats, K. 1. Gałczyński, Z. Herbert, poemat Apollo i Mnrsjas~ (1971). Opera: P. Franceschini, A. Draghi, Ch. W. (~luck, W. A. Mozart i in. Apsyrtos [gr.], Absyrtos, brat Medei, syn króla Kolchidy, Ajetesa; iloczas ucieczki -. Argonautów przed Ajetesem, Medea zabiła uprowadzonego ze sobą A. i rozrzuciła jego szczątki po morzu, zmuszając w ten sposób ojca do zatrzymania się w celu ich zebrania i pogrzebania. Według innej wersji -- A. wysłany przez ojca w pościg za siostrą, został przez Jazona, z pomocą Medei, w zdradziecki sposób zabity w świątyni Artemidy, u ujścia Dunaju. Arachne [gr. arachne = pająk], prządka i hafciarka lidyjska, córka farbiarza Id- mona z Kolofonu, miasta znanego z pur purowych tkanin. A. chełpiąc się, że przewyższa w sztuce tkania i haftowcą Ateny, w tesalskim porcie Pagasaj; jako budulec posłużyły drzewa ścięte na górze Pclion, tylko dziób został wykonany z dębu z Dotlony. Oprócz Jazona w żegludze uczestniczyło ok. pięćdzicsięciu bohaterów z całej Grecji, m.in. budowniczy okrętu Argos, sternik Tifys, śpiewak Orfeusz, wieszczek Amfiaraos, synowic Boreasza -- Zetes i Kalais, Dioskurowic, Admet, Akastos, Herakles. Z Pagasaj A. popłynęli na wyspę L,emnos zamicszkttną przez kobiety, które wymordowały wszystkich mężczyzn (-i Hypsipyle). A. spłodzili z nimi dzieci i wyruszyli na wyspę Samotrake, a stamtąd na wyspę Kyzikos, gdzie Jazon przez pomyłkę zabił jej króla Kyzikosa. W Myzji odłączył się od A. Herakles, udając się na poszukiwanie ukochanego Hylasa. W kraju Bcbryków Polydeukes pokonał w walec na pięści okrutnego króla Amykosa. Zapędzeni przez burzę zatrzymali się w Tracji, w kraju ociemniałego króla Fincusa (2), któremu -· harpie zanieczyszczały pożywienie; z wdzięczności za uwolnienie go od tych potworów Fincus, mający dar wieszczy. wyjawił A. ich dalsze losy. Po przeprawieniu się przez -> Symplegady i Morze Czarne dotarli do Kolchidy. Jazon zażądał od Ajetesa złotego runa, ale król postawił mu waru- nek, by bohater założył jarzmo bykom o spiżowych racicach i ziejących ogniem nozdrzach, oraz by zaorał nimi rolę i posiał zęby smoka. Ostrzeżony o złych za- miarach Ajetesa, Jazon spełnił ten warunek przy pomocy zakochanej w nim córki Ajetesa, Medei; kiedy z zasianych zębów smoka urodzili się zbrojni mężowie, Jazon za radą Medei rzucił między nich kamień i spowodował, że walcząc ze sobą wzajemnie się pozabijali. Czary Medei uśpiły smoka pilnuj~cego złotego runa, które Jazon zdobył i wraz z królewną i załogą uciekł z Kolchidy. Aby zatrzymać pościg Ajetesa, Medea zabiła uprowadzonego ze sobą brata Apsyrto- sa i rozrzuciła jego szczątki po morzu. W drodze powrotnej A. dopłynęli do Dunaju, potem przez Morze Adriatyckie do Morza Śródziemnego, do wyspy Ajaja, na której mieszkała czarodziejka Kirke. Stamtąd, przez cieśninę Scylli i Charybdy, do wyspy Fenków, gdzie Argonauci w Ritynii. 34 Ariadna spotkali pościg Kolchów ż~dających bezskutecznie oddania Medei. Następnie pop -zez Syrty dotarli do Krety, gdzie Medea z pomocą czarów doprowadziła do śmierci potwora Talosa (I). W dalszej drodze popłynęli nrym przebywał potwór. Po zghtdzeniu Minotaura, Tezeusz nabrał A. na wyspę Neksos, gdzie z nic znanych bliżej powodów porzucii jy śpiący n,t wybrzciu. ~5 Arion Według innej wersji - kiedy A. znużona podróżą wysiadła na Naksos, gwałtowna wichura porwała statek Tezeusza i rozłączyła go z ukochaną; później A. miała umrzeć na wyspie w czasie porodu driecka, poczutego z Tezeuszem. Według najpowszechnięjszej tradycji -- do opuszczonej na Naksos A. przybył ze swoim orszakiem Dionizos, poślubił królewnę i zabrał re sobą na Olimp; jako dar ślubny ofiarował jej wykonany przez Hefajstosa złoty diadem, który później stał sil: konstelacją niebieską zw. Korona Północnn. Rzeźba: płaskorzeźba na pozłacanym kraterze brązowym (ok. 300 p.n.e.), Do- natello. .ł. łł. Danecker, G. Kolbe. Mozaika z Efezu (ok. 400 p.n.c.). Malarstwo: fresk z Pompejów (I w.); Tycjan, Tintoretto, M. van Wttenbroeck, Tiepolo i in. DramW: 1. Gundulia, Th. Corneille. A. Kotzebue i in. Poemat: Th. Underdown, A. W. Schlegcl, F. L. Lucus: poezja pot.: M. Buczkówna. Opowiadanie: W. M. W. Call, E. Farjcon, .l. Żylińska. Opera: C'. Monteverdi, G. F. Handel, R. Strauss. Arion [gr.], na wpół Icgendaruy śpiewak i poeta gr. z Metymny na Lesbos; uważany aa twórcę dytyrambu pieśni kultowej na cześć Dionizosa. Miał przeby- wać na dworze tyrana Koryntu, ł'eriandra (VII w. p.n.c.). Według legendy opo- wiedzianej przez Herodota i Owidiusza - A. podróżowaf po Wielkiej Grecji i Sycylii zdobywając sławę i zarabiając dzięki swej sztuce ogromne pieniądze. Kiedy wsiadł na statek płynący do Koryntu, żeglarze zamierzali go zamordować, aby zagarnąć jego bogactwa. Wówczas A. uprosił ich, aby pozwolili mu przed śmiercią zaśpiewać pożegnalni pieśń. Zwabione czarem jego pieśni nadpłynęły ulubione przez Apollina delfiny, a gdy A. ufając bogu skoczył do morza, jeden z nich wziął go na grzbiet i zaniósł aż do Koryntu. A., udawszy się na dwór tyrana, opowiedział o swej przygodzie Periandrowi, który po powrocie pirackiego statku do Koryntu ukarał śmierci zamachowców. Według innego mitu Apollo zamienił lirę A. oraz delłina, jego wybawcę, w gwiazdozbiory: Lutnia i Dclf in. Rzeźba: A. Algardi. Malarstwo: A. Carracci, G. F. Romanclli, L,. Silveslre (mł.). Dramat: G. Conrad. Opowiadanie: L. Gautier Vignal. Opera: 1. B. Matho. Poemat: Z. Herbert. Aristajos [gr. Anieoaiu.s], bóstwo rolnicze i pasterskie, opiekun trzód i pszczół, syn Apollina i nimfy Kyrene, ojciec Akteona wychowany przez Chejrona i nimfy. które nauczyły go wielu umiejętności rolnicro-hodowlanych oraz sztuki lekarskicj i wróżenia. A. spowodował mimowolnie śmierć Eurydyki; driady i nimfy zemściły sil na nim, zsyłając pomór na jego pszczoły. Za radą matki A. pojmał boga morskiego Proteusa. który wyjawił 36 Śpiąca Ariadna. ~Pgł~ś aMÓ~j~g ś Artcmida mu przyczynę zguby jego pszczół i sposób ich odzyskania. Miał być uczestnikiem wyprawy Dionizosa do Indii. W odpowiedzi na jego modły i ofiary Zeus uwolnił od zarazy Wyspy Cykladzkie. Szczególnie czczono A. w Arkadii, Beocji i Tcsalii, uważano go za założyciela miasta Kyrene w pn. Afryce i za "wynalazcę" rośliny zw. silphium, będącej lekiem i przyprawą. Aristodemos [gr.], jeden z ~ Heraklidów, syn Aristomachosa. Podczas przygotowań do wyprawy mającej na celu odzyskauie ojczystego kraju na Pcloponczic, wraz z braćmi, Temenosem i Kresfontesem, został z woli Apollina ugodzony piorunem, gdyż nie zasięgnął rady jego wyroczni. Według innej wersji wziął udział w tej wyprawie, otrzymał w podziale Lakonię i zostawił j~ w spadku synom. Arkas (gr.], sławny myśliwy, władca Pelazgów na Peloponezie, nazwanych od jego imienia Arkadyjczykami. Syn Zeusa i nimfy Kallisto, towarzyszki Artetnidy. Po przemianie Kallisto w niedźwiedzicę, A. wychowywała Maja (l), matka Hermesa. Kiedy dziadek A., król Lykaon (I) chcąc wypróbować tnoc jasnowidzenia Zeusa, podał mu na uczcie ciało zabitego wnuka, Zeus spalił piorunem dom Lykaona, a chłopca przywrócił du życia. Jako władctt Arkadyjczyków A. nauczył swych poddanych uprawy zboża, wypieku chleba i przędzenia wełny. Pewnego razu podczas polowania spotkał swą matkę, zamieniony w niedźwiedzicę; ścigając ją wtargnął do świątyni Zeusa. Ratując go przed karą za profanacje, Zcus zamicttił ich uboje w gwiazdozbiory: ,ją w Wielki Niedźwiedzicę ( łttc. Un.crt nwion], jego w Strażnika Niedźwiedzicy (łac. Arcto- plot'lao-]. Artemida (gr. Artc·mi.s]. bogini gr., pierwotuie opiekunka świata roślinnego i zwie rzęcego, później czczona przcdc wszystkim jako bogini łowów i księżyca. Uro- dziła się na wyspie Dclos, była córkał Latony i Zeusinic,l powrócil wraz ze Skamandriosem (~ Astyanaks), by odbudować Troję. Według tradycji utrwalonej w Rzy_ mie. A. udał się wrai. i ojcem do Italii. gdzie po jego śmierci objąl pttnowanic nad połttczonymi narodami Crojan i I.atyn Argonauci), za wynalazczynię pługa, uprawy oliwki itp. Ludzie zawdzięczali jej dobre rady, dar wymowy, umiejętność posługiwania się końmi: w Rzymie utożsamiano A. z latyńską, a wcześniej z etruską, M i n c r w ą; wg tradycji - kult Minerwy został wprowadzony do Rzymu przez króla Numę Pom- piliusza. Atrybutami A. były: hełm, dzida, tarcza (egida), a także wrzeciono; poświęcone jej zwierzęttr: sowa, kogut. Rzeźba: Smucąca .sig Algina (ok. 450 p.n.e.), płaskorzeźba na metopie świątyni Hery w Sełinuncie (ok. 460-450 p.n.e.). Ateny i Marsjnsz Myrona (poł. V w. p.n.e.); J. Sansovino, A. Quellinus (st.). Malarstwo: amfora czarnofig. (VI w. p.n.e.), krater czarno(ig. (VI w. p.n.e.); S. Botticelli, A. Montegna, Tintoretto, P. Veronese, P. P. Rubens, Rembrandt. Poemat: Hynnn XXVIlI do Algina, Hyrnn na kc~iel Pallacfv Kallimacha (III w. p.n.e.). Dramat: H. Sachs. Opera: A. Draghi, R. Keiser, G. Reutter, E. Kienek. Atlantyda (gr. Atlanlls], mityczna wielka wyspa rozci4gająca się na Morzu Śród- ziemnym przed Słupami Herkulesa (obecnie Gibraltar i Ceuta). Władcy A. mieli panować nad Libią i zach. Europą. Od dalszych podbojów Atlantowie zostali powstrzymani przez Ateńczyków, którzy zadali im klęskę ok. dziewię~ iu tysięcy lat przed Platonem. Wskutek kataklizmu, A. wraz z jej wspaniałymi mitrstami, całym bogactwem i wysok4 cywilizacją pogrążyła się w Oceanie Atlantyckim. Mit o A. priekazał Platon w Tirnaju.sie i Krrtia.czu, powołując się na Solona i kapłanów egipskich. Atlas [gr.], jeden z tytanów, olbrzym zamieniony w górę, syn Japetosa i Klymcne ( I ), brat Prometeusza. Za kurę, że pomógł tytanom w walce przeciw bogom, Zeus nałożył mu na ramiona sklepienie niebieskie, natomiast Perseusz, ukazując mu głowę Meduzy, zamienił go w skałę, gdyź A. nic udzielił mu gościny. Odt~d A. stał w morzu w okolicach Gibralttrru, podtrzymując na barkach kolumny od- dzielające niebo od ziemi. Przed metamorfoz~ był królem Mauretanii i zamiło- wanym astronomem. Rzeźba: płaskorzeźba na metopie świętym Zeusa w Olimpii (poł. V w. p.n.e.), hellenistyczna rzeźba A. podtrzymuj~lcego świat (111- 11 w. p.n.e.); G. Giuliani. Malarstwo: A. Carracci. Atreus [gr.], król Myken, syn Pclopsa i liippodamii ( 1 ), młodszy brat Tyestesa. Z drugiego małźeństwa z Acrope miał dwóch synów: Agamemnona i Menelaosa. A. przeklęty przez ojca i wygnany wraz z Tyestesem z ojczystej Pisy w Elidzie za zamordowanie ich prryrudnicgo brata Plejstcncsa lub Chryzypa, schronił się w Mykenach. Później bracia rywalizowali ze sobą o władzę w państwie i ostate- cznie A. został wybrany na króla, mimo iż Tycsles wciągnął do spisku jego żonę Aeropc, której był kochankiem. Kiedy A. dowiedział się o zdradzie Aerope z Tycstescm, zemścił się na nim, mordując jego dzieci i podając ich ciała ojcu na uczcie. Zginął zamordowany przez syna Tyestesa, Ajgistosa. Dramat: Sofokles, Eurypidcs (fragm., V w. p.n.c.), Scneka (mł_) (przed 65 n.c.): P. J. Crćbillon, C. F. WClssc, J. M. Heredia y Campuzano, H. Claus i in. 41 Atropos Atropos -> mojry. Attis [gr.], ukochany bogini frygijskiej Kybele, syn dwupłciowej istoty zw. Agdistis i Nany; w czasie orgiastycznych uroczystości ku czci Kybele pozbawił się męskości i umarł, lecz został wskrzeszony przez boginię. Jego kult, rozwinięty najpierw we Frygii i Pergamonie, później w Grecji, symbolizował odradzającą się na wiosnę przyrodę. W czasach cesarskich rozpowszechnił się również w Rzymie. Poemat: Katullus (1 w. p.n.c.). Auge [gr.], królewna arkadyjska, córka króla Tegei, Aleosa, i Neajry. Wyrocznia dclficka (-~ Delfy) ostrzegła jej ojca, żc syn A. zabije swych wujów i przejmie władzę. Ojciec zabronił więc córce wychodzić za mąż i poświęcił ją Atenie. Jednak przebywający na jego dworze Herakles uwiódł A., która urodziła syna Tclefosa. Oboje zostali sprzedani jako niewolnicy do Myzji, gdzie A. została poślubiona przez króla Teutrasa. Według innej wersji tylko A. została sprzedana do Myzji, natomiast dziecko zostało porzucone w górach, gdzie wykarmiła je łania. Augiasz [gr. AuReia.s], król Elidy na Peloponezie, uczestnik wyprawy -> Argo- nautów, uważany za syna Heliosa lub Forbasa i brata Aktora, przyrodni brat Ajetesa, króla Kolchidy. Kiedy Herakles będ~cy w służbie Eurysteus2.a otrzym ił rozkaz oczyszczenia w ciągu jednego dnia ogromnych stajni A., ten obiecał mu dać za tę pracę dziesiątą część swych nieprzebranych stad. Herakles wykonał tę pracę, kieruj~c do stajni wodę dwóch rzek: Penejos i Alfejos, które uniosły cały nawóz. A. odmówił jednak przyrzeczonej zapła ty, a gdy wystąpił przeciw niemu jego własny syn Fylcus, wyp4dził go wraz z łieraklesem ze swojego kraju. Później jednak obydwaj powrócili z wojskiem i pokonali A.; Herakles zabił go i osadził na tronie jego syna, który wkrótce zrezy- gnował z władzy. Według innej wersji A. miał jako starzec umrzeć śmiercią naturalną. Aura [gr.], nimfa należąca do myśliwskiego orszaku Artemidy, córka Frygijki, Pcriboi, i tytana Lelantosa, ukochana Dionizosa, na którego prośbę Afrodyta porxziła ją szaleństwem, aby mógł ją posiąść. Urodziwszy mu bliźnięta rozszarpała jc w szale, a sama rzuciła się du rzeki. Zamieniona w źródło przez Zeusa. Aurom -. Eos. Autolykos [gr.], znany z chytrości i oszustw syn Hermesa, ojciec Antiklci i dziadek Odyseusza, uczestnik wyprawy -. Argonautów. Uchodził za niezrównanego złodzieja, który w dodatku umiał zręcznie zacierać ślady. Nauczył Heraklesa sztuki zapaśniczej lub bokserskiej. Automedon(t) [gr.], woźnica Achillesa, towarzysz jego walk pod -. Troją. Po- chodził z wyspy Skyros, przybył pod Troję na czele floty złożonej z dziesięciu okrętów. Po śmierci Achillesa służył jego synowi Neoptolemosowi. Avernus [gr. ciorno.s= bez ptaków, łac. lucu.s Avernu.s], jezioro w pobliżu Kumc w Kampanii, uł'ormowane w kraterze wygasłego wulkanu, wydzielające trujące wyziewy, wskutek czego w całęj okolicy nie było ptaków. Rzymianie, którzy uważali A. za jedno z wejść do świata podziemnego, poświęcili je Plutonowi (Hades), bogu Podziemia. t Bacchus ~ Dionizos. bachantki ~ menady. Bachus -~ Dionizos. bakchantki -. menady. Basilea [gr. basikia = królowa], utożsamianzt z boginią Kybclc, czasem uważani za starszą córkę Urxnosa i siostrę Rei, znana z mądrości i rozumu. Z małżeństwa z własnym bratem, tytanem Hyperionem, miała dwoje dzieci: Sclene (Księżyc) i Hcliosa (Słońce). Po śmierci Hcliosa, zttbite~o przez tytanów, i Selene, która popełniła samobójstwo, B. popadła w szaleństwo: z bębenkiem i cymbałami przebiegała lasy i pola. Później zniknęła bez śladu. Battos [gr.], starzec, który przyrzekł Hermesowi, który skradł woły Apollina, że w zamian za jałówkę nic wyda Fłcrmesx. Gdy ten, chcąc wypróbować jego słowność, przybrał sam postać Apollina i udawał, że szuka wołów, B. wszystko mu wyjawił. fJermes za karę zamienił B. w skałę. Baucis [gr. Bouki.s], wieśniaczka frygijska, żona F i 1 e m o n a; małżonkowie jako jedyni w okolicy przyjęli gościnnie Zeusa i Hermesa, którzy udajyc ubogich podróżnych wędrowali po Frygii. l3ogowic zniszczyli krp oszczędzając jedynie chatę Filemona i B.; chatę zamienili w świąty_ nię, a małżonków po śmierci, na ich prośbę, w dwa rosnące przed nitł drzewa. Mahrstwo: B. Bramantino. M. van Wttenbroeck, P. P. Rubens, Rembrandt i in. Dramat: C. G. Pfcl~lcl, M. Gawalcwicz, K. Wacke, L. Ahlscn. Poezja: J. Swift, J. H. Voss i in. Opcrtt: Ch. W. Ciluck, J. I3aydn. Ch. Gounod i in. B Bcllcrofon(t) [gr. &·llornpfuirt, &·lh·ruphńnles], bohater koryncki. czczony w l.ykii i Koryncie, syn Poscj Kimeryjcrycy. Cipus [łdc.], wódz rzym., któremu miały wyrosnąć nx czole rogi zapowiadające, wg wyroczni, otrzymanie królestwa; C'.. który był zagorzałym republikaninem. zażądał, by senat skazał go na wygnanie. Ostatecznie w uznaniu jego prawości chtrrakteru obdarowano go taką ilością ziemi, jaką zdołał zaorać w ciągu jednego dnia. Lirce -~ Kirke. Clio ~ Klio. Clymene -· Klymene. Clytaemestra ~ Klytajmestra. Cocytus -ł Kokytos. Compitalia ~ Kompitxlia. Concordia -~ Konkordia. Coronis -. Koronis. Cupido ~ E:ros. Curtius -. Kurcjusz_ Cycnus -~ Kyknos. cyklopi [gr. Kyklopes, łac. ('.rolopc.s], plemię olbrzymów; przedstawiano ich z jednym okiem pośrodku czoła, zrECZnych i silnych. Najstarszym pokuleniem c. mieli być trzej synowie Uranosa i Gai: Arges, Rrontcs i Stcropes (lub Astcrupcs). Z.ostali oni strąceni przez Uranosa do Tartaru, uwolnieni ł~t-zcz Kronosw broń pod kierunkiem Fie(tijsfosa. Najlepiej znani są c. przedstawieni przez Fiomcra; mieszkali w skalnych grotach na wyspie, identytikowanej jako Sycylia, trudnili się pasterstwem, byli kanibalami, odznaczali się ogromną siłą i dzikością. Opisany w Ocfc.sei Homera ludożerca Polifem był synem Posejdona; oślepiony przez Odyseusza i jego towarzyszy. Był też szczep c. - budowniczych, którzy w słuźbie herosów (np. Projtosa w Tyrynsie, Perseusza w Argos) budowali mury obronne (tzw. mury cyklopowe), wznoszone z ogromnych bloków skalnych. C. z Wulkanem malował '('intoretto (1578). Postaci c. pojawiają się w wielu dziełach starożytnych: Homer Oclvscja, Hezjod TeoKonia, Tcokryt, Wergiliusz i in. D Dafnc [gr. duphne = laur, wawrzyn), nimllt rzeczna, córka boga rzeki Penejos w Tesalii (lub wg wersji arkadyjskiej rzeki Ladon) i Gai (niekiedy uważyna za ,lcJ kapłankę). Zakochany w niej Apollo ścigał ją przez las aż do brzegów rzeki ojca, lecz kiedy miał j~ już dosięgnąć, została przez Penejosa zamieniona w drzewo 1rych uczył go 1'an, zyskiwały mu miłość i sławę. Umarł z powodu miłości: chcłpitlc się, iż potrafi oprzeć się IcJ pokusom, wywołał gniew 1-,rosa i Afrody_ ty, którzy sprawili, żc zakochała się w nim zc wzajcnuu>ściat nimfa imieniem Nomu (lub Nais czy też Likc), która zażądała od nico przysięgi ciozgonncj wierności; kiedy zakoch,vł sic w innej nimfie (lub został przez nitl uwiedziony) za złamanie przysięgi stracił wzrok; z rozpaczy rzucił się ze skały lub został w nią zamieniony. Wówczas I lermes zabrał go do nieba. Według innEj wersji mitu piraci porwali jego ukochaną nimfę do Frygii: próbę jej ocalenia D. byłby przypłacił życiem. gciyhy nie pomoc łicraklesw. W czasie woj_ ny lrojańskicj dowodził oddziałami z Ar- gus i Tyrynsu; z pomocą Ateny zranił w walce Afrodytę, a nawet samego boga wojny Aresa i zabił wielu rycerzy trojuńskich; wraz z Odyscuszem urz~dził wycieczkę do obozu trojańskiego i po zbawił życia szpiega Dolonu oraz króla trackiego Resosa. Według późniejszych wersji mitu towarzys .rył Odyscuszowi nx Lenu~os, aby zabrać stamtąd Filok- teia. Po powrocie z wojny do Ftolii omal nic zginął wskutek zasadzki, którą za- stawiła jego niewierna żona Ajgialcjtt. Zmuszony do ucieczki wywędrował du Italii, gdzie znalazł schronienie u królet Daunustt, który obdarzył go ziemią i ręką swojej córki. Przypisuje mu się za łożenie różnych miast i kolonii w Apulii. Został pochowany na jednej z wysp w pobliżu wybrzeża Apulii. RzeYba: J. T. Sergel, .1. N. Schaller. Malarstwo: krEtter czerwonofig. (IV w. p.n.c.); G. F. Doycn. Poezja: Homer llicrclu, ksipga V. Dramat: M. R. Stera; opowiadanie S. Trebitsch. 2. Król plemienia Bistonów w Tracji, syn Aresa i nimfy Pyreny; miał klacze żywiące się ludzkim mięsem D. dawał im na pożarcie przybyszów. Zabił go Herakles z rozkazu króla Eurysteusza; wg nicktórych wersji -- rzucił ciału D. na pożtknięty szaleństwem przez wciąż nicnuwidzttctf go łicrę, D. tralił do bogini Kybclc, która go uzdrowiła i wtajemniczyla w swoje misteria. Później udał się do Tracji, gdzie został uwięziony przez króla Lykurga (I), jednak przy pomocy Tetydy zdolał się schronić w morzu; Ly_ kurp zaś został ukarany przez Zeusa szaIcństwcm i rozszarpany końmi przez własnych poddanych. Zaszczepiwszy swój kult w krajach śródziemnomorskich, D. ruszył w orszaku stOyrów i bnchżnicniu od h a m adriad [gr. hcmtudyoiclc·.c], które umierały wraz ze swoinu drzewami. Dryope [gr.], ukochana Apollina, córka króla Dryopsa. Jako towarzyszka hamadriad (-. driady) została podst~pcm uwiedziona przez Apollina, który przyhral postać i.ółwia, a później wyżu. I'o wielu latach miała zostać porwana przez jy dawne towarzyszki. Według inny wersji D. została munieniona w drzewo przez niml~r Lutis. którzt już wcześniej stała sil drzewem. Dryops Mgr.], heros, eponim plemienia ł~ryopów, ojciec f)ryupc. Dydona [gr. Uichi. fenickie t:li.c.suJ, królowo 63 Dydona porzucona przez Eneasza, który odpłynąl w poszukiwaniu lutlii. Obok stoj.l s'tużebne i personifikacja Afryki (z prawej). Dzcus Kartaginy, córko króla fenickiego mixsta Tyr, Belosti (lub Motto), żona swego wuja Sychajosa (lub Sycharbasa). Po śmierci ojca brat D. Pigmalion zamordował Sychajosa, aby zagarnąć jego majastck, lecz D.. zanim spotkal ją podobny los, zdołała uciec ze skarbami i garstką rodaków na Cypr; stamtąd udała się do pn. Afryki, gdzie w pobliżu Utyki, dawnej kolonii tyryjskiej, uzyskała prawo osiedlenia, nu takim skrawku ziemi, jaki obejmie skóra wołowa; D. pocięła skórę na cienkie paski, którymi otoczyła obszar wystarczt3jący na budowę twierdzy; wokół niej wyrosło wkrótce potężne miasto, Kartagint~. Wówczas król sąsiedniego ludu (ictulów, larbas, zażądał jej ręki, a w wypadku odmowy zagroził nowemu p~uistwu wojną. D., aby uniknąć tego mxłżeństwai i zachować wierność zmarłcmu Sychajosowi, popełniła samobój siwo, rzucając się w płomienie stosu. Odmienni wersję mitu o D. stworzyl Wergiliusz w Eneid=ic. D. popełniła samobójstwo z rozpaczy po wyjeździe Eneasza, któremu udzieliła gościny w Kartaginie, i w którym zakochała się bez pamięci. Rzeźba: A. C'ayot. Malarstwo: A. Mantegna, D. Dossi, Guercino, P. P. Rubens, G. Coli i in. Dramat: G. B. Giraldi-Cinthio, H. Knaust, N. Frischlin, Ch. Marlowe - Th. Nash, A. Kellncr, A. Ausscrer, A. Muller. A. Claes. Epika: Wergiliusz Enoida, H. von Veldekc Eneil (przed 1190), G. Chauccr, H. Sachs i in. Opera: P. F. Cavalli, H. Purccll, A. Scarlatti, J. Haydn, J. N. liummel i in. Dzeus - > Zeus. dzik kaledoński -. kaledoński dzik. E Eak -. Ajakos. Echemos [gr.], bohater i król arkadyjski, syn Acroposa, mąż Tlllllldl'y, córki Tyndarcosa i Ledy. Według jednej wersji mitu brał udział w wyprawie Dios- kurów do Attyki w celu uwolnienia Heleny. Obronił Pcloponez przed picrwsrym najazdem Hcraklidów pokonawszy w pojedynku Hyllosa. syna Iłeraklesa. H:chetus [gr.J, znany z okrucieństwu król Epiru. ('<5rkę Mctope pozbawił oczu i uwięził w wieży za to, że pozwoliła się uwieść; teJ kochanka okaleczył. Echidna [gr.], kobieta w<łż, potwór spłodzony przez Kalliroc (2) i Chryzaora (lub Forkysa i Kclo lub wreszcie Tarlara i Gaję). Miała micszkttć wjaskini w Cyli- cji lub na Pcloponezie, została za bila przez Argona (2). Wydała na świat wiele potworów: C'himcrę, Ort rosa, Cerbera, Słinksa, hydrę Icrnejską. smoka z Kol- chidy. Meduzę, orła wydziobującego wą_ trobę Prometeuszowi i wiele innych. Echion [gr.]: I. Jeden z synów Hermesa, uczestnik wyprawy --. Argonautów i polowania nu ~ kalidońskicgo dzika. 2. Jeden z pięciu pozostałych przy życiu Spurtów, tj. ludzi wyrosłych z posianych przez Kadmostt zębów smoka; był mężcln Agaue, córki Kadmosa, ojcem króla Teb, Pentcusa. Echo [gr. odbicie głosu], nimfa górska, córka Eteru i Gai; liczne mity dotyczą zdradzał swą małżonkę z pięknymi zicmiankami. Według innego mitu E. nieszczęśliwie zakochana w pięknym Narcyzie tak bardzo schudła, że pozostał z niej tylko głos echo. Jeszcze inny mit opowiada, że bożek Pan, którego amorami nimfa wzgardziła, nasłał na nią pasterty i ci rozerwali j~ na kawałki i rozrzucili po całej ziemi; odtąd nimfa E. znajduje się wszędzie i zewsząd słychać jej głos. Dramat: K. H. Rostworowski. Poezja: R. Gamet, J. Pietrzycki. Opera: A. Giancttini, Ch. W. Gluck. ce jej losu powstały w celu wytłumaczenia zjawiska echa. Według jednego z mitów -nimfo E. została ukarana przez Hcrę i musi odtąd powtarzać tylko ostatnie słowo, ponieważ zabawiała boginię rozmową, podczas gdy Zeus Sluwnik vkolm·Mitologio ęrecke i rrvmske VS Bożek Pan i nimfa Echo (u góry). F;dyp Edyp [gr. oiclipou.s = opuchnięta stopa, łac. Oeclipu.s], bohater z kręgu mitów tcbańskich, syn króla Teb, Lajosa, i Jokasty (lub Epikasty). Przed urodzeniem się E. L ajos udał się do wyroczni dclfickiej (-. Dclfy), która go ostrzegła, że jeśli spłodzi syna, będzie on zabójcą ojca i poślubi własną matkę. .Iokasta (lub Lajos) kazała więc, z obawy przed spcłnieniem się wyroczni, porzucić dziecko w górach Kitajronu; znale~li je tam pasterze korynccy i zanieśli do swego króla Polybosa, którego bezdzietna małżonka Periboja (3) przyjęła z radością dziecko i uznała za własne; chłopca nazwano E. z powodu okaleczonych pięt Kiedy E., jako dorosły młodzieniec, dowiedział się, żc jest podrzutkiem usynowionym przez parę królewską, wyruszył do Dclf w nadzici, że wyrocznia wskaże mu jego prawdziwych rodziców. W czasie podróży spotkał Lajosa i nie wiedząc, że jest on jego ojcem, rtbił go w wyniku kłótni. Tak spełniła się pierwsza część przepo- wiccłni. W dalszęj drodze E. spotkał u bram Teb Sfinksa, który zadawał prze- chodniom zagadki: tych, którzy nie mogli ich rozwiązać, pożerał; kiedy E. rozwiązał zagadkę, Sfinks rzucił się w przepaść. Jako wybawiciel Teb otrzymał E. tron po Lajosie i rękę owdowiałej Jokasty. Tak wypełniła się druga część przepowiedni. Z kazirodczego związku E. r Jokastą urodziło się czworo dz~eci: Etcokles, Polynejkes, Antygona i Ismena. Kiedy w Tebach wybuchła zaraza, wyrocznia dclticka nakazała wygnać z miasta mordercę Lztjos hory. Ejlejtyja [gr. Eileithyiu], bogini, opiekunka porodów, uważana za córki Zeusa i Hery, niekiedy identyfikowana z Artemidą; w Rzymie utożsamiano jał z boginią światła L u c y n ą (L u c i n a); przydomek Lucinx nadawano Diunie i Junonie jako opiekunkom położnic. Ku czci bogini Juno-Lucyny w pierwszy dzień marca obchodzono w Rzymie święto zw. Matronaiia. Elektra [gr.]: 1. Jedna z Plejad, zc związku z Zeusem wydała na świat Uardanosa, Iazjona i Harmonię, która wg innych wersji jest córką Arena i Afrodyty. Kiedy Zeus usiłował zgwałcić E., dziewczyna schroniła siq u stóp -~ Palladionu, który rozgniewany król bogów strącił na ziemię. Po śmierci, E. i jej siostry zostały przemienione w konstelację Plejady. Według italskiej wersji mitu E. była żoną króla Etrusków. Korytosa; jej synowic z tego związku Dard~nos i Ixz_jon urodzili się w Italii. 2. Królewna mykeriska, córka Agamemnona i Klytajmestry, siostra Orestesa. Ińgenii i Chryzotemis. Po śmierci ojca stała się zaciekłą przeciwniczktł Klytaj mestry i jej kochanka Ajgistosa, oddaną całkowicie swemu bratu Orestesowi, któremu pomogła zemścić sil na rbrodniczej parze; kiedy Orestcs dokonał zemsty i starł się ofiar -. erynii, E. wspierała brata w nieszczęściu. Późniy, zmuszeni opuścić Mykeny, oboje przeżyli wiele przygód, gł. w Taurydzic. 1'o powrocie do rodzinnego miasta, zabili Aletesu, syna Ajgistosa, który przywłaszczył sobie władz~ w Mykcnach. Nast4pnic 1.. poślubiła Pyladesa, wiernego przyjacielta Orestesa; była matką dwuch synów. Malarstwo: F. Lcighton. W. Blakc Richmond. Uramat: Ajschylos, trylogia Oro.stc·ju (458 p.n.e.), Sofokles <:Yektrw (ok. 415 p.n.e.), Eurypides I:lektrcc (ok. 413 p.n.c.), .1. van dc Vondcl, P. ,I. Crabillon, J. J. Bodmer, W. H. Dxlbcrg. 3i. von I3ofmannsthal, E. O'Ncill, J. Giraudoux, J. P. Snrlre, Ci. 33aupunmn, R. Jeffcrs, L. Gyurk i in.; dramat pol.: F. 1'3a?ck t:(ektru (1905), .I. N. Mi3lcr h'r_rnic (1914), W. Ciorecki Jo.c:crc· rn~ i:lc·krru (1974). Epika: R. Jeffers. 3'owicoa: 3l. Trcece. Opera: C. Cannabich, Ci. 33ucffncr, R. Strauss, D. Leavy i in. Film: M. Kakojannis. 3. Córka Okcanosa i Tethys, zc zwi1zku z ~Iaumascm, synem I'untosa i Gai, urodzi3a boski postankF Iris oraz harpie. Elektrion [gr. Elc~-trjnn], król Mykcn, syn Perseusza i Andromedy, ojciec Alkmeny i sześciu synów; przypadkowo zabity przez swego bratttnkx i przysr.łego ziccitt Amf triom. Eleusis [gr.], miasto w Attyce, w pobliżu Aten. Według mitu 1'crsefuna, por- wanx przez Hadesu, zostala w łv.. ~wrócona mdtcc. Ryło to gł. miejsce kultu Dcmcter i jej córki, I'erscfony-Kory. a także h:lizjum Triptolemostt. E. zawdzięczało sławę corocznym misteriom zw. Elcuzynia (wrze- sicń październik) ku czci Demeter; nie s4 znane szczegóły owych tajemnych obrzędów, wydaje się jednak. że ich atrakcyjność polegatłtt przede wszystkim na tym, żc niweczyły strach przed śmiercią, obiecujalc wtajemniczonym szczęście w życiu pośmiertnym. Elizjum -· Pola Elizejskie. E;Ipenor [gr.J, jeden z towarzyszy Odyseusza zamienionych w wieprze przez czarodzicjkę Kirke; kiedy odzyskał postać ludzką, zabił się przypadkiem spada- jąc z tarasu pałacu. Odyscusz spotkał w Podziemiu jego cień, który błagał go o sprawienie mu pogrzebu; po powrocie ze świata podziemnego Odyseusz pocho- wuł jego ciało, osadzając na grobie wiosło. H;ndVmion (gr.], piękny młodzieniec, w któ rym zakochała się bogini księżyca, Selene. Zeus na prośbę Selene spełnił jego pragnienie wiecznego snu, w celu zachowania wiecznej młodości. Według innej wersji mitu - wieczny sen zesłała na niego Selene, chcąc bez przeszkód cieszyć się jego urodą i młodością. .Iwinym 2 jego synów miał być Ajtolos (Etolos) epo- nim plemienia Etolczyków. Rzeźba: płaskorzeźba Spiąc,v Enclvmion (II w.), A. Canova, mozaika z Udna w Tunezji (ok. II w.). Malarstwo: C. da Conegliano, G. da Carpi, A. Carracci, A. van Dyck, N. Poussin, P. P. Rubens, F. Trevisani i in. Dramat: J. Lyly (komedia, 1591 ), A. Loria (komedia satyryczna, J947). Epopeja: J. Keats. Poemat: M. Drayton, J. Ogier de Gombauld, O. Wilde. Powieść: V. Heidenstam. Literatura pol.: poematy F. Faleński. A. Asnyk, L. Rydel, M. Szukiewicz, A. Rymkiewicz; J. Sztaudynger, satyryczna jednoaktówka Wszystko jcs! t~~inc~ Amora ( 1966). Eneasz [gr. Aineia.s, łac. Aeneas], Trojańczyk, uczestnik wojny trojańskiej, syn Anchizesa i Afrodyty. Przez ojca, syna Kapysa, potomek Dardanosa, a więc i Zeusa; wg przepowiedni Posejdona miał jednak objąć władzę nad Trojauami. E. był po Hektorre najdzielniejszym wojownikiem trojańskim, pokonał wielu Greków; nieustannie wspierali go bogowie, a przede wszystkim matka Afrodyta ratując m.in. przed Achillesem i Diomedesem. Po upadku Troi uszedł z płonącego miasta z żona Kreuzą, małym synem Askaniuszem i ojcem Anchizesem na barkach. Zebrawszy ocalałych z pożogi Trojan podążył przez Trację, Delos, Kretę, Sycylię do Italii; po drodze został zapędzony przez Spiący Endymion. F;ol bursę do Kartaginy, gdzie przyjęła go życzliwie i wkrótce się w nim zakochała królowa Dydona. Opuściwszy Dydonę, która z rozpaczy popełniła samobójstwo, przybył po siedmioletniej tułaczce do Italii, gdzie najpierw w Kume, pod przewodem Sybilli, zstąpił do Podziemia, później skierował się do Lacjum; zawarłszy sojusz z królem Ewandrem pokonał księcia Rutulów, Turnusu, i zdobył rękF Lawinii, córki króla Latinusa. Według rzym. tradycji historycznej -- E. miał być w Lacjum założycielem miasta, nazwanego od imienia jego żony Lavinium, a jego syn Askaniusz -- miasta Alba Longa, kolebki przyszłego Rzymu. Rzeźba: Ci. 1.. Bernini, (i. Barrata, O. Molto i in. Malarstwo: Crcsk z Pompęjów (1 w. p.n.c.); G. Genga, Tintoretto, L. Carracci, J. Brucgcl (st.), P. P. Rubcns i in. Dramat: J. Neuye, L. Rotgans. M. Barring. Epika: Wergiliusz Enciclu, I3. von Vcldeke, A. Blumauer. Opera: C. Monteverdi, V. Pucilclli, A. Draghi, V. Righini, gigantomachia); został rażony piorunem Zcusa i przywalony Etną; wg innęj wersji pokonany przez Atcn4. Enyo [gr.], bogini wojny, utożsamiana przez Rzymian z Belloną, towarzyszyła zazwyczaj bogu wojny, Arcsowi, jako jego siostra lub córka. Eol [łac. Aeolu.s], Ajolos [gr. Aiolo.s]: 1. Król 'Tesalii, eponim gr. plemienia Eolów, syn Ifellena i nimfy Orscis, wnuk Deukaliona; marł wielu synów i wiele córek, m.in. Alkyone. 2. Władca lub bóg wiatrów, syn Posejdona (lub Hippotesa) i Melanippy; król Wysp L,iparyjskich, od jego imienia zw. Wyspami Eolskimi. Według Oclr.sci gościł u niego Odyseusz, przyjaźnie prxyj~ty i na odjezdnym obdarowtmy skórzanym workiem, w którym były uwiqzione wszystkie wichry, z wyjątkiem jednego, który miał mu pomóc zawinić cło (taki; nx pełnym morzu towarzysze Odyseusza rozwiązali worek, s,ldząc, żc znajdą tam wino. Rozpętała się wówczas gwałtowna burza, która zapędziła st~ttck z powrotem do wyspy E., jednak z~tglllew:Any na Ody_ seusza bóg wiatri>w pozustawit go własnemu losowi. 69 Eneasz z Anchizesem i Askaniuszem uciekający z płonącej Troi. Eos Malarstwo: H. von Aachen. L. Massari, J. Restout (mt.) i in. Kantata: .I. S. Bach. H;os [gr.~, bogini .l utrrenka, whśc. personifikacjn Jutrzenki; utożsamiana z czym. Aurorą córka Hypcriuna i Tci, siostra Ilcliosu i Sclenc, należała do pierwszego pokolenia bogów. Miała wielu mężów lub kochanki>w; należał du nich m.in. olbrzym Astrajos, który spłodzil z nią wiatry (Zefira, Boreasza i Notosa), i ulhrzym Orion, vm»c~ ~wm.c»>~, synowie bohaterów, poległych, z wyjąt. . .. ._, w,_ Epigoni [gr. opigonoi = później urodzeni], synowie bohaterów, poległych, z wyjątkiem Adrastosa, w wyprawie -· Siedmiu przeciw Tebom. Zorganizowali wyprawę zw. wyprawą Epigonów w celu pomszczenia śmierci ojców; uczestniczyli w niej: Alkmeon i Amfilochos synowic Amfiaraosa, Ajgialeus -- syn Adrastosa, Tersandros Polynejkesa, Diomedes ( I ) -- Tydeusa, Stcnelos (3) -- Kupancusa, Promachos - Partenopajosa. i Euryalos (1) Mekistcusa. E. pod wodzą Alkmeona ruszyli przeciw Tebanom, na których czele stał Laodamas, syn Eteoklesa. Laodamas zginął z ręki Alkmeona, a zwycięscy E. zajęli Teby opuszczone przez mieszkańców i osadzili na tronie Tersandrosa, który po ojcu dziedziczył do niego prawo. Epimeteusz [gr. Epimc theus], jeden z tytanów, syn Japetosa i Klymenc ( I ), brat Atlasa, Prometeusza i Mcnojtiosa (2), Epęjos z modelem konia trojańskiego. Epopeus ojciec ł'yrry. Pomimo zakazu Prometeusza, by nie przyjmował źadnych darów od Zeusa, wziął za żonę ołiarowaną mu Pandorę, przez co sprowadził na ludzi licrnc nieszczęścia. Epopeus [gr.), władca Sykionu na Pcloponezie, a późnic,j także Koryntu, syn Kanake i Poscjdona (lub Alocusa), mąż lub opiekun Antiope, której udzielił schronienia przed urodzeniem Ambona i Zetosa; zabity przez wuja Antiope, Lykosa (I), który napadł na Sykion. Erato [gr. c-ralu.s = pożądany, umiłowany], jedna z dziewięciu -~ muz, opiekunka poezji miłosnej; przedstawiana w wieńcu z mirtu i rói. we włosach, w Icwej ręce trzymająca lirę, w prawej smyczek. Poeci zwractili się do nięj z prośbą o nalchnienic. Ereb [gr. Erehn.s], najciemniejsza część Podziemia, dokatd po śmierci wędro- wały dusze zmarłych; wyobrażano E. jako syna Chaosu, ojca Eteru i Dnia, których matką była jego siostra, Nyks; wg niektórych wersji mitu E. dzielił się na Elizjum - miejsce pobytu dusz dobrych, i Tartar - miejsce pobytu dusz złych. Erechteus [gr. h'rochtheu.s], król Aten, syn Pandiona (1) i Zeuksippe; wg niektórych Erato. wersji mitu był synem lub wnukiem Erichtoniosa lub też narodził się z ziemi i został wykarmiony przez Atenę. Z małżeństwa z Praksiteą miał kilku synów i kilka córek: Prokris, Kreuzę (1), Chtonię (1) i Orejlyję. Kiedy w czasie wojny Aten z mieszkańcami --~ Eleusis jedną z dziewcząt z rozkazu wyroczni delfickiej złożono na ofiarę bogom, wszystkie popełniły samobójstwo. E. miał być zabity piorunem Zeusa na prośbę Posejdona, który w ten sposób pomścił śmierć swego syna Eumolposa, króla Eleusis. Erginos [gr.], bohater beocki, syn króla Orchomenos; kiedy podczas święta ku czci Posejdona rydwan kierowany przez pewnego Tebańczyka rozjechał jego ojca, 72 Zeus, Nermes, Epimeteusz, Pandora. Erifyle E. uniesiony gniewem wyruszył z wojskicm przeciw Tebom, zdobył jc i zmusił króla do płacenia corocznie daniny stu wołów. Herakles, który natknął się na posłańców E. zmierzających do Teb po daninę, obciął im uszy i nosy, zawiesił na szyjach i odesłał ich do władcy. E. wyprawił się znów przeciw Tebom, których bronił Herakles z młodzieżą tebańską. E. poległ w bitwie, podobnie jak ojciec Heraklesa, Amfitrion. Król Teb, Kreon, oddał Heraklesowi w nagrodę swoją córkę Megarę za żonę. Według innej wersji -- E, nie poległ, lecz zawarł układ z Heraklesem przed bitwą, na którego mocy miał płacić Tebom większy okup, niż sam otrzymywał. Erichtonios [gr. Ericlrthónin.s], bohater ateński, król Aten, syn Hefajstosa zrodzony z ziemi za przyczyną Ateny i powierzony przez nią na wychowanie córkom króla Aten, Kekropsa; na widok dziecka oplecionego przez dwa, pilnujące go, węże siostry oszalały i rzuciły się ze skał Akropolu. Kiedy E. zostat królem Aten, wprowadził kult Ateny i ustanowił -. Panatenaje. Odbierał w Atenach cześć w postaci wężu. Jego synem i następcą był Pandion. Malarstwo: S. del Plombo, P. P. Rubens, J. Jordaens, H. Hecrschop i in. Dramat: Eurypides tragedia Erechteu.s (nic zachowana), A. Ch. Swinburne, Erifyłe (gr. Eripiy~lc], królewna argiwska, córka Talaosa, siostra Adrastosa, żona Amfiaraosa. Przekupiona przez Polinejkesa naszyjnikiem Harmonii, namówiła Amfiaraosa, wbrew jego wieszczemu przeczuciu śmierci, do udziału w wyprawie -ł Siedmiu przeciw Tebom; po Atena przeraża córki Kekropsa, otwierając skrzynkę z Erichtoniusem. ~.> ~ ~l~ ,v >;~~I~I~, l y_--= 73 Polynejkes przekupujący Erityle naszyjnikiem Harmonii. Erigonc dobnie namówiła swego syna Alkmcona do objęcia dowództwa wyprawy -. Epi- gonów, przekupiona peplosem Harmonii. Po powrocie z wyprawy Alkmeon zabił matkę; wg innej wersji mitu -- obydwa dary złożył w świątyni delfickicj. Erigone [gr.], ukochani Dionizosa, córka Ateńczyka lkariosa (1), którego Dionizos obdarował bukłakiem wina, polecając mu poczęstować sąsiadów; pijani sąsiedzi, sądząc, żc zostali przez Ikxriosa otruci, zabili go. Kiedy E. zobaczyfa zwłoki ojca, r rozpaczy się powiesiła. Wówczas Dionizos r zemsty zesłał n Siedmiu przeciw ~febom, w której wyniku doszło między braćmi do pojedynku zakończonego ich śmiercią. I:. został uroczyście pogrzchany, podczas gdy Polynejkcsowi, zdrajcy ojczyzny, odmówiono należnych ubrzę_ dów. Recepcja mitu o E. zob. Polynejkcs. ~fi Europa Eter (łac. Acthc·r, gr. Ąjther], personifikacja górnych warstw powietrza, w których mieli przebywać bogowie; były lepiej oświetlone i bardziej czyste niż warstwy niższe [gr. i łac. ner). E., w znaczeniu Niebo, był jednym z bóstw elementarnych, synem Erebu (Ciemności) i Nyks (Nocy); z jego związku z siostrą Hemerą (Dzień) miało się narodzić wiele innych bóstw elementarnych wszechświata, m.in.: Ziemia, Niebo, Morze. Euadne [gr.), żona Kapaneusa, uczestnika wyprawy ~ Siedmiu przeciw Tebom, po jego śmierci rzuciła się na stos pogrzebowy, nie chc~c go przeżyć. Euander, Euandros --. Ewander. Eufemos [gr. Eiipherttoa), uczestnik wyprawy -· Argonautów, syn Posejdona, szwagier Herakłesa. Dzięki swemu darowi proroczemu pomógł Argonautom przepłynąć -· Symplegady wypuściwszy na próbę gołębia; nad jeziorem Tritonis w Libii odnałaoł drogę do Morza Śródziemnego dzięki pomocy boga Trytona, który obdarzył go magiczną grudką ziemi -- zapowiedzi;J panowania potomków E. w Libii. Euforbos [gr. Eupltorhos), jeden z najdzielnicjszych bohaterów trojańskich, m.in. zranił Patroklosa, którego późnię] zabił Hektor. Zginął z ręki Menelaosa, który złożył jego tarczę w ofierze w świątyni Hery w Argos. ŻYJ~cY w V( w. p.n.c. filozof i matematyk gr. Pitagoras twierdził, że w poprzednim wcieleniu był E., ilustrując w ten sposób swoją teorię wędrówki dusz. Eufrozyne, jedna z trzech -· charyl. Eumajos [gr.), świniopas w Ody.sci Homera. wierny Odyseuszowi podczas jego dwudziestoletniej nieobecności na (tace. Pochodził z królewskiej rodziny z wyspy Syria jednej z Cyklad); uprowadzony przez fenickich piratów, został niewolnikum Laertesa, ojca Odyseusza. Kiedy Odyscusz powrócił na Itakę, E. pomógł mu przepędzić zalotników i odzyskać dom. eumenidy -. erynie. Eumolpos [gr.], według niektórych autorów gr. - twórca misteriów elcuzyjskich (--~ Elcusis), uważany za przodka kapłańskiego rodu Eumolpidów. Rył synem Posejdona i Chiony, wychowany w Etiopii; z powodu usiłowania gwałtu na swej szwagierce, był zmuszony uciekać do Tracji, gdzie przyjął go życzliwie król Tegyrios. Jednak po wykryciu spisku przeciw Tegyriosowi, zamieszany weń E. uciekł do Eleusis, gdzie został królem i ustanowił misteria (Elcuzynia) ku czci Demcter. Zginął z ręki Ercchtcusa, w czasie wojny między Atenami a Elcusis. Jego następcy był syn Keryks. Eunomia --. hory. Eunomos [gr.), podczaszy m dworze króla Kalidonu, Ojneusa, syn jego krewnego Architelesa. Został zabity w gniewie przez łieraklesa, któremu przypadkiem umył ręce wodą przeznaczony do mycia nóg. Pomimo iż Ojneus, teść Flerakłesa, a także Architełes, przebaczyli bohaterowi, Herakles dobrowolnie, z żoną Dejanir~ i synem Hyllosem, udał się na wygnanie do Trachis. Europa [gr. h'urripe), najbardziej znana z kilku postaci mitycznych, noszących to imię, była porwana i uwiedziona przez Zeusa, córka fenickiego króla Agcnora i Telefassy. Ujrzawszy piękną dziewczynę bawiącą się z przyjaciółkami nad brze- giem morza i zakochawszy się w niej, Zeus, w obawie przed zazdrosną Iłerą, przybrał postać białego byka ze złoconymi rogami; zbliżył się do niej, pozwolił jej się głaskać i usiąść na swoim grzbiecie, aż wreszcie uniósł ją w stronę morza. Przebywszy morze dotarł z nil aż do wybrzeź~ Krety, gdzie uwiódł dziewczynę pod platanami, które na pamiątkę tego zda Eums rzenia zachowują wiecznie zielone liście. E. wydała na świat trzech synów: Mino- sa, Radamantysa i Sarpcdona ( I ). Zcus nagrodził ją za to trzema darami. Był to mcchanicxny olbrzym Talon ( I ), który bronił brzegów Krety przed wrogami. niechybny oszczep i pies, który nigdy nic wypuszczał raz schwytanej zdobyczy. Za zgodą Zeusa została później źoną Asteriona, króla Krety, gdzie utożsamiano ją z jednym z bóstw lokalnych, i gdzie było gł. nIIC)SCC jej kultu. Na cześć E., która przybyła z Fenicji, starożylni nazwali jej imieniem część SWIItlFI. Rzeźba: metopa najstarszej świątyni w Sclinuncic (VI w. p.n.e.), metopa Skarbca Sykiończyków w Delfach (ok. 550 p.n.c.); A. Ricci. Malarstwo: attycka amfora czarnolig. (VI w. p.n.e.), krater czarnofig. (ok. 490 p.n.c.), fresk z Pompęjów (ok. 10 n.e.): (i. D'Andrca Mocetto, G. Vasari. Ty- cjan, 1'. Veronese, A. Carracci, Rembrandt i in. 1)ramal: K. L. Mayer, (i. Kaiser. I'ocxja: Moschos (II w. p.n.c.). Opera: O. Vernici, .I. E. Galliard, 17. Milhaud i in. Euros [gr. L'liro.s, łac. I;irru.s], wiatr pd.-zach., syn Eon i Astrajosa. Euryalc -a gorgony. Euryalos [gr. l;'ururlo.s, łac. H'Lrrvallr.s]: 1. Uczestnik wypraw -> Argonautów i -· I?pigonów, syn Mekistcusa. Brał także udział w wojnic trojańskiej (-. Troja) u bok u l7iomedesa ( 1 ). 2. Bohater trojański, towarzysz walk i wędrówek I~.neasza, wierny przyjaciel Nisosa (2). Zginął razem z nim w walkach przeciw Rutulom w Italii. >':urydyka [gr. Eurrrlikc·], żona Orfeusza, jedna z -· driad. IJcickając przed pa- stcrzem Aristajosem została ukąszona przez żmiję i zmarła. Orfeusz zstąpił do Podziemia, aby odzyskać ukochaną nad Tycie małżonkę i wyprowadzić ją na świat. Swoim śpiewem zdołał wzruszyć bogów podziemnych, którzy zezwolili na powrót E. do życia. Jednak w drodze powrotnej Orfeusz wbrew zakazowi - obejrzał się na idącą za nim żonę. Wówczas stracił ją bezpowrotnie. Recepcja mitu o E. zob. Orfeusz. Eurylochos [gr. Euy-lochos], wierny druh Odyseusza, mąż jego siostry Ktimeny, odznaczał się wielką przezornością. Kie- dy towarzysze Odyseusza zostali zamienieni w wieprze w pałacu Kirke, on jeden zdołał wymknąć się i ostrzec bohatera. Jednak pod koniec podróży, mimo zaka- zu Odyseusza, namówił ich, by na Wyspie Heliosa zabić kilka jałówek należących do tego boga. Helion zemścił się za to świętokradztwo, zatapiając statki i gubiąc całą drużynę z wyjątkiem Odyseusza. Eurymachos (gr. Eurymucńos], jeden z gł. zalotników Penelopy; zachowywał się niezwykle butnie i arogancko; znieważył Odyseusza, gdy powrócił on do swego pałacu w stroju żebraka. Po śmierci przywódcy zalotników, Antinoosa, nie zdołał pojednać się z Odyseuszem i padł od jego strzały. Eurymedon(t) [gr.]: 1. Wożnica Agamemnona pod Troją, wraz ze swoim panem zginął po powrocie do Myken z ręki Ajgistosa. 2. Gigant, władca ludu gigantów; wg jednej z wersji mitu -- miał zgwałcić Herę, gdy była jeszcze dzieckiem; owocem tego związku miał być Prometeusz. Eurynome [gr.], bogini należąca do pierwszego pokolenia --~ tytanów, córka Okeanosa i Tethys. Połączyła się z tytanem Ofionem i panowała wraz z nim na Olimpie, zanim jeszcze pojawili się bogowie, którzy póżniej wypędzili ich z Olim- pu i strącili do morza. Ze związku z Zeusem, E. urodziła m.in. ~ charyty. Ewander Eurypylos [gr.]: 1. Bohater arkadyjski, syn Telefosa i Astyoche, która będąc siostrą Priama, namówiła syna, by pośpieszył z pomocą Trojanom; E. zginął pod Troje, z ręki Ncoptolemosa. 2. Król wyspy Kos, syn Posejdona i Astypalai; dowodził obroni mieszkańców wyspy przed atakiem Heraklesa, lecz wraz z dwoma synami został przez niego zabity. 3. Bohater tesalski, syn Eumona, uczestnik wyprawy pod Troję, zabił kilku bohaterów trojańskich, sam został zraniony przez Parysa. Eurysakes [gr.), bohater urodzony z małżeństwa Ajasa ( I ) z branką Tekmessą, córką króla Frygii, Teleutasa. Po samobójczej śmierci Ajasa, E. powrócił na Salaminę, ojczystą wyspę swego ojca, i został wyznaczony na jego następcę przez swego dziadka Telamonu. Później oddał Salaminę Ateńczykom, a sam z rodziną osiedlił się w Atenach. Eurysteusz [gr. Eury.stheu.s], król Tyrynsu, Myken i Midei w Argolidzie, wnuk Perseusza, syn Stenelosa i Nikippe. Otrzymał władzę królewsktł należną Heraklesowi, dzięki podstępowi Hery. Kiedy Herakles po powrocie z wyprawy przeciw Minyom (-. Erginos) pozabijał w szale własne dzieci, wyrocznia delticka nakazała mu służyć przez dwanaście lat u E. i wykonać tyleż niebezpiecznych prac. Po śmierci Heraklesa, E. prześladował jego dzieci, które musiały schronić się w Atenach. Zginął prowadząc wojnę przeciw Ateńczykom. Zob. Herakles. Eurytos [gr.], król miasta Ojchalia (w '1'esalii, Mescnii lub na Eubei), ojciec Zole, świetny łucznik. Według najpowszechniejszej wersji mitu -- E. ogłosił zawody łucznicze, obiecując temu, kto go poko na, rękę swej córki. Kiedy Herakles zwyciężył w zawodach, E. odmówił spełnienia obietnicy, oskarżając bohatera o kradzież jego bydła. Herakles, który w przystępie szału zabił syna E., ICitosa, został za karę sprzedany jako niewolnik królowęj Omfale. 1'0 odzyskaniu wolności Herakles zdobył Ojchalię, zabił E. oraz jego synów i wzuł w niewolę Jole. Euterpe [gr. outerpe.s = zachwycająca], jedna z dziewięciu -ł muz, przedstawiana z fletem w dłoni i z wieńcem we włosach. W późniejszych czasach uważano ją za opiekunkę poezji lirycznej, a także, wraz z Dionizosem, za wynalazczynię dytyrambu, z którego wywodzi się gr. tragedia. Ewander [łac. l:'uandcr, gr. l:'rianclr-ns], arkadyjski demon lub pomniejsze bóstwo kojarzone z bożkiem Panem, czczone szczególnie w jego rodzinnym mieście, w Pallanlion; miał być synem Hermesa i nimfy arkadyjskiej utożsamianej z boginią rzym. Karmentą; wg innych wersji był synem Echem osa i Timandry, która, wg mitu rzym., wraz z synem przybyła do Italii. E. miał założyć na miejscu przyszłcgo Rzymu osadę czy kolonię arkadyjska zw. za wzorem jego ojczystego miasta Pallanteum czy też Palatium (później Pnlatyn). Wprowadził do Rzymu uroczystość zw. Luperkalia, zwiałzaną z kultem Fauna, a także kult herkulesa (-. łłerakles), który, wg mitu, miał odwiedzić to miejsce i zabić potwora Kakusa; nu cześć zwycięstwa Herkulesa Rzymiunic rbudowali ołtarz Ara Maxima na Awentynie. W f:'unid=ie Wergiliusza Encnsz, który przybył do Italii, zawarł sojusz z E. i uryskał jego wsparcie w walce przeciw Latynom. a aa F Facton (gr. Phoerhort], syn Hcliosa i Okcanidy Klymene (wg innej tradycji - syn Eos i Kefalosa). Kicdy F. dowiedział sip od matki, że jego ojcem jest Helion, uprosił go, by dał mu jeden dzień powozić słonecznym rydwzmem. liclios, acz niechętnie, zgodził się na to, udzielając synowi wielu wskazówek i przestróg, wy- tyczył też szłak jego jazdy po sklepieniu niebieskim. Wkrótce jednak F. wzniósł się zbyt wysoko, a później zanadto zbliżył się do ziemi, zagrażając jej pożarem. Wówczas Zcus, obawiając się, że F. spowoduje pożar kosmiczny, raził go piorunem. F. runił do rzeki Eridan, a jego zwłoki wyfowify siostry Ficliady, które z żulu i smutku zamieniły się w czarne topole. Rzeźba: D. Lcfćvre, L.. Moschino. Malarstwo: G. Romanino, G. Romano, Tintoretto, L. Carrau:i, Tiepolo i in. Dramat: Eurypidcs (nic zachowana tragedia, V w. p.n.c.); J. B. Bellaud, P. Calderón dc la Barca, J. W. Goethe ( 1823, próba rekonstrukcji tragedii Eurypidesa) i in. Powieść: W. Waiblinger. Opera: J. H. Kapsberg, J. B. Lully, A. Scarlatti, H. Róttger i in. Fama [łac.], fama, pogłoska, personifikacja Wieści, wymyślona przez puetów epoki augustowskiej (Wergiliusz, Horacy, Owidiusz); miała wiele oczu i ust, przemieszczała się z wielką szybkością. Fames [łac.], personifikacja Głodu; jego gr. odpowiednikiem jest L i m o s, którego Flezjod umieścił wśród dzieci Eris. Według poetów, np. Owidiusza, miał mieszkać w przedsionku Podziemia lub w dalekiej Scytii. Faon [gr. Phaon], przewoźnik z wyspy Lcsbos; obdarzony przez Afrodytę cudownym balseunem w nagrodę za to, żc przewiózł jy bez zapłaty, stał się młody i piękny, zdobywał serca wszystkich kobict na wyspie. Zakochała się w nim poctkna przez niego popełniła samobójstwo, rzucając siy zc skały Lcukas. Fatum [łac. Jńtunr = to. co zostało powiedziane], personifikacja (lub bóg) 1'rzc- znaczenia. W mitologii gr. oraz rzym. F. określa przeznaczenie lub los człowieka i odnosi się do, związanych z przeznaczenicm, bóstw takich, jak Mojra, lub nawie( Sybilla. E3ardzo c~.ęsto wola bogów. a w szczególności Zeusa, jest zgodna z wolą Fatum. Faun [łac. /aunu.s = łaskawyJ, według mitu rrym. - król Latynów, syn Pikasa, wnuk Saturna. brat i mąż Fauny. Pierwotnie było to pasterskie bóstwwo itttlskic, Faunus Lupercus, uwai.xne zu myśliwego i hodowcę, a także nauczyciela uprawy roli; ł~ezono go ze świętem Lu perkalin (-· lupcrkowic). Odbierał kult w świętych gajach w Tyburzc i na Awentynic w Rzymie. Przedstawiany był jako koźlonogi stwór z koźlimi rogami ntt głowic. Niekiedy identyfikowano go z arkadyjskim boi.kiem Panem_ W późniejszych czasach rozpowszechniło się wyobrażenie wielu faunów, koźlonogich i rogatych istotpodobnych do gr. -· satyrów. Rzeźba:.I. tł. Dannecker, A. Rodin, I'. Picasso (liczne rzeźby faunów i nimf z rciżnych okresów). Malarstwo: Palma Vccchio, P.P. RubensF. Stuck. 80 Fclicitas Poezja: J. Wecrer, S. Matllarme PnpolucGrie /auna. Dramat: B. Sekles. Fauna [łac.], żona i siostra boga Fauna, uważan~t przez Latynów za matkę boga Latinusa, jednego z legendarnych królów Lacjum. Przypisywano jej opiekę nad kobictami, które chroniła przad bezpłodnością. Identyfikowano ją z boginią Bona Dca. Faunus -~ Faun. Faustulus [łac.], pasterz, który znalazł bliżnięta, Romulusa i Remusa, na brzegu Tybru. Jego żona, Akka Larentia, przyjęła i wychowała chłopców. Póżnicj F. miał ZOStlAC pochowany na FOruI71 Romanum; jeszcze w czasach historycznych pokazywano jego chaty na Palatynie. Favonius ~ Z.ełir. Feakowie [gr. h'uiake.s], legendarny lud zamieszkujący wg Homera wyspę Scheria, idcntylikowantl z Korkyr~ (obecnie Korfu). Był to lud żeglzmski, usposobiony pokojowo, zajmujący sil handlem w bascnic Morza Sródzicmnego, spędzający wolny czas na ucztach i uroczystościach. F. przyjeli życzliwie Odyseusza, a ich król Alkinoos kazał odwieźć bohatera na jego ojczystą Itakę. I'osęjdon, zagniewany na F. ra ponu~c udzielony Odyscuszowi, powracający statek zamienił w skałę. Malarstwo: A. Bócklin. Powieść: G. Schnabcl. Dramat pot.: S. Flukowski Odr.s tc Feakvr ( I 939). Februus [łac.], bóstwo lutego (Fcbruarius), identylikowane później z latyńskim Plutonem (~ Hades), bogiem Podziemia; ku czci F. odbywały się w lutym tzw. Februaria uroczystości poł~czone z ofiararni zw ku czci Jowis-ra Latiaris jako boga Zwiyzku Latyńskiego. Swięto od- bywało się na Górze Albańskiej. zwykle pod koniec kwietnia, w dniach wyznaczonych przez urzędników; sięgało czasów, kiedy gł. miastem Lacjum była Alba Longa_ Składano wówczas na ofiarę biał~ jałówkę, której mięso spożywali wspólnic przedstawiciele wszystkich miast Związku. Fides [łac.]. personifikacja Wierności danemu słowu; jedno z wielu bóstw rzym. o charakterze abstrakcyjnym; stra~niczka i poręczycielka przysiąg. Filemon -~ Baucis. Filuktet [gr. Pliilokl~·to.s], bohater tesalski, syn Pojaw, który towarzyszył lłeraklesowi w ostatnich chwilach życia i za podpalcnic stosu na górce Ojtu, gdzie IlerakIcs spłonął, otrzymał od niego łuk i strzały. F. z łukiem, odziedziczonym po ojcu. ruszył na wyprawę pod -~ Troję na czele siedmiu okrętów. Podczas składatnia przez Greków ofiar na wyspie Tcncdos F. został uk,łszony w stopę przez węi,a; niegojtaca się rana zaczęła ropieć i straszliwie cuchnąć. Wodzowie gr., którzy nie mogli znieść przykrego zapachu i krzyków F., porzucili go na wyspie L,cmnos, gdzie utrzymywał się przy życiu polując n złotym runie. Ficllc spadła i utopiła się w morzu. lecz F. dotarł szczęśiiwic do Kolchidy, gdzie przyjął go życzliwie król Ajetes i dat mu za żonę swoją córkę. F. złożył barana na ofiarę Zeusowi, a złote runo oCarował Ajetesowi, który zawiesił je w gaju Aresa, skąd zabrał jc dopiero .lazon. Rzeźba: J. Sansovino. Malarstwo: J. Bcrler. Dramat: P. Corncillc, F. Grillparzer. Powieść: R. Graves Zlote runo ( 1944). Opera: V. A. Duvcrnoy. curie -~ erynie. Fylios [gr. Pltj~liu.s], zakochany w pięknym i okrutnym -~ Kyknosie (5), bohater eolski, który spełniał wszystkie jego ~ąda111 ~ł . Fyllis [gr. Piylli.s], córka króla Tracji, zakochana w Demofoncie (lub jego bracie Akamasie), synu Tezeusza. Demofon(t) wracając z -ł Troi, gdzie wraz z bratem wyzwolił swoją babkę Ajtrę z niewoli, zatrzymał się w królestwie ojca F., podbił jej serce i obiecał małżecistwo po powrocie z Aten, dokąd miał siq udać, by załatwić swoje sprawy. Kiedy min~ł wyznaczony termin powrotu ukochanego, F. powiesiła się z tęsknoty, a po śmierci została zamieniona w suche drzewo migdałowe. które ożyło dopiero wówczas, gdy Dernofon(t) przybył, by je uści- snąć. Recepcja mitu o F. zob. Demofon(t). Fytalos [gr. Phunlo.s], bohater attycki, który gościnnie przyjął w swoim domu boginię Demeter szukającą córki, Persef~ony. W nagrodę bogini nauczyła go uprawy fig; jego potomkowie długo zachowywali przywilej wyłączności uprawy tych owocó w. I urtuna z rugiem uMitości. G Gaja [gr. Guln], Ziemia jako matka-rodzicielka wszechrzeczy i pokoleń bogów. Według teogonii Hezjodx narodziła się zaraz po Chaosie i wydała na świat bez udziału elementu męskiego Uranosa (Niebo) i Pontosa (Morze). Ze związku z Uranosem urodziła pierwsze pokolenie bogów i potworów: -· tytanów, -. tyta- nidy, -. hekatonchejrów, z Pontosem bóstwa morskie Ncreusa i Taumxsa, z Tartarem -- potworni Echidnę. Ponieważ Uranos nienawidził swego potomstwa i więził je w głębinach Ziemi, G. pomogła najmłodszemu ze swoich synów, Kronosowi, okaleczyć ojca, dostarczając mu sierp: jednak krew Uranosa znowu j~ zapłodniła i G. wydała wówczas na świat m.in. -~ erynie, -· gigantów, hamadriady (-. driady). Później G. i Uranos pouczyli Reję, jak oszukać Kronosa, by uratować Zeusa. Poezja: hymn homerycki Na Gaję (VIII-VI w. p.n.c.). Opera: A. Goldschmidt. Galatea [gr. Gulutein]: 1. Boginka morska. córka Nereusa i Okeanidy Doris. Zakochał się w niej sycylijski cyklop Polifem ( I ), prrxd którym jednak G. uciekała, gdyż był niezwykle odrażający; kochała młodego pasterza Akisa. Kiedy pewnego razu leżała w jego objęciach, Polifem zaskoczył ich i zmiażdżył Akisa odłamem skały. Zrozpaczona G. przemieniła zabitego kochanka w strumień. Recepcja mitu o G. zob. Polifem (1). 2. Ukochana -~ Pigmaliona (I). Galeotes [gr.], założyciel rodu wróżbitów sy cylijskich, syn Apollina i Tomisto, córki króla -. Hyperborejczyków. Po ojcu odzicdzicrył dar wróżeni.t. Udał się na Sycylię z poleccnix wyroczni w -. Dodo- nie; osiedlił się w mieście Ilybla, które przybrało imię Galeotes. Galintias [gr. Gulinthiu.s], przylaciólka Alkmeny, matki f Icraklcsa. Kiedy I lora, zttzdrosna o potomstwo Alkmcny spłodzone przez Zeusa, karała bogini I~.jlcjtyi wstrzymać poród. G. podstępem pomogła Alkmenic w urodzeniu Ileraklcsa. Została za kurę zamieniona w łasicę. Ganimedes [gr. GanyrO·dcs], miody Trojtmin niezwykłej urody, ukochany Zcusu. 1'0chodził z krolewskicgo rodu trojalSskiego, najczęściej uważany za syna Trosa i Kalliroe (4). Zakochany w nim Zeus przemienił się w orłu lub nasłal nań orła, swego ulubionego ptaka, który porwał chłopca z góry Idn w I~roadzic 1 Un105ł na Olimp: G. służył tam za podczaszego. Rzeźba: Lcocharcs (IV w. p.n.c., kopi< rzym.), B. Cellini, B. Thorv,tldscu i in. Mularstwo: krater czerwonofig. (ok. 48(1 p.n.c.), B. E'eruzzi, C'orrcggio, C'. Saraceni, P. P. Rubens, Rcrnbrandt. Poezja: J. W. Goethe. geniusze [łac. ,r;c·W i], w religii rzym. bóstwu suwegące człowieka i czyniące go zdolnym do płodzenia dzieci: symbulizowały siłę życiową i duchową. Nic tylko każdy człowiek, ttlc zespół, instytucja miały s'wojc g. Rodziły się one ruwno- cześnic z człowiekiem, czuwały nad jego istnieniem i umierały wraz r nim; rów- nicż bogowie mieli swoje g. (np. g. .lowisza). Szczególną rolę odgrywały w° życiu Geryon małżeńskim; istniały g. łoźa małźeńskicgo, które dbały o płodność małżcństwa; osobną kategorię stanowiły g. ccaarzy rzym. 7cńskimi odpowiednikami g., strzegącymi kobiet, były junony. Zob. I Icra. Geryon [gr. Gc·ryoneus], potworny olbrzym o trzech głowach i trzech zrośniętych ciałach, syn Chryzaora i Kalliroc (2). Panował na wyspie Erytei, położonej w pobliżu Gibraltaru. Był właściciclem wspaniałego stada wołów, których strzegł pasterz Eurytion i pies o dwóch głowach, Ortos (lub Orlros). licrakles, który przybył tu z rozkazu Eurysteusr~, udusił pasterza i jego psa, a potem ztibił (i. i uprowadził jego stado do Grecji. giganci [gr. Gigantes], olbrzymy zrodzone przez C)aję z krwi Uranosa zranionc- go przez Kronosa; mieli pomścić, za namową Ciai, tytanów zamkniętych przez Zeusa w Tartarze. Ich ogromne i potwornic silne beznogie ciała były zakończone wężowymi zwojami. Zaraz po urodzeniu wystąpili przeciw bogom, starając się dostać na Olimp, układając góry jedne na drugich. Do walki doszło na półwyspie Flegra w Macedonii; prócz Olimpijczyków. z Zeusem i Ateną na czele, brali w niej udział rsiwnież Prometeusz oraz Herakles, którego udział jako śmiertelnika był, wg wyroczni, warunkiem zwycięstwa bogów nad g. Ci z g., którzy nic polegli w bitwie z bogami, zostali na zawsze zamknięci w Tartarze. Walkę tę, zw. -~ gigantomachią, Grecy interpretowali jako zwycięstwo rozumnego prawa i porządku ustanowionego przez bogów nad pierwotnymi i dzikimi sitami natury, cywilizacji nad barbarzyństwem. Najczęściej wymieniane imiona gigantów: Achcron, Alkyoncus, Efiałtes, Eurytos, Klytios, Mimas, Enkela dos, Hippolytos, Polybotes, Agrios, Toas. Rzeźba: płaskorzeźba na pn. fryzie Skarbca Knidyjczyków w Dclfach (VI w. p.n.e.), fryz na ołtarzu pergameńskim Zeusa (II w. p.n.e.); B. Ammanti i in. Malarstwo: attycka amfora czarnofig. (VI w. p.n.e.), amfora ezerwonofig. z Me- los (ok. 385 p.n.e.), mozaika z Piazza Armerina (ok. 300 p.n.e.); P. del Vaga, G. Romano, Tintoretto, G. Rent, A. Feucrbach i in. Dramat: I_. Santi. Epos: Klaudiusz Klaudianus Gigantomuchia (ok. 370 X04). Opera: Ch. W. Gluck. gigantomachia [gr. Giga.s = gigant + + mache = walka], walka bogów olim- pijskich z -. gigantami, którzy chcieli zawładnąć Olimpem; wg mitu - olim- pijczycy mogli zwyciężyć jedynie z pomocą śmiertelnika; poprosili więc o po- moc Heraklesa, który strzałą z łuku zabił najpierw Alkyoneusa, a potem, wraz z bogami, innych gigantów; polegli giganci, wg niektórych wersji mitu, mieli zostać zakopani pod wulkanami w Grecji i Italii. Glaukos [gr.]: 1. Bożek morski, który jako śmiertelnik był biednym rybakiem z Beocji. Pod wpływem czarodziejskiego ziela zmienił się w boga-starca morskiego, brodatego, z ogonem ryby poniżej pasa. Obdarzony był zdolności wieszczenia. Towarzyszył statkowi ~ Argonautów. Zakochał się bez wzajemności w Scylli (J), którą zazdrosna czarodziejka Kirke zmieniła w potwora morskiego. 2. Syn Minosa i Pasifac, jako dziecko utopił się w kadzi z miodem, do której wpadł w pogoni za myszą. Za radą wyroczni delfickiej (-· Delfy) Minos zwrócił się do Polyejdosa, który za pomocą czarodziejskiego ziela przyniesionego 88 r ru ~ ~ -. a s .. ~~e ' Braje przez węża zdołał przywrócić chłopca do życia. 3. Król Efyry (późniejszego Koryntu), założonej przez jego ojca Syzyfa, ojciec Bellerofonta. Ponieważ przed wyścigami nie pozwolił ogierom pokryć swych klaezy, pragnąc, by jeszcze szybciej pobiegły, zagniewana na niego bogini Afrodyta za zgodą Zeusa napoiła je wodą z zaklętego źródła; woda sprawiła, że klacze podczas wyścigów na igrzyskach pogrzebowych ku czci Pcliasa wywróciły rydwan G. i pożarły króla. 4. Bohater Iliady, walczył po stronie Trojan (-~ Troja). Natknąwszy się na Diomedesa (I), odnowił z nim więzy rodzinnej gościnności i wymienił podarunki. Zabity przez Ajasa (1). 5. Trojanin, syn Antenora i Teano (ł); brał udział w porwaniu Heleny przez Parysa. Według jednej z wersji mitu zginął z ręki Agamemnona, wg innej został ocalony przez Menclaosa i Odyseusza. Gordias [gr.], wieśniak, a później król Frygii, ojciec Midasa (wg niektórych wer- sji - matką Midasa była bogini Kybele). Z wdzięczności za wybór na króla przez Frygijczyków założył miasto Gordion; znajdował się tam wóz, którego dyszel był przywiązany tak skomplikowanym węzłem, że wg przepowiedni ten, kto potrafiłby go rozplątać, zostałby władcą Azji. W IV w. p.n.e. Aleksander III Wielki przeciął mieczem ów słynny "węzeł gordyjski". gorgony [gr. Rorgónes], trzy potwory, siostry: S t e n o, E u r y a 1 e i -. Meduza, córki Forkysa i bóstwa morskiego Keto. Były to bóstwa pierwotne, przedolimpijskie, mieszkające na dalekim Zachodzie, w pobliżu Królestwa Zmarłych. Miały przcru[, druga źuna króla 'troi, 1'riama. Wydała na świat wiele dzieci: mciwi się o cztcrnaściorgu, dziewiętnaściorgu, a nawet pięćdziesięciorgu. 1_os ich był ściśle zwiatzany z tragicznymi dziejami Troi, jak np. łicktora, farysa, Dcifobostt, Hclcnosa, Kasandry. Według mitu przed urudzcniem Pet rysa, łł. miała proroczy sen, czy też usłyszała prrcpowicdnię, ic uradzi dziecko, które przyniesie zgubę Troi; fł. nie zgodziła się jednak nn zabicie go. yZ I leftystos (wyższy). Ilekalc a jedynie na porzucenie w górach. Doiccko cudem ocalało i przepowiednia sil spcłniłtt, H. w największym stopniu poniosła kara padając ofiarą nieszczęść oj- ezystego miatsta; .IeJ nl4ż i dzieci zginęły zamordow:uic prawic na jej oczach. 1'0 upadku Troi została jako branka przydziclona Odyseuszowi. Kiedy miała już wsiyść na statek swego nowego pana. sposlrregła n;t samym brzegu wyrzucone- go przez moroc trupa jeszcze jednego syna, Polydorosa. za mordowanego przez I'olymeslur.. Oszalała z bólu FI. wyłupiła mu oczy. Ścigana przez towarzyszy Polymestor. i ukamicnow;tna, została przez rogów zamicnion;t w sukę. Malarstwo: (i. M. Crespi. Dramat: Eurypides Nol,abo (ok. 425 p.n.c.), I'crcz dc Oliva, J. van den Vondcl, W. Fischer- Lucifer). Rzymskim odpowiednikiem Fł. był Vesper. Hesperydy [gr. Nc.speride.s], nimfy Zachodu, strażniczki ogrodu bogów na zuch. krańcach ziemi. Były to trzy siostry, córki Nyks lub Forkysa i Keto. Z pomocą smoka l~adona ( 1 ) strzegły drzew, na których dojrzewały złote jabłka, podarowane niegdyś Herze przez Gaję z okazji jej zaślubin z Zcuscm. Zdobycie jabłek z sadu H. było jedną z dwunastu prac Heraklesa, który wpierw musiał zabić smoka. Później owe złu te jabłka zostały H. zwrócone. RzeYba: relief (2. po3. V w. p.n.e., kopia rzym.). Malarstwo: Rafach F. Borne-Jones. Poezja: A. Tennyson. Opera: F. M~jo. Hestia (gr.], bogini ogniska domowego, córka Rei i Kronosa, dziewica. symbol domu i rodziny. Darzono ją kultem we wszystkich domach i świątyniach bogów; bez przerwy palił się tam poświęcony 102 ras au Hestia jej ogień; czczono ją jako opiekunkę rodziny, miast i kolonii. Zakładając nowi kolonię zabierano ze świątyni H. w metropolii ogień, którym zapalano ognisko Westalka. Hestix. 103 Herakles (siedz~cy) i Hesperydy. Hezjona w nowej ojczyźnie. f 1. uosabiała ciągłość religii, cywilizacji, rodziny. Rzymianie czcili ją pod imieniem W c s t y ( V c s t a); jej kapłanki-dziewice nazywały się westalkami. Hezjona [gr. Hesióne], królewna trojańska, córka króla Laomedonta, siostra Priama. Została przykuta do skały i oddana na poi.arcic potworowi morskiemu, którego nasłał Posejdon z zemsty na wiarołomnym Laoroedoncie; ojciec H. bowiem odmówił obiecanej zapłaty należnej Poscjdonowi i Apollinowi za wybudowanie murów Troi. Herakles zabił potwora w zamian za konie Laomedonta; ten jednak po uwolnieniu H. znów złamał obietnicę. Po kilku latach Herakles przybył do Troi na czele wojska, zdobył miasto, zabił zdradzieckiego króla, a rękę ii. oddał w nagrodę za męstwo Telamonowi. Recepcja mitu o H. zob. Laomedon(t). Fłiacynt [gr. Hyakinlho,s], niezwykle piękny młodzieniec, syn Amyklasa, króla Sparty i Diomedy (lub Picrosa i muzy Klio). Był ulubieńcem muzyka Tamyrisa, późnię] zakochał się w nim Apollo, który zabił go przypadkiem podczas zabawy, traliając dyskiem w czoło. Zrozpaczony bóg sprawił, że z krwi H. wyrósł kwiat (hiacynt lub lilia), którego płatki przypominały sylabę A1 [gr. okrzyk bólu] lub też gr. inicjał imienia młodzieńca Y. Apollo miał również ustanowić święto ku jego czci Hiakyntia, odbywane co roku na wiosnę w Amyklai. Malarstwo: A. Carracci, L. de Boulogne, Tiepolo i in. Opera: W. A. Mozart. Hieraks [gr. hieraks = sokół]: 1. Człowiek, który swoim gadulstwem sprawił, że Iicrmes musiał zabić Argosa (2), aby uwolnić lo. Za karę został zamieniony w sokoła. 2. Czciciel bogini Demeter, mieszkaniec kraju Mariandynów w pobliżu Troady; dostarczył zboża głodującej ludności Troady, którą nawiedziła klęska nieurodzaju wskutek gniewu ł'osejdona, obu- rzoncgo na wiarołomstwo Laomcdonta. Posejdon zemścił się na H., zamieniając go w sokoła. Hilajra -· L.cukippidy. Hippodamia [gr. Hi/~/mdcirnc·ia]: 1. Nieowykłej urody królewna elidzka, córka króla Ojnomaosa. Ojnomaos, lękając się wydać ją za mąż, gdyż, wg wyroczni, miał zginąć z ręki przyszłego zięcia, zapowiedział, żc rękę jego córki otrzyma ten, kto go zwycięży w wyścigach rydwanów. Zawsze jednak zwyciężał sam, a pokonanych zabijał. Wreszcie jednak Pelops, dzięki pomocy H., przekupił Myrtilosa, woźnicę swego rywala i zdołał zwycię_ żyć. zdobywając rękę H., która obdarzyła go później wieloma dziećmi, m.in. Atreusem, Tyestesem, Alkatoosetn. Za spowodowanie śmierci swego pasierba Chryzypa, syna Pclopsa i nimfy Aksjochy (H. namówiła do zabójstwa swych synów Alreusa i Tyeslesa) została wygnana przez męża i udała się do Argolidy, gdzie zmarła. 2. Córka Adrastosa, żona Lapity Pejritoosa; z jej powodu wybuchła walka między -~ centaurami a Lapitami. Hippokoon [gr.], władca Sparty, syn króla Ojbalosa z nieprawego łoża; zagarnął władzę w Sparcie, skazując na wygnanie swych braci Tyndarcosa i Ikariosa. H. został pokonany przez Heraklesa, który go zabił wraz z dwunastoma synami, następnie przywrócił władzę Tyndarcosowi. Hippokrene -· Pegaz. Hippolit [gr. Hippólvlos], bohater ateński, syn Tezeusza i Amazonki Antiopc lub Hippolity. Oddany myślistwu i ćwiczeniom fizycznym, czciciel Artemidy, za- nicdbywał boginię miłości Afrodytę. 104 1200x800 - 600 e . va etv meta owe I loracjusze Bogini zemściła się na pięknym młodzieńcu wzbudzając do niego namiętność w jego macosze Fedrze, żonie Tezeusza. H. odrzucił jednak tę miłość, a Fedra obawiając się, by H. nic powiadomił Tezeusza o jej wyznaniu miłosnym, oskarżyła młodzieńca wobec ojca o próbę uwiedzenia. Tezeusz, oburzony postępowaniem syna, wygnał go z Aten i ubłagał Poscjdona, by go ukarał. BcSg nasłał na H. potwora morskiego, który wynurzył się z fal w chwili, gdy H. przejeżdżał swoim rydwanem nad brzegiem morza; spłoszone konie przewróciły rydwan, a młodzieniec roztrzaskał się o przybrzeżne skały. Na wieść o tym Fcdra się powiesiła. Według późniejszej wersji mitu - - na prośbę Artemidy Asklepios przywrócił H. do życia; miał odtąd przebywać w italskiej Arycji nad jeziorem Nemi, gdzie odbierał cześć pod imieniem Virbius w gaju poświeconym bogini Diunie. Recepcja mitu o 1-i. zob. Fedra. Hippolita [gr. Hippolt`te], królowa Amazonek, córka Aresa i Otrere. Jej pas, dar Aresa, był celem wyprawy Heraklesa do jej królestwa. Fł. obiecała bohaterowi oddać ów pas bez walki, Iccz z~rTUn t~nn..unn,.o~n etniaki składane dn RT('~ RA('. oo nl~,m,~t~t.;.z.~ baw a~sd ,; Hypsipyle wpadła w ręce piratów. .łako niewolnica znalazła się w służbie u króla Nemei, Lykurga (2). Chcąc wskazać źródło wodzom wyprawy -. Siedmiu przeciw Te- bom, która przeciągała przez Nemeję, opuściła na chwilę powierzonego jej opie- ce syna Lykurga, małego O f c 1 t c s a zw. A r c h c m o r o s e m (Początkiem Przeznaczenia), którego udusił olbrzymi wyż. Groziła jej za to kara śmierci, ale przybyli na mięjsce jej dwaj dorośli już synowie, roz poznawszy matkę, stanęli w jej obronie. Konflikt zakończył się ustanowieniem przez Amfiaraosa igrzysk ku czci zmarłego Ofellesa i powrotem H. na Lemnos. Rzeźba: hellenistyczny rclict~ przcdstawiaj~cy śmierć Ofeltesa. Poezja: M. Hawlett. Dramat: Ajschylos, Sofokles, Eurypidcs (V w. p.n.e., nie zachowane tragedie). Opera: N. A. Porpora, Ch. W. Ciluck, D. Scarlatti i in. I lakchos [gr. lrikrhu.s~, tajemnicze bóstwo zwi~zane z misteriami clcuzyjskimi Elf U51S): w czasie procesji Swiętą Drogą z Alcn do Elcusis uczestnicy wznosili okrzyk: "lukchc, o lakche!", który z czuscm stał się imieniem bóstwa. Niekiedy idcntylikowano 1. z DIOIIIzosem, uważano go także za syna Dionizosu (lub Dcmelcr, bądi. 1'crscfony). W Rzymie utożsamiano go czasem z bóstwem zw. Libcr (-· Dionizos). lambc [gr.~, nimfa. córka bożka Pana i nimly~ Echo. Podczas pobytu bogini Demeter w -~ h;lcusis, w gościnnym domu króla Kclcosa ( 1 ), nimfa żartami i piosenkami rozwcscliłn strapioną boginię puszukujał_ cą Persef~ony. lapyks [gr.~, heros, eponim plemienia Iapygów w K,llabrii (pd. Italia); miał być synem Dcdnla i pewnej Kretonki. Po śmierci króla Minosa przybył na Sycylię, a potem do Kalabrii. lazjon [gr. lu.clorl), kochanek bogini Demetcr, syn Zeusa i Elektry (1), brat Dar- danosa i Harmonii. Pochodził z wyspy Sam",.~..___ Ilia w Argolidzie. Od 573 p.n.e. organizowano je w drugim i w czwartym roku każdej olimpiady. igrzyska olimpijskie, ogólnogreckie igrzyska w Olimpii na Peloponezic ku czci Zeusa. Według mitu -- pierwotnie zostały ustanowione przez Pelopsa ku czci bogini łiery; później Herakles pokonawszy Augiasza, prrywrócił je, lecz poświęcił Zeusowi. Lo. odbywały się raz na cztery lata, w czasie letniego przesilenia dnia z nocą; prze~3 ich rozpoczęciem ogłaszano tzw. święty pokój. W czasach historycznych pierwsze i.o. odbyły się w 776 p.n.e. igrzyska pytyjskie [gr. pyohia], drugie pod względem znaczenia, po -· igrzyskach olimpijskich, igrzyska w Grecji; wg mitu ustanowione przez Apollina w -~ Del- fach, po zabiciu smoka Pytona. Od najdawniejszych czasów w Deltach odbywały się zawody muzyczne. Później do programu wł~czono zawody gimnastyczne i wyścigi rydwanów. Lp. odbywały się co cztery lata, w trzecim roku każdej olimpiady. Ikar [gr. %karos], syn Dedala i Naukrate, kreteńskiej niewohiicy króla Minosa. 1. wraz z ojcem został uwięziony przez Minosa w -. labiryncie na Krecie; obydwaj zdołali jednak uciec za pomocą skrzydeł wykonanych przez Dedala z piór i wosku. Mimu ostrzeżeń ojca, by nie zbliżał się zbytnio do słońca, 1., upojony lotem nad ziemią, wzniósł się zbyt wysoko: promienic słońca stopiły wówczas wosk, którym sklejone były skrzydła. i w pobliżu wyspy Samos chłopiec runął do morza, które od jego imienia nazywa się Morzem Ikaryjskim. Istnieje kilka innych wersji mitu o ł.; nic zdobyły one jednak popularności. Recepcja mitu o 1. zob. Dedal. Ikarios [gr.]: 1. Ateńczyk, ojciec Erigone; w nagrodę za swoją gościnność otrzymał od Dionizosa winną latorośl i bukłaki z winem. Zgodnie z poleceniem boga rozpowszechniał wśród wieśniaków Wtyckich uprawę tej rośliny i częstował ich winem. Pijani wieśniacy sądzałc, że zostali przez I. otruci, zamordowali go. Po śmierci został umieszczony wśród gwiazd jako konstelacja Arktur [łac. Arw w Tcsalii, syn Flegyxsa (lub Arcsa), ojciec ł'ejritoosa. Zdradziecko zamordował swego teścia Dejoncusa; ze zbrodni tej, popełnionej w rodzinie, oczyścił go sam Zeus. 1. zakochał siq pói,nicj w bogini Herze, którą próbował uwieść; umamiony przez Zeusa (lub Herę), spłodził z obłokicm, który przybrał jej kształt, centaura lub całe plemię -a centaurów. Z,t karę został strącony do Tartaru i przywiązany do płonącego i wirującego bez przerwy koła. Malarstwo: fresk z Pumpcjów (I w.); P. P. Rubens, J. Ribera. Drttmal: V. Spinclli. Proza: B. Disraeli. Opera: N. A. Strungk i in. Ilia [łac.], zw. też Rca Sylwia; murka Romulusa i Remusa, córka króla miasta Alba Longa, Numitora. Amuliusz. brat Numitora, odsunął go od władzy i przeznaczył 1. na westalkę (-· Hestia), aby nic dopuścić do urodzenia przez nią dzieci, które, jako potomkowie Numilora, miałyhy prawo du tronu. Gdy za sprawą boga Marsa I. urodziła bliźniqW ~ Romulusa i Remusa, Amuliusz ktvał jał wrzucić do Tybru, lecz bóg rzeki ocalił ją i ucrynil swoją małżonką. H Słownik szkolny. Mitologia grecka i rrymskn llion Ilion ~ Troja. Iliona [gr. IIiW ~], najstarsza córka króla Troi, Priama, żona Polymestora; opie- kunk Argonautów. Ukarany przez Zeusa za pychę, został żywcem przywalony pniami ,urnowymi podczas walki I,apitów z ~ centaurami. Kakus [tac. C'ucn.s], olbrzym o trzech głowach i tyluż paszczach ziejących ogniem, syn Wlllk.11111 (-. Hefajstos); mieszkał w picczurzc Wzgórzu Awentyńskiego w Rzymie, trudniąc się rabunkiem. Kiedy łlerakles wracał ze stadem wołów odebranych (icryonowi, K. zdołał uprowadzić część stada i ukryć w pieczarze. I lerakles stoczył z nim walkę i go zabił. Rzcźha: A. Pisano, B. Bandinelli. Malarstwu: N. Poussin, H. Goltzius i in. Kalais -· Borcadzi. Kalchas [gr. KcSlclru.s], oficjalny wróżbita gr. w cz muzami. Sanktuarium k. znajdowało się w świętym gaju w pobliżu Porta Capena w Rzymie. Najbardziej wśród nich były znane Egeria i Karmenta. Kapaneus [gr.], bohater argiwski, uczestnik wyprawy --~ Siedmiu przeciw Tebom; syn Hipponoosa i Astynome, mąż Euadne. Brutalny i gwałtowny, ośmielił się zelżyć samego Zeusa, który zabił go piorunem. Euadne rzuciła się na stos, na którym płonęło ciało jej męża. Karmenta [łac. Curmcnta], staroitalska bogini urodzin i wróżb, jedna z -~ kamen. Była córką arkadyjskiego boga rzeki Ladon i nimfą źródeł. Wraz z synem Ewan- drem przybyła z Arkadii do Italii. Jej świątynia znajdowała się na stoku Kapi folo w Rzymie; ku jej czci obchodzono jedenastego i piFtnaslego dnia stycznia świto kobiece (tzw. Karmentalia). Karna [łac. ('arnu], nimfa mieszkająca na brzegu rzeki Tyber. Mimo żc złożyła ślub czystości, została zgwałcona przez Janusa, który chcąc później wynagrodzić krzywdę, oddał jej władzę nad zawiasami drzwi. Według innęj wersji -- jej imię należy ł~czyć z łac. cara = mięso, ciało; bogini ta byłaby więc odpowiedzialna za zdrowie fizyczne ludzi. Kasandra [gr. Ku.s.vandra, łac. Cu.ssandro], zw. icż Aleksandrą, obdarzona umiejętnością wieszczenia, córka Priama i Hckubc, bliźniacza siostra wieszczka Helenosa. Sztuki przepowiadania obdarował ją zakochany w niej Apollo; później jednak mszcztłc się za brak wzajemności sprawił, że nikt nie dawał wiary jej pro- roctwom. Przepowiedziała m.in. upadek Troi, sprzeciwiała się wprowadzeniu do Troi --~ konia trojariskicgo itd. Po upadku miasta dostała się jako branka Aga- mcnu~onowi, któremu urodziła dwóch synów. Zanutrdowana razem z Agamem- nonem przez zazdrosną Klytdjmestr~ i Ajgistosa. Malarstwo: P. P. Rubens, J. M. Langlois, A. Rothang i in. Dramat: H. Zirndorf, Ł. Ukrainka, H. Schwarz, G. I-łagenau. Epos: Lykofron (ok. 295 p.n.c.). Poezja: R. Barnlield, F. Schiller, G. Mercdith; poezja pol.: R. Brandstaetter. Powieść: F. Walter. Opowiadanie: H. E. Nossack. Opera: F. A. Capillo, K. Haule, V. Gnecchi i in. Kasjopeja [gr. Ka.ssiepeia, łac. Ca.ssiupeu], królewna etiopska, żona Kefeusa, matka Andromedy; pysznląC slę swoją urodą ośmieliła się rywalizować z Nereidami (wg innej wersji -- z Herą). Obrażone Nereidy poprosiły Posejdona o pomszcze 122 Umierający Kapaneus. Relief z Villa Albani. Kefalos nie ich krzywdy; bóg nasłał potwora morskiego, który pustoszył kraj. Wówczas w celu przebłagania Posejdona postanowiono oddać na pożarcie potworowi Andromcdę. Wybawił j:ł od śmierci Perseusz, który zabił potwora i poślubił królewnę. K. została zamieniona w gwiazdozbiór nazwany jej imieniem. Kastalia [gr.], żródło święte w -ł Delfach w pobliżu Parnasu, poświęcone Apollinowi i muzom. Poeci mieli czerpać z jego wody natchnienie. Według mitu rzuciła się do tego źródła nimfa K. ścigana przez Apollina. Kastor -· Dioskurowie. Kefalos [gr. KE·phalo.s, 3ac. ('y/alt~.s], królewicz ateński, syn Fłenness i Iłerse (lub Dejona i Diomedy), niekiedy uważany także za syna króla Aten, Pandiona. Został uwiedziony przez zakochan4 w nim Eos, od której uciekł, i poślubił Prokris, która ofiarowtsła mu nierwy E?os ścigająca Kefalosa. kłego psa, umiejącego schwytać każd4 zwierzynę, oraz niechybną włócznię. Po- dejrzcwając małżonkę o niewierność, K. tak długo starał się w przebraniu skusić ją podarunkami, aż wreszcie gotowa była ulec. Kiedy dał się jej rozpoznać, ł'rokris zc wstydu uciekła na Krctę i przysW ła do orszaku Artemidy. Po pewnym czasie małżonkowie pogodzili się, Iccz wówczas Prokris, zazdrosna o K., potajemnie poszła za nim na polowanie. Słysząc jakiś trzask w zaroślach, K. cisnął tam swą niechybnh włócznię, zabijając małżonkę. Wygnany z Aten, miał popełnić samobójstwo; wg innej wersji poślubił kobietę imieniem Lysippe i zamieszkał z nią na wyspie zw. od jego imienia Kcfallenią. RzcYbx: G. Schweigcr. Malarstwo: lekyt ateński (ok. 470 p.n.e.), krater czcrwonofig. (ok. 440 p.n.c.); Picro di Cosimo, ł'. Veronesc, N. 3'oussin. A. Nessclthaler i in. Kckrops Dramat: N. da (:orregio, J. E. Schlegcl, H. Lange i in. I'oczja: Th. Edwards. R. W. Dixon i in. Opera: J. Ph. Kricgcr, G. Bronner, C. Ki-cnek. Kckrops [gr.; tac. C'c·crn/zs], pierwszy król Aten, urodzony, wg mitu, wprost z ziemi; był półczłowickicm-półwężem. Poślubił Aglauros i spłodził z nitł czworo dzieci: syna Eryzichtona (2) oraz córki Pandrosos, Aglauros i Hcrsc. Z,a jego panowania rozstrzygnął się spór między Ateną a Posejdonem o panowanie nad Attyką: Kekrops przyczynił się do zwycięstwa Ateny, gdyż poświadczył, że ona pierwsza obdarzyła Attykę drzewem oliwkowym. Był budowniczym ateńskiej Akropolis (zamek warowny), dokonał podziału mieszkańców Aten na dwanaście gmin, wprowadził obrzędy ślubne oraz kult Zeusa i Ateny. Keleos [gr.]: 1. Pierwszy król Eleusis, wraz z małżonką Metanejrą gościnnie przyjął w swoim domu Demeter, która błąkała się po Grecji w poszukiwaniu swej córki Pcrsefony. Po pewnym czasie dała się poznać K. jako bogini i zaopiekowała się jego synem Demofontem (2), który jednak zjej winy stracił życie. Aby pocieszyć rodziców po stracie syna, ustanowiła w Elcusis swój kult, a K. uczyniła swoim pierwszym kapłanem. 2. Kreteńczyk, który zc swymi kompanami usiłował ukraść miód ze świętej groty na górze Ida, w której urodził się Zeus; bóg, karząc go za próbę świętokradztwa, zamienił go we wronę, a jego towarzyszy w inne ptaki. kerkopi [gr. Kenkope.s], złośliwe i przebiegłe karły, synowie Okeanidy Tei, którzy żyli z rozboju; rnicszkali na wyspach Pitekusach w Zatoce Neapolitańskiej lub w pobliżu Tcrmopil. Kiedy pewnego dnia napadli na śpiącego Heraklesa, ten schwytał ich i zawiesił do góry nogami na kiju, lecz później rozbawiony ich żartami obu puścił wolno. Zeus, rozgniewany dalszymi rozbojami k., zamienił ich w małpy. kery [gr. koo·.s], demony śmierci, uważane przez Hezjoda (V111 w. p.n.e.) za córki Nyks. W ~przeciwicństwic do Tanatosa, który był bogiem uosabiającym śmierć w ogóle, k. były personitikacjami śmierci każdego człowieka z osobna. Później identyfikowano je z -~ mojrami, a nawet z -· eryniami. Keyks [gr.], król miasta Trachis, syn Lucifera. Był niezwykle gościnny, m.in. przyjął u siebie uciekającego przed Eurysteuszem Heraklesa. Był mężem Alkyone, córki Eola ( I ). Utopił się w morzu w czasie podróży do Delf. K. i zrozpaczona Alkyone zostali przez bogów z litości przemienieni w ptaki morskie. Recepcja mitu o K. zob. Alkyone. . Kikoni [gr. Kfkoncs], na wpół mityczny szczep tracki. Odyseusz w drodze spod 'Troi splądrował jedno z ich miast, Ismaros; oszczędził tylko Marona, kapłana Apollina, od którego otrzymał cenne dary. Kiedy Ismaryjczykom przybyli na pomoc mieszkańcy innych miast, Ody- seusz ledwie zdąiył uciec, tracąc wielu towarzyszy. Kimeryjczycy [gr. Kimmeriui, łac. C'imrnerii], na wpół bajeczny lud mieszkający na zuch. krańcach ziemi w wiecznych ciemnościach, nad brzegiem oceanu; sąsiadowali z Krainą Zmarłych. Przebywając u K. Odyseusz wywoływał duchy zmarłych. Niekiedy uważano K. także za lud tracki mieszkający na pn. od Morza Czarnego. Kinyras [gr.], legendarny król Cypru, który przybył tam z Azji i założył miasto Pafos. Niekiedy uważano go za syna Apollina. Był kapłanem bogini Afrodyty, która darzyła go szczególnymi względami. Przypisywano mu wprowadzenie na Cypr uprawy roli, muzyki i innych 124 Klytia sztuk. Nieświadomie dopuścił się kazirodztwa r zakocham w nim córką Myrrą; odkrywszy prawdę, popełnił samobójstwo. Kirke [gr.; łac. Circo], nimfa, sławna czarodziejka, córka Heliosa, siostra Ajetcsa i Pasifae; mieszkała na wyspie Ajaja na Morzu Adriatyckim. Zakochana w Piku- sic, zamieniła go w dzięcioła, ponieważ odrzucił jej miłość; odtrącona przez boż- ka morskiego Glaukosa (1) zamieniła swoją rywalkę Scyllę ( 1 ) w potwora morskiego. Kiedy przybył do niej Jazon uciekający z Medeą przed Ajetesem, K. dokonała ich rytualnego oczyszczenia z zabójstwa Apsyrtosa; później kazała im opuścić wyspę. Zamieniła w wieprze kilku towarzyszy Odyseusza, jednak została przez niego zmuszona do przywrócenia im ludzkiej postaci. Zakochana w boha- terze, gościła go wraz z towarzyszami przez cały rok; owocem związku K. i Odyseusza był Telegonos, a może jeszcze dwóch innych synów. Malarstwo: Dosso Dossi, B. Spranger, A. Carracci, Guercino, E. Burne-Jones i in. Dramat: G. Ge3li, P. Calderón de la Barca, Th. Corneille, C. Bax i in. Opera: A. Stradella, H. Purcell, R. Winterberg i in. Kitajron [gr. KitJrairón], łańcuch górski oddzielający Beocję od Attyki i Megaris, poświęcony Zeusowi i Apollinowi; miejsce orgiastycznych obchodów ku czci Dionizosa, śmierci Akteona, oślepienia Tejrezjasza, śmierci Penleusa rozerwane- go przez bachantki, porzucenia Edypa itd. Nazwa gór miała wywodzić się od Kitajrona, króla miasta Plateje. Kleopatra [gr.], córka Boreasza i Orejtyi, żona króla Fineusa (2), matka dwóch synów; kiedy Fineus ożenił się z Idają, z namowy drugiej żony wtrącił K. do więzienia, a własnych synów kazał ośle pić. Według jednej z wersji mitu przyszli im z pomoc -~ Argonauci. Klio [gr. Kleili, łac. C'lio], jcdnn z dziewięciu -ł muz, uważana późnic_j zu opiekunkę historii, przedstawiana z rozwiniętym zwojem papirusu. Obrażona przez niy Afrodyttł sprawiła, że K. zakochała się w Picrosic i urodziła mu syna Hiacynta. Kloto -. mojry. Klymene [gr. Klrmimc·, łac. C'Irnre·nc~: 1. Córka Okeanosa i Tethys, żona Japetosa, matka Atlasa, Menojtiusa (2). I'rometeusza i Epimeteusza. 2. Córka Katreusa, króla Krety, który oddał ją i drugą swoje córkę, Acropc, Naupliusowi, aby je sprzedał jako nicwoInice. Nauplius jednak poślubił K. i miał z nią trzech synów: Palamedesa, Ojaksa i Nausimedona. Klytajmestra [gr. Klytuimestrcr, KlW nimnestru, łac. Clylae~ne.sira], królowa Myken, żona Agamemnona, córka Tyndareosa i Ledy, siostra Heleny i Diosku- rów. Pierwszym mężem K. był Tantal, lecz został zabity wraz z dziećmi przez Agamcmnona, który poślubił K. i miał z nil kilkoro dzieci: I(igenię (niekiedy utożsamianą z Ifianassą), Elektrę (2), Chryzotemis i Orestesa. Mszcząc się na Agamemnonie za poświęcenie Ifigenii Artemidzie przed wyprawą trojańskał, namówiła swego kochanka Ajgistosa do zamordowania męża po powrocie z wojny. Sama zginęła z ręki Orestesa, który jako mały chłopiec w obawie przed Ajgistosem uciekł do Fokidy, po czym powrócił jako dorosły mężczyzna, by z pomocą Elektry zamordować K. i jej kochanka. Recepcja mitu o K. zob.: Agamemnon; Ajgistos; Ifigenia. Klytia [gr.], nimfa, córktr Okeanosa, zakochan w Heliosie; została przez niego opuszczona dla Lcukotoc. Mszcząc się, K. doniosła ojcu swej rywalki o jej mi [ Kodros łostkach z I łclioscm; Lcukotoc została za kar4 żywcem zakopana w ziemi. Hclios jednak nic powrócił do K., która trawiona nicodwza,jemnioną miłością zmieniła siq w kwiat heliotropu i odtąd zawsze awraca sil twarzy ku słońcu łlclio- SOWI. Kodros [gr.], legendarny krcil Aten, syn Mclantosa; wraz z o,jccm przybył do Atcn z Mesenii zagarniętej przez Dorów. Kiedy Dorowie z Pcloponezu napadli na Ateny, u wyrocznia dclticka (-· Delfy) orzekl,t, żc pokonają Ateńczyków, jeśli nic zxhiją ich króla, K. w przebraniu wyszedł z miasta, i wdawszy się w walkę z wrogami, zgintlł. Kukytos [gr.; łac. C'oc_vtu.s], rzeka jaków i płaczu w Hadesie; nad jej brzegami błądziły dusze ludzi niepogrzebanych, którzy czekali na decyzję sędziów podzicmnych. Na powierzchni ziemi K. był dopływem rzeki Acheron w Epirze, która miejscami ginFła pod ziemią. Kompitalia [łac. Compitalia], rzymskie święto -> larów jako opiekunów rozstajnych dróg [łac. cnmpita], ustanowione wg tradycji przez króla Serwiuszx Tulliusza. Termin uroczystości ogłaszał pretor miejski w styczniu, aby zaznaczyć zamknięcie roku rolniczego. Konkordia [łac. C'nncnrclio], personilikacja Zgody -- w rodzinie, w małżeństwie, w państwie; świ4ta K. obchodzono szesnastego dnia stycznia i trzydziestego X26 Klio. h'resk z licrkul;mum. Kreon y~ Konkordia cesarza Oktxwiana Augusta dnia marca. Przedstawiano j<ł często z owocem granatu symbolem płodności małżeństw, i gałązką oliwną symbolem zgody i pokoju. Pierwszą świątynię K. w Rzymie wzniósł Kamillus w 367 p.n.e., w celu uczczenia zakończenia walk między patrycjuszami a plebejuszami. koń trojański, ogromny koń wykonany przez Epejosa i pozostawiony przez Gre- ków pod -~ Troją; zbudowany za radą Odyscusza, był w środku pusty i tak wielki, że mieściło się w nim kilku wojowuików gr.; Trojanie, po odpłynięciu (loty gr., postanowili wtoczyć konia do miasta, aby go złożyć na ofiarę bogom; nocą ukryci w nim wojownicy otworzyli bramy wojskom gr., które pod ostoną ciemności wróciły pod Trojp. Kora -. Persefona. Koronis [gr. knrónc = wrona, łac. C'orunis]: 1. Nimfa, córka Flcgyasa, króla Lapitów, kochanka Apollina, któremu urodzila Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej. K. zdradziła Apollina i podczas jego nieobecności poślubiła Ischysa. ArtemidIska. zw. Wiclk~ Mttcicrzą Bogów lub Wielką Boginią [gir. MeKolo Metc·r, 3tic. A9cr,Krtn MutorJ. Jej kult rozpowszechnił się w świccie gr. oraz nieco późnic_j w świecie czym. (ud. ?0> p.n.c. ustanowiono w Rzymie ku jej czci święto zw. Mcgalcnsia). Grecy utożsamiali ją z Reją, małżonką Kronostr, Rzymianie z boginirką króla Bclosa i Libii, ukochtrną Zeusa. Kiedy ru- dziła mu dzieci. zagnicwarta Hera wszy,tkicje zabij.ha. L. z rozpaczy zamicniła~si~ w potwora. zazdroszczącego szcz4ścia innym nttttkont, których dzieci mordowała (czy nawet po~erała). Laodamia [gr. Luodunu°ioJ. ccirka Akztstosa, króla .łolkos, żon~r Protcsilausa; kiedy jej nowo poślubiony mąi. polegl pod Troj<ł, ubłatgdłu bogów, by pozwolili mu na trzy godziny powrócić do świata żywych. Gdy po upływie lega czasu I'rutcsiluos musiał ponownie zejść do lindesu, L. popełniła samob<5.jstwo. Według innej wersji pocieniała sic brałzow°ym posągiem Protcsilaosa, lecz kiedy .Ic.l uj_ ciec kazał go spalić, sunttt rzuciła sil do ognrtr. Recepcja mitu o L. zoh. Protesilaos. 131 I,aokoon Laokoon [gr.], kapłan Apollina w Troi, syn Kapysa luh Antenom. Przestrzegał Trojan przed wprowadzeniem do miasta konia trojańskiego. W chwili, gdY na żądanie Trojan składał ofiarę Poscjdonowi w podzięce za odpłynięcie Greków, z morza wypełzły dwa ogromne węże i udusiły L. oraz jego dWOCI7 syllOW. BYIa to oemsta Apollina za popełnione niegdyś pr:~.cz L. świętokradztwo, prof~anację boskiej świ~tyni. Trojanio jednak odciytali ten takt jako zemstę 1'osejdona za sprzeciw 1_. wobec wprowadzenia konia na zamek. Rzeźba: tcw. grupa Laokoona dzicłm artystów zc szkoły rodyjskiej ( I . poł. I w., oryginał z II w. p.n.e.): A. de Vries, G. Piamuntini, A. J. Wicrtz i in. Malarstwu: (i. Romauu, Fl Grccu, I. Storn, R. Ilausncr. Dramat: G. C. Braun, Proschek, Ir. Maydoll~. Opera: P. Guglicltni. Laomedon(t) [gr. Laomedon], król Troi, syn llosa, ojciec Priama i -~itonosa. Otoczył Troję ogromnymi murami i -zbudował mocno obwarowany port. W budowie murów pomagali mu Apollo i Poscjdon, którym jednak L. odmówił ustalonej zapłaty: Apollo iesłał za to na kraj zarazę. Posejdon zaś potwora morskiego, pożeraJącego ludni i zwierzęta. Aby Troję od niego uwolnić, L. musiał złożyć na ofiarę swoją córkę Hczjonę. W ostattnięj chwili I łcraklcs zabił potwora i uratował dziewczynę, Iccz L. jemu także nic dał obiecanych w nagrodę wspaniałych rumaków. Ilcraklcs po kilku IW ach powrócił do Troi z wppskiem; wspierany przez Telamonai- zburzył Troję, zabił L. i jego Uprowadzenie Chryzypa przez Lajosa. hara synów, z wyjątkiem Priarna. Hezjonę ofiarował jako żonę Telamonowi. Grób L. miał znajdować się w Troi, naprzeciw Bramy Skajskiej. Malarstwo: P. bulin, F. Lemoyne. Powieść: G. A. Baker. Opera: A. C'ampra, A. M. Benincori i in. I,apitowie [gr. I_upithnr~, szczep tesalski zamieszkującY gł. góry Pindos. Pelion i Ossa. Mieli wywodzić się od bogu rzeki Peuejos i nimfy Filyry. Stoczyli ciężką bitwę z --. centaurami; walczył przeciw nim Herakles; uczestnicryli w wyprawie Argonautów. Najlepiej znany spośród L. jest Pejritoos. Lara [łac. Lura lub Lat-one%rj, staroitalska nimfa lub bogini -· manć>w (dud~ów zmnrłych). Z'<1 SWOtił ~TfldntIlwOSC ZOSLVł21 ukarana przez Jowisza wyrwaniem języka; wszędzie rozpowiadała bowiem o jego zalotach do nimfy Juturny. Rzymianie uważali ją za boginię Milczenia. Merkury, który miał z rozkazu Jowisza odprowadrić I.. du f'mHziemiu, uwiódł ją; 133 Tak zH~ana grupa L.aokoona. larwy z tego zwi Latona. Leukippidy [gr. l.oukfppidni], córki Lcukipposa ( I ), króli Mesenii: F oj b e i H iI aj r a; były zarpczonc z synami Afareusa Idry też zabił córkę. Apollo mszczyc się za tę podwójną zbrodnię zesłał na Argolidę potwora Ppjnę, który pustoszył kraj. Aby przebłagać Apollina, ustanowiono w Argos kult L. i I'samate; podczas uroczystości śpiewano żatcrbną pieśń (tren), która nosiła nazwę .,linon" i zawierała refren: "alinon, alinon!" Według wersji tebańskicj -- L., sławny muzyk, ośmielił się rywalizować z Apullincm i został przez niego zabity. Wedlug jeszcze innej L. był nauczycieIcm Heraklesa; uczył go muryki, lecz młody heros okazał się tak tępy, ~e wci~ż był karany chłostą. Pewnego razu rozzłoszczuny Herakles zabił swego nauczyciclał. Lotis [gr.J, nimfa, prześladowana przez ogarniętego żydzą Prinpa, zamieniła się w krzew lotosu. Lotofagowie [gr. loW pkńgoi = zjadacze lotosu], szczep mieszkający na wybrzeżu libijskim, żywiacy się owocami lotosu, daj~cymi zapomnienie. Odyscusr. zapędzony przez burzę siłą zmusił swoich towarzyszy, którzy zjedli owoc lotosu, do powrotu ne morze. I~ucifcr. Fosforos [gr. pkospluiru.s i łac. luoiJev~ = niosący światło], Gwiazda Poranna, syn Fos i tytana Astrajosrck kri,lu I.vkomcdc,. li Iclu ia nchillc,umL Frc,k i I'anyuluiw Lykur~ Amlion i Zetos karzący Lykosa; obok - Antiope; z tyłu wleczona przez byka Dirke i Hermcs. ^~~K O P!'~ I _ ' / 1 lw l '~ J i 1~ 1~6 ~/ 4 . . ,,~ ,, ,~ ~ v ---~ _ L.ykur~ w szeile mordujący własnego syna. 140 I,V'rkos 2. Król Nemci, ojciec Ofcltesa, zwanego też Archemorosem (--~ Amtiaraos), który zginał uduszony przez wpża. Lynkeus [gr. /_ynAo·u.s]: 1. Syn Ajgyptosa, mąi, Hypennestry, jednej z Danaid; jedy_ ny oszczędzony w czasie rzezi pi~ćdziesięciu synów A,IgYptusa dokonanej przez Damtidy w noc poślubną. Później L. pogodził się zc swym teściem, Danaosem, i obył po nim władzę w Argos. Według innej wersji Danaos uczynił L. królem Argus. 2. Uczestnik wyprawy Argonautów, syn króla Mescnii, Afarcusa, hrat Idusa, ob- darzony niezwykle bystrym wzrokiem. Zginął z ryki Polydcukesa w walec o po- dział łupów lub z powodu -~ L.cukippici. I.yrkos [gr.], bohater rym natychmiast wzięła ślub. 2. Córka Niobe, dziki wstawiennictwu Latony ocalała wraz r. bratem Amyklascm z rzezi Niobidów dokonanej przez Apollina i Artemidp; oboje schronili się w Argos, gdzie wybudowali bogini świytynię. Melikertes [gr.], syn Ino i Atamas ł'ola Elizejskie); w Sparcie M. był otoczony boskim kul te m Rzeźba; Mem·luos .c· =trlnl-ami Putrnl,losu (I. poł. ll w. p.n.c., kupla rzym.). Malarstwo: J. H. T'ischbein (st.), A. Ruthaug. Dramat: M. odgrywa pewną rolę w drnmtttach F:urypidcsa Iłelenu, Andnorrtuohu i Trojunki (V w. p.n.c.). Menesteus [gr. Mono.stheri.c], bohater utcński, wnuk Ercchtcusa. W czasie pobytu Tezeusza w Podziemiu, Dioskurowie. którzy najechali na Attyk. sprowadzili M. z wygnania i osadzili na tronie atcńskim. Yo powrocie Tezeusza do Aten. M. miał przenieść siF na wyspy Skyros. W czasie wojny trojańskiej (~ Troju) dowodził flotą atcńsk~; wg niektórych przekazów polegl pod Troją. Menojkcus [gr. Mcnnikeu,sj: I. 'Icbańczyk, wnuk Pcntcusa, ojciec Krcona (I) i Jokasty. Popełnił samobójstwo, chcąc okupić uwolnienie Tcb od nt kajra dokonala wielu podbojów na czele silnej żeńskiej armii: m.in. pokonała Atlantów, I gilejan. Arabów. Zginęła z ręki trackicgo królat Mopsusa (2). Myrmidonowic [gr. Mrrrniclónc.s, od nyn-_ uu·k,e = mrówka]. lud gr. mieszkajtlcy w pd. Italii, którego królom. eponimom byl Myrmidon, syn Zeusa i f;urymeduzy. Według innej tradycji po zarazie, która nawiedziła Eginę, Zeus na pro śbę króla tej wyspy, Ajakosa, zamienił mrówki w ludzi; z Eginy M. powędrowali do Tesalii. Myrra [gr.], Smyrna, córka Kinyrasa, króla Cypru; opanowana zdrożną miłościat do ojca, popełniła kazirodztwo, korzystając z jego nieświadomości. Później wypędzona przez niego z pałacu, została zamieniona przez bogów w drzewo mirry, z którego urodził się Adonis. Myrtilos [gr.], woźnica króla Pisy, Ojnomaosa, syn Hermesa. Pomógł Pclopsowi zwyciężyć w wyścigu rydwanów, w którym nagrodą była ręka Hippodamii (I); nagrody dla M. miało być spędzenie nocy z Hippodamią. M. popsuł koło poja- zdu Ojnomaosa, co spowodowało jogo śmierć. Pelops zdobył Hippodamię, nie dotrzymał jednak słowa danego M., lecz zabił go, str~cając do morza. N Najady [gr. naiades], nimfy wodne, mieszkanki źródeł, strumieni i rzek. Za ojca n. uważano Zeusa lub Okeanosa, niekiedy zaś rzekę, w której mieszkały. Wszystkie bardziej znane źródła miały swoje n. obdarzone moce( uzdrawiającą. Czasami kąpiel w danym źródle uchodziła za świętokradztwo, ze względu na mieszkającą w nim najadę. Narcyz [gr. Narki.ssn.s, łac. Narcissoe.s], piękny młodzieniec, syn nimfy Liriopc i boga rzeki Kefisos. Jak podaje Owidiusz w Metatnor/ó=ach wzgardził wieloma zakochanymi w nim dziewczętami, w tym również nimfą Echo. N. został ukarany za swoją obojętność w ten sposób, że zakochał się we własnym odbiciu w wo- dzie i nic mogąc się od niego oderwać, zmarł, a w tym miejscu wyrósł kwiat nazwany później narcyzem. Rzeżba: B. C'ellini, O. Zadkinc. Malarstwo: G. Mocetto, Tintorctto, Cla Fenkinv. Alkinoosa, i jego żony Arctc. Odpal;vła Odyseusza na brzegu morza, gdzie wyrzuciły go falc po rozbiciu się jego trW svy i wskazała mu drogę do pnlacu swcs~o ojca. ('oroszona nicsoczęścicm i oczaruwana urodą bohatcrn, gotuw;r hyłu rzrkochać się w nim, Iccz Odyseusi musiał wracać do żony i syna ntr (takę. Rzeźbi: N. Gill. Malarstwo: G. Rcni, 1'. I'. Rubens, B. Burroughs i in. Dramat: .I. W. Goethe (l7Hl--?i~, liagm. dramatyczny). S. Angor, W. ł3eckcr i in. Epos: J. J. Bodmer, K. C~r;rssbergcr. Powieść: J. Goll, S. Bergcr, R. Cravcs, E. Schnabcl. Opera: A. Bungcrt. Necessitas [łac.], pcrsonilik;mj;i Koniccvności, nieuchronnego Losu, idcntyfikuwuna z gr. Ananke. Wcclług niektórych pisarzy antycznych N. byla townrzy,rką Fortuny. Przeclstawianu ją i gwc~idziami i klamratmi symbolami kunicciności. Neda [gr.], nirni~a źróclla i ricki o tc.j samej nazwie w Arkadii, na granicy i. Me,eni;t. Urodziła Zeusowi cztery córki, wg lokulncgo mitu czczone juku miny: l clksinuc. Aojdo. Arche i Mclcte. Nefele [gr. Ncphok-], pierwsza Tona .ntamasa, króla Orchomenos, matka Priksusa i Helle. Kiedy Atantais pośluhił Ino. która j55 nektar zaczęła prześladować jego dzieci z pierwszcgo małi.cństwa, N. dało im cudownego barana o -. złotym runie (dar llcrmesa). by mogły na jego grzbiecie uciec do Kulchidy. nektar [gr.j. napój bogów, kt<5ry wraz z ambrozj;t zapewniał itn nieśmiertelność. Nclcus [gr.], syn Tyro i Poscjdona, błiź niaczy brat I'cliasa. Obydwaj synowie zostali porzuceni przez matkę. która wy- ,zła za mąż za Kretcusa, króla Jolkus w Tesalii. Kiedy dorośli, odnaleźli matkę, a p0 Sllllel'CI Kretcusa wszczęli walkę o tron w Jolkos. OstWecznie N. został wygnany przez Pcliasa, osiadł w Mescnii, gdzie założył miasto I'ylos i poślubił Chloris, z którą miał dwunastu synów. 7_.ginął w walec z łłcraklescm, podobnie jak jego synowie, z wyj~lkiem nieobecnego wówczas Nestora. nemejskie igrzyska ~ igrzyska nemęjskic. ncmejski Icw -. lew nemcjski. Nemezis [gr. Nc·nu·.vi.c], bogllll słUSZlle~ zeInsty i ,ł~rawiedliwego gniewu: uważano ją r.;t córkę Nyks. Zeus zakochany w N. posiadł ją, przybierając postać łabędzia; jajo. które zniosła, zna leźli pttsterzc V ofiarowali L,cdzie; miała się z niego urodzić Helena, a także Dioskurowie. Była Io w istocie personifikacja Zemsty, która jednak stała się przedmiotem kultu przede wszystkim w attyckim mieścic Ranu~us, gdńe zn,ydowała się, poświccuna jej, wsptmiała świątynia. Nwphtlcmos [gr.), zw. też Pyrrosem [gr. p.m~rń.v --- ru<ły], uczestnik wojny trojmSskic j (-~ 'froja); syn Achillesa i I)cj_ damii. Wychował się ntt dworze swego dvimlka l_ykomedesa: przybył pod I-rolę łao śmierci ojca, sprowanic Lapit Argonautów. Dożył s~dziwego wieku przeżywajttc, dziki laskawości Apollina, trzy pokolenia. W czasie wojny trojańskiej, będ~c najstarszym r wodzów gr.. cieszył sil ogromnym powttżanicm; dążył do za- łagodzeniI Babilonii, założyciel Niniwy: uważano go za syna Bclosa lub Kronosa. Miał podbić cał4 Azję, z wyJąt_ kaem Indii. Żoną jego była Semiramida, która objęła po jego śmierci władzę w państwie babilońskim. Niobe [gr.], córka Tant;ila ( I ), siostra Pclopsa, źuna Amfiona, któremu urodzita aicdmiu synów i siedem córek, z czego była bardzo dumna. Swoją pychą obra- riła F,atunę m;ttkę tylko jednego syna i jednej córki, twierdząc, że jej należy się cześć, gdyż tłaleko przewyższa boginię. Apollo i Artemidx pomścili zniewagę matki, zabij.jąc swymi strzałami dzieci N. Ona sxmti pogr;łżona w strasznym bólu powróciła z Teb do ojczystego Sipylos, gdzie bogowie z litości zamienili ją w skałę. Rzeźba: Rcr_ono Niohidku (2 poł. V w. p.n.c.), Praksytclcsa lub Skupasa Smicrć Ninhiclńu (IV w. p.n.e.); J. Pradier. Malarstwo: C'aravaggio, Tintorctto, P. Miguard, J. L. David i in. Dramat: H. Sachs. F. Muller i in. Poezja: Th. S. Moorc; poezja pot.: K. I. Gałczyński Niobe ( 1950). Opera: A. Steffani, Ci. Picini, H. Sutcr mecster. Nisos [gr., łac. Ni.su.s]: 1. Król miasta Mcg. ra, syn króla Aten, Pandiona (2). ojciec Scylli (2). Podczas oblężenia Megary przez króla Krety, Minosa, został zdradzony przez zakochaną w najeźdźcy wła- sną córkę, która odcięła mu purpurowy ] 5 c~ Niobe r najmłodszą córką. Nysos lok związany z jego życiem. Po śmierci, N. został zamieniony w orła morskiego i prześladował Scyllę, zamienioną w ptaka zw. ciris. 2. Towarzysz Eneasza i wierny przyjaciel Euryalosa (2). Kiedy Euryalos został otoczony przez oddział Rutulów w czasie wojny w Lacjum, N. rzucił się na pomoc, oddając życie za nieszczęsnego przyjaciela. Notos [gr.], bóg wiatru pd.-zadr., który był gorący i przynosił deszcz. Był synem Eos i Astrajosa. Rzadko występował w micie; czasem przedstawiany jako starzec z długą czarną brodą ociekającą desżczcm. Numa Pompiliusz [łac.], na wpół legendarny, drugi, po Romulusie, król rzym. pochodzenia sabińskiego. Odznaczał się niezwykłą pobożnością, przypisywano mu ustanowienie wielu nowych kultów i instytucji religijnych ortrz budowę licznych świątyń. Miał rzekomo bardzo bliskie kontakty z rozmaitymi bóstwami, np. z nimfą Egerią, której rady stale zasięgał, z Jowiszem, którego skłonił, by nie zabijał ludzi swymi piorunami, a I kże z Pikusem i Faunem. Numitor [łac.], król miasta Alba Longa, syn króla Prokosa, ojciec Rei Sylwii. Został pozbawiony tronu i wygnany przez swego brata Amuliusza. Kiedy dorośli dwaj synowic jego córki, Romulus i Remus, zabili Amuliusza i przywrócili tron Numitorowi. Nyks [gr. Ny~x, łac. Nox], personifikacja Nocy, córka Chaosu, siostra i żona Erebu, matka Hemery (Dzicri) i Eteru, a także Charona, Tanatosa, Hypnosa, Momosa, Nemezis, -~ Hespcryd i -· mojr. Siedziba jej znajdowała się w Hespcrii (na zuch. krańcach ziemi). Przedstawiano ją jako skrzydlatą kobietę ubraną na czarno, jad~cą na rydwanie razem z gwiatzdami. Nykteus [gr.], władca Teb, syn Hyrieusa (lub Chtouiosa budź Posejdona) i nimfy Klonii. Mszcząc się na królu Sykionu, Epopcusic, za porwanie córki Antiope. wyprawił się przeciw Sykionowi na czele wojsk tebańskich. Poniósł jednak klęskę i umierając przekazał władzę swemu bratu Lykosowi. Nysos [gr.], opiekun Dionizosa, który, wybierając się na wyprawę do Indii, powierzył N. władzę w Tebach. Po powrocie boga, N. odmówił zwrotu królestwa; dopiero po trzech latach podczas uroczystości religijnych Dionizos kazał żołnierzom przebranym za bachantki schwytać N., odzyskując w ten sposób władzę w l-ebach. 159 Numa Pompiliusz. Odyseusz [gr. Odr.s.sou.sJ, Ulisses [łac. L~li~-c.sJ, król wyspy haka, syn Lacrtesa i Antiklci, mąż Penelopy, ojciec Telemacha; tytułowy bohater Odr.ce·i Homera i jeden z gł. bohaterów lliudr. Wyruszył nicch4tnic. związany przysiFgą, na wojnę trojański (-· Troja), pozostawiając w domu młody żonę i małego Telemacha; aby uniknąć wojny udawał nawet szalcństwo, Iccz został zdemaskowany przez Palamedcsa. W IIiacLic· wyrói.niuł się bicgłością w mowie, odwagą, sprytem, opanowaniem i rozwagą. Udał się z poselstwem do Achillesa, by namówić go do powrotu do walki; razem z Diomedesem ( ł ) Podlał nocną wyprawę do obozu trojańskiego, schwytał i zabił szpiega Dolo ~ ~)n na i króla Rezosx oraz uprowadził jego konie. Późnicjszc poematy przypisują O. wiele innych czynów podczas wojny trojańskicj; m.in. udział w poselstwie do Neoptolemosa. sprowadzenie Filokteta, zdobycie wraz z Diomedesem ~ Pal- ladionu, intrygF, która doprowadziła do śmierci Palamedestv, pomysł zbudowania konia trojańskiego, intryg4 przeciw Ajusowi (I) i zdobycie zbroi po AchilIcsie. Drugą część przygód O. w drodze spod Troi do (taki przedstawia Oclr.cojcr: m.in. pobyt u Kikonów, u Lolofagów, przygoda z cyklopem ( -. cyklopi) Polife- mem (1), żegluga do króla wiatrów Eola (2), do kraju Lajslrygonów, pobyt u czarodzięjski Kirke na wyspie Ajaja, zejście cło T; y s Ociyscusz zmusza Kirke, by odczarowała jego towarzyszy zamienionych w wieprze. ae~o~s;am Ojnomaos Hadesu w kraju Kimeryjczyków, romans z nimfą Kalypso na wyspie Ogygia, rozbicie trd. Zgodnie z tyci mitem w delfickicj świątyni Alollina umicszczonv dwa zloty orły. Onejros [gr. Orreirn.s~, demon Snu, który był wysyłany przez bogów, aby zwodzić ludzi. Ops [łatc.], rzymska bogini obfitości i urodzaju, małionka Sal urna. lJtoisarniano ją z gr. f2ej~ i wsch. Kybclc. Według legendy kult O. wprowadził do Rzymu Babiński we>dz Tytus Tatius. Ku jej czci odbywały się W Rlylllle SWl~t;l, zw. Opalu. oready [gr. onebc%s, od ńnn,s = góral, nimfy górskie, których imiona były zwitłzane z nazwami poszczcgć>Inych gór (np. Pcliacły nimfy góry Pclion). Odznaczały sil odwagą, siłą. wytrzynutłością, czt;sto trudniły sil myślistwem. Orejtyja [gr. Or-oi!liriu~, krblcwna ateńska, erka króla Erechtcusa. 'Została porwana przez l3orcw, który wraz z nimi został zabity przez 7 ezcusza. Pallene Igr.j, córka Sitontt, króla C'hersonezu ~rackicgo. Miała zostać ~ rozkazu ojca spalona nn stosie, gdyż prryczynilu si4 do śmierci Uryasa, który miał stoczyć pojedynek o jej r~k4 z ukochanym przez nią Klejtosem. ł3ogowic nic dopuścili do zt~palenia siq stosu, zsylaj~c deszcz. P. została nrtłżonky Klcjtusa. Od jej imieniu wziął nuzw~ pólwyscp 1'. na C'hersonczic. Pan (prawdopodobnie z gr. pcin. tac. po.sco = pas4~, bożek pasterzy i trzód, syn Ilcnnestl i jednej z c<5rek Dryupsa (lub nimfy K kalidońskiego dzika f'. przypadkiem zabił swego teścia i znowu musiał uciekać. Znalazł się wówczas w Jolkos na dworze króla Akastosa, którego żona Astydamia zakochała się w przybyszu; odrzucona doprowadziła intrygami do śmierci żony P., i wrogości wobec niego Akastosa; na polowaniu Aktrslos zostawił P. śpiącego w lesie bez broni. Uratowany przez centaura Chejrona, 1'. zemścił siq póżniej okrutnie na Akaslosie i Astydumii. I'o wielu trudnościach poślubił boginkF morską Tetydp, która wzbraniając sic przed małżeństwcm przybierała różne pustaci. Slab P. i Tetydy odbył się na górze Pclion, a obecni byli na nim bogowie i -· muzy. Nowożeńcy otrzymali wiele wspaniałych podarunków; małżeństwo jednak nie było szczęśliwe, gdyż Tctyda, chcąc uczynić swe dzieci nieśmiertelnymi, powodowała ich śmierć. I'. w ostatniej chwili uratował Achillesa, wyrywając go z jęj rąk. Na starość został wygnany z Ftyi przez synów Akastosa, schrunił się na wyspie Kos, gdzie zmtirł. Rzcżba: płaskorzeźba Wc·.sole Pc·lousa i Totr~dr na sarkofagu z czasów rzym. Malarstwo: krater wykonany przez Klejtiasa (ok. 570 p.n.c.). waza gr. z czasów Augusta (I w. p.n.c.), Piero di Cosimo, łlcndrik van Balen, N, Poussin. P. P. Ru- bens, E. Burne-Jones. Poezja: Katullus Wc·.celo l'olou.sn i TW vdr (utw. 65, I w. p.n.c.). Opera: P. F. Cavalli, C. Caproli, Ch. W. Gluck i in. Pelias [gr.J, król Jolkos w Tesalii, syn Posejdona i 'rytu, brat bli~.niak Neleusa. Pu urodzeniu, P. i Nelcus zostali porzuceni przez matki z rozkazu jej macochy, Side Mcdea i Pclias. 172 Penelopa ro, jednak uratowali ich handlarze koni. Jako młodzieńcy uwolnili malkc, i zabili prześladowczyni. Walcząc później o władzę w Jolkos, P. wygnał Ncleusa, który schronił sil w Pylos. Z małżeństwa z Anaksybią miał syna Akastosa i cztery córki. Kiedy do Jolkos przybył Jazon, syn wygnanego Ajzona, przyrodniego brata P., ten obawiając sil o swoją władzę, wysłał go do Kolchidy, by przywiózł stamtąd ~ złote runo. W czasie nieobecności Jazona P. zmusił Ajzona i jego żony Alkimedę do samohójstwa. f'o zakończcniu wyprawy po złote runo Meden, żona ,luzom, namówiła córki P., z wy-ląt_ klem Alkestis, by poćwiartowały ojca i ugotowały w kotle, jeśli chcą przywrócić mu młodość. Akastos, który objął władzę w Jolkos po zamordowanym ojcu, wypędził siostry ojcobójczynie. a także Jazona i Medeę. Pclion [gr.], łańcuch górski w Tesalii. Wcdług mitu nx P. miała rozegrać się walka bogów olimpijskich z gigantami (-. gigantomachia). Na uboczach P. micszkał centaur Chcjron. Pelopia [gr. Pc·Lipoia], córka Tycstesa i matka Ajgistosa poczętego mimowolnie w kazirodczym zwittzku z własnym ojcem. Pelops [gr.], syn króla Lidii, Tantala (I), i Dionc (łttb Luryanassy), mąż, liippoda- mii ( 1 ), ojciec Atrcusa, Tycstesa, Plejstenesa i kilku innych synów i córek. Kiedy był młodym chłopcem, jego ojciec zabił go, poćwiartował i podał na uczcie bogom, którzy, z wyjątkiem Dcmeter, spostrzegli tę zbrodni: bogowie poskładali ciało P., a nxdgryzionc przez Demeter ramii zastttpili protezą r kości słoniowej. I'. został później wzięty na Olimp przez zakochanego w nim Noscjdona i służył mu juko podczaszy; ponieważ jednak wykradał z Olimpu -. nektar oraz -ł ambrozja i -rxnosił Tantalowi, musiał powrócić ntz ziemię. Pokonał w wyścigu rydwanów króla Pisy, Ojnumuosa, i rdobył ręki jego córki Hippodamii; później zabił wożnicę Myrtilosa, który z namowy Hippodamii uszkodził wciz Ojnumaosa. Kl~twa Myrtilosa dosięgła ł'., n także cały jego ród. poczr(wszy ocł Atrcusa i Tyeslesa. P. uchodzil z;t zatużyciela igrzysk olimpijskich. Rzeźba: relief we wsch. przyczólku świą_ lyni Zcusu w Olimpii (poł. V w. p.n.c_). Malarstwo: amfora czerwonołig. (koniec V w. p.n.c.), P. P. Rtthcns. 1'oczja: M. Grove. Opera: P. Colonna, A. Campra, Z. f~ibich. penaty [łac. di poruuc.s], bóstwa rwym. opickujące się domem; obuk -j larów i Westy miały swoje posążki w atrium domowym, gdzie znajdował si4 ich ołtarz. 1'onadto część każdego posiłku wrzucano do ognia jako oliarp dla larów i penatów. W Kzyrnie istniał również kult penatów jako bóstw opiekuńczych państwa; sprawował go na-jwyższy kaplan (łac. /umliji·.v nrcr.vinm.s] w świątyni Wcsly. Niekiedy przedstawitmo p. jako dwcich sicdzatcych młodzieńców. Penejos [gr. Pcnc·iu.s~, bóg rzeki o tej samej nazwie, w Tesalii, syn Okcanosa i Tcthys; miał być proloplxstą tesalskicgo plemienia -j Lu gilów. Wśród jego córek zrodzonych w małżeństwie z Krcuzą najhardziej były znane Duf-nc i Kyrcne; wg innej wersji Kyrcnc hyła wnuczky P., córką jego syna ł-lypscusa. Penelopa [gr. Pcmelcip·], królowa haki, żona Odyseusztr, córkat łkatriosx (2) i nimfy I'criboi (4) lub Polykasty. W jednej z wersji mitu P. była żona zwyci4zcy bicgu zalotników, kti>rym został Odyseusz. Po wy.lcździc Odyscuszu nn wojn4 tro,jańską. P. z małym synem Telenmchcm została pocł opieką Mentora i przez dwadzicścia lat dochowywała wierności m~ 173 Pentcus iuwi. minw iż wielu ialolnikW v ,larulo ,i~ r, jc,j rcl.~. r ujnuj;lc nicusl.nnyoi wiiy_ turni i ucWami m;y;llck (Oivscus~a. I'. nvleknla i prz~:IF~icm nWrctnych pruho- iyyi. kai;y zalotnikum czekać ui ukończy Ikanic calunu dla svm°ceo teścia I.;rcrtc;a: w nocy )gir ul. jciln.k tu, co utkal;t w ci;lgu Hni;,. V''rc~zcic kicciy nic nu~ght jui ~Iluicj mdkłudai decyzji. !~owre,cil ()yscu,i w I,richrmniu ichr.ku. oahil zttlWnik<'>w. dal ,iy I~I hc,inać i uhjąl wlailic w swoim Tumu i mt Ilacc. Islnicj;l jcsicic imrc wersje losv~ i'-, !u~chudiąc~ hricuc w;nstkim i Iraclycji huhmmcrvckicj. Riciba: rya. k"!iin gr. orytzin.ilu (Waty° k.nl. I. IB,umlcllc. Nlalar,twu,: Iresk rym- i I'mnh~j~Sw I I w ). 13. I'inturiccńiu. O. V'mari. .I. R. IW s. n. Ka~.rllnnnn. R. Ilausncr i in. Dramat: C.. dclla fort.. I_. J. Ilcyclcn, G. Beihm i in.: dramat hcl.: L. 3l. Mur_ stin l'mu·lnpu (1943). I'uwicsa: 1I. McLcnan, .I. Mcrkcl. Olcru: A. l)raghi. h. ('onti. 13. (ialup!ii. (i. Laurć, l~. L.ichcrman i in. 1'cntcus Mgr. f'rnllrcvi.s~. krol I-ch. syn f:chiun. (') r Agattc, cerki Kailmusa. Kiccly Diunia~s w rucyj,ac i Indii hr iyhvł ula '> ch i i;imicna ustunuwić lam smij kult, 1'., mimo cslrmicti wr<>ibilv~. stural sil przcciwsltmnć orgiaslycinym uruciysluściom ciionirY'jskim. Jw kterych hro!y mi~iul kuhicty tchuńskic. ('hcyc Im-i)_jrrcć si4 z bli,ka vrgium, tuial sil na gin2 Kitujron. gcliic o ruzkaiu I)iuniics. iranuU: I.ury,irlc, l3rolrcurrl,i (~1()(, l.n.c.). II. Sclm-ari. ,n. Miller. (>!~cra: I i- W- I Icnm I'entciylc.j:~ ~~r. I'mulrasil< i~y_ kre,lmm ~lnumonck. minka ;lrc,a i (>truru Sicdiąca I'unel~y,;,. ~nmrc I'untewl~n r~ ~.5~~~ f'crscfona matko Kaystrosa. Przybyła Trojanom na pomoc pu śmierci łłcklor;t. Lgin~ht z ryki Achillcsat, kluty z.kochal sig w umicrtiją_ cej I'. Kiedy Tersytcs szyd2ił z bolejącego nad jej śmicrci;t Achillcstt, buh;tter nabił go, a pbźnicj wyprawił 1'. uroczysty pogrzcb. R'ecźbtt: l3. Chorv,Udscn. Malarstwo: attycku amf~ura czarnołig. (IV w. p.n.c.), apulski krater c~arnufig. (lV w. p.n_c.). V. f'acetti. I)ranuU: fl. von Klcist, A. Q. Scuddcr. Oporu: K. Prin~shcimcr. O. Schucck. I'erdiks [gr. pc·rcli.c -- kuropatwa: I. Siostra Dedula; puwic.siła siE po śmierci swego synal Perdiksa (Z); pbżnicj w Atenach ot.czano ją boskim kultem. 2. Syn Atcnki o tym samym imieniu 1'erdiks ( I ), był uczniem swego wya Dcdala, którego przewyższył pomysłowuści;l w wynalazkach technicznych. Za- rdrosny 1)edal strącil go z Akropolu, a potera ukradkiem pogrzebał jego ciało. Kiedy sprawa sil wydała. Dednl stan~ł pncd sądem Arcoptigu i został skazany nn wyf;nunic. Według innej wersji P. w czżnych laską luh mttcrug;) z hrt)ru. którą si~J podpierał. Icreuso. wyrwuN- srv mu t~ maczugi. nabił ·o ni;). Pcriklvmenos [gr.~: I. BuhtUcr t~h.ń,ki. syn I'usejdonat i Chłoris. hrunił lch u buku Ftu7klcsa w czasie vmyprawy -a Siedmiu przeciw Tebom_ Zabił głazem 1'artenupujosa, pw, syn lVcleusu. Od dziacłka 1'ose,jduna utrzymtd umicjqtność vmicni.nia swej pustaci. 1'rzcmieniony w orła. zgin;)ł od strzały Iłerakłcs.. Perscfona [gr. l'or.ve·phcincy, Kora [gr. hnirc ~. Prorerpina [łac. l'ru.sc·r7~inu~. kri>Iwva Podziemia, curk;t Dcmetcr i Zeusa, żona Hadesu; została porwana ł~rzcz niego i uprowndrontt cło I'udricmia. gdy r prry_ jaciOłkami r,bicrała kwiaty w pubiiiu Etny na Sycylii. Detncter orozpaczona. po bezskutecznych poszukiwaniach turki, ubłagha Icusu, by skłonił brata do,jcj wyd;tnia. Zeus przychylił sil do jej proSby, Icc~ P.. kluta złamała post (zjadła ziarenko granatu symbol nrtłżcństwa) musittłet przez sześć micsi~cy w roku pozostawać w 1'odzicmiujaku knutowa rz;tdz;lca duszami zmarłych i podzicmnyrni potworami; tylko wiosny i latem mogła przebywać z matką n. ziemi. Odcj_ ścic P. jesienią i1o Nodzicmias symbulizowało obumieranie przyrody, jej powrbt na wiosnę wschodzenie nasion. 175 Pcrses dojrzcwanic ziarna, odrodzcnic życia i natury. Mit o P., symbolizujący cykl wegetacyjny przyrody, był jednym z gł. motywów rnistcriów cleuzyjskich (~ Elcusis). Kult I'. łączono w Grecji z obchodami ku czci Demeter. Swiątynic P. znajdowały się w Koryncie, Megarzc, Spxrcic, Lokroj, w pd. Italii. Rzymianie utożsamiali ją z chtonicznym bóstwem Prozerpiną, opiekunką pól czuwającą nad dojrzewaniem ziarna. Przedstawiano P. z wieńcem laurowym na głowic i pochodni4 w ręku. Rzeźba: P. da ł3arga, G. L. ł3crnini, A. Marinelli, H. Chapu i in. Malarstwo: późnoantyczny Ircsk egipski z Hermopolis Uprowncl~cnio Per.sę/ónr, L. Sutris, A. Tempesta, P. Bruegel (mł.), Rcmbrandt, P. P. Rubens, S. Ricci i in. DramW: I. Ciundulia, J. W. Goethe, L. V. Ledoux i in. Epos: Klatudiusz Klaudianus (ok. 400). Poezja: P. B. Schelley, A. Ch. Swinburne, M. 3iof~mann; poezja pot.: M. Jastrun W je.sienn.vn~ .sfoncu I'ersejórm (1944), J. S. Sito .Siedem .sanelGw du Porsc·Jipr ( 1960). Opowitrdanic: J. Iwasrkicwicz Porrrdi l'no=c rpin.r ( I 942). Opcra: C. 'Monteverdi, J. S. Lully, K. Eherwcin, C. Saint-Saans i in. Perses ~gr.~: I. Król Kolchidy, syn 33eliosn, brat Ajetesa, Kirkc i Pasiflte. i'o ud- p3yni~ciu Argonautów z Kolchidy odsun13 od w3adry swego brata Ajetesa i sam zaw3ttdna3 królestwem. Z.ustal zamordowany przez Medosa, wnuka Ąjetesa, syna Medei. 2. Tytan, syn Kriosa i Eurybic. Z małżeństwx z Arterią miał liczne potomstwo, m.in. I Ickatc. Perscusz [gr. f'c~r-,scu.sJ. król Myken i Tyrynsu, bohater argolidzki. Syn Zeusa i Danac, wnuk króla Argon Akrizjosa, który w obawie przed spełnieniem się przepowiedni, żc zginie z ryki wnuka, zamknął Danac w spii.owcj wieży. Jednak Zeus przeniknął tam w postaci złotego deszczu i spłodził z nią Y.; rozgniewany Akrizjos kazał wrzucić Dance z dzieckiem do morza w zamkniptcj skrzyni; wiatr zapędził skrzynię do wyspy Scrifos n~ Morzu Egejskim, gdzie zaopiekował się nimi rybak Diktys. brat króla Polydekicsa. Kic 176 Persefona (Yrozerpina), hades (Pluton), Demetcr (Ceres). Perscuv Perseusz uwalnia Andromedę. dy P. dorósł, Polydektes zapragnął posiąść Danae, i, aby pozbyć się młodzień- ca, posłał go po głowę jednej z gorgon, Meduzy. Wyposażony w skrzydlate san- dały bohater dzięki pomocy Hermesa i Ateny zdołał zabić i odci~ć głowę naj- groźniejszej z gorgon, Meduzie, której wzrok zamieniał każdego w kamień. W drodze powrotnej P. przybył do Etiopii, gdzie wyzwolił Andromedę, córkę króla Kclcusa, złożoną na ofiarę potworowi morskiemu. W nagrodę otrzymał Andromedę za żonę, musiał jednak stoczyć walkę z poprzednim narzeczonym jej stryjem Fineusem (1), który skamieniał na widok głowy Meduzy. Następnie powrócił z Andromedą na Serifos, gdzie zamienił w kamienne posągi króla Poły- dektesa i jego towarzyszy; rządy na wyspie oddał Diktysowi. Później w l.arissie, w Tesalii przypadkowo zabił swego dziadka Akrizjosa rzucając dyskiem w cza- sie igrzysk pogrzebowych; obawiając się powrotu do Argos, powierzył władzę nad 12 Slownik sikolny. Mitologi.n grecka i nymska 1 %% picrydv miastem sromu krewnemu Megapentesowi w zamian za panowanie w Tyrynsie. Zarówno P. jak i Andromeda zostali po śmierci zamienieni w gwiazdozbiory na- zwane od ich imion. Rzeźba: metopa świ~tyni C w Sclinuncic (VI w. p.n.c_), B. Ccllini, P. Puget, A. Gilbert. Malarstwo: amfora czarnofig. z Elcusis (ok. 670 p.n.c.), fresk rzym. z Pompejów (I w. n.c.), li. von Aachen, A. Carracci, I'. P. Rubcns, F. Lemoyene, E. Burne- .loncs, R. Jettmar i in. Dramat: Sofoklcs, Eurypides dramaty Anclrunu·cln (rachowane fragm.), P. Cal- dcrón de la Barca, P. Corneille, L. Bruzzo i in. Opera: fi. Giacobbi, M. A. Ziani, M. G. Sacchini. J. Ibert i in. pierydy -· muzy. Pietas [łac.], personilikacja Miłości do najbliższych rodziców, dzieci, krewnych, przyjaciół, a takie do bogów. Jcj świątynia znajdowała się u stóp Kapitolu (zbu- dowana w II w. p.n.e.). Atrybutami P. były róg obfitości (bogactwo) i bocian (wierność). Pigmalion [gr. Pr,>;rnnlfon]: 1. Król Cypru, znakomity rzeźbiarz, który zakochał się w wykonany przez siebie rzeźbie pięknej kobiety; Afrodyta na prośbę P. tchnęła życic w posąg dziewczyny, którą P. poślubił pod imieniem Galatei. Z tego związku narodziła się córka Pafos. RzeYba: E. M. Falconet, A. Rodin i in. Malarstwo: A. Bronzino, C. van Loo, L. Pachcux i in. Dramat: J. J. Rousseau, W. Schwenck Gilbert, G. B. Shaw, G. Kaiscr i in. Poezja: A. W. Schlegcl, R. Graves. Opera: L,. Vittori, P. A. Ziani, F. Conti, A. Schwcizer, H. Schmidt, M. Constant. 2. Brat Dydony, szwagier Sychajosa. Pigmeje (gr. lV;gmnini, od pygcne = pięść], mityczne plemię karłów mieszkające w Egipcie lub w Indiach. W antycznych opisach P. pojawiają się pewne rysy charakteryzujące plemiona rzeczywiście żyjące w Afryce Srodkowej. Opowiadano o gniewie Hery na 1'., którzy odmawiali jej czci boskiej, a także o ataku P. na Ileraklesa. Pikas [łac. picu.s = dzięcioł], król Lacjum, syn Saturna i nimfy Kancnty, przez Kirkc zamieniony w dzięcioła. gdyż. wzgardził jej miłościh. Według dawniejszej tradycji był bogiem pól i lasów, miał także dar proroczy. Przedstawiano go z laską augura i z dzięciołem, który był ptakiem poświęconym Marsowi. Pilumnus [łxc.], bardzo dawne bóstwo rzym., opiekun nowo narodzonych dzie- ci. Wraz z boginią Intercidoną i Dcverrą bronił domu rodzących kobiet przed szkodliwym bóstwem leśnym Sylwancm. Imię P. łączofio z łac. pi/aro = tłuczek, dziryt, którym uderzano w drzwi, aby odpędzić Sylwana. Niekiedy P. występuje razem z bogiem Pikumnusem jako bóstwo opiekwicze małżeństwa. Pistor [łac. pistor = piekarz], epitet Jowisza (luppiter Pistor). Przydomek teu łączy się z legendą rzym., wg której podczas oblężenia Kapitolu przez Gal/ów, Jowisz, który zjawił się Rzymianom we śnie, poradził im, by rzucali we wrogów czymś, co maje najcenniejszego. Wówczas Rzymianie wypiekli z reszty mąki chleby i rzucali w Gal/ów, którzy odstąpili od oblężenia sądząc, że oblegani mają jeszcze wiele żywności. Oczywiście ta legendarna etymologia jest całkowicie nienaukowa. Pitteus [gr. Pitlheus], król Trojzeny, syn Pclopsa i Hippodamii, brat Tycstcsa i Atreusa, wróżbita, mędrzec: i wielki mówca. Przepowiedział Ajgeusowi, że jego przyszły syn będzie potężnym herosem. Chcąc zostać dziadkiem herosa, podsunął Ajgeusowi na noc swą córkę Ajtrę. Urodzony z tego związku Tezeusz był więc 178 Polifem wnukiem P., którego P. wychowywał i któremu przekazał władcę w Trojzenic. Pitys [gr. pnr.s = sosna], nimfa, ukochana bożka Pana; uciekając przed nim została przemieniona w sosnę. Według innej wersji mitu zazdrosny o Panzt Boreasz strącił j~ ze skuły, lecz Gaju o litości zamieniła ją w sosnę. Plejady [gr. Plolnclc·.s], siedem córek Atlasa i Plejone: Ta_jgete, Maja, Merope, Sterope, Alkyone, Elektra (I), Kclajno (nickiedy do P. zalicza się też Knypso i Dione). Zostały one zamienione w gwiazdozbiór zw. P., którego pojawienie się na niebie w maju zwiastowało nadejście pory odpowicdnicj dla żeglugi. Istnieje kilka tradycji wyjaśniających powód przemiany siedmiu sióstr w gwiazdy; wg najbardziej rozpowszechnionej P., zrozpaczone karą, jaka spotkała ich ojca, popełniły samobójstwo i zostały przemienione w gwiazdy; wg innej ścigane przez Oriona, zostały przez Zeusa przemienionc w gołębice, a następnie w gwiazdy. Plejone [gr. Plnióne], matka i'lejad, córka Okcanosx i Tethys; wg mitu miała być przez pięć 1W ścigana pfzez Oriona, xż wreszcie zamieniła się w gwiazdę. Plejstenes [gr. Pk·i.slhene.s], jeden z synów Pelopsa i Hippod Dioskurowie. Polydoros [gr.J, syn I'nama i Hckabe (lub Latoc). Według tradycji Homerowej w czasie wojny trojańaktej (-· Troja) P. z powodu młodego wieku nic był przez Priamn dopuszczony do walki, jednakże na własną rękę wdał się w pojedynek z Achillesem i zginął. Według późniejszej tradycji P. przed wojną jako dziecko został oddany pod opiekę królowi Trncji, Polymestorowi lub jego żonie, a starszej siostrze P., Ilionic; równocześnie rodzice przekazali im skarb, który miał chłopcu rtpewnić utrzymanie na wypadek klęski Trojxn. Polymcstor, chcąc zagarnąć skarb może za namowy Greków zabił chłopca. f lekabc, która znalaoła zwłoki syna, wyłupiła Polymcstorowi oczy. 1 K() ". ~~_,~. . 1'olynejkes Polyejdos [gr. l'oli~eido.s], wróżbita koryncki, należał do rodu Melampodidów; przywrócił życie Glaukosowi (2), udzielał cennych rad wielu bohaterom: np. Bel- Icrofontowi powiedział, gdzie ma schwytać Pegaza; uzdrowił również z szaleńst- wa Teutrasa, króla Myzji. Polyfonte [gr. Polvpftórue], córka 'Traka, Hipponoosa, i Trassy, córki Aresa. Wzgardziwszy miłością. przyłączyła się do orszaku Arlemidy, za co została przez Afrodyty uk~runa namiętnością do nicdźwiedzia. Owocem tego związku były bliźnięta Agrios (Dzikus) i Orius (Góral); dzicy i okrutni mieli zostać ukarani przez Zeusa, lecz ich dziatdek, Ares, zamienił ich wraz z matką w ptaki; P. stała si4 sową. Polyfontes [gr. PnlvphcSrtte.s], potomek Heraklesa, zabił Krcsfontesa, zagarnął jego majątek i żonę Merope ( I ). Zginął z reki Ajpytosa, syna Kresfontesa. Polyksena [gr. Polrk,serm], najmłodsza córka Priama i Hekabe. Według jednej z wersji mitu Achilles miał zgodzić sil na zawarcie pokoju między C,Jrekami a ~hrojanami pod warunkiem, żc otrzyma P, za żonę; został jednak zabity przez Parysa, gdY poszedł do świątyni Apollina, by zawrzeć umowę małżeńską. Według innej wersji - Achilles zakochał się w P., gdy przybyła do niego wrur. z Priamem, by wykupić ciało iłektorat. Zginała złożona w ofierze na grobie Achillesa, którego duch miał zażądać jej śmierci. Rzeźba: t'. Fedi. Malarstwo: amfora attycka (VI w. p.n.c.); G. Roni, Ci. B. Pittoni, V. Ferrcri. Dramat: Sofokles, nIC Z2IChOWUtIFt trage_ dia Polvk.cenu: C. Biliard, A. Marchesc, H. Schrever, A. Suares. Poezja: R. Jeffers. Opera: P. Colassc, A. Schwcizer i in. Polykso [gr.]: 1. Piastunka królowej łiyp- sipyłe; za jej radą Fłypsipylc po rzezi mężczyzn ntt Lemnos przyl~la na wyspie -~ Argonautów. 2. Żona Tlcpolemosa, synu łlcraklcs,t. Kiedy Tlepolemus, dowódca uddiiału Rodyjezyków, poległ pod l rojtł, P. znicnawidziłtt Hclen4 trojańsku, uwsliając, żc była ona przyczyna wvzclkicgo iła, a prtcdc wszystkim śmierci jej mEi.a. Dlatego też, wedlug jccinej r wersji mitu. dctprowdziła Iłelenc ciu sumunac, która urodrita Pcrseusza (wg najbardziej znany wersji mitu Pcrscusz był synem Zcus,t). Z małżeństwa ze SW nebujy I'. mial tri,y córki - - Projtydy, dotknięte szalcń,tmo. l~3 Nrojłdy i syna Megapentesa, który objął po ojcu wł,idy w Tyrynsic. P. gościł u siebie Bcllcrofonttt. którego odesłał do swego teściu lohatcsa, nby zghtdził domnicnut- neco uwodziciela Stencboi. lobates odnu~wił jcclntrk spełnienia tego żtłdania. Projtyd~ Mgr. l'rni~idc·.s], Lysippc, Itianassa i Ifinoc. córki króla Tyrynsu, Projtosa, i Stcneboi. Za sprawił Hery zostały dotkniętc sralcństwcrn, gdyż odważyły się Uvicrdrić. ic są piękniejsze niż bogini, lub Ici ic ich ojciec jest hogatszy od bogów. W sz,ilc pędziły po polach, wierząc, że s~ jałremu urudzil. suro Fokosa (1). Po śmierci ,yna, iuhitego przez jego przyrodnich braci, I'clcns. i Telamonu, porzuciła Ąjakusa i puśluhiła króla Mem fis w Egipuic. I'rotcu,;r. z którym miała dwoje dzieci: Icoklymcnosa (2) i Eidotcę. 2. Córka Krotoposa, króla Argus, kucharka Apollina, któremu urodr.ihi syn;i ł.inusa. Ojciec zu k~rrę kazał jał żywcem pogriebać. Apollo z kolei, mszcrłc się ra jej śmierć, nasłał na Ar~olidę potwora 1'ojm. Psyche [gr. fzcycfn = dusza. bohaterka opowieści Apulcjusza (II w.), nicrwyklc piękna królewna, która sw;I urodą wzbudziła zawiść w Wenus. Zazdrosntr bogini kazała Amorowi połączyć 1'. milością z najbrzydszym człowiekiem n. zie- mi, jednak Amor sam się w niej zakochał i nie posłuchał rozkazu matki. Porwana przez Zefira, P. dostała się do wspaniałego pałacu Amora, gdzie cu noc ją ud- wiedzał, żądając, hy nie próbowała cluwiadywać się, kim jest. Jednak zn namową zazdrosnych sióstr, ktÓre bóg pozwolił jej odwiedzić, zapragnęła go ujrzeć przy świetle: zapaliła lampę i przypadkowo oparzyła śpiącego Amora kroplą gor4ccj oliwy; wówczas j4 opuścił. Zruzpaczona P. błąkała się po świecie, darenuue go szukając, aż wreszcie Wenus uwięziła ją w swoim pałacu, amuszttjtłc du wykonywania wielu ciqżkich i upokarznj4cych prac; m.in. P. musiało si4 udać du Podziemia, by przynieść od I'crscfony wo l ~i Pterclaos y wicczncj młocłości. Wbrew zakazowi I'. oW c,rivła nuczY'nic z wodtł i zapadła w ~Icbuki ,cn. podczas którego odnalazł ją ,tcskniony Amor. Wenus wzruszona tak wi~ll,ą miłości;l przebaczyła P., a Zeus na pruśb4 Anuma obdarzyłją nicśtnicrtelnnściy i pc,zwolił mu jy poślubić. Rz~Yh.: A. de Vrics, A. Canova, J. Pradicr, 1'. dc Vigne i in. Malarstwu: RafTncl, Ci. Romano, Ci. Vasari. A. v;ui Dyck, (i. M. Crcspi i in. Dr;uiiat: P. C'alderón dc la Barca, i h. I łeywood, K. Ci. Dobclin. I'ocija: I. La I~ontaine. J. Kcats, R. f3ridm,. 1'owicoe~ I'. I,ongs, C. Staples L,ewis. 3.itcr,Oura pol.: A. Asnyk, poemat Ornam I'.arolrc· I'ruk.sric·l<·.so (1864), .I. Zu3awski, wiersz .N'arod~inr I'.srclu· (Iti97). I'owicść sceniczna: .I. Zuławski Eros i Pc.rc /o· ( 1905) posłużyła jako libretto do opery L. Różyckicgo. Nowcla:.I. Iwaszkiewicz P.s_rche· (1969). Opera: M. L.ocke, J. H. Lully, A. Caldara. I'. Winler. f:. Rcy. Pterclaos Mgr.], król wyspy Ta fos, syn Tafiosa. eponima Talijczyków; wg innej trady_ cji ,vn Ilippotoc i Poscjdona. Jego svnuwic chcieli odzyskać kri>Icstwo My_ ken (rickomo nalci.alo ono do ich pradriuda Mcslora), gdzie panował jego brat I-Icklrion; wobec odmowy zwrotu królestwa zagarnęli oni stada Elcktriona. Na czele wyprawy przeciw I'. stanął Amfitrion, ktOry dzięki zakochamcj w nim córce I'.. Komajto, zdobył królestwo P. i duprow;idzit do jego śmierci. Pyladcs [gr.J. wierny przyjaciel Orestesa, syn Strofiosa i Anaksibic, siostry Agamemnonn. 1'o śmierci Agamemnona, razem z P., vaychouy°w.rl się u Strofiosa Orestes ,tchanego w niej i wzgardzonego Posejduna. Rzeźba: brązowy posąg, którego oryginał pochodził z II w. p.n.e., dłuta trzech rzeźbiarzy: Hagesaudrosa, Atenodorosa i Polydorosa (zachowana kopia). 2. Córka Nisosa, króla Megary; zakochana w oblegającym Megarę królu Krety, Minosie, ścięła ojcu purpurowy pukiel włosów, chroniący go od klęski i śmierci. Minos zdobył Megarę, lecz przerażony zbrodnią S. kazał ją utopić. Bogowie z litości przemienili S. w ptaka morskiego, ciris, lub rybę. Poemat: Pseudo-Wergiliusz ('iri.s. Selene [gr.], bogini, personifikacja Księżyca; córka Hyperiona i Tei (lub Basilci), siostra Hcliosa i Eos. Rzymianie identyfikowali ją z boginią L u n ą. S. przemierzała nocne niebo na srebrnym wozie zaprzężonym w rumaki. Miała wielu kochanków; m.in. została uwiedziona przez Zeusa i urodziła córkę Pandię, była kochanką bożka Pana, a także pasterza Endymiona, który uzyskał od bogów nicśmicrtclność za cenę wiecznego snu; S. odwiedzała go każdęj nocy. Malarstwo: Perugino, Tintoretto. Semele [gr.], królewna tebańska, córka Kadmosa i łłarmonii. Będąc kochanką Zeusa, namówiona podstępnie przez łierę, uprosiła go, by objawił się jęj w całym swoim majestacie. Zeus, który przyrzekł 191 Semiramida jej spełnić każde życzenie, ukazał się jej w ogniu piorunów, od którego spłonęła. Zdążył jednak wydobyć z jej łona poczętego przez siebie Dionizosa. W wieku młodzieńczym Dionizos udał się po matkę do Podziemiu i sprowadził na Olimp, gdzie, pod imieniem Tyone, zasiadła w gronie niebian. Malarstwo: Tintoretto, A. Schiavone, J. Amigoni, G. Gandolfi i in. Poezja: F. Schiller, A. Tennyson. Opera: J. W. Franek, M. Marais, F. Curti. Semiramida [gr. Semirumis), w języku syryjskim = przyniesiona przez gołębie], legcndarna królowa babilońska, córka syryjskiej bogini Derkcto i Syryjczyka Kaystrosa. Porzucona przez matkę po urodzcniu, została w cudowny sposób wykarmiona przez gołębie, a później zaopiekowati się nią pasterze Minosa, króla Niniwy. Dzięki piękności i mądrości zwróciła uwagę młodego oficera królewskicgo, Onnesa, który ją poślubił, wkrót- ce jednak musiał ustąpić mięjsca Minosowi, zakochanemu w pięknej S. Po śmierci Minosa, S. objęła władzę w państwie; przypisywano jej wzniesienie nowego wspaniałego miasta na równinie babilońskiej, budowę gigantycznego mostu na Eufracic, sławnych "wiszących ogrodów" w Babilonie, założenie wielu nowych miast nad Tygrysem i Eufratcm. S. podbiła wiele krajów azjatyckich, zdobyła także Egipt, Etiopię, dotarła nawet do Indii, ale została zmuszona do odwrotu. Oddała władzę synowi, Ninyasowi, który zawiązał przeciw niej spisek. Dramat: P. J. Crćbillon, Wolter. Opera: G. Rossini, Ch. W. Gluck. Sfinks [gr. Sphink.s], uskrzydlony potwór o twarzy kobiety, tułowiu i ogonie lwa; uważany był za syna Echidny i Ortrosa, mieszkał w pobliżu Teb. Hera nasłała S. na. Teby, aby pomścić zbrodnię Ląjosa; wg innej wersji Ares zemścił się 192 w ten sposób za zamordowanie przez Kadmosa jego smoka. S. pożerał wszyst- kich ludzi, którzy znależli się w okolicy. Teby mogły zostać uwolnione od tej plagi tylko przez tego, kto potrafiłby rorwiązać zagadkę, jaką S. zadawał podróż- nym. W końcu zdołał ją odgadnąć Edyp i w ten sposób uwolnił Tcby od nicszczęścia; potwór skoczył w przepaść. Rzeźba: płaskorzeźba na metopie najstarszej świątyni w Selinuncie (1. poł. VI w. p.n.c.), Fidiasz (V w. p.n.e.). Malarstwo: czarka czcrwonofig. (V w. p.n.e.), J. A. D. Ingres, G. Moreau. Dramat: O. Fcuillet, J. Peladan, H. Iłol= mannstahl; dramat pol.: J. Wołoszynow- ski Zagadka S/inksu (1951). Siedmiu przeciw Tcbom, wyprawa siedmiu wodzów przeciw Tebom, zorganizowana przez Adrast,psa w celu odzyskania tronu tebańskiego należnego Polynejkesowi, wygnanemu przez Eleoklesa. Oprócz Adrastosa i Polyncjkesa brali w niej udział: Amfiaraos, Kapaneus, Hippomedon, Tydeus i Partcnopajos. Po drodze do Tcb członkowie wyprawy ustanowili nemejskie igrzyska (-· Hypsipyle). Pod murami Teb zginęli wszyscy wodzowie z wyjątkiem Adrastosa. Polynejkes i Eteokles padli w bratobójczym pojedynku. W dziesięć lat później Adrastos poprowadził wyprawę -. Epigonów. Rzeźba: etruski relief nagrobny (terakot ) przedstawiający siedmiu wodzów (z czasów hellenistycznych). Dramat: Ajschylos Siedmiu pr-~ecivr Tebom (467 p.n.e.); M. Mell. Epos: Stacjusz Tcbaida (I w. n.e.). Silvius [łac.], syn Eneasza i Lawinii, władca Lavinium, protoplasta dynastii królewskiej w mieście Alba Longa. Według innęj wersji - miał być synem Askaniusza, wnukiem Encasza. Simoeis [gr.], bóg rzeki o tęj samej nazwie. na równinie trojańskiej, syn Okeanosa Steneboja i Tethys; w Iliral=ic łlomcra wraz z ho_ gigim rzeki Skamandcr powstrrymał fnlu- mi Achillesa, który napierał nJn Trojan. Był ojcem dwóch córek, m.in. Astyochc (żona ~:richtoniosa, mWkn hrosa). Sinis [gr.], abójca zabity przco I czcus~zma lstmic Korynckim. Nosit przydomek: Zginacz Sosen. Morduwal podróżnych priywiyiujdc ich du dwóch prrygi~tych drzew, które, prostu,jt)c siE, ruirywały. otiury. Tezeusz zahił S. w ten sum sposób. Sinon [gr.J, Grek- uci.estnik wojny trujańskicj (~ TrojO, szpieg. Po wybudowaniu kunia trojańskiego przez Greków i pu poronnym udpłyni~ciu ich łloty spod Troi, S., ukryty nn bagnic w pobliżu miasta. pozwolił sil schwytać pasterzum trojańskim. Na przesłuchaniu kłamliwie opowiedział, że był przcslażnych ntr drodze wiodTcej z Atcn du Megary. Gmus~ał ich do umycia mu stóp, tt później sirącttł zc skały du morza, gdzie pużerttł ich ogromny żółw. ustal zabity hncr I ezcusza, a jego kości zmieniły si4 w skałv. zw. Skałami Skirońskimi. 2. Syn krć>la Mcgary, 1'ylasa, ziać knela Aten I'andiumt (I). 1'o śmierci 1'andiuna dusiło do zatargu mi4dzy nim zt jego szwagrem Nisoscm ( I ), kturcmu przypadł tron w Megarzc; na pocieszenie S. utrzymuł duwcidztwo armii. Skylla --~ Scylla. Smikros [gr.], syn micszknńca I~clt; Dcmoklosn, pozostawiony przez ojca jaku dziccku w Milecic, został wychuwnny przez wieśniaka Firitarscsa. Bogini F.cukotca (~ Ino) za pośrednictwem S. i jego prrybratncgu brata, syna Fril;u- scsa. rażyduła, by Milezyjczycy ustanowili na jej cześć zawody ginu~astycznc. w ktć>rych uczestniczyłyby dzieci. Smyrna -· Myrra. Soranus [łac.J, bóstwo rzym., być nu~i.c hochudzeniu etruskiego, którego micj- scem kultu była góra SorukW , na pn. od Rzymu. Wydaje siE, żc ubrz~dy, odprawiane przez kapłanów zw. Iłirpi Sonant (Wilki z Sorakte), były zwiyz,tnc r kultem wilka. S. utożsamiano z Apollinem I.ykij_ skini (Wilczym). spartowie -~ Kttdmos. Stcneboja Mgr. S~lunrr·hoirr~, tona kń>la Tyrynsu, ł'rojtosa, matko ł'rptyd. Jako kobiet znmężntt z~tkochuła sic w l3cllcrul-ancie; odrzucono przez niego, oskur_ żyła go przed m4żem o pr664 gwałtu. (idy prawda wyszła nu jaw, pohcłniła li Slmsnik >ik,~lnr. Mitnlmia erccl,a i rnnuka 17 Stencłos sanwbi>jstwo. Według innej tradycji chciaht uciec na 1'egazic. Iccz spadła i uto- n4ła w morzu. W lliucl~ic łłomcra ta sama bohaterka występuje jako Antcja. Stcnelos [gr. .Sth~·ne·In.s]: 1. Syn Aktora. towarzysz Heraklesa w wyprawie przeciw Amazonkom. Został ranny i zmarł w drodze powrotnej z wyprawy. 1'ochowano go na wybrzeżu Morza Czarnego. 2. Syn Perscusza i Andromcdy, mąż Nikippc. córki I'elopsa. 3. Uczestnik wyprawy Epigonów, syn Kapuncuw i Euadne. Jaku jeden z zalot- ników I lcleny brał także udział w wojnic trojańskiej (-ł Troja). Związał sil z Dio- medescm ( I ), któremu po wepnie towarzyszył du Gtolii. Steno ~ gorgony. Stentor (gr.~, herold gr. podczas wojny Irojańskicj (-> Trojtt), sławny z niezwykle donośnego głosu, którym dorównywał podobno samemu I lermesowi, heroldowi bogów. striges [łac.], strzygi, skrzydlate, potworne kobiety o zakrzywionych ptasich szponach; wysysały krew z dzieci i żywiły się ich wn~trznościami. Strofios [gr. Smńyhio.s]. król miasta Krisa w Fokidzie, ojciec Pyladesa; w jego pałacu wychowywał się Orcstes, który zaprzyjaźnił się z jego synem. Strymon (gr.), bóg rzeki w T'racji; wg Jcdncj z wersji mitu miał być ojcem Rezosa i kilku innych bohaterów. Zanim został zamieniony w rzckF, był, wg mitu, królem l racji. Kiedy Rezos zginął pod Troją, S. z rozpaczy zrucił się do rzeki, której stal się bogiem. strzygi -. striges. Styks [gr.), główna rzeka w świecie podziemnym; bogini tej rzeki była córką Okcanosa i Tethys, małżunkał ty4ma 1'allasa (I), matką Zclosu (Gorliwość), Nike, ł3ii (I'rzemoc)~ i Kratosa (Siła). W czasie walki olimpijczyków z gigantami S. przybyta wraz z dziećmi z pomocą Z~cusowi i przyczyniła siq do jego zwyciFstwa. Zeus z wdzięczności uczynił ją świadkiem uroczystych przysi<łg składanych przez bogów: złttmanic przysi~gi złożonej przez boga na kubek styksowej wody ściągało nań straszliwą karp. Przez S. musiały przedostać sil klusze zmarłych udających się do Hadesu; za drobną opłatą prreworił je Charon. W Arkadii istniał strumień o nazwie S., którego wody miały mieć trujące właściwości; z pewnością tq samą nazwy nadawo owej mitycznej rzece w Podziemiu. Poezja pot.: W. Szymborska Nad St.rkeom ( I 976). Stymfalos (gr. StW uplralos], heros, eponim miasta o tej samej nazwie na Peloponezie, syn Elatosa i I_aodike; jego córka Partenopc był i kochanką Heraklesa, któremu urodziła syna 6ueresa. Kiedy Pelops, który chciał podbić Pcloponcz, nic mógł siłą pokonać S., zaprosił go na uczt, pudstppnic zabił, poćwiartował ciało i rozrzucił szczotki. Summanus [łac.], bóstwo rzym, nocnych błyskawic; prawdopodobnie poczałtkowo był to epitet Jowisza jako "mieszkańca najwyższych miejsc" [łac. .sununus = n~tjwickszy, najwyższy]. Później S. stał się samodzielnym bogiem, który miat swoją świątynie w pobliżu Circus Maximus. Sybaris [gr.]: 1. Potwór z Fokidy, zw. również Lamus; istniało także źródło Sy- baris, które podobno wytrysnFło w miejscu, gdzie potwór został zabity. W pd. Italii znajdowało sip miasto Sybaris. 2. Ojciec Alii, która ze związku z potworem wydała na świat ród oliogcnów (zrodzonych z w~ża), zajmujących się leczeniem ukąszeń waży. sybilla [gr. sil~illo, łac. .sihillu], nazwa pospolita nadawana przez CJreków i Rzy- mian różnym wieszczkom czy proroki 194 __ svrcnr niom; n~jsłynnicjsza była Sybilla z Kume w pd. Italii, inne to s, z Eretrii, Delf, Samos, Tibur. WszVStkie one były kapłankami Apollina. Z Sybillą z Kutne wihże się opowieść, wg klór~j król rzym. Tarkwiniusz Pyszny nahył od niej za olbrzymie kwotę zbiór przepowiedni -- słynne K.ci(·gi s_thillhi.skie. przechowywane odtąd na Kapitolu. Owe K.siggi regulowały sprawy religii i miały wielki wpływ na życic polilycrne w Rzymie do czasów Oktawiana Augusta. Malarstwo: A. dcl Castagno, Michał Anioł freski sklepienia kaplicy Sykstyńskicj ( 1508-10), -I'intoretto, J. Brucgcl (st.), Rembrandt i in. Epika: Wergiliusz F,m·icln (I w. p.n.c.). Powieść: P. Lagerkvist. Sychajos [gr. Stchaiu.c lub .So,s;ckuio.cJ, król bądź książę fenicki, mąi Dydony zabity przez swego szwagra Pigmaliona z chęci zagarnięcia skarbów S., których czę5ć Dydona wywiozła do Kartaginy, gdzie założyła nowe państwo. Sylen (gr. Silonu.~, łac. Silern~], wychowttwca Dionizosa, syn Hcrmesu (lub Pitna i nimfy). Był to rubaszny staruszek uważuny za mędrca lub Iilozoftt, o uzcłulnieniach proroczych, jednak przepuwiadttj;łcy przyszłość tylko pospodurstw i trz<5d; nie miał aficjry. płvnyc i -. Argo- nautami, śpiewał tak pieknic. ~c jego towarzysze nic tnieli ochoty priybić do wyspy s., oraz Odyscusr_ ktcirY z;i rada Kirkc polecił swoim towarzy,rom zutkuć uszy woskiem, a sam przywi;tial sic do masztu; s. z rozpady rzuciły ,łę do morza. Rzc~.ba: płaskorzeźba z Ks.ntus lV w. p.n.e.), posąg s. (V w. p.n.c.)_ A. Ro_ din. Malarstwo: attycki stanunc,s czcrwonofig. (d75 -d5tl p.n.c.), A. (,irracci. O. (ircnicr, łI. J. Dr;tpcr. Ihamat: H. Sachs. 195 Syrinks Syrena. i'roza: F. Kafka Milc~enic Syren (1907-Og). Poezja pol.: R. Brandstaetter Wuspu St-rcn (1955). Syrinks [gr. S:vrigk.s], ścigana przez bożka Pana nimfa arkadyjska, która zamieniła się w trzcinę; r tej Lrzciny Pan miał wykonać instrument muzyczny, od imienia nieszczęsnej nimfy zw. syring4. Był to rodzaj fujarki czy piszczałki, szczególnie popularny w Arkadii. Syzyf [gr. Si.svpho.s], założyciel i król Koryntu (Efyry), syn Ajolosa. Odznaczał się niezwykł muzami. Iccz zo,W 1 przez nic pokonany, oślepiony i pozbawiuny zdolności muzycznych. Uważano go niekiedy za ucznia Linosa i nauczy_ cicla Ilomer.. Tanais [gr.J, bóg rzeki o tej samej nxzwic. syn Oke.nos;t i 'Tcthys (wg innej wersji ,yn Bcroasusa i Atn.zonki Lysippe). Dotknięty przez Afrodytę kazirodczą miłuści;t du własnej matki, chc;łc przerw.ć swoje cierpienie, skoczył do rzeki Amazonios, która odt;łcl nazywa się T. (obecnie: Don). '1'anatos [gr. 7'hrinatn.rl, bóg, pcrsonilikacja Smicrci, syn Nyks i brat I lypnosa, micszkał w Tartarze; podobnie pk -j erynie ery --~ kery, sprowadzał dusze zmarłych do świata podziemnego. Istniała opowieść o walce Heraklesa z T. o Alkcstis, a także o uwi~zicniu 1'. przez Syzyfa. Cz~slo przedstawiany z I lypnoscm. Zob. Alkestis. Malarstwo: waza 1'amfajosa (koniec VI w. p.n.c.). Tragedia: EurYptdes Alkecti.s (438 p.n.c.). Tantal Igr. 7~rintalu.c]: 1. Król frygi.)ski lub lycłyjski, mieszkał nit górze Sipylos. Syn Zeus. i 1'lulo, córki Kronosat; jego i.oną hyła jecłna z Plejad, Oione (luh Euryanrnssa), z którnn. Tarchon [gr. Tria hnn~, bohater etruski, założycicl miysta Tarkwinie, na pn. od Rzymu, a także kilku innych miast. Wcdług mitu miał dowodzić emigrac-j~ Etrusków z Lydii do Italii. W Enr·id=ic Wcrgiliusza jest sprzymierzeńcem Enea- sza, dowódcą sił etruskich. ·1'argclic [gr. Targoliu], ateńskie świto ku czci Apollina obchodzone szóstego i siódmcgo dnie miesiąca Targclion (maj-~zerwicc). W dniu poprzedzającym właściwe świto oprowadzano po mieście cr.łowieka (zazwyczaj niewolnika lub skazW ca) przystrojonego w zieleń, którego zabijano ne ofiaro Apollinowi. Yóinicj zaprzcstano Irgo ohrzpdu, ograniczono się tylko do palenia kukły; owa krwawa ofiara była symbolicznym usuni~cicm zła. LJroczysluści hyiy pułkczone z tańcami i procesjami młodzieży. Tc same święta obchodzono także w koloniach jońskich w Azji Mnicjsyj. Tarpeja [łac. Tru-pr·irr], westalka (--~ Hestia), córka Spuriusa T~trpeiusa, który z rozkazu Romulusa miał bronić twierdzy na Kapitolu przed atakiem Sabinów. T.. zakochan;t w dowódcy Sabinów, Tatiu 19~ sie, w nadziei, że zostanie jego żona otworzyła wrogom bramę twierdzy. Według innej wersji -- uczyniła to z żądzy zysku; Tatius jednak kazał żołnicrwm zatłuc zdrajczynię tarczami. Istnieje także tradycja, wg której, T, avraz z ojcem została strącona przez samych Rzymian ze skały Kapitolu, którą nazwano Skał Tarpęjsk~; odtąd zrzucano z niej zbrodniarzy. Według innej jeszcze tradycji T. była córką Tatiusa porwaną przez Romulusa; wpuszczając Sabinów na Kapitol zemściła się na swoim prześladowcy. Znane są jeszcze inne wersje tej legendy. W późniejszych czasach T. otaczano miejscowym kultem na Kapitolu ~artar [gr. Tńrtoro.s], według Homera i łłcijoda -- najgłębiej położona część świata podziemnego. znacznie niżej niż Hades. Było to miejsce, gdzie pokutowały dusze ludzkie za zbrodnie popełnione za życia, zwłaszcza przeciw bogom, jak: Iksjon, Tantal, Syzył~. Było to również więzienie bogów. Uranos uwięził tam najstarsze pokolenie -~ cyklopów, których uwolnił 'Tatius i ponownie zamknął Kronos; również -. tytani i --. giganci, pokonani przci bogów olimpijskich, zostali pogr~żcni w T. Był on także rodzajem karceru dlu bogów: każdemu, z wyjątkiem Zeusa, groziło zamknięcie tam za przewinienia naruszające pratwa Olimpu. I'óżnicjsi pisarze utożsamiali T. z pojęciem Podzie- mia. I'octa Hezjod upersonitikowttł 1., uważając go za brata Eteru i Gai; jego dziećmi spłodzonymi z (~xj~ były różne potwory: Tyfon, Gchidna. Tatius [ł~tc. Titu,s Totiu.s], król Sahinów z miasta Kures (Cures). Rozpoczął wojnc przeciw Rzymianom i Romulusowi a powodu -. porwania Sabinek. W wyniku zdrady Tarpei zdobył Kapitol, doszło jednak do pojednania wskutek postawy kobiet snbińskich; Rzymianie i Sabinowic utworzyli jedno państwo rzydzonc wspólnie przez T. i Romulusa; 7'. rezydował na Kapitolu, Romulus na Palatynie. Po kilkuletnich zgodnych rządach T. został zamordow Rpigonów opuścił mitrstu wraz z innymi i zmarł na wy_ gnaniu. 1'u śmierci, z woli Zeusa, zachował dar jasnowidzenia. Dramat: (i. Eckers. Poezja: A. Ch. Swinburnc, Th. S. Eliot. Tcjzifonc ~gr_ Tci.vi/~hrmr~, 4ac. Ti.spftooe], jedna z Irzcch -· erynii. Tekmessa [gr.~, córka )'clcutasa, króla F'rygii, Została branką i kochanki Ajasa ( I ); w obozie pod -· Troją urodziła mu syna ł?urysakcsa. Telamon [gr.], bohater salamiński, syn Ajakosa i Lndcis. Wraz ze swoim bratem 1'elcuscm zamordował przyrodniego brata Fokosa, za co został wypędzony przez ojca z Eginy. Znalazł schronienie na Salaminic u króla Kychreusa, który dał mu za Tonę swojh córkę Glauke. Po śmierci teścia T. ohjąt po nim władzę. Owdowiawszy poślubił Periboję (I), która urodziła mu syna Ajasa ( I ). Uczcst- niczył w polowaniu na ~ kalidońskiego dzika, a takie w wyprawie -> Argonau- tów. Wrtz z Heraklesem zdobył Troję i otrzymał od niego za żonę córkę Lao- mcdonta. Iłezjonp, która urodziła mu syna Teukrusa. Obaj jego synowie, Ajas i Tcukros, brali udział w wojnie trojańskiej (-~ Troja). Kiedy Tcukros powrócił spod Troi bez Ajusa, T. go wygnał. telchinowic [gr. Telchine.s], demony z wyspy Rodos, być może jęj pierwotni mieszkańcy. Micłi być szczególnie biegli w magii i w obróbce metali. Te złośliwe demony uchodziły za wychowawców Posejdona; zostały wytępione przez Zeusa, który strącił je do morza i zamienił w skały; wg innej wersji rażone strzałami Apollina. Telefos [gr. Tolepho.s], król Myzji w Azji Mniejszej, syn Heraklesa i arkadyjskiej królewny Augc. Wkrótce po urodzeniu został porzucony, a jego matka sprzeda- na w niewolę królowi Myzji, Teutrasowi, który ją poślubił lub adoptował. T. od- naleźli i wychowali pasterze. Kiedy dorósł, za radą wyroczni dclfickięj (-· Delfy), udał się do Myzji, gdzie odnalazł matkę, a pu śmierci Teutrasa obył tron Telemach królewski. Zbrojnie stawił opór Grekom, którzy w czasie pierwszej wyprawy przeciw -i Troi przez pomyłkę wyl~dowttli w Myzji; został wówczas zraniony w udo przez Achillesa. Po odjeździe Greków rana nie chciała sil zagoić; wyleczył j~ dopiero po osmiu latach sam Achilles rdzą ze swojej włóczni, wdziiczny zu wskazanie gr. llocic drogi do Troi. Rzeźba: tl-yz ołtarza pergameńskiego (1. poł. łl w. p.n.e.). Malarstwo: fresk rzym. z Herkulanum (1 w. n.c.). Dramat: Ajschylos, Sofoklcs, Eurypidcs (V w. p.n.e.. tragedie nie zachowane). Opera: A. Campura, K. Arnold. Telegonos [gr.], syn Odyscusza i czarodziejki Kirke, urodzony w wyniku rommsu nawiązanego podczas pobytu Ocłyscusztt na wyspie Kirke. i)siągnąwszy wiek męski, T. wyprawif sil na ltakF, by wstać uznanym przez Odyseusza za syna. Kiedy jednak rabował na Itace jego bydło, doszło do walki, w której zabił Odyscusza nie rozpoznawszy w nim o_jcx. Zrozpaczony zabrał jego ciało do Kirke i poślubił Penelop. Z tego zwitlzku urodził się heros Italos, eponim Italii. Powieść: A. March. Opera: A. Cirua i in. Telemach [gr. Tolc%nurclro.e], syn Odyscusra i I'cnclopy. ł'ociczas nicohecności Ody_ scusza, który przebywał dzicsicć lat pod -. Troją, a nastypne driesi~ć lat tuhtl sit po moriach, f . dorusl i podjyl prób4 ratowania majtłtku ojca. rahuwancgo przez zalotników Penelopy. Za radą Mentora i Ateny udnl sit· do Nestora i do Menclaosa, by zchrarć inl~ormacjc 0 ojcu. ł'owrt5ciwszy na Itak~, ustal tam już Odyscusza w gościnie u świniopasa E:unutjosa. ~. stanttł u buku ojca du walki prvcciw zalotnikum i pr-zycrynil si4 do ich wymorcłowania. ('o śmierci ()dVscusza z ręki Ielegonosa objąl władzy nu Itacc; nicjasn;t jest sprawa malżcństwa Telcmucha. Malarstwu: L,. C umbiaso, I'. .1. (~;tics. J. Raoux, Ticpolo. Dramat: J. G. łlcubcl. .I. I'crinet: cłramal pol.: S. Wyspi~uiski I'utrrut Ortr.sa f 1907). Epos: B. Wagemann. ł'oczja: It. Aldington. łl. Norman. ł'owicśĆ: F. Fenclon. fł. C'h. Kirsch. Opera: A_ Draghi. A. C'ampra i in. Penelopa i Tclemaclr. Tereus rclt'usa [gr. %~~lylrouso], nimfa źrcidła w Beocji. W obawie, hy Apollo nic założył w pobliżu uśrodkn swego kultu, poradziła mu, by udał się do -~ Dclf i tam zhuduwal swoją wyrocznię. Apollo tak postąpił, lecz póinięj ukarał T.. chowyjąc jej żródłu pud skały. Tellur [tac.). 1'ZylllSktl pcrsoni(ika~ja Ziemi jako bogini obfitości; było to dawne italskie bóstwo chtoniczne, identyfikowane pc5źnicj z boginią Term Mater (Matka Zicmin). Utożsamiano ją także z gr. Ciają, a jeszcze wcześniej z Ceres. Składano jej na ufiarq świnię i cielną krowę. Przedst,twiano j.a jako kobietę z dziećmi na kolonach. Tcmenos ~ I)cifontes. '1'emida [gr. 77o·rr~i.s~, bogini sprawiedliwości, lado moralnego i prawa. Była tytanidą, córką Uranosa i Gai. W małżeństwie z Zeusem, którego była drugą żon,ł (po Mctis), urodziła --~ hory, mojry, Astraj4, a także nimfy rzeki Eridanos. Czuwała nad przcstrzcganicm prawa przez bogów olimpijskich, uczestniczyło w ich naradach, cieszyła si4 ich wielkim szacunkiem. Według wyubrażcń gr. pod opieką 'r. zntydowaly siE zgromadzenia ludowe. pokrzywdzcni i putrzebujtJcy pomocy. Służyła swoimi radami Zeusowi, a także innym bogom, znała sztukę wróżbiarską, ktiwej nauczyła Apollina; wyrocznia tego boga w -. Dclfach powstała na miejscu p wcześniejszej wyroczni. Przedstawiano ją z wagą i mieczem. które symbolizowały sprawiedliwość; na oczach nosiła przepaskę -- symbol bezstronności. Rzeźba: tzw. Tc·midu . Ramnn.s (uk. 300 p.n.c.). Tenes [gr.], krw, Kalidona, niesłusznie pos~dzając go o kazirodztwo. Z rozpaczy rzucił się do rzeki, którą nazwano jego imieniem (później: Achcloos). Tethys [gr.], lytanid,. jedna z bogiń morskich, córka Uranosa i Gai; poślubiła swego brata Okcanosa i stało si4 matką wszystkich rzek świata oraz nimf mor- skich Okcanid. Mieszkała na najdolszym Zachodzie; wychowywała Ilerp, który oddała jej pod opick4 Reja podczas walki Zeusa przeciw Kronosowi. T'etyda [gr. 77n%ti.sJ, najsławniejsza z Nereid, córka Nercusa i Doris; odznaczała sil niezwykłą pięknością. Wychowywata ją bogini Bera, której T. odwdzi~czyłu się, m.in. opiekując się Hefajstesem, którego rozgniewany Zcus zrzucił z Olimpu. T. odtrąciła Z.c:usa i Posejdona; wg innych przekazów obaj bogowie zrezygnowali z zalotów, gdyż, wyrocznia wyjawiła, że ~h. urodzi syna pol~;żniejszcgo od ojca. Poślubiła wiec śmiertelnika PeIcusa, który posiadł ją mimo jej oporu i prób przybieraniu pracz nią coraz to innych postaci. Na weselu Pelcusa i T. byli obecni wszyscy bogowie, nie zaproszono jedynie Eris, która nicspodziew,nie przybyła i powaśniła trzy naj_ pi~kniejsze boginie - I-lerę, Afrodyt i Artcmid4. Owocem małżeństwa Pclcusa i T. był Achilles. dla którego T. starała sil uzyskać nieśmiertelność. podobnie jak cłla wcześniej urod-ronych dzieci, które umarły wskutek jej zabiegów. Stało się tu powodem zcrw~tnia jej małżeństwa z Pclcusem. Achillesowi zdołała zapewnić jedynie odporność na ciosy. zanurzając jego ciału w Styksie. Kiedy Achilles, zgodnie ze swoim przeznaczeniem znalazł siF w obozie gr. pod Troją, nieustannie ochruni;tła go, o(iaruwując mu m_in. ihrni~ wykutał przez Hcfajstosa; po wstrzymywała go tei. od pojedynku z Hektorem, gdyż wiedziała. że wkrótce po nim sarn zginie. 1'o śmierci Achillesa opiekowaht się jego synem Ncoptolemo- setn. Rzeźba: rh. Banks. Malarstwo: pelika czerwono(ig. (ok. 560 p.n.c.), fresk rrym. z 1'ompejów (1 w.); G_ Romano, D. C'reti, J. Ił. Tischbein (st.), .1. A. D. Ingres i in. Poezja: zob. Pclcus. Opera: C'h. W. Gluck. Teukros [gr.J: 1. Protoplastu królewskiego rodu trojttńskicgo, teść Dardanosa. 1'rzeważnic uważano go za syna frygijskiego boga rzeki Skamander i Idai, nimfy góry Ida. Według innej wersji przybył do Troady z Krety lub Attyki. 2. Uczestnik wojny trojańskiej (-y Troja), najlepszy łucznik gr., syn Tclamona i Hezjony, przyrodni brat Ajasu (1 ). W walkach z Trojanami zabił wielu wrogów; walczył, bez rozstrzygnięcia, z Hektorvm; znalazł się wśród wojowników, którzy dostali się do Troi we wnętrzu -i konia trojańskiego. Kiedy powrócił na Salaminę bez Ajasa, który popełnił salnobOlstwo, Telamon wypr~dził go, zarzucając mu niewierność i tchórzostwo. Udał siq wówczas wraz z towarzyszami do Syrii, do króla Bclos:t, który właśnie podbił Cypr i zezwolił 'T. nn osicdlenin sil tam. T. założył na C'yprzc Salaminp C'YprY.)ską. Według innej wersji próbował po- wrócić n:t ojczystaa Salamim ale odparty przez bratanka Eurysakcsa, wywędrował do Hiszpanii, gdzie założył przyszłą Karlagenc~. RzeYba: W. H. Thornycrol't. Dramat: I?. Kiinig. 'Teutras [gr. Tc·rithrcr.sJ, król Myzji, dotkni~ty przez Artcmid4 szaleństwem i trądem jako karą za zabicie dzika mówiącego ludzkim głosem. f'o uzdrowieniu. npera: .I. 33. t_ully. A. Draghi- G. F. I3iindcl. U. Milhaud, M. Mihaluvia. 'I~iberinus ~ I yhcr. 'I-ibcris ~ l-yher (2). hifvs [gr. l-iplr.rs], pierwszy sternik okrętu Argu (-~ Argonauci); swojej sztuki podobno miał się uczyć od setnej Ateny. Imarl na wybrzci.u Morza Czarnego, ev kryu Mariandyni>w przed przybycictn okrctu cle Kolchidy. Tisamcnos ~gr.J, bohater sparUniski, syn ()rcs~csa i I Icrmiony, panował w Sparcie ni. cło wtargnięcia Ltm -. Ilcraklidów. I'óżnicj udt się ze swoimi poddanymi nn pn. wyhrrcic I'cluponezu, by osiedlić się w kroju Duńczyków- którzy jednak stawili opór priybyszom. '1-. poległ w walce, Iecz jego wojownicy odnieśli iwycięstwo i zawłar;ł nazwali Achaj;ł. Królem zastal wówczits nttjsW rszy syn Tisamcnusa. Komctcs. 1'itonos Mgr. 77rlrunu.r~, kri>Icwicz trojański, syn króla I.aomecionta i Strymo, starszy brat 1'riamti. Z powodu jego urody zakochała się w nim i porwała go bogini Eos; urodziło mu dwóch synów: Memnona i Emationtt. Eos uprosiła dla l . nieśmier_ tclność, Iccz zapomniała o uzyskaniu dl;tń wiecznej mlodości. T. w miarę upły- wu czasu cortt~. bardziej kurczył się zc starości, ar wreszcie bogini z litości za- micnił~t go w świerszcza. Tityos Mgr.], gigant, syn Z,cusa i Elary. wydobył się z ziemi, gdzie Zeus w obawie przed zazdrością Iłery ukrył cięźarntł Elarę. Został przez Zeusa miony piorunem lub, wg innej tradycji, zabity strzałttmi Apollina i Artcmidy, gdyż z poduszczenia Fiery próbował zgwałcić Latonę. Po śmierci został wtrącony do -~ Tartaru, gdzie dwa sępy nieustannie wyszarpywały mu wciąż odrastajyctł wą_ trobę. '1'lepolemos [gir.], syn 1-łeraklesa i Aslyoche; brał udział w wojnic trojańskiej (-ł Troja), zginął z ręki Sarpedona (3). Wcześniej uczestniczył w wyprawach --. Heraklidów na Pcloponcz, po czym osiedlił się w Argos. Ponieważ jednak zabił w czasie kłótni (lub przypadkowo) swego stryjecznego dziadka Likymniosa, musial opuścić to państwo. 1'rreniósł się wraz z żoną 1'olykso (?) na wyspę Rodos i załoźył tam trzy nowe miasta . Toas [gr. Thnu.s]: 1. Król wyspy Lemnos. syn Dionizosa i Ariadny, ojciec Ilyp- sipylc, która ocaliła mu życie podczas rzezi mężczyzn dokonanej przez kobiety z lej wyspy. Uszedłszy z Lemnos schronił się w l-aurycizic lub na Chios. 2. Król Ttturydy, niekiedy uloższtmittny z T. ( I ). Zgodnie z jego rozkazem Orcstes i Pylades mieli zostać zabici przez Iligenię w olierze dla Artenudy w 'Taurydzic. Jednak wszyscy troje zdolali uciec stamt;łd wr.z z posągiem bogini. 3. Bohater etolski, konkurent do ręki Iłclcny, uczestnik wojny trojańskiej (-j Trojx), znajdował się wśród rycerzy ukrytych we wnętrzu ~ konia trojańskiego. 206 '~rofanios Po powrocie spod Troi osiedlił się w Bruttium w Italii (ub w Etolii. Trazymedcs [gr. Thras_vnu·dcs], uczestnik wojny trojańskiej (-· Troja), syn Ne- stora. Walczył z Memnonem o ciało poległego brata Antilochosn. Po wojnie powrócił do E'ylos. Triptolemos [gr.], bohater cleuzyjski (-> I leusis), wg jednej z wersji mitu syn króla Kclcosa (I ) i Melanęjry. Z wdzi4czności za gościnę w ich domu bogini Demctcr dała T. wcir zaprz~żony w skrzydlate smoki, na którym podróżował po świecie, ucząc lucłzi uprawy zbóż. Ku czci Demetcr miał ustanowić świto ~ Tcsmoforic. Pu śmierci zvliczono go do grona sędziów podzicnuiych. Trofonios [gr. Troplrrirrio.rJ, Itcros bcocki, sławny bucłowniczy; syn Apollina i Fpikasty; zabił swojego ojczyma -· Agamcdesa. Po śmierci T. ustanowiono w Lehadei, w Beocji, wyrocznię, gdric miał przcbywttć w postaci w4ża. Dcmeter, 'I'riptulemos, Kora (Persefonu). Relicł z Eleusis. Troilos "_ G~` ~Ih ~~ t` s ~~~~~-~' ( iS ~ a Z `,~ t ~ . , ~~- , - - ~-9 l _ , .._ _ ,, _ ,ur, .·. .v.. : v v %~ . t'.W i L.~sadzkW lchilYes~ na Troilosa Troi los [~r.J. naymłodszy syn I'riama i Hckahe (wg innej wersji mitu jego ojcem mial hyć Apollo). Przepowiednia glosiła. ic gdyby T. dożył wieku dwudziestu lat. (irccy nie moglihy zdobyć hroi~ Labil go nchillcs w pobliżu Bramy Skajskicj lub Ici wziył du niewoli i złoiył w ulicrre. Malarstwo: attycka hydria czarnolig. (ok. 575 p.n.c.). umfore lyrrcńska (ok. 570 OO p.n.c.). DranrU: Srckspir Tnoih~.s i hro.csrcla (ok. 110 IO09). I'oczja: G. C~hauccr. Olcra: W. Zillig, W. Watton ~hroja (gr. TvniuJ, Ilion, główne miasto fry~Iskic w Troadzic na wybrzciu /~zji Mnicj_ siej, położone między rzekami Skamandcr i Simocis, miejsce akcji I/icac/r Humcra. Według mitu Dardanus, syn Zeusa. założył Durdani~ na pn. wschód od T. i poślubił ce>rk4 miejscowego króla -I eukrosa ( I 1. Wnuk Dardanosa, Tron, był władca eponimem Troudy oraz ludu trojańskicgo. Jego syn Ilon, mi4dry góry Ida a morzem, zalożył mitisto zw. od jego imienia łliun lub od imienia rrosts T.: twierdza trcpuiska nosiła nazwy Pcrgamon. Syn łloaa -. 1 ,somedon(t), rozszerzył grunice ptuistwa trojtnskicgo. przyltłciujiłc 208 Tyber wiele innych miast. Zewnętrzne mury T. mieli dla Laomedontcklin. Turnus [łac.], król italskiego plemicniat Rutulów, syn króla Dttunusa. brat nimfy Juturny, narzeczony Lawinii; o prawo do jej ręki stoczyl walkę z ł:ncaszem, bowiem Latinus, ojciec Lawinii. przyrzekł j4 za żonę 4'. prred przyhycicm Encasza do Lacjum. Zginył w pojedynku. 'T'yber [3ac. Tibnrinu.s]: 1. Bóg, cpunim rzeki Ty ber; wg mitu syn Jxnusa i nimfy Kamasenc. 2. Legendarny król Alby lub Wejów. potomek Eneaszu; miał utonąć w rzece Albula, któr4 nazwano od jego imienia Tiberis (Tyber). 1'vchc Ilwt'Y ht'r.ybrttł postać jej ukochanego boga rzeki Enipcus. Z tego zwitłzku przy,z,li na świat blii.niacy I'clias i Nclcus, klin-ych purzuconu z rcr~karu okrutnej maruchy T., Sidcro. Kiedy chłopcy dorośli- uwolnili matkE zabijnj~c Sidcru. Wówczas 1. wyszła za mąż ra swego wuja Krctcusa i wydala na świat Ajzuna i I=cresa. Tysbe ~ Yyram. 'hytani [gr. 7'ioino.e]. sześciu synuw lJr;tnosa i Ciei, rtid bogów sl;trszych od Olimpijcrykow. We~$ug łłezjoda (VIII w. p.n.c.) nasili imiona: Okcanus, Kojos, Krics. Ilypcrion. Japetos i Krunos. Zostali wtr~ceni przez Uranusu du -I ttrtaru: kicdy jednak Kronus okalcciył Urtnusn i pozbawił władzy, zostali przez Krunostt oswobodzeni, a nast~pnic pokonani prze? Zcusst i Olimpijczykow i na iawszc uwi~_ zicni w I~artarze. 1'uł;scxyli ,iE re vwmimi siostr;tmi -~ tytanidami i spludzili ruino bóstwa. tytanidy [gr. 7'itcuriclc,c], szcsć cc'~rek l;r;mc~sa i Gai: wg łlezjoda (Vlll w. p.n ~.) nosily imionai: '1-ep (lub l-ij;tł, Rya. I-emidtt. Mnetnozyw, Fphc (') i Tclhys. W zwi<łzkach zc swoimi braćmi -~ tyt;tn Hcsperos. Vesta --a Hestiu. Victoria -~ Nikc. Virbius [3ac.~, bóstwo ilalskic zNi1zanc kulIcm z bogini1 Uian1; ntiyjscem owego kultu byl owicty duj Diany Ncmurcnsis, czyli L.conej (w Arycji, na hrregu jcriu- ra Nemi, w pohliiu Rzymu). W'cd3ug mitu V. by3 wakrzcsmwm prvcr Asklepiosa, ne proobo 3)iany, ~ Ilipp<>litcm zabitym przez sploszune konie. I tego powodu, wg tradycji. konie nic miały wst~pu do owego g;iju. WenusAfrodyta. Wertumnus -~ Vertumnus. Westa -1 Iłcstia. Wiktoria -> Nikc. Wulkan -> llcfajstos. z Zagreus (gr. l)=oXneri.a]. syn Zeusa i Per_ sclcmy, któremu ojciec zamierzał przekazać włado~ nad światem; opick~ nad nim powierzył kurclom, obw wyparł tytanów z nieba i uwolnił z Tartaru ~ hckatonchejrów i ~ cyklopów, którzy obdarowali go wykutymi przez siebie gromami i błyskawicami. Wspierany przez Olimpijczyków musiał z kolei stoczyć wtrlk4 z ~ gigantami (-~ gigantomachia). Z. prowadził naj_ bujniejsze spośród wszystkich bogów olimpijskich życic erotyczne. Miał kilka żon z grona bogiń: Metis, Tcmidę, IlerE; łączył sil także z innymi boęiniami, jak Dione, Eurynomc. I_atona. Demctcr. płodzac z nimi liczne potomstwu. Najważniejszy i najtrwalszy okazał się jednak jego związek z własną siostr;t. 1- łertl. która urodziła mu Iłebe, GjlcjtyJę i Arcsa. NawiązywH również liczne romanse z kobietami śmiertelnymi, m.in. z Alkmcną, Dnnac, lo; zc związków tych rodzili sil herosi, m.in. Herakles, 1'crscusz, Tantal. Uwodząc ziemianki przy_ bicrał c~.~sto postać zwierząt (byka. łabędri;t). Ulubionym ptakiem Z. był 214 Złote runo złoty wiek orzeł. Kult Z. rozwinzlf sil wc wszystkich kry ach gr., szczególnego znaczenia ttabrxł jednak w Oiimpii, gdzie znajdowała sit wspaniała, puświpcuna mu świąty- nia ze słynnym posttgicm dłuta Fidiasza. Odbywały się tam ugc5lnusZreckie igrzyska ku jego czci. Rzymianie utożsamiali Z. z J o w i s z c m [tac. luppiter, dopełniacz, Ioai.s] _ bogiem nieba. Rzeźba: brelzowy posrlg Zeusa miotnjącego pioruny (V w. p.n.c.), nie zachowa ny posąg Geu.ru Olimyij.cl:iogu Ficiiasm (V w. p.n.c.), metopa z llcryonu w Se- linuncic (puł. V w. pn.c.). .n~~mstinc~ di Dttcciu. Malarstwo: rzym. fresk i I'umł~cj~iw (1 w.), I. di I3artulu. i1. C'arrucci, Ci. F. Watts. L. ('urinth. P. Vcrnncse i in. I'owicoa: M. Druou. Opcrta: N. A. Strungk, .I. F. (~alliardi i in. Złote runo, runo cudownego bat rana. oliuruwancgo Friksosowi i Iłcllc pnez ich matkę Ncicle (lub przec Zeusa) w° celu umożliwienia im ucieczki przed okrutny macochz! Ino. słoty wiek, według poety Ilez_jocłu (ok. VII w. p.n.c.) poprzednie pokolenia ludzkie żyły W szc/tlsliwszych epokach niż obecne. Pierwszą z nich. najwspanialszą. była epoka zw. złotym wiekiem, kiedy na ziemi rządził Kronus. Ludzie ivli bez wojny, trosk, cierpień i chorrcj początek wiąże się z panowanicm Aleksandra III Wielkiego (336 323 p.n.c.) i złożeniem przez niego Aleksandrii zwanej przy rgipcic, gł. ośaidka kultury w tych czasach, a koniec i podbojem gr. I giplu przez ccsarz;t Oktawiana Augusta. epoka augustowska, okres augustowski, tcrmin używany na określenie czasu pa- nowunia ccsaroa Oktawiana Augusta (37 p.n.c. 14 n.c.), zwł. w odniesieniu do Iitcr.UUry ny·m.; reprezentowali j;ł main.: pcci Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, historyk l.iwiusz, architekt i pisarz WilrlIWItIS7. eponim: 1. Bohater, najczęściej mityczny, którego imieniem nazywano miasto lub gminę. 2. Najwyi.szy urzędnik w państwie (micścic), ktcircgo imieniem nazywano rok, w kurym urzędował. I. falliczne kulty, kulty bóstw płodności i uro dz;sju, w kt~rych plastyczne wyobrażenie fhllusł pewnych tematów (wojna trojańska. wyprawa Argonautów), tworz~c tzw. cykle Mgr. /,yklo.s = koło, krąg) eł'ickie; powstawthy gł. w V11 i VI w. p.n.c. u rclicf~, kompozycja rzcżbiżc być płaski (płaskorzeźba), wklesly i wypukły. S skyfos, rodzaj wazy gr. w kształcie tiliżanki z dwoma pianowymi uchwytami: używany do spoiywani.r napojcSw. stammos, rodzaj wtrzy gr. służącej