tytu�: "LECTIO LATINA" autor: Stanis�aw Wilczy�ski Teresa Zarych LECTIO LATINA dla liceum og�lnokszta�c�cego P reparacje Preparacje Komentarz gramatyczny Tabele gramatyczne Wydanie dziesi�te LnJ Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1997 Ok�adka ANDRZEJ NOWACZYK Redaktor IRENA OKULEWICZ Redaktor Wydawnictwa MARTA BDRK�WNA Redaktor techniczny BO�ENNA ST�PIE� Korektorzy HANNA PIETRZAK BARBARA WIERTELARZ Podr�cznik zatwierdzony do u�ytku szkolnego przez Ministra O�wiaty i Wychowania. Opracowany na podstawie programu nauczania nr OP 23-4120-13/84 z dnia 10 kwietnia 1984 r. ISBN 83-02-02545-3 � Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1984 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997 Wydanie dziesi�te Arkuszy drukarskich 3,0 Sk�ad fotograficzny �Monopboto 400/8" Zak�ady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. w Krakowie �arn. 4877/97 Latine po �acinie haud nie multum wiele, bardzo sic tak, w ten spos�b corpus, -�ris n cia�o confirmo, -ar�, -avi, -itum wzmacnia� perago, -er�, -egi, -actum przep�dza�, prze�y� Craco�ia, -ae Krak�w inscriptio, -onis/napis, inskrypcja ob (z acc.) naprzeciw, dla, z przyczyny quam ob rem z takiej przyczyny, z takiego powodu progressus, -us m kroczenie naprz�d, post�p, wzrost scriptus. -a, -urn napisany dimidium, -ii � po�owa factum, -i n czyn, dzie�o, fakt coepi, coepisse, coeptum (tworzy formy tylko od tematu perfecti) zacz�� sapio, -er�, sapii smakowa�, mie� rozum, poj- mowa� �udeo, -er�, ausus sum wa�y� si�, o�miela� si� ausus. -a, -urn ten, kt�ry si� odwa�y� II quisque, quaeque, quidque (quodque) ka�dy. kt�rykolwiek bis dwa razy minime najmniej spes, -ei/ nadzieja plures, plura wi�ksza ilo��, wi�cej nonnullus, -a, -urn niekt�ry, pewien digitus, -i m palec u r�ki attingo, -er�, -tigi, -tactum dotyka�, graniczy� �etus, -tris stary, dawny domi w domu militia, -ae/s�u�ba wojskowa, wojna domi militiaeque w czasie pokoju i w czasie wojny maximus, -a, -urn najwi�kszy, bardzo du�y "iinimus, -a, -urn najmniejszy, bardzo Bia�y "aritia, -ae/ sk�pstwo, chciwo�� 'wgium, -ii n k��tnia, sp�r discordia, -ae/niezgoda, brak jedno�ci simultas. -atis / rywalizacja, zawzi�to��, nie- przyja�� certo, -ar�, -avi, -atum walczy�, wsp�ubiega� si� supplicium. -ii n pokorna pro�ba, modlitwa parcus, -a, -urn oszcz�dny ndelis, -e wierny, pewny, rzetelny audacia, -ae/ �mia�o��, odwaga, zuchwalstwo aequitas, -atis / r�wno��, s�uszno��, r�wno�� wobec prawa iustitia, -ae / sprawiedliwo�� cresco, -er�, crevi, cretum wyrasta�, wzrasta�, sta� si� wielkim domo, -ar�, -iii, -itum oswoi�, poskromi� domitus, -a, -urn oswojony, poskromiony, pokonany ferus, -a, -urn dziki vis lace. vim, abl. vi, plur. vires, virium^ si�a, moc, gwa�t subactus, -a, -urn ujarzmiony, pokonany saevio, -ire, -ii, -itum w�cieka� si�, sro�y�, sza- le� misceo, -er�, -ciii, -xtum miesza�, m�ci� cupido, -inis / pragnienie, ��dza quasi jakby, jak, prawie maleries, -ei (materia, -ae)/materia�, �r�d�o. przyczyna, pow�d neglego, -er�, -lexi, -lectum zaniedba�, lekce- wa�y� venalis, -e przekupny, sprzedajny edoceo, -er�, -docui, -doctum gruntownie na- uczy�, wyuczy� Pronomen reflexivum � Zaimek zwrotny osoba sing. i plur. Nom. � Gen. sui Dat. sibi Acc. se Abl. se siebie sobie siebie, si� sob� Zaimka zwrotnego u�ywa si� tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. Por�w- naj: 1. lavo me myj� si� lavamus nos myjemy si� 2. lavas te myjesz si� lavatis vos myjecie si� 3. lavat se myje si� lavant se myj� si� Zaimek zwrotny w konstrukcji accusativus cum infinitivo odnosi si� do podmiotu s�owa rz�dz�cego u�ytego w osobie trzeciej, np.: Puer scit se nihii scire. Ch�opiec wie, �e on (ch�opiec) nic nie wie. Pronomina indennita � Zaimki nieokre�lone �quisque", �quique" Zaimki nieokre�lone: quisque, quidque i quique, quaeque, quodque s� z�o�one z zaimka quis lub qui oraz nieodmiennego przyrostka -que. Odmieniaj� si� podobnie jak zaimek pytajny lub wzgl�dny, np.: "rf" Nom. quisque quidque Gen. cuiusque Dat. cuique Acc. quemque quidque Abl. quoque ka�dy ka�dego ka�demu ka�dego, ka�de ka�dym Zaimek quisque wyst�puje przewa�nie w po��czeniu z zaimkiem zwrotny"1' wzgl�dnym lub pytajnym, np.: se quisque amat (ka�dy siebie kocha), ^"l"" cuique tribuere (przyzna� ka�demu, co mu si� nale�y). Odmiana rzeczownika �vis" Singularis Nom. vis si�a Gen. � Dat. � Acc. vim Abl. vi Voc. � Pluralis vires virium viribus vires viribus vires si�y III A at ale, a dulcis, -e s�odki, mity, przyjemny philanthropia, -ae/mi�o�� ku ludziom, dobro- czynno�� dexterilas, -atis / zr�czno��, uprzejmo��, �y- czliwo��, prawo�� quidani. quaedam, quoddam pewien, jaki� proniisciius, -a, -urn (promiscus) zmieszany, bez r�nicy, wsp�lny, zwyk�y eruditio, -onis/wykszta�cenie, nauka, wiedza (ang. erudition, fr. erudition, niem. Erudi- tion; por. erudycja^ eruditio in bonas artes wiedza z zakresu sztuk wyzwolonych (gramatyka, retoryka, d"'- lektyka, arytmetyka, geometria, astrono- mia, muzyka) institutio, -onis/ urz�dzenie, nauka, wykszta�- cenie i ang. institution,/r. institution, niem. Institution; por. instytucja^ Propem�dum prawie, podobnie, prawie tak Paedia, -ae/nauka, wychowanie �tre w rzeczywisto�ci, zgodnie z prawd�, prawdziwie sincere szczerze, otwarcie PPtto, -er�, -petivi, -petitum si�ga� po co, d�- ^ do czego (por. apetyty """wsus, -a, -urn ca�kowity, ca�y, zupe�ny 'Por. uniwersalny^ "�wco dlatego semel raz, jedyny raz imbun. -er�, -iii, -utum zwil�y�, napoi�, nape�- ni� recens, recentis �wie�y, m�ody od�r, -oris m w�ch, zapach (ang. odour, fr. odeur; por. od�t) testa, -ae/naczynie gliniane, dzban, skorupa De vitiis hominum yitiuni. -ii n wada, b��d pera, -ae/torba, torebka proprius, -a, -urn w�a�ciwy, w�asny compleo, -er�, -evi, -etiim wype�ni�, nape�ni� (ang. complete, fr. completer; por. komp- let, komplementy tergum, -i n grzbiet, plecy pectus, -�ris n pier�, serce ispendo, -er�, -pendi, -pensum zawiesi�, po- wiesi� hac re z tego powodu malum. -i n z�o, b��d alias, -a, -ud inny, drugi simul zarazem, r�wnocze�nie delinquo, -er�, -liqui, -lictum zawini�, omyli� si� (por. delikwenta censor, -oris m cenzor, urz�dnik rzymski w okresie republiki, surowy s�dzia, krytyk Phaedrus,-i Fedrus, ok. 15r.p.n.e.�ok. 50 r. n.e., bajkopisarz rzymski. Jego wierszowa- ne bajki �Fabulae Aesopiae" (Bajki Ezopa) s� w wi�kszo�ci przer�bkami bajek Ezopa, greckiego bajkopisarza z VI w p.n.e. Participium perfecti passivi � (Imies��w czasu przesz�ego strony biernej) '� Participium perfecti passivi tworzymy od supinum (czwarta forma podsta^ wowa czasownika, kt�r� podaje s�ownik) zamieniaj�c zako�czenie -urn na ko�c�wki rodzajowe -us, -a, -urn, np. datum ��� datus, data, datum (dany, dana, dane); visum �> visus, visa, visum (widziany, widziana, widziane; zo- baczony). Imies��w ten odmienia si� jak przymiotnik zako�czony na -us, -a, -urn. Uwaga: Zaimki nieokre�lone quidam, quiddam i quidam, quaedam, quoddam (pewien, jaki�) odmieniaj� si� jak zaimek pytajny lub wzgl�dny, przyrostek -dam pozostaje niezmieniony, np.: cuiusdam, cuidam itd. (por. l. II, zaimek quisque). IV felicitas, -itis/urodzaj, szcz�cie (ang. felicity, fr. felicite^ philos�phus, -i m filozof alea, -ae/kostka, gra w ko�ci iacio, -er�, ieci, iactum rzuci�, miota� Cato, Catonis, Marciis Porcius Cato Maior Katon Starszy, 234�149 p.n.e., m�� stanu, m�wca, pisarz. Uwa�aj�c Kartagin� za naj- wi�kszego wroga Rzymu d��y� do jej zni- szczenia, ka�de przem�wienie w senacie ko�czy� s�owami: �poza tym s�dz�, �e Kar- tagin� nale�y zniszczy�" (Ce,lerum censeo Carthaginem delendam esse.). Propagator tradycyjnych koncepcji rz�d�w republika�- skich i cn�t rzymskich, przeciwnik kultury greckiej. Potomni uznali go za wz�r staro- rzymskiej cnoty i surowo�ci. adulescentia, -ae/wiek m�odzie�czy, m�odo�� Sabini, -orum Sabinowie, jedno z najstarszych plemion zamieszkuj�ce �r. Itali� na p�noc od Rzymu cupidus. -a, -urn (z gen.) po��dliwy, ��dny, pilny litterarum cupidus ��dny wiedzy ingenium, -ii n talent, geniusz adulescens, -ntis m m�odzieniec, m�ody 1 wiek demigro. -ar�, -5vi, -atum wyw�drowa�, od^ chodzi� in foro esse coepit zacz�� bra� czynny udzia� w �yciu publicznym magistratus, -us m godno��, urz�d zwierzchni- czy, urz�dnik (ang. magistrale, fr. magis-^ trat; por. magistraty honeste zaszczytnie, uczciwie diiigenter uwa�nie, pilnie mereo, -er�, -ui zas�ugiwa�, co� zyska�,; �y� si� de moribus publicis niemi zas�u�y� si� pr �strzeganiem ustanowionych przez pa�sp obyczaj�w luxuria, -ae/zbytek, swawola animadverto, -er�, -ti, -sum uwa�a�, dawa� t czenie, gani�, karci� in nobiles animadvertit wyst�pi� przeciw I bilom censorius, -ii byty cenzor asservo, -ar�, -avi, -atum przechowa�, 2 wa�, strzec acerbus, -a, -urn cierpki, gorzki, tv szorstki cupiditas, -ttis/pragnienie, ��dza * in�ictus, -a, -urn niepokonany, nieprzezwyci�- coasultum, -i n postanowienie, uchwala �ony Indicativus perfecti passivi (Tryb oznajmuj�cy czasu przesz�ego dokonanego strony biernej) Koniugacja I Koniugacja II Singularis . laudatus, -a, -urn sum doctus,-a,-urn sum (zosta�em/am (zosta�em/am pochwalony, nauczony, -a, -e) -a, -e) doctus, -a, -urn es doctus, -a, -urn est 2. laudatus, -a, -urn es 3. laudatus, -a, -urn est 1. laudati, -ae, -a sumus 2. laudati, -ae, -a estis 3. laudati, -ae, -a sunt Koniugacja III 1. traditus, -a, -urn sum (zosta�em/am przekazany, -a, -e) 2. traditus, -a, -urn es 3. traditus, -a, -urn est 1. traditi, -ae, -a sumus 2. traditi, -ae, -a estis 3. traditi, -ae, -a sunt Pluralis docti, -ae, -a sumus docti, -ae, -a estis docti, -ae, -a sunt Koniugacja IV Singularis eruditus, -a, -urn sum (zosta�em/am wykszta�cony, -a, -e) eruditus, -a, -urn es � eruditus, -a, -urn est Pluralis eruditi, -ae, -a sumus eruditi, -ae, -a estis eruditi, -ae, -a sunt I"dicativus perfecti passivi sk�ada si� z participium perfecti passivi "dmienianego czasownika i indicativus praesentis s�owa posi�kowego esse. Infinitivus perfecti passivi (Bezokolicznik czasu przesz�ego dokonanego strony biernej) Infinitivus perfecti passivi sk�ada si� z participium perfecti passivi 01 mienianego czasownika i infinitivus praesentis s�owa posi�kowego esse. I. laudatus, -a, -urn esse II. doctus, -a, -urn esse III. traditus, -a, -urn esse IV. eruditus, -a, -urn esse zosta� pochwalonym, �e zosta�em po- chwalony, �e by�em chwalony zosta� nauczonym, �e zosta�em nauczony, �e by�em uczony zosta� przekazanym, �e zosta�em przeka- zany, �e by�em przekazany zosta� wykszta�conym, �e zosta�em wy- kszta�cony, �e by�em kszta�cony Infinitivus perfecti passivi u�yty w konstrukcji accusativus cum infinitivo dostosowuje imies��w w liczbie i rodzaju do podmiotu, np.: Mater audit filium a magistro laudatum esse. (Matka s�yszy, �e syn zosta� pochwalony przez nauczyciela.) Mater audit filios a magistro laudatos esse. (Matka s�yszy, �e synowie zostali pochwaleni przez nauczyciela.) Mater audit filiam a magistro laudatam esse. (Matka s�yszy, �e c�rka zosta�a pochwalona przez nauczyciela.) Mater audit filias a magistro laudatas esse. (Matka s�yszy, �e c�rki zosta�y pochwalone przez nauczyciela.) V causa, -ae/pow�d, przyczyna (ang. because, fr. choseJ causa (z gen.) dla, z powodu eligo, -er�, -legi, -lectum wybra�, wybiera� (ang. elect,/r. elire; por. elekcja, elektora Andreas Fricius Modrevius Andrzej Frycz Modrzewski, ok. 1503�72, pisarz polity- czny, publicysta emendo. -ar�, -avi, -atum uwolni� od b��d�w, poprawi� prudentia, -ae/wiedza, roztropno�� (ang. pru dence,/r. prudence^ expeto, -er�, -ivi, (-ii), -itum d��y� do czego�, stara� si� osi�gn��, szuka� i aspicio, -er�, -spexi, -spectum spogl�da� ku czemu�, spostrzec, zwr�ci� uwag� (por. as- pekty munus, -cris n obowi�zek, urz�d, dar, uprzej- mo�� aut albo philosophia, -ae/filozofia definio, -ire, -ivi, -itum odgraniczy�, okre�li�. definiowa� S ang. define,/r. definir;/w. de- finiowa�, definicja^ diiiniis. -a, -urn boski, wieszczy, proroczy, nie- bia�ski, wyborny res divinae nabo�e�stwo, metafizyka instrumentum, -i � sprz�t, narz�dzie, �rodek pomocniczy (por. instrumenty auamyis jak bardzo, chocia� ferlilis, -e �yzny, p�odny, wydajny fructuosus, -a, -urn obfity w plony, po�yteczny doctrina. -ae / nauka, wiedza cognitio, -onis / poznanie, znajomo�� decipio, -er�, -cepi, -ceptum oszuka�, podej�� turpis, -e haniebny, brzydki, nieprzyzwoity turpe ducimus uwa�amy za haniebne. brzydkie, nieprzyzwoite cultura, -ae/uprawa. piel�gnowanie (ang. cul- ture./r. culture, niem. Kultunpor. kultura^ augeo, -er�, auxi, auctum pozwoli� rosn��, powi�ksza�, wzbogaci� (ang. augment, fr. augmenter; por. aukcja,; Participium futuri passivi (Imies��w czasu przysz�ego strony biernej) I laudandus, -a, -urn II docendus, -a, -urn III legendus, -a, -urn IV audiendus, -a, -urn maj�cy by� chwalonym/ ten, kt�rego nale�y chwali�/ zas�uguj�cy na chwalenie maj�cy by� uczonym/ ten, kt�rego nale�y uczy�, zas�uguj�cy na uczenie maj�cy by� czytanym, ten, kt�rego nale�y czyta�/ zas�uguj�cy na czytanie maj�cy by� s�uchanym; ten, kt�rego nale�y s�ucha�/ zas�uguj�cy na s�uchanie Participium futuri passivi (gerundivum) tworzy si� dodaj�c do tematu praesentis czasownika przyrostek -(e)ndus, -a, -urn i odmienia jak przymiot- nik zako�czony na -us, -a, -urn, np.: liber legendus (ksi��ka maj�ca by� czytan�), libri legendi (ksi��ki maj�ce by� czytane), epistula legenda (list maj�cy by� czytanym). VI Socrates, -is Sokrates, 469�399 p.n.e., wybit- ny filozof grecki, nauczyciel Platona. Przeciwstawia� si� g�oszonej przez sofist�w teorii o wzgl�dno�ci prawdy, dobra, spra- wiedliwo�ci. Uto�samia� dobro, szcz�cie, cnot� z prawd�. Pogl�dy Sokratesa znamy z dialog�w Platona. ludico, -ar�, -avi, -atum by� s�dzi�, s�dzi�. mniema�, os�dzi�, tu: og�osi� kogo czym origo, -inis/pochodzenie, pocz�tek (ang. ori- gin, fr. origine; por. oryginalny^ caelestis, -e nale��cy do nieba, niebieski caelestia, -ium n rzeczy na niebie, cia�a niebie- skie, astronomia explico, -ar�, -avi, -atum rozwija�, rozwik�a�. wyja�ni� l ang. explicate, fr. expliquer,� Thales, -etis Tales z Miletu. ok. 625�546 p.n.e., filozof grecki, matematyk, astro- nom, kupiec, podr�nik, zaliczany do sied- miu m�drc�w. Wg Talesa woda by�a pra- substancj�, z kt�rej wytworzy�y si� wszyst- kie postacie bytu. Jako matematyk sformu- �owa� kilka podstawowych twierdze� geo- metrycznych. Anaximenes, -is Anaksymenes z Miletu, ok. 585�ok. 528 p.n.e., filozof grecki. Przyj- mowa�, �e prasubstancj� by�o powietrze. Heraciitus, -i Heraklit z Efezu, ok. 544�ok. 484 p.n.e., filozof grecki. Jego zdaniem pra- substancj� by� ogie�. Jest autorem s�ynnej tezy: �panta rhei" (wszystko p�ynie). cogo, -er�, coegi, coactum razem sp�dzi�, zmu- si�, zniewoli� impr�bus, -a, -urn z�y, nieuczciwy stultus, -a, -urn g�upi coll�co, -ire, -avi, -itaffl razem ustawi�, umie�- ci� domus, -us/dom induco, -er�, -duxi, -ductum wprowadzi�, k�oni� Plato, -onis Platon, 427�347 p.n.e. najwy� niejszy ucze� Sokratesa, za�o�yciel szki filozoficznej zwanej Akademi� Plato�sk�, kt�ra przetrwa�a do VI w. n.e. Tw�rca pier- wszego systemu idealizmu zwanego plato- nizmem. Platon przyjmowa� istnienie wie- cznego i niezmiennego �wiata idei, a pozna- walny zmys�owo �wiat uwa�a� za odbicie �wiata idei. sermo, -onis m rozmowa, mowa potoczna, j�- zyk oportet, -ere,oportuit (nieos.) nale�y, wypada (z acc. cum. inf.) dictum, -i n wyra�enie, s�owo, zdanie oerhibeo, -er�, -iii, -itum stawia�, przedsta- wia�, g�osi�, poda� ^ngnag�ras, -ae Anaksagoras z Klazomen, ok. 500�428 p.n.e., filozof grecki, przyj- mowa� istnienie niesko�czenie wielu po- dzielnych cz�steczek materii, kt�re wprawi� iv ruch rozum. Wywar� wp�yw na Platona i Arystotelesa. O�ympias, -adis/olimpiada, okres czterech lat mi�dzy igrzyskami olimpijskimi. Grecy przyj�li w III w. p.n.e. olimpiady jako pod- staw� obliczania lat. Pierwsza olimpiada odby�a si� w 776 r. p.n.e.. Podawano wi�c kolejno olimpiad�, a w jej ramach rok, np. w drugim roku 78 olimpiady tj. w 467 r. p.n.e. coelestis, -e nale��cy do nieba, niebieski coelestes litterae nauki astronomiczne soi, solis m s�o�ce, �wiat�o revera rzeczywi�cie Thracia, -ae kraj na P�w. Ba�ka�skim, mi�dzy Dunajem, Morzem Czarnym i Morzem Egejskim. Aegos (lumen, -inis Ajgospotamoi, rzeka (a tak�e miejscowo��) w Tracji effugio, -er�, -fugi uciec, uj��, unikn�� struo, -er�, struxi, structum budowa� rogus, -i m stos nihii ardiii nic trudnego mortalis, -e �miertelny | Participium futuri activi [(Imies��w czasu przysz�ego strony czynnej) VII perlego, er�, -legi, -lectum przeczyta� parens, parentis w./ojciec, matka: pl. rodzice spero, -ar�, -avi, -Stum oczekiwa�, spodziewa� Si� Innumerabilis, -e niezliczony Hippocrates, -is Hipokrates z Kos, ok. 460� �377 p.n.e., najwybitniejszy lekarz grecki, zwany ojcem medycyny. Wprowadzi� sto- sowanie diety i higieny jako �rodk�w profi- laktycznych. medicina, -ae/sztuka lekarska, medycyna, le- karstwo pestiientia, -ae/zaraza, niezdrowe powietrze Illyrii, -orum Ilirowie, lud indoeuropejski, zamieszkuj�cy zach. cz�� P�w. Ba�ka�skie- go pomi�dzy Adriatykiem i Dunajem, Tra- cj� i Grecj�. discipulos urbibus auxilio misit wys�a� uczni�w z pomoc� do miast meritum, -i n zas�uga, nagroda 10 quod ob meritum z powodu tej zas�ugi decerno, -er�, -crevi, -cretum okre�li�, odzna- czy�, przyzna� co� komu� pneumaticus, -a, -urn zwi�zany z powietrzemB powietrzny J ratio, -onis/rachunek, rozs�dek, metoda, spo^l s�b my�lenia, system, teoria, zasada f pneumatica ratio pneumatyka, umiej�tno�iJ stosowania spr�onego powietrza f hydraulicus, -a, -urn hydrauliczny J orginum, -i n narz�d, narz�dzie, instrument muzyczny, organy Ctesibius, -ii Ktesibios z Aleksandrii, III w, p.n.e., grecki mechanik i wynalazca. Skom struowa� organy wodne, zegar wodny Phidias, -ae Fidiasz, ok. 490�420 p.n.e., na s�ynniejszy rze�biarz grecki, kierowa� prz budow� Akropolu. Tw�rca pos�gu Zeu! Olimpijskiego (zaliczanego do siedmiu ci d�w �wiata). Ateny Parthenos, Ateny Pn machos, Ateny Lemnijskiej. Olyrnpius, -a, -urn olimpijski lestimonium. -ii n �wiadectwo, dow�d : I laudaturus, -a, -urn II docturus, -a, -urn III lecturus, -a, -urn IV auditurus, -a, -urn maj�cy, -a, -e chwali� maj�cy, -a, -e uczy� maj�cy, -a, -e czyta� maj�cy, -a, -e s�ucha� Participium futuri activi tworzymy od supinum, zamieniaj�c zako�- czenie -urn na -urus, -ura, -urum. Imies��w ten odmienia si� jak przymiotnik zako�czony na -us, -a. -urn. Infinitivus futuri activi (Bezokolicznik czasu przysz�ego strony czynnej) Infinitivus futuri activi sk�ada si� z participium futuri activi i infinitivus praesentis s�owa posi�kowego esse, np.: I laudaturus, -a, -urn II docturus, -a, -urn III lecturus, -a, -urn IV auditurus, -a, -urn futurus, -a, -urn esse esse esse esse �e b�d� chwali� / pochwal� �e b�d� uczy} / naucz� �e b�d� czyta� / przeczytam �e b�d� s�ucha� / pos�ucham esse (fore) �e b�d� Infinitivus futuri activi wyra�a czynno�� p�niejsz� w stosunku do czi czynno�ci wyra�onej przez s�owo rz�dz�ce konstrukcji accusativus cum \i nitivo, np.: � Puerum lecturum esse video. Widz�, �e ch�opiec b�dzie czyta�. Pueros scripturos esse video. Widz�, �e ch�opcy b�d� czyta�. Puellas audituras esse scio. Wiem, �e dziewcz�ta b�d� s�ucha�. Uwaga: Participium futuri activi dostosowuje rodzaj, liczb�, przypadek podmiotu. pronomina demonstrativa � Zaimki wskazuj�ce i,ic, haec, hoc � ten, ta, to (ten oto, ten m�j, ten nasz, ten obecny) VIII A hic, haec, hoc ten. ta, to spina, -ae / cier�, kolec ille, illa, illud tamten, �w ipse, ipsa, ipsuni sam, we w�asnej osobie Delphicus, -a, -urn delficki nosco, -er�, novi, nolum pozna� ignavia. -ae ) gnu�no��, lenistwo hebeto, -ar�, -avi, -alum st�pi�, os�abi�, przy- t�umi� maturus, -a, -urn dojrza�y, wczesny B nodus. -i m w�ze� Gordium, -ii Gordium, miasto we Frygii Gordius, -a, -urn gordyjski Gordius, -ii Gordios, mityczny kr�l Frygii, oj- ciec Midasa Phrygia, -ae Frygia, kraina w Azji Mniejszej pro�incia, -ae/prowincja, zarz�d, zakres dzia- �ania vehiciilum, -i n w�z, lektyka Midas, -ae Midas, mityczny kr�l Frygii veho, -er�, vexi, vectum porusza�, wie��; pass. yehor by� wiezionym, jecha� promitto, -er�, -misi, -missum obiecywa�, p rzec lang. promise.yr. promettre^ iste, ista, istud ten oto. ten tam occiipn, -ar�, -avi, -atum obsadzi�, zaj��, opJ nowa� lang. occupy,fr. occuper, por. okJ pacj-d} omen, oininis n znami�, znak. wr�ba notahilis, -e godny uwagi, pami�ci iugum, -i n jarzmo poci�gowe adstringo (astringo), -er�, -strimf -strictum mocno przywi�za�, silnie zwi��e complures, -a, i gen./ -mm wi�cej, do�� duzi solvo, -er�, solvi, solutum rozwi�zywa� expleo, -er�, -plevi, -pletum wype�ni�, dope�r interes! czyni r�nic�, chodzi o to, zale�y i tym manus, -lis/ r�ka; oddzia� gladius, -ii m miecz lorum, -i /; rzemie�, cugle rumpo, -er�, rupi, ruptum roz�ama�, rozerw, vel albo, lub vel ... vel albo ... albo eludo, -er�, -liisi, -lOsum wyszydzi� Singuidris m ^om. hic ten Gen. huius tego pat. huic temu Acc. hunc tego Abl. hoc tym Plurdlis Nom. hi ci Gen. horum tych Dal. his tym Acc. hos tych Abl. his tymi / haec ta huius tej huic tej hanc t� hac t� hae te harum tych his tym has te his tymi n hoc to huius tego huic temu hoc to hoc tym haec te horum tych his tym haec te his tymi ille, illa, illud � tamten, �w Singularis m Nom. ille �w Gen. illius owego Dat. illi owemu Acc. illum owego Abl. illo owym Plurdiis Nom. illi owi Gen. ili�rum owych Dat. illis owym Acc. illos owych Abl. illis owymi / n illa owa illud owo illius owej illius owego illi owej illi owemu illam ow� illud owo illa ow� illo owym illae owe illarum owych illis owym illas owe illis owymi illa owe ili�rum owych illis owym illa owe illis owymi Zaimek ille, illa, illud oznacza zwykle kogo� (co�) dalszego, np.: illis ^mporibus (w tamtych [dawnych] czasach). Mo�e te� znaczy�: ten znany, �golnie znany, np.: Achilles ille (�w znany Achilles). W zestawieniu hic ... ille � /,,(. odnosi si� do cz�onu drugiego, ille � do pierwszego, np.: Libros 12 13 Ciceronis et Vergilii legi. Ule orator ciarus, hic poeta celeber erat. (Przecz) jem ksi��ki Cycerona i Wergilego, pierwszy [ille] by� s�awnym m�wc�, dr [hic] s�awnym poet�). Tak jak zaimek ille odmieniaj� si� zaimki: iste, ista, istud (ten tw�j, ten wa [gen. istius]; ipse, ipsa, ipsum (on sam, on w�a�nie [gen. ipsius]) Uwaga: Przypomnij sobie odmian� zaimka is, ea, id i por�wnaj z powy�sz wzorami. Zwr�� uwag�, �e cech� deklinacji zaimkowej jest zako�cz w gen. sing. -ius, w dat, sing. -(', pozosta�e przypadki maj� zako�cz deklinacji I lub II w zale�no�ci od rodzaju. IX mens, mentis/my�lenie, umys� (ang. mind,/r. mental; por. mentalno��) yates, -is m, /wieszcz, prorok yecordia, -ae/ob��kanie terto, -�re, -rti, -rsum obraca�, obr�ci� iinpleo, -er�, -cvi, -etuni nape�ni�, wype�ni�, natchn�� responsum, -i n odpowied� ,iso, -er�, visi ogl�da� dok�adnie Vulpes et uva uva, -ae / winne grono, winoro�l tinea, -ae/winnica salio, -ire, -liii, saltum skaka�, podskakiwa� Vulpes saliens summis yiribus lis podskaku- j�c ze wszystkich si� tango, -ire, tetigi, tactum dotyka�, uj��, si�ga� ut jak, skoro alt rzek� nondum jeszcze nie nolo, nolle, nolui nie chc� sumo, -er�, sumpsi, sumptum bra�, spo�ywa� elevo, -ar�, -avi, -atum podnie�� w g�r�, umniejsza�, poni�a� �dscribo (ascribo), -er�, -scripsi, -scriptum (ali- cui, aliquid) dopisa�, przypisywa� komu� co� A sero p�no os, os-sis n ko�� persuadeo, -er�, -si, -sum nam�wi�, przekona� (ang. persuade,/r. persuader; por. perswa- dowa�, perswazjami oratio, -�nis/mowa difficilis, -e trudny (ang. dif�cile,/r. difficile^ crimen, -inis � obwinienie, oskar�enie pario, -er�, peperi, partum wyda�, porodzi�, zyska� nullus. -a, -urn �aden obsto, -ar�, -stiti, -statum sta� na drodze, przeciwstawia� si� spiritus, -us m wiatr, duch assidiie ci�gle, ustawicznie addisco, -er�, -didici douczy� si� czego� senium, -ii n staro��, s�abo�� Parnassus, -i Parnas, pasmo g�rskie w �r. Gre- cji, uwa�ane przez staro�ytnych za jedn� z siedzib Apollina i muz, st�d Parnas stal si� symbolem poezji. undique sk�dkolwiek, ze wszystkich stron inipendeo, -er� wisie� medius, -a, -urn �redni, b�d�cy w �rounu recedo, -er�, -cessi, -cessum cofn�� si�, odej��, odst�pi�, usun�� (ang. recede; por. rece- sja^ ciamor, -oris m krzyk tuba, -ae/tr�ba sonus, -i m s�owo, g�os persono, -ar�, -iii, -itum rozbrzmiewa�, odgt wydawa�, odg�osem nape�nia� multiplex, -icis wielokrotny, wieloraki, liczi silny res�no, -ar�, -ui wydawa� g�os, rozbrzmiew: rozlega� si� soleo, -er�, solitus sum mie� zwyczaj S:\k tubarum sonus solet multiplex resU nare et audiri riipibus personantibus J respondentibus inter se d�wi�k tr�b zwyH rozbrzmiewa� i by� s�yszanym g�osi (dod.) dzi�ki ska�om wydaj�cym odg�( odpowiadaj�cym mi�dzy sob� terror, -oris m strach, trwoga ignarus, -a, -urn nie�wiadomy rzeczy admiratio, -onis / podziw, zdziwienie stupeo, -er�, -ui dr�twie�, os�upie� praebeo, -er�, -iii, -itum powodowa�, by� pi czyn�, wywo�ywa�, dostarcza� altitudo, -inis/wysoko�� media altitudine w po�owie wysoko�ci planities, -ei/powierzchnia, r�wnina exigiius, -a, -urn ciasny, ma�y foramen, -inis n dziura, otw�r sublimis, -e znajduj�cy si� w powietrzu, w: ki (ang. sublime,/r. sublime^ in sublime w g�r� expello, -er�, -puli, -pulsum wyp�dzi�, wy ci� Participium praesentis actm (Imies��w czasu tera�niejszego strony czynnej) Nom. lauda-ns Gen. lauda-nt-is chwal�cy, -a, -e chwal�c II doce-ns doce-nt-is ucz�cy, -a,-e ucz�c III leg-e-ns leg-e-nt-is czytaj�cy, -a, -e czytaj�c IV audi-e-ns audi-e-nt-is s�uchaj�cy, -a, -e s�uchaj�c Participium praesentis activi tworzy si� dodaj�c do tematu praesentis czasownika cz�stk� -nt- i odmienia wed�ug deklinacji III. Cz�stka -nt- przed -^ w nom. sing. przesz�a w -ns. W koniugacji III i IV przed -ni- znajduje si� sp�jka -e-. Imies��w ten odpowiada polskiemu imies�owowi wsp�czesnemu odmienne- mu (przymiotnikowemu) i nieodmiennemu (przys��wkowemu), laudans mo- �e wi�c znaczy�: chwal�cy, -a, -e i chwal�c. Participium praesentis activi odmienia si� wed�ug typu mieszanego deklinacji III (abl. sing. -e, nom. acc., voc. pl. neutr. -ia, gen. plur. -ium; abl. sing. mo�e by� zako�czony na -;', je�li imies��w wyst�puje w funkcji przymiotnika, np.: de homine sapienti (o m�drym cz�owieku), ale de homine sapiente reclum (o cz�owieku rozumiej�cym, co w�a�ciwe). 14 15 Athenae. -arum Ateny Carthago, -inis Kartagina, miasto w Afryce pn. Bnindisilini. -ii Brundizjum (dzi� Brindisi) miasto w Kalabrii nad M. Adriatyckim, sk�d statki odp�ywa�y do Grecji dives, -itis bogaty, kosztowny alic|iiot kilka miraculum, -i n podziw, cud (ang. miracle,/r. miracie; Ephesus. -i / Efez; staro�ytne miasto greckie w Azji Mn., s�ynne z kultu Artemidy (Dia- ny) i jej �wi�tyni, zaliczanej do siedmiu cu- d�w �wiata. Herostratus, -i Herostrat, IV w. p.n.e., szewc z Efezu, ��dny rozg�osu podpali� w 356 r. p.n.e. s�ynn� �wi�tyni� Artemidy Efeskiej; synonim cz�owieka, kt�ry zdobywa rozg�os przez zbrodni�. incendium. -ii n podpalenie, po�ar Mausoliis. -i Mauzolos, IV w. p.n.e., w�adca Karii w Azji Mn. sepulcrum, -i n pomnik, gr�b, grobowiec Artemisia, -ae Artemizja. siostra i �ona kr�la Mauzolosa conservo, -ar�, -avi, -atuni przechowywa�, za- chowywa�, ocali� i ang. conserye, fr. con- server; por. konserwowa�, konserwa^ Rhodius, -a, -um rodyjski Rhodii Solis ... signum pos�g S�o�ca (He- liosa) na wyspie Rodos, IV�III w. p.n.e. colossus, -i m kolos, ogromny pos�g vivito! �yj! Odmiana rzeczownika �domiis" X aeneus, -a, -urn spi�owy, miedziany, brazi simulacrum. -i n obraz, pos�g priniiis artificum najlepszy (pierwszy) spo�i artyst�w elegantia. -ae /' smak, delikatno��, popn no�� Babylonia, -ae Babilonia, staro�ytne pa�si semickie w pd. Mezopotamii Semiramis, -idis Semiramida, legendarna k Iowa Assyrii; tradycja przypisuje jej za�c nie wisz�cych ogrod�w w Babilonie regina, -ae/kr�lowa later, -eris m ceg�a coquo, -er�, coxi, coctum gotowa�, piec later coctus ceg�a wypalana sulfur, -uris n siarka ferrum, -i n �elazo construo, -er�, -struxi, -srructum uk�ada� w stwami. budowa� (ang. construct, fr. c struire; por. konstruowa�, konstrukcja Aegyptus, -i / Egipt turris, -is/wie�a Ptolemaeus, -i Ptolemeusz II Filadelfos, wi ca Egiptu w l. 283�247 p.n.e. insula, -ae/wyspa, dom czynszowy "Pharos (Phariis), -i / Faros, ma�a wyspa pobli�u Aleksandrii portus, -us m port Ale\andria. -ae Aleksandria, miasto w E ci�, za�o�one przez Aleksandra Wielkie, bardzo wa�ne centrum kultury i nauki epoce hellenistycznej Singularis Nam. domus dom Gen. domus domu Dat. domui domowi Pluralis domus domy dom�rum (domuum) dom�w domibus domom 16 Acc. domum dom Abl. domo domem Voc. domus domu domos (domus) domibus domus domy domami domy Rzeczownik domus odmienia si� wed�ug deklinacji IV, ale w abl. sing.. gen. i acc. plur. przybiera zako�czenie deklinacji II. Rzeczownik domus w odpo- wiedzi na pytania �dok�d?", �sk�d?", �gdzie?" wyst�puje bez przyimka, np.: doinum (do domu), domo (z domu), domi (w domu). Sk�adnia nazw miejscowo�ci W j�zyku �aci�skim nazwy miast (czy w og�le miejscowo�ci) oraz ma�ych wysp (cz�sto z miejscowo�ci� o tej tej samej nazwie) w odpowiedzi na pytania: wide� (sk�d-?), quo? (dok�d?), ubi? (gdzie?, w kt�rym miejscu?) wyst�puj� bez przyimk�w. ''- \s i !Na pytanie quo? (dok�d?) odpowiada sam accusativus: Romam Athenas Brundisium Carthaginem Neap�lim Cracoviam Varsoviam Wratislaviam do Rzymu do Aten do Brundisium do Kartaginy do Neapolu do Krakowa do Warszawy do Wroc�awia Na pytanie unde? (sk�d?) odpowiada sam ablativus: Roma z Rzymu Athenis z Aten Brundisio z Brundizjum Carthagine z Kartaginy Neap�li z Neapolu Cracovia z Krakowa Varsovia z Warszawy Wratislavia z Wroc�awia Na pytanie ubi? (gdzie?, w kt�rym miejscu?) odpowiada locativus maj�cy form� genetiwu, gdy nazwa miejscowo�ci wyst�puje w liczbie pojedynczej ^klinacji l i II: Romae w Rzymie Brundisii w Brundizjum '"��lio Lulina II l.o. ci. 1 17 Cracoviae w Krakowie Varsoviae w Warszawie Wratislaviae we Wroc�awiu lub locativus maj�cy form� ablatiwu, gdy nazwa miejscowo�ci wyst�pj w deklinacji III oraz w liczbie mnogiej deklinacji I i II. Athenis Carthagine Neap�li w Atenach w Kartaginie w Neapolu | �(iquitas, -atis / staro�ytno��, przesz�o��. dawne obyczaje sit apud te honor antiquitati . . . ingentibus factis .. . fabulis szanuj dawne obyczaje ... wielkie wydarzenia .. . tw�rczo�� literacka �dosl. niech b�dzie w tobie poszanowanie dla ..J. � \ominativus cum infinitivo nocturnus. -a, -um nocny verso, -ar�, -avi, -atum cz�sto obraca�, rozmy�- la�. rozwa�a� diurnus. -a, -urn nale��cy do dnia, dzienny exemplaria Graeca yersate manu nocturnaet diurna rozwa�ajcie wzory greckie w dzie� i w nocy Idosl. obracajcie r�k� . . .) XI Lacedaemonii, -orum Spartanie Lycurgus, -i Likurg. IX w. p.n.e., na poi legen- darny kr�l Sparty. mia� by� prawodawc� i tw�rc� ustroju sparta�skiego. parsinionia. -ae/oszcz�dno�� suadeo, -er�, -si, -sum radzi�, doradzi�, rozka- za�, zarz�dzi� cibus, -i m jedzenie, po�ywienie praecipio. -er�, -cepi, -ceptum przepisa� co�, rozkaza�, pouczy� Sparta, -ae Sparta audax, -acis �mia�y, odwa�ny Leonidas, -ae Leonidas, kr�l sparta�ski w l. 491�480 p.n.e. Kiedy w 480 r. p.n.e. Kserkses na czele armii perskiej zbli�a� Spartanie zgin�li Thermopylae, -arum Termopile, w�w�z m dzy g�rami Iti a zatok� Maliakos rescribo, -er�, -scripsi, -scriptum odpisa�. o< powiedzie� femina, -ae/kobieta Lacaena, -ae Spartanka scutimi. -i n tarcza puer laborare videtur. Wydaje si�, �e ch�opiec pracuje. Tu legere audiris. S�ycha�, �e czytasz. do Grecji, Leonidas wraz z 300 Spananal zdania powy�sze stanowi� jakby stron� biern� do zda�: Puerum laborare bohatersko broni) Termopil. Wszya ^ J-g legere audio. S�owo rz�dz�ce u�yte jest w stronie biernej, podmiot znajduje si� w nominatiwie, bezokolicznik pozostaje bez zmian. Jest to kon- strukcja zwana nominativus cum int'initivo. Wyst�puje ona po niekt�- Xerxes,-is Kserkses, kr�l perski w l. 485 -4t rych czasownikach, po kt�rych stosuje si� sk�adni� accusativus cum infiniti- vo. Czasownik rz�dz�cy wyst�puje w stronie biernej i zgadza si� w osobie i liczbie z podmiotem: Puer ... videtur. Tu ... audiris. S�owo rz�dz�ce t�umaczymy nieosobowo: wydaje si�, s�yszy si�, m�wi si�. przekazuje si�, s�ycha�, podobno, panuje opinia, �e ... itp. XII affigo, -er�, -(ixi, -flxum przyczepi� si� do cze- go�, przyku�, przywi�za� Atheniensis, -is Ate�czyk nutri\. -icis/mamka, �ywicielka magni aestimare wysoko ceni� Horatius, -ii, Quintus Horatius Flaccus Hora- cy, 65�8 p.n.e., najwi�kszy rzymski poeta liryczny infero, infcrre, intuli. illatum wnie�� agrestis, -e znajduj�cy si� na polu, dziki, nie- okrzesany Plinius. -ii, Ca�us Plinius Caecilius Secundus Pliniusz M�odszy, ok. 61�113 n.e., pisarz i m�wca rzymski. Zachowa�y si� jego listy rodziny i znajomych oraz do cesarza Tr� mi�. fere prawie, niemal Achaia. -ae Achaja, kraina na pn. Pelor zie, od 146 r. p.n.e. urz�dowa nazwa Gl jako prowincji rzymskiej meriis, -a, -urn czysty, prawdziwy, autenty prinnim najpierw liber, -era, -erum wolny foedus. -eris n przymierze, zwi�zek, pra� religio, -onis/ religijno��, bogobojno�� yencrabilis. -e czcigodny, szanowny XIII quis(]iiis. qiiaequae, quidquid ktokolwiek, co- kolwiek continiio niebawem, nieprzerwanie na. Listy P. zawiera�y wiele cennych wia� rumor, -oris m g�uchy szmer, pog�oska, szum mo�ci na temat �wczesnego �ycia poli scmentis. -is/zasiew cznego, literackiego i towarzyskiego w R; meto, -er�. messui. messum ��� 'amis, -a, -um pr�ny, czczy ''pfrno, -er�, sprevi, spretum lekcewa�y�, gar- dzi� ^it iDoris antiqui . . . ornare by�o w dawnym wyczaju ... odznacza� ^rguli, -ae, -a po jednemu, pojedynczo ^rec dop�ki w\^, -icis szcz�liwy """'ero, -ar�, -avi, -atum liczy� ""bilus, -a. -um chmurny, nieprzychylny ^'IIB, -a, -um sam jeden, samotny cursus, -us m bieg, przebieg tang. course, fr. cours; por. kurs, kursowa�,; Pythagoras, -ae Pitagoras, ok. 572�ok. 497 p.n.e., grecki matematyk i filozof. Przypisu- je mu si� stworzenie pocz�tk�w teorii liczb i sformu�owanie tzw. twierdzenia Pitago- rasa. recipio, -er�, -cepi, -ceptum przyj�� conor, -ari, -atus sum pr�bowa�, wa�y� si� na co pernosco, -er�, -novi dobrze pozna� totus, -a, -urn ca�y habitus, -us m postawa, wygl�d zewn�trzny exploro, -ar�, -avi, -atum wybada�, wywiedzie� si� lang. explore,/r. explorer^ idoneus, -a, -um stosowny, odpowiedni 18 19 idem, eidem, idem ten sam, ten�e percontor, -iri, -atus sum dowiadywa� si�. p Indicativus futuri II activi taceo, -er�, -iii, -itiim milcze� tac (Tryb oznajmuj�cy czasu przysz�ego II strony czynnej) alius. alia, aliud inny, drugi paruin za ma�o pro i: abl.j stosownie do. pod�ug, za commentor, -ari, -atus sum omawia�, dok)a< 1 II III IV sum captus, -us m poj�cie, zdolno��, poj�tno�� nie przemy�le� (ang. comment, fr. corr sollertia. -ae/zr�czno��. bieg�o�� rnenter; por. komentowa�, komentarz) Smguiaris pro aestimato captu sollertiae stosownie do fas n imeodm.j prawo boskie, moralne prav l. laudav-ero vid-ero leg-ero audiv-ero fu-ero zdolno�ci pojmowania fas est wolno, jest obowi�zkiem quisquam, quidquam (quicquam) kto�, kto� alter, -era, -erum jeden z dw�ch, drugi tam Ostendo, -er�, -lendi, -tentum (-lensum) p�ki pochwal� zobacz� przeczytam us�ysz� b�d� (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) biennium, -ii n przeci�g dwu lat za� 2. laudav-eris vid-eris leg-eris audiv-eris fu-eris 3. laudav-erit vid-erit leg-erit audiv-erit fu-erit Indicativus plusquamperfecti activi Plwalis (Tryb oznajmuj�cy czasu zaprzesz�ego strony czynnej) l. laudav-erimus vid-erimus leg-erimus audiv-erimus fu-enmus 2. laudav-eritis vid-eritis leg-eritis audiv-eritis fu-eritis I I] III IV sum 3. laudav-erint vid-erint leg-erint audiv-erint tu-erint Singularis l. laudav-eram vid-eram leg-eram audiv-eram fu-eram pochwali�em zobaczy�em przeczyta�em wys�ucha�em by�em (by�) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) Indicativus futuri II activi tworzymy dodaj�c do tematu perfecti czasownik�w wszystkich koniugacji zako�czenia: -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, pochwali�em zobaczy�em przeczyta�em wys�ucha�em by� byt by� by� -erint.Futurum II okre�la czynno�� przysz��, wcze�niejsz� od innej czynno�ci przy- 2. laudav-eras vid-eras leg-eras audiv-eras fu-eras sz�ej, np.: Ul sementem feceris, ila meles. (Jak zasiejesz, tak zbierzesz.) 3. laudav-erat vid-erat leg-erat audiv-erat fu-erat Uwagi.: W tekstach cz�ci B wyst�puj� czasowniki, kt�re maj� formy strony Plurdlis biernej, natomiast znaczenie strony czynnej, np.: l. laudav-eramus vid-eramus leg-eramus audiv-eramus fu-eramus conor, conari, conatus sum (pr�buj�, pr�bowa�, spr�bowa�em) 2. laudav-eratis vid-eratis leg-eratis audiv-eratis fu-eratis percontor, percontari. percontatus sum (pytam, pyta�, zapyta�em) 3. laudav-erant vid-erant leg-erant audiv-erant fu-erant commentor, commentari, commenlatus sum (omawiam, omawia�, om�wi�em). Indicativus plusquamperfecti activi tworzymy dodaj�c do tematu p< Zatem conabatur = pr�bowa�, percontari = pyta�, commentari = omawia�. fecti czasownik�w czterech koniugacji imperfectum s�owa posi�kowego es Czasowniki te nazywaj� si� verba deponentia. -eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erant. Plusquamperfectum oznacza czj no��-przesz��, wcze�niejsz� od innej czynno�ci przesz�ej, np.: Omnia, qi scripseras, legi. (Przeczyta�em wszystko, co napisa�e� [przedtem]). ^aga: Po czasownikach iubeo (rozkazuj�), veto (zabraniam), sino (pozwalam) wyst�puje konstrukcja accusativus cum infinitivo, np.: � Magister discipulum fabulam recitare iubet. (Nauczyciel ka�e, �eby ucze� wyrecytowa� bajk�.) Magister fabulam recitari iubet. (Nauczyciel ka�e, �eby bajka by�a recytowana [nie wiadomo przez kogo]). 20 21 Po czasownikach iubeo, veto, sino k�adzie si� infinitivus passivi, J w zdaniu nie jest wymieniona osoba, kt�rej si� co� nakazuje, zabran pozwala. Adiectiva pronominalia � Przymiotniki zaimkowe unus, -a, -urn solus, -a, -urn totus, -a, -urn ullus, -a, -urn nullus, -a, -urn jeden alter, altera, alterum sam (jeden) uter, utra, utrum ca�y neuter, neutra, neutrum jaki� uterque, utraque, utrumque �aden alius, alia, aliud jeden z dw�ch kt�ry z dw�ch �aden z dw�ci ka�dy z dw�d inny Przymiotniki zaimkowe odmieniaj� si� podobnie jak zaimki; gen. si] wszystkich rodzaj�w ko�czy si� na -ius, dat. sing. na -i, w pozosta�) przypadkach odmieniaj� si� one jak przymiotniki deklinacji I i II. Jako g sing. do alius u�ywamy alterius, jako dat. sing. alii. Pronomen demonstrativum � Zaimek wskazuj�cy idem, eadem, idem (ten sam, ta sama, to samo) Singularis Nom. idem, eadem idem Gen. Dat. eiusdem eidem Acc. eundem eandem idem Abl. e�dem eadem e�dem Pluralis eidem eaedem eadem (iidem) eorundem earundem eorundem eisdem (iisdem) eosdem easdem eadem eisdem (iisdem) Zaimek idem, eadem, idem sk�ada si� z zaimka is, ea, id oraz nieodmienni przyrostka -dem. W odmianie sp�g�oska m przed d zamienia si� w n. 22 XIV A ne . quidem ani nawet, nawet nie Romulo regnante za panowania Romulusa Tarpeius, -a, -urn Tarpejski rupes Tarpeia Skala Tarpejska, skaliste zbocze w pn.-wsch. cz�ci Kapitelu, sk�d str�cano skaza�c�w. Livius, -ii, Titus Livius Liwiusz, 59 p.n.e.�17 n.e.. najwi�kszy obok Tacyta historyk rzymski. Autor dzie�a �Ab Urbe condita" (Dzieje Rzymu od za�o�enia miasta) w 142 ks. Posiada� wielki talent literacki. Tarpeia, -ae Tarpeja praefectus, -i m prefekt (tytu� wy�szego urz�d- nika rzymskiego forte przypadkiem, w�a�nie sacrum, -i n �wi�ty przedmiot, ofiara, nabo- �e�stwo extra (: acc.) na zewn�trz moenia, -ium n obwarowanie, mury miasta adv�lo, -ar�, -avi, -atum przylatywa�, spiesznie przyby� occulto, -ar�, -avi, -atum ukrywa� Tatius, -ii Tacjusz. legendarny kr�l Sabin�w frustra b��dnie, mylnie, na pr�no praemiuni. -ii n korzy��, wyr�nienie, nagroda mereo, -er�, -iii zas�ugiwa�, co� zyska� expiigno, -ar�, -avi, -atum zdobywa� smister, -tr�, -trum lewy bracchium, -ii n przedrami�, rami� armilla, -ae/naramiennik pondus, -eris n waga, ci�ar armillae magni ponderis naramienniki o wielkim ci�arze corrumpo. -er�, -rupi, -ruptum zepsu�, przeku- pi� (ang. corrupt, fr. corrompre; por. ko- rupcja, skorumpowany^ ornamentum, -i n uzbrojenie, ozdoba Indicathus plusquamperfecti passivi (Tryb oznajmuj�cy czasu zaprzesz�ego strony biernej) Singularis 1. laudatus, -a, -urn eram zosta�em (by�) pochwalony 2. laudatus, -a, -urn eras 3. laudatus, -a, -urn erat Pluralis laudati, -ae, -a eramus laudati, -ae, -a eratis laudati, -ae, -a erant lndicativus futuri II passivi (Tryb oznajmuj�cy czasu przysz�ego II strony biernej) Singularis l laudatus, -a, -urn ero zostan� (b�d�) pochwalony 2. laudatus, -a, -urn eris ^ laudatus, -a, -urn erit Pluralis laudati, -ae, -a erimus laudati, -ae, -a eritis laudati, -ae, -a erunt 23 Przypomnij sobie z l. IV spos�b tworzenia indicatiyus perfecti passivi. Czasy perfectum, plusquamperfectum, futurum II strony biernej s� formami z�o�e nymi z participium perfecti passivi i s�owa posi�kowego esse w odpowiedni formie. Wszystkie koniugacje tworz� te czasy w jednakowy spos�b. Indicativus plusquamperfecti passivi sk�ada si� z participium perfe< passivi i imperfectum s�owa posi�kowego esse. Indicativus futuri II passivi sk�ada si� z participium perfecti pass i futurum I s�owa posi�kowego esse. XV aquaeductus, -us m wodoci�g, akwedukt contrntus, -a, -urn zadowolony, ograniczaj�cy Si� usus. -us m u�ycie, u�ytkowanie, do�wiadcze- nie Tiberis, -is m Tybr. g��wna rzeka w �r. Italii puteiis. -i m jama, studnia fons, fontis m �r�d�o haurio, -ire, hausi, haustum czerpa�, potyka� nalus. -us w urodzenie, wiek a.Ch.n. (ante C hristum natum) przed naro- dzeniem Chrystusa Appius. -ii, Appius CIaiidius Caecus cenzor rzymski z 312 r. p.n.e. Zbudowa� pierwsz� rzymsk� drog� bit�. s�ynn� Via Appia, oraz pierwszy wodoci�g Aqua Appia. munio. -ire, -m, -itum murowa�, wznosi�, bu- dowa� praeter i: acc. l obok, opr�cz posterior, -ius p�niejszy, nast�pny comperio, -ire, -peri, -pertum dowiedzie� si� Frontinus, -i, Sextus lulius Frontinus Fronty- nus, ok. 30�ok. 103 n.e., polityk i pisarz rzymski. Napisa� m. in. �De aquis urbis Romae" (O akweduktach miasta Rzymu) p.Ch.n. (post Christum natum) po narodzeniu Chrystusa enumero, -ar�, -avi, -atum wylicza� Aqua Appia wodoci�g Apiuszowy, 312 p.n.e. Anio vetus Anio stary, 272 p.n.e. (Anio, lewy dop�yw Tybru, dzi� Teverone) Aqua Marcia wodoci�g Marcjuszowy, 144� �140 p.n.e. (obecnie czynny) 24 Aqua Tepiiia Ciep�a woda, 127 p.n.e., �r�dl tego akweduktu posiada�o wod� o tempe turze 21 C Aqua I ulia wodoci�g Juliuszowy (nazwany rodu, z kt�rego pochodzi� cesarz August 33 p.n.e. Aqua Virgo wodoci�g Panna, 20 p.n.e., zb dowany przez Agrypp� (obecnie czynny Aqua Alsietina = Augusta Aqua CIaudia wodoci�g Klaudiuszowy, n.e., doko�czony przez cesarza Klaudius Anio novus Anio nowy, 52 n.e., wodoci�g zt dowany przez cesarzy Kaligul� i Klaudl sza quodsi je�eli wi�c abundantia, -ae/nadmiar, obfito�� in publice publicznie abundantia aquarum in publice obfito�� w dy przeznaczonej na u�ytek publiczny balneae, -arum/ zak�ad k�pielowy, �a�nia eliripus. -i m cie�nina, r�w, kana� suburbanus. -a, -urn po�o�ony blisko miasta villa, -ae/dw�r wiejski, dobra wiejskie spatium, -ii n przestrze�, rozleg�o�� (mg. spa ce,/r. espace) ' exstruo, -er�, -struxi, -structum wznie��, budo- wa� arcus. -us m luk iang. arch./r. arc) perfodio, -er�, -fodi, -fossum przekopa� convallis, -is/kotlina arquo, -ar�, -avi, -atum r�wna� mirandus, -a, -urn godny podziwu XVI qiioniam poniewa� litigo, -ar�, -avi, -atum spiera� si�, k��ci� si� nrofessor, -oris m publiczny nauczyciel (por. profesor) carpo, -er�, carpsi, carptum zrywa�, przebywa� (drog�), wybiera� sobie co� Catiiina, -ae, Lucius Sergius Catiiina Katylina, 108�62 p.n.e., polityk rzymski, organiza- tor spisku w 63 r. p.n.e. praesens, -ntis osobi�cie (obecny), obecny, te- ra�niejszy medicus, -i m lekarz Sfr. medecin;por. medyk j iiicunditas. -atis / przyjemno��, wdzi�k, tollo, -er�, sustuli, sublatum podnie�� w g�r�, oddali�, usun�� caritas, -atis/ dro�yzna, szacunek, mi�o�� invitus, -a, -urn wbrew woli, niech�tny ve (enkl.) albo propago, -ar�, -avi, -atum rozkrzewia�, rozsze- rza� tang. propagate, jr. propager; por. propagowa�) conficio, -er�, -feci, -fectum uko�czy�, wyko- na� Britannia, -ae Brytania. W 43 r. n.e. ces. Klau- diusz podbi� pd. cz�� Brytanii, od 84 r. n.e. prowincja rzymska. Pannonia, -ae Panonia, kraina pomi�dzy Du- najem, Saw� i prowincj� Noricum, zdobyta przez ces. Augusta w l. 35�12 p.n.e. Dacia, -ae Dacja (znaczna cz�� Rumunii), po podboju Dak�w przez ces. Trajana w l. 101�106 n.e. by�a prowincj� rzymsk�. Macedonia, -ae Macedonia, kraj na P�w. Ba�- ka�skim na pn. od Grecji, od 148 r. p.n.e. prowincja rzymska. Syria, -ae Syria, kraj w Azji Zach. z g��wnym miastem Antiochi�, w 64 r. p.n.e. Pompe- jusz wcieli� j� do pa�stwa rzymskiego. Zali- czano j� do najbogatszych prowincji impe- rium rzymskiego. diruo. -er�, -iii, -utum zrywa�, burzy�, rozbi� memento pami�taj parco, -er�, peperci (: dat.) oszcz�dza� subiecti, -orum poddani debello, -ar�, -avi, -atum walczy� do ko�ca, pokona� superbus, -a, -um wynios�y, hardy (ang. su- perb,/r. superbe^ finitimus. -a, -urn pograniczny, s�siedni Carthaginienses, -ium K.artagi�czycy Pimicus, -a, -um punicki dimico. -ar�, -avi, -atum walczy�, potyka� si� Hispania, -ae Hiszpania Oceanus, -i Ocean Atlantycki Africa, -ae Afryka Pergameni, -orum Pergame�czycy adiungo, -er�, -iunxi. -iunctum (z dat.) przy��- czy� Ablativus absolutus Jest to po��czenie ablatiw�w rzeczownika (lub zaimka, liczebnika) oraz imies�owu w funkcji przydawki, kt�re zast�puje zdanie podrz�dne okoliczni- kowe czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia w ten spos�b, �e podmiot tych zda� wyst�puje w ablatiwie, a orzeczenie wyra�one jest przez imies��w (lub rzeczownik, przymiotnik w roli participium) u�yty r�wnie� w ablatiwie, np.: Troia expugnata Aeneas in Italiam venit. (Kiedy Troja zosta�a zdobyta, Eneasz przyby� do Italii.) 25 Magistro intrante discipuli surgunt. (Kiedy nauczyciel wchodzi, uczniowie staj�.) Ablativus absolutus mo�na t�umaczy� przez: a. zdanie podrz�dne czasowe, przyczynowe, warunkowe, przyzwolone np.: Te ronienie gaudeo. (Ciesz� si�, kiedy przychodzisz / poniewa� przycho. dzisz / je�eli przychodzisz). b. imies��w czynny lub bierny, np.: Troia expugnata Graeci domun veneruni. (Zdobywszy Troj� Grecy wr�cili do domu.) ; c. zwroty przyimkowe, np.: Po zdobyciu Troi Grecy wr�cili do donn d. zdanie wsp�rz�dnie z�o�one, np.: Grecy zdobyli Troj� i wr�cili d domu. i, YIM Participium praesentis a c tivi wyra�a czynno�� r�wnoczesn� z czynno ci� orzeczenia, participium perfecti passivi � czynno�� uprzedni�yZi miast participium mog� wyst�pi� w tej konstrukcji rzeczowniki oznaczaj�i urz�d, wiek, osob� dzia�aj�c�, np.: Cicerone consule (za konsulatu Cycerona me puero (kiedy by�em ch�opcem); a tak�e przymiotniki, np.: Cicerone viv (za �ycia Cycerona), mvitd Minerva (wbrew woli Minerwy / gdy Minerwaj niech�tna). XVII secessio, -onis / ust�pienie, odej�cie, secesja plebs. -is/lud Ifr. p\cbe) Sacer mons �wi�ta G�ra, wzg�rze w odleg�o�- ci 4 l 2 km na pn. wsch. od Rzymu exigo, -er�, -egi, -actum wyp�dzi�, przep�dzi�. wykona� Volsci, -orum WolskowieJud w po�udniowym Lacjum. prowadzi� z Rzymianami liczne wojny. supero, -ar�, -avi, -atum mie� przewag�, zwy- ci�y� in imperio esse mie� w�adz� vasto, -ar�, -avi, -atum spustoszy� l ang. waste, fr. devaster; por. dewastacja, dewastowa�^ paupertas, -atis/ub�stwo. bieda aes, aeris n spi�, mied�, br�z, pieni�dze aes alienum dfug in aes alienum cadere wpa�� w d�ugi exardesco, -er�, -arsi, -arsum zapali� si�, gwa townie wybuchn�� impotentia, -ae / s�abo��, brak panowania na sob�. porywczo�� fenerator, -oris / lichwiarz sertiiiter lii: jak niewolnik�w in terga saevire bi� po grzbiecie secedo, -er�, -cessi. -cessum ust�pi�, odej� oddali� si� tribunus, -i m trybun, urz�dnik w republic rzymskiej Spartacus, -i Spartakus, zm. 71 r. p.n.e., w�dz jednego z najwi�kszych w staro�ytno�ci powsta� niewolnik�w (73�71), kt�re obj�- �o pd. i �r. Itali�, pochodzi� z Tracji. Crixus, -i Kriksus, towarzysz Spartakusa organizowaniu powstania niewolnik�w Celtae, -arum Celtowie, plemiona zamieszku- j�ce zachodni� Europ� � Gali� Oenomaus, -i Enomaus, towarzysz Spartaku- sa w organizowaniu powstania niewolni- k�w effringo, -er�, -fregi, -fractum wy�ama�, roz�a- ma� Lentiiius, -i Lentulus Batiatus. w�a�ciciel szko- �y gladiator�w, w kt�rej instruktorem by� Spartakus. erumpo, -er�, -rupi, -ruptiiin wy�ama� si�, wy- pa��, uczyni� wypad, napa�� (por. erupcja^ Capiia, -ae stolica Kampanii, krainy po�o�o- nej na pd. od Lacjum ie\illum. -i n sztandar, chor�giew mille Izob. miliay tysi�c l ang. mi\e,fr. mil;por. millenium^ complectens, -entis obejmuj�cy, zawieraj�cy libertas, -atis/wolno��, niezale�no�� assequor, assequi, assecutus sum do�cign��. osi�gn�� sedes, -is / siedzenie, siedziba iclutjak beliia. -ae/potw�r, dziki zwierz Vesuvius, -ii Wezuwiusz, wulkan w Kampanii. kt�ry w 79 r. n.e. zasypa� trzy miasta: Pom- peje, Stabie. Herkulanum. obsideo, -er�, -sedi, -sessum oblega� (ang. ob- sess,/f. obseder; por. obsesja^ Clodius Glaber, Clodii Glabri Klodiusz Gla- ber, pretor z 73 r. p.n.e., pierwszy podj�� walk� z powsta�cami Spartakusa. fauces, -ium / gardziel, w�w�z ca�us, -a, -um wydr��ony, pusty imus, -a, -um najni�szy radix, -icis/ korze�, podstawa, podn�e g�ry degredior, degredi, degressus sum zej�� na d� iipinor, -ari, opinatus sum mniema�, przypu- szcza�, wierzy�, przewidywa� opinans. -antis przewiduj�cy Campania, -ae Kampania, kraina w pd. Italii peryagor, -ari, -atus sum