tytuł: "LECTIO LATINA" autor: Stanisław Wilczyński Teresa Zarych LECTIO LATINA dla liceum ogólnokształcącego P reparacje Preparacje Komentarz gramatyczny Tabele gramatyczne Wydanie dziesiąte LnJ Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1997 Okładka ANDRZEJ NOWACZYK Redaktor IRENA OKULEWICZ Redaktor Wydawnictwa MARTA BDRKÓWNA Redaktor techniczny BOŻENNA STĘPIEŃ Korektorzy HANNA PIETRZAK BARBARA WIERTELARZ Podręcznik zatwierdzony do użytku szkolnego przez Ministra Oświaty i Wychowania. Opracowany na podstawie programu nauczania nr OP 23-4120-13/84 z dnia 10 kwietnia 1984 r. ISBN 83-02-02545-3 © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1984 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997 Wydanie dziesiąte Arkuszy drukarskich 3,0 Skład fotograficzny „Monopboto 400/8" Zakłady Graficzne im. KEN w Bydgoszczy Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A. w Krakowie Żarn. 4877/97 Latine po łacinie haud nie multum wiele, bardzo sic tak, w ten sposób corpus, -óris n ciało confirmo, -arę, -avi, -itum wzmacniać perago, -erę, -egi, -actum przepędzać, przeżyć Cracołia, -ae Kraków inscriptio, -onis/napis, inskrypcja ob (z acc.) naprzeciw, dla, z przyczyny quam ob rem z takiej przyczyny, z takiego powodu progressus, -us m kroczenie naprzód, postęp, wzrost scriptus. -a, -urn napisany dimidium, -ii « połowa factum, -i n czyn, dzieło, fakt coepi, coepisse, coeptum (tworzy formy tylko od tematu perfecti) zacząć sapio, -erę, sapii smakować, mieć rozum, poj- mować •udeo, -erę, ausus sum ważyć się, ośmielać się ausus. -a, -urn ten, który się odważył II quisque, quaeque, quidque (quodque) każdy. którykolwiek bis dwa razy minime najmniej spes, -ei/ nadzieja plures, plura większa ilość, więcej nonnullus, -a, -urn niektóry, pewien digitus, -i m palec u ręki attingo, -erę, -tigi, -tactum dotykać, graniczyć łetus, -tris stary, dawny domi w domu militia, -ae/służba wojskowa, wojna domi militiaeque w czasie pokoju i w czasie wojny maximus, -a, -urn największy, bardzo duży "iinimus, -a, -urn najmniejszy, bardzo Biały "aritia, -ae/ skąpstwo, chciwość 'wgium, -ii n kłótnia, spór discordia, -ae/niezgoda, brak jedności simultas. -atis / rywalizacja, zawziętość, nie- przyjaźń certo, -arę, -avi, -atum walczyć, współubiegać się supplicium. -ii n pokorna prośba, modlitwa parcus, -a, -urn oszczędny ndelis, -e wierny, pewny, rzetelny audacia, -ae/ śmiałość, odwaga, zuchwalstwo aequitas, -atis / równość, słuszność, równość wobec prawa iustitia, -ae / sprawiedliwość cresco, -erę, crevi, cretum wyrastać, wzrastać, stać się wielkim domo, -arę, -iii, -itum oswoić, poskromić domitus, -a, -urn oswojony, poskromiony, pokonany ferus, -a, -urn dziki vis lace. vim, abl. vi, plur. vires, virium^ siła, moc, gwałt subactus, -a, -urn ujarzmiony, pokonany saevio, -ire, -ii, -itum wściekać się, srożyć, sza- leć misceo, -erę, -ciii, -xtum mieszać, mącić cupido, -inis / pragnienie, żądza quasi jakby, jak, prawie maleries, -ei (materia, -ae)/materiał, źródło. przyczyna, powód neglego, -erę, -lexi, -lectum zaniedbać, lekce- ważyć venalis, -e przekupny, sprzedajny edoceo, -erę, -docui, -doctum gruntownie na- uczyć, wyuczyć Pronomen reflexivum — Zaimek zwrotny osoba sing. i plur. Nom. — Gen. sui Dat. sibi Acc. se Abl. se siebie sobie siebie, się sobą Zaimka zwrotnego używa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. Porów- naj: 1. lavo me myję się lavamus nos myjemy się 2. lavas te myjesz się lavatis vos myjecie się 3. lavat se myje się lavant se myją się Zaimek zwrotny w konstrukcji accusativus cum infinitivo odnosi się do podmiotu słowa rządzącego użytego w osobie trzeciej, np.: Puer scit se nihii scire. Chłopiec wie, że on (chłopiec) nic nie wie. Pronomina indennita — Zaimki nieokreślone „quisque", „quique" Zaimki nieokreślone: quisque, quidque i quique, quaeque, quodque są złożone z zaimka quis lub qui oraz nieodmiennego przyrostka -que. Odmieniają się podobnie jak zaimek pytajny lub względny, np.: "rf" Nom. quisque quidque Gen. cuiusque Dat. cuique Acc. quemque quidque Abl. quoque każdy każdego każdemu każdego, każde każdym Zaimek quisque występuje przeważnie w połączeniu z zaimkiem zwrotny"1' względnym lub pytajnym, np.: se quisque amat (każdy siebie kocha), ^"l"" cuique tribuere (przyznać każdemu, co mu się należy). Odmiana rzeczownika „vis" Singularis Nom. vis siła Gen. — Dat. — Acc. vim Abl. vi Voc. — Pluralis vires virium viribus vires viribus vires siły III A at ale, a dulcis, -e słodki, mity, przyjemny philanthropia, -ae/miłość ku ludziom, dobro- czynność dexterilas, -atis / zręczność, uprzejmość, ży- czliwość, prawość quidani. quaedam, quoddam pewien, jakiś proniisciius, -a, -urn (promiscus) zmieszany, bez różnicy, wspólny, zwykły eruditio, -onis/wykształcenie, nauka, wiedza (ang. erudition, fr. erudition, niem. Erudi- tion; por. erudycja^ eruditio in bonas artes wiedza z zakresu sztuk wyzwolonych (gramatyka, retoryka, d"'- lektyka, arytmetyka, geometria, astrono- mia, muzyka) institutio, -onis/ urządzenie, nauka, wykształ- cenie i ang. institution,/r. institution, niem. Institution; por. instytucja^ Propemódum prawie, podobnie, prawie tak Paedia, -ae/nauka, wychowanie »tre w rzeczywistości, zgodnie z prawdą, prawdziwie sincere szczerze, otwarcie PPtto, -erę, -petivi, -petitum sięgać po co, dą- ^ do czego (por. apetyty """wsus, -a, -urn całkowity, cały, zupełny 'Por. uniwersalny^ "•wco dlatego semel raz, jedyny raz imbun. -erę, -iii, -utum zwilżyć, napoić, napeł- nić recens, recentis świeży, młody odór, -oris m węch, zapach (ang. odour, fr. odeur; por. odót) testa, -ae/naczynie gliniane, dzban, skorupa De vitiis hominum yitiuni. -ii n wada, błąd pera, -ae/torba, torebka proprius, -a, -urn właściwy, własny compleo, -erę, -evi, -etiim wypełnić, napełnić (ang. complete, fr. completer; por. komp- let, komplementy tergum, -i n grzbiet, plecy pectus, -óris n pierś, serce ispendo, -erę, -pendi, -pensum zawiesić, po- wiesić hac re z tego powodu malum. -i n zło, błąd alias, -a, -ud inny, drugi simul zarazem, równocześnie delinquo, -erę, -liqui, -lictum zawinić, omylić się (por. delikwenta censor, -oris m cenzor, urzędnik rzymski w okresie republiki, surowy sędzia, krytyk Phaedrus,-i Fedrus, ok. 15r.p.n.e.—ok. 50 r. n.e., bajkopisarz rzymski. Jego wierszowa- ne bajki „Fabulae Aesopiae" (Bajki Ezopa) są w większości przeróbkami bajek Ezopa, greckiego bajkopisarza z VI w p.n.e. Participium perfecti passivi • (Imiesłów czasu przeszłego strony biernej) '• Participium perfecti passivi tworzymy od supinum (czwarta forma podsta^ wowa czasownika, którą podaje słownik) zamieniając zakończenie -urn na końcówki rodzajowe -us, -a, -urn, np. datum —»• datus, data, datum (dany, dana, dane); visum —> visus, visa, visum (widziany, widziana, widziane; zo- baczony). Imiesłów ten odmienia się jak przymiotnik zakończony na -us, -a, -urn. Uwaga: Zaimki nieokreślone quidam, quiddam i quidam, quaedam, quoddam (pewien, jakiś) odmieniają się jak zaimek pytajny lub względny, przyrostek -dam pozostaje niezmieniony, np.: cuiusdam, cuidam itd. (por. l. II, zaimek quisque). IV felicitas, -itis/urodzaj, szczęście (ang. felicity, fr. felicite^ philosóphus, -i m filozof alea, -ae/kostka, gra w kości iacio, -erę, ieci, iactum rzucić, miotać Cato, Catonis, Marciis Porcius Cato Maior Katon Starszy, 234—149 p.n.e., mąż stanu, mówca, pisarz. Uważając Kartaginę za naj- większego wroga Rzymu dążył do jej zni- szczenia, każde przemówienie w senacie kończył słowami: „poza tym sądzę, że Kar- taginę należy zniszczyć" (Ce,lerum censeo Carthaginem delendam esse.). Propagator tradycyjnych koncepcji rządów republikań- skich i cnót rzymskich, przeciwnik kultury greckiej. Potomni uznali go za wzór staro- rzymskiej cnoty i surowości. adulescentia, -ae/wiek młodzieńczy, młodość Sabini, -orum Sabinowie, jedno z najstarszych plemion zamieszkujące śr. Italię na północ od Rzymu cupidus. -a, -urn (z gen.) pożądliwy, żądny, pilny litterarum cupidus żądny wiedzy ingenium, -ii n talent, geniusz adulescens, -ntis m młodzieniec, młody 1 wiek demigro. -arę, -5vi, -atum wywędrować, od^ chodzić in foro esse coepit zaczął brać czynny udział w życiu publicznym magistratus, -us m godność, urząd zwierzchni- czy, urzędnik (ang. magistrale, fr. magis-^ trat; por. magistraty honeste zaszczytnie, uczciwie diiigenter uważnie, pilnie mereo, -erę, -ui zasługiwać, coś zyskać,; żyć się de moribus publicis niemi zasłużyć się pr •strzeganiem ustanowionych przez pańsp obyczajów luxuria, -ae/zbytek, swawola animadverto, -erę, -ti, -sum uważać, dawać t czenie, ganić, karcić in nobiles animadvertit wystąpił przeciw I bilom censorius, -ii byty cenzor asservo, -arę, -avi, -atum przechować, 2 wać, strzec acerbus, -a, -urn cierpki, gorzki, tv szorstki cupiditas, -ttis/pragnienie, żądza * inłictus, -a, -urn niepokonany, nieprzezwycię- coasultum, -i n postanowienie, uchwala żony Indicativus perfecti passivi (Tryb oznajmujący czasu przeszłego dokonanego strony biernej) Koniugacja I Koniugacja II Singularis . laudatus, -a, -urn sum doctus,-a,-urn sum (zostałem/am (zostałem/am pochwalony, nauczony, -a, -e) -a, -e) doctus, -a, -urn es doctus, -a, -urn est 2. laudatus, -a, -urn es 3. laudatus, -a, -urn est 1. laudati, -ae, -a sumus 2. laudati, -ae, -a estis 3. laudati, -ae, -a sunt Koniugacja III 1. traditus, -a, -urn sum (zostałem/am przekazany, -a, -e) 2. traditus, -a, -urn es 3. traditus, -a, -urn est 1. traditi, -ae, -a sumus 2. traditi, -ae, -a estis 3. traditi, -ae, -a sunt Pluralis docti, -ae, -a sumus docti, -ae, -a estis docti, -ae, -a sunt Koniugacja IV Singularis eruditus, -a, -urn sum (zostałem/am wykształcony, -a, -e) eruditus, -a, -urn es « eruditus, -a, -urn est Pluralis eruditi, -ae, -a sumus eruditi, -ae, -a estis eruditi, -ae, -a sunt I"dicativus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi "dmienianego czasownika i indicativus praesentis słowa posiłkowego esse. Infinitivus perfecti passivi (Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony biernej) Infinitivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi 01 mienianego czasownika i infinitivus praesentis słowa posiłkowego esse. I. laudatus, -a, -urn esse II. doctus, -a, -urn esse III. traditus, -a, -urn esse IV. eruditus, -a, -urn esse zostać pochwalonym, że zostałem po- chwalony, że byłem chwalony zostać nauczonym, że zostałem nauczony, że byłem uczony zostać przekazanym, że zostałem przeka- zany, że byłem przekazany zostać wykształconym, że zostałem wy- kształcony, że byłem kształcony Infinitivus perfecti passivi użyty w konstrukcji accusativus cum infinitivo dostosowuje imiesłów w liczbie i rodzaju do podmiotu, np.: Mater audit filium a magistro laudatum esse. (Matka słyszy, że syn został pochwalony przez nauczyciela.) Mater audit filios a magistro laudatos esse. (Matka słyszy, że synowie zostali pochwaleni przez nauczyciela.) Mater audit filiam a magistro laudatam esse. (Matka słyszy, że córka została pochwalona przez nauczyciela.) Mater audit filias a magistro laudatas esse. (Matka słyszy, że córki zostały pochwalone przez nauczyciela.) V causa, -ae/powód, przyczyna (ang. because, fr. choseJ causa (z gen.) dla, z powodu eligo, -erę, -legi, -lectum wybrać, wybierać (ang. elect,/r. elire; por. elekcja, elektora Andreas Fricius Modrevius Andrzej Frycz Modrzewski, ok. 1503—72, pisarz polity- czny, publicysta emendo. -arę, -avi, -atum uwolnić od błędów, poprawić prudentia, -ae/wiedza, roztropność (ang. pru dence,/r. prudence^ expeto, -erę, -ivi, (-ii), -itum dążyć do czegoś, starać się osiągnąć, szukać i aspicio, -erę, -spexi, -spectum spoglądać ku czemuś, spostrzec, zwrócić uwagę (por. as- pekty munus, -cris n obowiązek, urząd, dar, uprzej- mość aut albo philosophia, -ae/filozofia definio, -ire, -ivi, -itum odgraniczyć, określić. definiować S ang. define,/r. definir;/w. de- finiować, definicja^ diiiniis. -a, -urn boski, wieszczy, proroczy, nie- biański, wyborny res divinae nabożeństwo, metafizyka instrumentum, -i « sprzęt, narzędzie, środek pomocniczy (por. instrumenty auamyis jak bardzo, chociaż ferlilis, -e żyzny, płodny, wydajny fructuosus, -a, -urn obfity w plony, pożyteczny doctrina. -ae / nauka, wiedza cognitio, -onis / poznanie, znajomość decipio, -erę, -cepi, -ceptum oszukać, podejść turpis, -e haniebny, brzydki, nieprzyzwoity turpe ducimus uważamy za haniebne. brzydkie, nieprzyzwoite cultura, -ae/uprawa. pielęgnowanie (ang. cul- ture./r. culture, niem. Kultunpor. kultura^ augeo, -erę, auxi, auctum pozwolić rosnąć, powiększać, wzbogacić (ang. augment, fr. augmenter; por. aukcja,; Participium futuri passivi (Imiesłów czasu przyszłego strony biernej) I laudandus, -a, -urn II docendus, -a, -urn III legendus, -a, -urn IV audiendus, -a, -urn mający być chwalonym/ ten, którego należy chwalić/ zasługujący na chwalenie mający być uczonym/ ten, którego należy uczyć, zasługujący na uczenie mający być czytanym, ten, którego należy czytać/ zasługujący na czytanie mający być słuchanym; ten, którego należy słuchać/ zasługujący na słuchanie Participium futuri passivi (gerundivum) tworzy się dodając do tematu praesentis czasownika przyrostek -(e)ndus, -a, -urn i odmienia jak przymiot- nik zakończony na -us, -a, -urn, np.: liber legendus (książka mająca być czytaną), libri legendi (książki mające być czytane), epistula legenda (list mający być czytanym). VI Socrates, -is Sokrates, 469—399 p.n.e., wybit- ny filozof grecki, nauczyciel Platona. Przeciwstawiał się głoszonej przez sofistów teorii o względności prawdy, dobra, spra- wiedliwości. Utożsamiał dobro, szczęście, cnotę z prawdą. Poglądy Sokratesa znamy z dialogów Platona. ludico, -arę, -avi, -atum być sędzią, sądzić. mniemać, osądzić, tu: ogłosić kogo czym origo, -inis/pochodzenie, początek (ang. ori- gin, fr. origine; por. oryginalny^ caelestis, -e należący do nieba, niebieski caelestia, -ium n rzeczy na niebie, ciała niebie- skie, astronomia explico, -arę, -avi, -atum rozwijać, rozwikłać. wyjaśnić l ang. explicate, fr. expliquer,ł Thales, -etis Tales z Miletu. ok. 625—546 p.n.e., filozof grecki, matematyk, astro- nom, kupiec, podróżnik, zaliczany do sied- miu mędrców. Wg Talesa woda była pra- substancją, z której wytworzyły się wszyst- kie postacie bytu. Jako matematyk sformu- łował kilka podstawowych twierdzeń geo- metrycznych. Anaximenes, -is Anaksymenes z Miletu, ok. 585—ok. 528 p.n.e., filozof grecki. Przyj- mował, że prasubstancją było powietrze. Heraciitus, -i Heraklit z Efezu, ok. 544—ok. 484 p.n.e., filozof grecki. Jego zdaniem pra- substancją był ogień. Jest autorem słynnej tezy: „panta rhei" (wszystko płynie). cogo, -erę, coegi, coactum razem spędzić, zmu- sić, zniewolić impróbus, -a, -urn zły, nieuczciwy stultus, -a, -urn głupi collóco, -ire, -avi, -itaffl razem ustawić, umieś- cić domus, -us/dom induco, -erę, -duxi, -ductum wprowadzić, kłonić Plato, -onis Platon, 427—347 p.n.e. najwył niejszy uczeń Sokratesa, założyciel szki filozoficznej zwanej Akademią Platońską, która przetrwała do VI w. n.e. Twórca pier- wszego systemu idealizmu zwanego plato- nizmem. Platon przyjmował istnienie wie- cznego i niezmiennego świata idei, a pozna- walny zmysłowo świat uważał za odbicie świata idei. sermo, -onis m rozmowa, mowa potoczna, ję- zyk oportet, -ere,oportuit (nieos.) należy, wypada (z acc. cum. inf.) dictum, -i n wyrażenie, słowo, zdanie oerhibeo, -erę, -iii, -itum stawiać, przedsta- wiać, głosić, podać ^ngnagóras, -ae Anaksagoras z Klazomen, ok. 500—428 p.n.e., filozof grecki, przyj- mował istnienie nieskończenie wielu po- dzielnych cząsteczek materii, które wprawił iv ruch rozum. Wywarł wpływ na Platona i Arystotelesa. Ołympias, -adis/olimpiada, okres czterech lat między igrzyskami olimpijskimi. Grecy przyjęli w III w. p.n.e. olimpiady jako pod- stawę obliczania lat. Pierwsza olimpiada odbyła się w 776 r. p.n.e.. Podawano więc kolejno olimpiadę, a w jej ramach rok, np. w drugim roku 78 olimpiady tj. w 467 r. p.n.e. coelestis, -e należący do nieba, niebieski coelestes litterae nauki astronomiczne soi, solis m słońce, światło revera rzeczywiście Thracia, -ae kraj na Płw. Bałkańskim, między Dunajem, Morzem Czarnym i Morzem Egejskim. Aegos (lumen, -inis Ajgospotamoi, rzeka (a także miejscowość) w Tracji effugio, -erę, -fugi uciec, ujść, uniknąć struo, -erę, struxi, structum budować rogus, -i m stos nihii ardiii nic trudnego mortalis, -e śmiertelny | Participium futuri activi [(Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej) VII perlego, erę, -legi, -lectum przeczytać parens, parentis w./ojciec, matka: pl. rodzice spero, -arę, -avi, -Stum oczekiwać, spodziewać Się Innumerabilis, -e niezliczony Hippocrates, -is Hipokrates z Kos, ok. 460— —377 p.n.e., najwybitniejszy lekarz grecki, zwany ojcem medycyny. Wprowadził sto- sowanie diety i higieny jako środków profi- laktycznych. medicina, -ae/sztuka lekarska, medycyna, le- karstwo pestiientia, -ae/zaraza, niezdrowe powietrze Illyrii, -orum Ilirowie, lud indoeuropejski, zamieszkujący zach. część Płw. Bałkańskie- go pomiędzy Adriatykiem i Dunajem, Tra- cją i Grecją. discipulos urbibus auxilio misit wysłał uczniów z pomocą do miast meritum, -i n zasługa, nagroda 10 quod ob meritum z powodu tej zasługi decerno, -erę, -crevi, -cretum określić, odzna- czyć, przyznać coś komuś pneumaticus, -a, -urn związany z powietrzemB powietrzny J ratio, -onis/rachunek, rozsądek, metoda, spo^l sób myślenia, system, teoria, zasada f pneumatica ratio pneumatyka, umiejętnośiJ stosowania sprężonego powietrza f hydraulicus, -a, -urn hydrauliczny J orginum, -i n narząd, narzędzie, instrument muzyczny, organy Ctesibius, -ii Ktesibios z Aleksandrii, III w, p.n.e., grecki mechanik i wynalazca. Skom struował organy wodne, zegar wodny Phidias, -ae Fidiasz, ok. 490—420 p.n.e., na słynniejszy rzeźbiarz grecki, kierował prz budową Akropolu. Twórca posągu Zeu! Olimpijskiego (zaliczanego do siedmiu ci dów świata). Ateny Parthenos, Ateny Pn machos, Ateny Lemnijskiej. Olyrnpius, -a, -urn olimpijski lestimonium. -ii n świadectwo, dowód : I laudaturus, -a, -urn II docturus, -a, -urn III lecturus, -a, -urn IV auditurus, -a, -urn mający, -a, -e chwalić mający, -a, -e uczyć mający, -a, -e czytać mający, -a, -e słuchać Participium futuri activi tworzymy od supinum, zamieniając zakoń- czenie -urn na -urus, -ura, -urum. Imiesłów ten odmienia się jak przymiotnik zakończony na -us, -a. -urn. Infinitivus futuri activi (Bezokolicznik czasu przyszłego strony czynnej) Infinitivus futuri activi składa się z participium futuri activi i infinitivus praesentis słowa posiłkowego esse, np.: I laudaturus, -a, -urn II docturus, -a, -urn III lecturus, -a, -urn IV auditurus, -a, -urn futurus, -a, -urn esse esse esse esse że będę chwalił / pochwalę że będę uczy} / nauczę że będę czytał / przeczytam że będę słuchał / posłucham esse (fore) że będę Infinitivus futuri activi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czi czynności wyrażonej przez słowo rządzące konstrukcji accusativus cum \i nitivo, np.: • Puerum lecturum esse video. Widzę, że chłopiec będzie czytał. Pueros scripturos esse video. Widzę, że chłopcy będą czytać. Puellas audituras esse scio. Wiem, że dziewczęta będą słuchać. Uwaga: Participium futuri activi dostosowuje rodzaj, liczbę, przypadek podmiotu. pronomina demonstrativa — Zaimki wskazujące i,ic, haec, hoc — ten, ta, to (ten oto, ten mój, ten nasz, ten obecny) VIII A hic, haec, hoc ten. ta, to spina, -ae / cierń, kolec ille, illa, illud tamten, ów ipse, ipsa, ipsuni sam, we własnej osobie Delphicus, -a, -urn delficki nosco, -erę, novi, nolum poznać ignavia. -ae ) gnuśność, lenistwo hebeto, -arę, -avi, -alum stępić, osłabić, przy- tłumić maturus, -a, -urn dojrzały, wczesny B nodus. -i m węzeł Gordium, -ii Gordium, miasto we Frygii Gordius, -a, -urn gordyjski Gordius, -ii Gordios, mityczny król Frygii, oj- ciec Midasa Phrygia, -ae Frygia, kraina w Azji Mniejszej prołincia, -ae/prowincja, zarząd, zakres dzia- łania vehiciilum, -i n wóz, lektyka Midas, -ae Midas, mityczny król Frygii veho, -erę, vexi, vectum poruszać, wieźć; pass. yehor być wiezionym, jechać promitto, -erę, -misi, -missum obiecywać, p rzec lang. promise.yr. promettre^ iste, ista, istud ten oto. ten tam occiipn, -arę, -avi, -atum obsadzić, zająć, opJ nować lang. occupy,fr. occuper, por. okJ pacj-d} omen, oininis n znamię, znak. wróżba notahilis, -e godny uwagi, pamięci iugum, -i n jarzmo pociągowe adstringo (astringo), -erę, -strimf -strictum mocno przywiązać, silnie zwiąże complures, -a, i gen./ -mm więcej, dość duzi solvo, -erę, solvi, solutum rozwiązywać expleo, -erę, -plevi, -pletum wypełnić, dopełr interes! czyni różnicę, chodzi o to, zależy i tym manus, -lis/ ręka; oddział gladius, -ii m miecz lorum, -i /; rzemień, cugle rumpo, -erę, rupi, ruptum rozłamać, rozerw, vel albo, lub vel ... vel albo ... albo eludo, -erę, -liisi, -lOsum wyszydzić Singuidris m ^om. hic ten Gen. huius tego pat. huic temu Acc. hunc tego Abl. hoc tym Plurdlis Nom. hi ci Gen. horum tych Dal. his tym Acc. hos tych Abl. his tymi / haec ta huius tej huic tej hanc tę hac tą hae te harum tych his tym has te his tymi n hoc to huius tego huic temu hoc to hoc tym haec te horum tych his tym haec te his tymi ille, illa, illud — tamten, ów Singularis m Nom. ille ów Gen. illius owego Dat. illi owemu Acc. illum owego Abl. illo owym Plurdiis Nom. illi owi Gen. iliórum owych Dat. illis owym Acc. illos owych Abl. illis owymi / n illa owa illud owo illius owej illius owego illi owej illi owemu illam ową illud owo illa ową illo owym illae owe illarum owych illis owym illas owe illis owymi illa owe iliórum owych illis owym illa owe illis owymi Zaimek ille, illa, illud oznacza zwykle kogoś (coś) dalszego, np.: illis ^mporibus (w tamtych [dawnych] czasach). Może też znaczyć: ten znany, °golnie znany, np.: Achilles ille (ów znany Achilles). W zestawieniu hic ... ille — /,,(. odnosi się do członu drugiego, ille — do pierwszego, np.: Libros 12 13 Ciceronis et Vergilii legi. Ule orator ciarus, hic poeta celeber erat. (Przecz) jem książki Cycerona i Wergilego, pierwszy [ille] był sławnym mówcą, dr [hic] sławnym poetą). Tak jak zaimek ille odmieniają się zaimki: iste, ista, istud (ten twój, ten wa [gen. istius]; ipse, ipsa, ipsum (on sam, on właśnie [gen. ipsius]) Uwaga: Przypomnij sobie odmianę zaimka is, ea, id i porównaj z powyższ wzorami. Zwróć uwagę, że cechą deklinacji zaimkowej jest zakończ w gen. sing. -ius, w dat, sing. -(', pozostałe przypadki mają zakończ deklinacji I lub II w zależności od rodzaju. IX mens, mentis/myślenie, umysł (ang. mind,/r. mental; por. mentalność) yates, -is m, /wieszcz, prorok yecordia, -ae/obłąkanie terto, -żre, -rti, -rsum obracać, obrócić iinpleo, -erę, -cvi, -etuni napełnić, wypełnić, natchnąć responsum, -i n odpowiedź ,iso, -erę, visi oglądać dokładnie Vulpes et uva uva, -ae / winne grono, winorośl tinea, -ae/winnica salio, -ire, -liii, saltum skakać, podskakiwać Vulpes saliens summis yiribus lis podskaku- jąc ze wszystkich sił tango, -ire, tetigi, tactum dotykać, ująć, sięgać ut jak, skoro alt rzekł nondum jeszcze nie nolo, nolle, nolui nie chcę sumo, -erę, sumpsi, sumptum brać, spożywać elevo, -arę, -avi, -atum podnieść w górę, umniejszać, poniżać •dscribo (ascribo), -erę, -scripsi, -scriptum (ali- cui, aliquid) dopisać, przypisywać komuś coś A sero późno os, os-sis n kość persuadeo, -erę, -si, -sum namówić, przekonać (ang. persuade,/r. persuader; por. perswa- dować, perswazjami oratio, -ónis/mowa difficilis, -e trudny (ang. difńcile,/r. difficile^ crimen, -inis « obwinienie, oskarżenie pario, -erę, peperi, partum wydać, porodzić, zyskać nullus. -a, -urn żaden obsto, -arę, -stiti, -statum stać na drodze, przeciwstawiać się spiritus, -us m wiatr, duch assidiie ciągle, ustawicznie addisco, -erę, -didici douczyć się czegoś senium, -ii n starość, słabość Parnassus, -i Parnas, pasmo górskie w śr. Gre- cji, uważane przez starożytnych za jedną z siedzib Apollina i muz, stąd Parnas stal się symbolem poezji. undique skądkolwiek, ze wszystkich stron inipendeo, -erę wisieć medius, -a, -urn średni, będący w śrounu recedo, -erę, -cessi, -cessum cofnąć się, odejść, odstąpić, usunąć (ang. recede; por. rece- sja^ ciamor, -oris m krzyk tuba, -ae/trąba sonus, -i m słowo, głos persono, -arę, -iii, -itum rozbrzmiewać, odgt wydawać, odgłosem napełniać multiplex, -icis wielokrotny, wieloraki, liczi silny resóno, -arę, -ui wydawać głos, rozbrzmiew: rozlegać się soleo, -erę, solitus sum mieć zwyczaj S:\k tubarum sonus solet multiplex resU nare et audiri riipibus personantibus J respondentibus inter se dźwięk trąb zwyH rozbrzmiewać i być słyszanym głosi (dod.) dzięki skałom wydającym odgł( odpowiadającym między sobą terror, -oris m strach, trwoga ignarus, -a, -urn nieświadomy rzeczy admiratio, -onis / podziw, zdziwienie stupeo, -erę, -ui drętwieć, osłupieć praebeo, -erę, -iii, -itum powodować, być pi czyną, wywoływać, dostarczać altitudo, -inis/wysokość media altitudine w połowie wysokości planities, -ei/powierzchnia, równina exigiius, -a, -urn ciasny, mały foramen, -inis n dziura, otwór sublimis, -e znajdujący się w powietrzu, w: ki (ang. sublime,/r. sublime^ in sublime w górę expello, -erę, -puli, -pulsum wypędzić, wy cić Participium praesentis actm (Imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej) Nom. lauda-ns Gen. lauda-nt-is chwalący, -a, -e chwaląc II doce-ns doce-nt-is uczący, -a,-e ucząc III leg-e-ns leg-e-nt-is czytający, -a, -e czytając IV audi-e-ns audi-e-nt-is słuchający, -a, -e słuchając Participium praesentis activi tworzy się dodając do tematu praesentis czasownika cząstkę -nt- i odmienia według deklinacji III. Cząstka -nt- przed -^ w nom. sing. przeszła w -ns. W koniugacji III i IV przed -ni- znajduje się spójka -e-. Imiesłów ten odpowiada polskiemu imiesłowowi współczesnemu odmienne- mu (przymiotnikowemu) i nieodmiennemu (przysłówkowemu), laudans mo- że więc znaczyć: chwalący, -a, -e i chwaląc. Participium praesentis activi odmienia się według typu mieszanego deklinacji III (abl. sing. -e, nom. acc., voc. pl. neutr. -ia, gen. plur. -ium; abl. sing. może być zakończony na -;', jeśli imiesłów występuje w funkcji przymiotnika, np.: de homine sapienti (o mądrym człowieku), ale de homine sapiente reclum (o człowieku rozumiejącym, co właściwe). 14 15 Athenae. -arum Ateny Carthago, -inis Kartagina, miasto w Afryce pn. Bnindisilini. -ii Brundizjum (dziś Brindisi) miasto w Kalabrii nad M. Adriatyckim, skąd statki odpływały do Grecji dives, -itis bogaty, kosztowny alic|iiot kilka miraculum, -i n podziw, cud (ang. miracle,/r. miracie; Ephesus. -i / Efez; starożytne miasto greckie w Azji Mn., słynne z kultu Artemidy (Dia- ny) i jej świątyni, zaliczanej do siedmiu cu- dów świata. Herostratus, -i Herostrat, IV w. p.n.e., szewc z Efezu, żądny rozgłosu podpalił w 356 r. p.n.e. słynną świątynię Artemidy Efeskiej; synonim człowieka, który zdobywa rozgłos przez zbrodnię. incendium. -ii n podpalenie, pożar Mausoliis. -i Mauzolos, IV w. p.n.e., władca Karii w Azji Mn. sepulcrum, -i n pomnik, grób, grobowiec Artemisia, -ae Artemizja. siostra i żona króla Mauzolosa conservo, -arę, -avi, -atuni przechowywać, za- chowywać, ocalić i ang. conserye, fr. con- server; por. konserwować, konserwa^ Rhodius, -a, -um rodyjski Rhodii Solis ... signum posąg Słońca (He- liosa) na wyspie Rodos, IV—III w. p.n.e. colossus, -i m kolos, ogromny posąg vivito! żyj! Odmiana rzeczownika „domiis" X aeneus, -a, -urn spiżowy, miedziany, brazi simulacrum. -i n obraz, posąg priniiis artificum najlepszy (pierwszy) spośi artystów elegantia. -ae /' smak, delikatność, popn ność Babylonia, -ae Babilonia, starożytne pańsi semickie w pd. Mezopotamii Semiramis, -idis Semiramida, legendarna k Iowa Assyrii; tradycja przypisuje jej załc nie wiszących ogrodów w Babilonie regina, -ae/królowa later, -eris m cegła coquo, -erę, coxi, coctum gotować, piec later coctus cegła wypalana sulfur, -uris n siarka ferrum, -i n żelazo construo, -erę, -struxi, -srructum układać w stwami. budować (ang. construct, fr. c struire; por. konstruować, konstrukcja Aegyptus, -i / Egipt turris, -is/wieża Ptolemaeus, -i Ptolemeusz II Filadelfos, wi ca Egiptu w l. 283—247 p.n.e. insula, -ae/wyspa, dom czynszowy "Pharos (Phariis), -i / Faros, mała wyspa pobliżu Aleksandrii portus, -us m port Ale\andria. -ae Aleksandria, miasto w E cię, założone przez Aleksandra Wielkie, bardzo ważne centrum kultury i nauki epoce hellenistycznej Singularis Nam. domus dom Gen. domus domu Dat. domui domowi Pluralis domus domy domórum (domuum) domów domibus domom 16 Acc. domum dom Abl. domo domem Voc. domus domu domos (domus) domibus domus domy domami domy Rzeczownik domus odmienia się według deklinacji IV, ale w abl. sing.. gen. i acc. plur. przybiera zakończenie deklinacji II. Rzeczownik domus w odpo- wiedzi na pytania „dokąd?", „skąd?", „gdzie?" występuje bez przyimka, np.: doinum (do domu), domo (z domu), domi (w domu). Składnia nazw miejscowości W języku łacińskim nazwy miast (czy w ogóle miejscowości) oraz małych wysp (często z miejscowością o tej tej samej nazwie) w odpowiedzi na pytania: wideł (skąd-?), quo? (dokąd?), ubi? (gdzie?, w którym miejscu?) występują bez przyimków. ''- \s i !Na pytanie quo? (dokąd?) odpowiada sam accusativus: Romam Athenas Brundisium Carthaginem Neapólim Cracoviam Varsoviam Wratislaviam do Rzymu do Aten do Brundisium do Kartaginy do Neapolu do Krakowa do Warszawy do Wrocławia Na pytanie unde? (skąd?) odpowiada sam ablativus: Roma z Rzymu Athenis z Aten Brundisio z Brundizjum Carthagine z Kartaginy Neapóli z Neapolu Cracovia z Krakowa Varsovia z Warszawy Wratislavia z Wrocławia Na pytanie ubi? (gdzie?, w którym miejscu?) odpowiada locativus mający formę genetiwu, gdy nazwa miejscowości występuje w liczbie pojedynczej ^klinacji l i II: Romae w Rzymie Brundisii w Brundizjum '"••lio Lulina II l.o. ci. 1 17 Cracoviae w Krakowie Varsoviae w Warszawie Wratislaviae we Wrocławiu lub locativus mający formę ablatiwu, gdy nazwa miejscowości występj w deklinacji III oraz w liczbie mnogiej deklinacji I i II. Athenis Carthagine Neapóli w Atenach w Kartaginie w Neapolu | „(iquitas, -atis / starożytność, przeszłość. dawne obyczaje sit apud te honor antiquitati . . . ingentibus factis .. . fabulis szanuj dawne obyczaje ... wielkie wydarzenia .. . twórczość literacka •dosl. niech będzie w tobie poszanowanie dla ..J. • \ominativus cum infinitivo nocturnus. -a, -um nocny verso, -arę, -avi, -atum często obracać, rozmyś- lać. rozważać diurnus. -a, -urn należący do dnia, dzienny exemplaria Graeca yersate manu nocturnaet diurna rozważajcie wzory greckie w dzień i w nocy Idosl. obracajcie ręką . . .) XI Lacedaemonii, -orum Spartanie Lycurgus, -i Likurg. IX w. p.n.e., na poi legen- darny król Sparty. miał być prawodawcą i twórcą ustroju spartańskiego. parsinionia. -ae/oszczędność suadeo, -erę, -si, -sum radzić, doradzić, rozka- zać, zarządzić cibus, -i m jedzenie, pożywienie praecipio. -erę, -cepi, -ceptum przepisać coś, rozkazać, pouczyć Sparta, -ae Sparta audax, -acis śmiały, odważny Leonidas, -ae Leonidas, król spartański w l. 491—480 p.n.e. Kiedy w 480 r. p.n.e. Kserkses na czele armii perskiej zbliżał Spartanie zginęli Thermopylae, -arum Termopile, wąwóz m dzy górami Iti a zatoką Maliakos rescribo, -erę, -scripsi, -scriptum odpisać. o< powiedzieć femina, -ae/kobieta Lacaena, -ae Spartanka scutimi. -i n tarcza puer laborare videtur. Wydaje się, że chłopiec pracuje. Tu legere audiris. Słychać, że czytasz. do Grecji, Leonidas wraz z 300 Spananal zdania powyższe stanowią jakby stronę bierną do zdań: Puerum laborare bohatersko broni) Termopil. Wszya ^ J-g legere audio. Słowo rządzące użyte jest w stronie biernej, podmiot znajduje się w nominatiwie, bezokolicznik pozostaje bez zmian. Jest to kon- strukcja zwana nominativus cum int'initivo. Występuje ona po niektó- Xerxes,-is Kserkses, król perski w l. 485 -4t rych czasownikach, po których stosuje się składnię accusativus cum infiniti- vo. Czasownik rządzący występuje w stronie biernej i zgadza się w osobie i liczbie z podmiotem: Puer ... videtur. Tu ... audiris. Słowo rządzące tłumaczymy nieosobowo: wydaje się, słyszy się, mówi się. przekazuje się, słychać, podobno, panuje opinia, że ... itp. XII affigo, -erę, -(ixi, -flxum przyczepić się do cze- goś, przykuć, przywiązać Atheniensis, -is Ateńczyk nutri\. -icis/mamka, żywicielka magni aestimare wysoko cenić Horatius, -ii, Quintus Horatius Flaccus Hora- cy, 65—8 p.n.e., największy rzymski poeta liryczny infero, infcrre, intuli. illatum wnieść agrestis, -e znajdujący się na polu, dziki, nie- okrzesany Plinius. -ii, Całus Plinius Caecilius Secundus Pliniusz Młodszy, ok. 61—113 n.e., pisarz i mówca rzymski. Zachowały się jego listy rodziny i znajomych oraz do cesarza Trą mię. fere prawie, niemal Achaia. -ae Achaja, kraina na pn. Pelor zie, od 146 r. p.n.e. urzędowa nazwa Gl jako prowincji rzymskiej meriis, -a, -urn czysty, prawdziwy, autenty prinnim najpierw liber, -era, -erum wolny foedus. -eris n przymierze, związek, prał religio, -onis/ religijność, bogobojność yencrabilis. -e czcigodny, szanowny XIII quis(]iiis. qiiaequae, quidquid ktokolwiek, co- kolwiek continiio niebawem, nieprzerwanie na. Listy P. zawierały wiele cennych wiać rumor, -oris m głuchy szmer, pogłoska, szum mości na temat ówczesnego życia poli scmentis. -is/zasiew cznego, literackiego i towarzyskiego w R; meto, -erę. messui. messum żąć 'amis, -a, -um próżny, czczy ''pfrno, -erę, sprevi, spretum lekceważyć, gar- dzić ^it iDoris antiqui . . . ornare było w dawnym wyczaju ... odznaczać ^rguli, -ae, -a po jednemu, pojedynczo ^rec dopóki w\^, -icis szczęśliwy """'ero, -arę, -avi, -atum liczyć ""bilus, -a. -um chmurny, nieprzychylny ^'IIB, -a, -um sam jeden, samotny cursus, -us m bieg, przebieg tang. course, fr. cours; por. kurs, kursować,; Pythagoras, -ae Pitagoras, ok. 572—ok. 497 p.n.e., grecki matematyk i filozof. Przypisu- je mu się stworzenie początków teorii liczb i sformułowanie tzw. twierdzenia Pitago- rasa. recipio, -erę, -cepi, -ceptum przyjąć conor, -ari, -atus sum próbować, ważyć się na co pernosco, -erę, -novi dobrze poznać totus, -a, -urn cały habitus, -us m postawa, wygląd zewnętrzny exploro, -arę, -avi, -atum wybadać, wywiedzieć się lang. explore,/r. explorer^ idoneus, -a, -um stosowny, odpowiedni 18 19 idem, eidem, idem ten sam, tenże percontor, -iri, -atus sum dowiadywać się. p Indicativus futuri II activi taceo, -erę, -iii, -itiim milczeć tac (Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony czynnej) alius. alia, aliud inny, drugi paruin za mało pro i: abl.j stosownie do. podług, za commentor, -ari, -atus sum omawiać, dok)a< 1 II III IV sum captus, -us m pojęcie, zdolność, pojętność nie przemyśleć (ang. comment, fr. corr sollertia. -ae/zręczność. biegłość rnenter; por. komentować, komentarz) Smguiaris pro aestimato captu sollertiae stosownie do fas n imeodm.j prawo boskie, moralne prav l. laudav-ero vid-ero leg-ero audiv-ero fu-ero zdolności pojmowania fas est wolno, jest obowiązkiem quisquam, quidquam (quicquam) ktoś, ktoś alter, -era, -erum jeden z dwóch, drugi tam Ostendo, -erę, -lendi, -tentum (-lensum) póki pochwalę zobaczę przeczytam usłyszę będę (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) biennium, -ii n przeciąg dwu lat zać 2. laudav-eris vid-eris leg-eris audiv-eris fu-eris 3. laudav-erit vid-erit leg-erit audiv-erit fu-erit Indicativus plusquamperfecti activi Plwalis (Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony czynnej) l. laudav-erimus vid-erimus leg-erimus audiv-erimus fu-enmus 2. laudav-eritis vid-eritis leg-eritis audiv-eritis fu-eritis I I] III IV sum 3. laudav-erint vid-erint leg-erint audiv-erint tu-erint Singularis l. laudav-eram vid-eram leg-eram audiv-eram fu-eram pochwaliłem zobaczyłem przeczytałem wysłuchałem byłem (był) (przedtem) (przedtem) (przedtem) (przedtem) Indicativus futuri II activi tworzymy dodając do tematu perfecti czasowników wszystkich koniugacji zakończenia: -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, pochwaliłem zobaczyłem przeczytałem wysłuchałem był byt był był -erint.Futurum II określa czynność przyszłą, wcześniejszą od innej czynności przy- 2. laudav-eras vid-eras leg-eras audiv-eras fu-eras szłej, np.: Ul sementem feceris, ila meles. (Jak zasiejesz, tak zbierzesz.) 3. laudav-erat vid-erat leg-erat audiv-erat fu-erat Uwagi.: W tekstach części B występują czasowniki, które mają formy strony Plurdlis biernej, natomiast znaczenie strony czynnej, np.: l. laudav-eramus vid-eramus leg-eramus audiv-eramus fu-eramus conor, conari, conatus sum (próbuję, próbować, spróbowałem) 2. laudav-eratis vid-eratis leg-eratis audiv-eratis fu-eratis percontor, percontari. percontatus sum (pytam, pytać, zapytałem) 3. laudav-erant vid-erant leg-erant audiv-erant fu-erant commentor, commentari, commenlatus sum (omawiam, omawiać, omówiłem). Indicativus plusquamperfecti activi tworzymy dodając do tematu p< Zatem conabatur = próbował, percontari = pytać, commentari = omawiać. fecti czasowników czterech koniugacji imperfectum słowa posiłkowego es Czasowniki te nazywają się verba deponentia. -eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erant. Plusquamperfectum oznacza czj ność-przeszłą, wcześniejszą od innej czynności przeszłej, np.: Omnia, qi scripseras, legi. (Przeczytałem wszystko, co napisałeś [przedtem]). ^aga: Po czasownikach iubeo (rozkazuję), veto (zabraniam), sino (pozwalam) występuje konstrukcja accusativus cum infinitivo, np.: • Magister discipulum fabulam recitare iubet. (Nauczyciel każe, żeby uczeń wyrecytował bajkę.) Magister fabulam recitari iubet. (Nauczyciel każe, żeby bajka była recytowana [nie wiadomo przez kogo]). 20 21 Po czasownikach iubeo, veto, sino kładzie się infinitivus passivi, J w zdaniu nie jest wymieniona osoba, której się coś nakazuje, zabran pozwala. Adiectiva pronominalia — Przymiotniki zaimkowe unus, -a, -urn solus, -a, -urn totus, -a, -urn ullus, -a, -urn nullus, -a, -urn jeden alter, altera, alterum sam (jeden) uter, utra, utrum cały neuter, neutra, neutrum jakiś uterque, utraque, utrumque żaden alius, alia, aliud jeden z dwóch który z dwóch żaden z dwóci każdy z dwód inny Przymiotniki zaimkowe odmieniają się podobnie jak zaimki; gen. si] wszystkich rodzajów kończy się na -ius, dat. sing. na -i, w pozostał) przypadkach odmieniają się one jak przymiotniki deklinacji I i II. Jako g sing. do alius używamy alterius, jako dat. sing. alii. Pronomen demonstrativum — Zaimek wskazujący idem, eadem, idem (ten sam, ta sama, to samo) Singularis Nom. idem, eadem idem Gen. Dat. eiusdem eidem Acc. eundem eandem idem Abl. eódem eadem eódem Pluralis eidem eaedem eadem (iidem) eorundem earundem eorundem eisdem (iisdem) eosdem easdem eadem eisdem (iisdem) Zaimek idem, eadem, idem składa się z zaimka is, ea, id oraz nieodmienni przyrostka -dem. W odmianie spółgłoska m przed d zamienia się w n. 22 XIV A ne . quidem ani nawet, nawet nie Romulo regnante za panowania Romulusa Tarpeius, -a, -urn Tarpejski rupes Tarpeia Skala Tarpejska, skaliste zbocze w pn.-wsch. części Kapitelu, skąd strącano skazańców. Livius, -ii, Titus Livius Liwiusz, 59 p.n.e.—17 n.e.. największy obok Tacyta historyk rzymski. Autor dzieła „Ab Urbe condita" (Dzieje Rzymu od założenia miasta) w 142 ks. Posiadał wielki talent literacki. Tarpeia, -ae Tarpeja praefectus, -i m prefekt (tytuł wyższego urzęd- nika rzymskiego forte przypadkiem, właśnie sacrum, -i n święty przedmiot, ofiara, nabo- żeństwo extra (: acc.) na zewnątrz moenia, -ium n obwarowanie, mury miasta advólo, -arę, -avi, -atum przylatywać, spiesznie przybyć occulto, -arę, -avi, -atum ukrywać Tatius, -ii Tacjusz. legendarny król Sabinów frustra błędnie, mylnie, na próżno praemiuni. -ii n korzyść, wyróżnienie, nagroda mereo, -erę, -iii zasługiwać, coś zyskać expiigno, -arę, -avi, -atum zdobywać smister, -trą, -trum lewy bracchium, -ii n przedramię, ramię armilla, -ae/naramiennik pondus, -eris n waga, ciężar armillae magni ponderis naramienniki o wielkim ciężarze corrumpo. -erę, -rupi, -ruptum zepsuć, przeku- pić (ang. corrupt, fr. corrompre; por. ko- rupcja, skorumpowany^ ornamentum, -i n uzbrojenie, ozdoba Indicathus plusquamperfecti passivi (Tryb oznajmujący czasu zaprzeszłego strony biernej) Singularis 1. laudatus, -a, -urn eram zostałem (był) pochwalony 2. laudatus, -a, -urn eras 3. laudatus, -a, -urn erat Pluralis laudati, -ae, -a eramus laudati, -ae, -a eratis laudati, -ae, -a erant lndicativus futuri II passivi (Tryb oznajmujący czasu przyszłego II strony biernej) Singularis l laudatus, -a, -urn ero zostanę (będę) pochwalony 2. laudatus, -a, -urn eris ^ laudatus, -a, -urn erit Pluralis laudati, -ae, -a erimus laudati, -ae, -a eritis laudati, -ae, -a erunt 23 Przypomnij sobie z l. IV sposób tworzenia indicatiyus perfecti passivi. Czasy perfectum, plusquamperfectum, futurum II strony biernej są formami złoże nymi z participium perfecti passivi i słowa posiłkowego esse w odpowiedni formie. Wszystkie koniugacje tworzą te czasy w jednakowy sposób. Indicativus plusquamperfecti passivi składa się z participium perfe< passivi i imperfectum słowa posiłkowego esse. Indicativus futuri II passivi składa się z participium perfecti pass i futurum I słowa posiłkowego esse. XV aquaeductus, -us m wodociąg, akwedukt contrntus, -a, -urn zadowolony, ograniczający Się usus. -us m użycie, użytkowanie, doświadcze- nie Tiberis, -is m Tybr. główna rzeka w śr. Italii puteiis. -i m jama, studnia fons, fontis m źródło haurio, -ire, hausi, haustum czerpać, potykać nalus. -us w urodzenie, wiek a.Ch.n. (ante C hristum natum) przed naro- dzeniem Chrystusa Appius. -ii, Appius CIaiidius Caecus cenzor rzymski z 312 r. p.n.e. Zbudował pierwszą rzymską drogę bitą. słynną Via Appia, oraz pierwszy wodociąg Aqua Appia. munio. -ire, -m, -itum murować, wznosić, bu- dować praeter i: acc. l obok, oprócz posterior, -ius późniejszy, następny comperio, -ire, -peri, -pertum dowiedzieć się Frontinus, -i, Sextus lulius Frontinus Fronty- nus, ok. 30—ok. 103 n.e., polityk i pisarz rzymski. Napisał m. in. „De aquis urbis Romae" (O akweduktach miasta Rzymu) p.Ch.n. (post Christum natum) po narodzeniu Chrystusa enumero, -arę, -avi, -atum wyliczać Aqua Appia wodociąg Apiuszowy, 312 p.n.e. Anio vetus Anio stary, 272 p.n.e. (Anio, lewy dopływ Tybru, dziś Teverone) Aqua Marcia wodociąg Marcjuszowy, 144— —140 p.n.e. (obecnie czynny) 24 Aqua Tepiiia Ciepła woda, 127 p.n.e., źródl tego akweduktu posiadało wodę o tempe turze 21 C Aqua I ulia wodociąg Juliuszowy (nazwany rodu, z którego pochodził cesarz August 33 p.n.e. Aqua Virgo wodociąg Panna, 20 p.n.e., zb dowany przez Agryppę (obecnie czynny Aqua Alsietina = Augusta Aqua CIaudia wodociąg Klaudiuszowy, n.e., dokończony przez cesarza Klaudius Anio novus Anio nowy, 52 n.e., wodociąg zt dowany przez cesarzy Kaligulę i Klaudl sza quodsi jeżeli więc abundantia, -ae/nadmiar, obfitość in publice publicznie abundantia aquarum in publice obfitość w dy przeznaczonej na użytek publiczny balneae, -arum/ zakład kąpielowy, łaźnia eliripus. -i m cieśnina, rów, kanał suburbanus. -a, -urn położony blisko miasta villa, -ae/dwór wiejski, dobra wiejskie spatium, -ii n przestrzeń, rozległość (mg. spa ce,/r. espace) ' exstruo, -erę, -struxi, -structum wznieść, budo- wać arcus. -us m luk iang. arch./r. arc) perfodio, -erę, -fodi, -fossum przekopać convallis, -is/kotlina arquo, -arę, -avi, -atum równać mirandus, -a, -urn godny podziwu XVI qiioniam ponieważ litigo, -arę, -avi, -atum spierać się, kłócić się nrofessor, -oris m publiczny nauczyciel (por. profesor) carpo, -erę, carpsi, carptum zrywać, przebywać (drogę), wybierać sobie coś Catiiina, -ae, Lucius Sergius Catiiina Katylina, 108—62 p.n.e., polityk rzymski, organiza- tor spisku w 63 r. p.n.e. praesens, -ntis osobiście (obecny), obecny, te- raźniejszy medicus, -i m lekarz Sfr. medecin;por. medyk j iiicunditas. -atis / przyjemność, wdzięk, tollo, -erę, sustuli, sublatum podnieść w górę, oddalić, usunąć caritas, -atis/ drożyzna, szacunek, miłość invitus, -a, -urn wbrew woli, niechętny ve (enkl.) albo propago, -arę, -avi, -atum rozkrzewiać, rozsze- rzać tang. propagate, jr. propager; por. propagować) conficio, -erę, -feci, -fectum ukończyć, wyko- nać Britannia, -ae Brytania. W 43 r. n.e. ces. Klau- diusz podbił pd. część Brytanii, od 84 r. n.e. prowincja rzymska. Pannonia, -ae Panonia, kraina pomiędzy Du- najem, Sawą i prowincją Noricum, zdobyta przez ces. Augusta w l. 35—12 p.n.e. Dacia, -ae Dacja (znaczna część Rumunii), po podboju Daków przez ces. Trajana w l. 101—106 n.e. była prowincją rzymską. Macedonia, -ae Macedonia, kraj na Płw. Bał- kańskim na pn. od Grecji, od 148 r. p.n.e. prowincja rzymska. Syria, -ae Syria, kraj w Azji Zach. z głównym miastem Antiochią, w 64 r. p.n.e. Pompe- jusz wcielił ją do państwa rzymskiego. Zali- czano ją do najbogatszych prowincji impe- rium rzymskiego. diruo. -erę, -iii, -utum zrywać, burzyć, rozbić memento pamiętaj parco, -erę, peperci (: dat.) oszczędzać subiecti, -orum poddani debello, -arę, -avi, -atum walczyć do końca, pokonać superbus, -a, -um wyniosły, hardy (ang. su- perb,/r. superbe^ finitimus. -a, -urn pograniczny, sąsiedni Carthaginienses, -ium K.artagińczycy Pimicus, -a, -um punicki dimico. -arę, -avi, -atum walczyć, potykać się Hispania, -ae Hiszpania Oceanus, -i Ocean Atlantycki Africa, -ae Afryka Pergameni, -orum Pergameńczycy adiungo, -erę, -iunxi. -iunctum (z dat.) przyłą- czyć Ablativus absolutus Jest to połączenie ablatiwów rzeczownika (lub zaimka, liczebnika) oraz imiesłowu w funkcji przydawki, które zastępuje zdanie podrzędne okoliczni- kowe czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia w ten sposób, że podmiot tych zdań występuje w ablatiwie, a orzeczenie wyrażone jest przez imiesłów (lub rzeczownik, przymiotnik w roli participium) użyty również w ablatiwie, np.: Troia expugnata Aeneas in Italiam venit. (Kiedy Troja została zdobyta, Eneasz przybył do Italii.) 25 Magistro intrante discipuli surgunt. (Kiedy nauczyciel wchodzi, uczniowie stają.) Ablativus absolutus można tłumaczyć przez: a. zdanie podrzędne czasowe, przyczynowe, warunkowe, przyzwolone np.: Te ronienie gaudeo. (Cieszę się, kiedy przychodzisz / ponieważ przycho. dzisz / jeżeli przychodzisz). b. imiesłów czynny lub bierny, np.: Troia expugnata Graeci domun veneruni. (Zdobywszy Troję Grecy wrócili do domu.) ; c. zwroty przyimkowe, np.: Po zdobyciu Troi Grecy wrócili do donn d. zdanie współrzędnie złożone, np.: Grecy zdobyli Troję i wrócili d domu. i, YIM Participium praesentis a c tivi wyraża czynność równoczesną z czynno cią orzeczenia, participium perfecti passivi — czynność uprzedniąyZi miast participium mogą wystąpić w tej konstrukcji rzeczowniki oznaczająi urząd, wiek, osobę działającą, np.: Cicerone consule (za konsulatu Cycerona me puero (kiedy byłem chłopcem); a także przymiotniki, np.: Cicerone viv (za życia Cycerona), mvitd Minerva (wbrew woli Minerwy / gdy Minerwaj niechętna). XVII secessio, -onis / ustąpienie, odejście, secesja plebs. -is/lud Ifr. p\cbe) Sacer mons Święta Góra, wzgórze w odległoś- ci 4 l 2 km na pn. wsch. od Rzymu exigo, -erę, -egi, -actum wypędzić, przepędzić. wykonać Volsci, -orum WolskowieJud w południowym Lacjum. prowadził z Rzymianami liczne wojny. supero, -arę, -avi, -atum mieć przewagę, zwy- ciężyć in imperio esse mieć władzę vasto, -arę, -avi, -atum spustoszyć l ang. waste, fr. devaster; por. dewastacja, dewastować^ paupertas, -atis/ubóstwo. bieda aes, aeris n spiż, miedź, brąz, pieniądze aes alienum dfug in aes alienum cadere wpaść w długi exardesco, -erę, -arsi, -arsum zapalić się, gwa townie wybuchnąć impotentia, -ae / słabość, brak panowania na sobą. porywczość fenerator, -oris / lichwiarz sertiiiter lii: jak niewolników in terga saevire bić po grzbiecie secedo, -erę, -cessi. -cessum ustąpić, odejś oddalić się tribunus, -i m trybun, urzędnik w republic rzymskiej Spartacus, -i Spartakus, zm. 71 r. p.n.e., wódz jednego z największych w starożytności powstań niewolników (73—71), które obję- ło pd. i śr. Italię, pochodził z Tracji. Crixus, -i Kriksus, towarzysz Spartakusa organizowaniu powstania niewolników Celtae, -arum Celtowie, plemiona zamieszku- jące zachodnią Europę — Galię Oenomaus, -i Enomaus, towarzysz Spartaku- sa w organizowaniu powstania niewolni- ków effringo, -erę, -fregi, -fractum wyłamać, rozła- mać Lentiiius, -i Lentulus Batiatus. właściciel szko- ły gladiatorów, w której instruktorem był Spartakus. erumpo, -erę, -rupi, -ruptiiin wyłamać się, wy- paść, uczynić wypad, napaść (por. erupcja^ Capiia, -ae stolica Kampanii, krainy położo- nej na pd. od Lacjum ie\illum. -i n sztandar, chorągiew mille Izob. miliay tysiąc l ang. mi\e,fr. mil;por. millenium^ complectens, -entis obejmujący, zawierający libertas, -atis/wolność, niezależność assequor, assequi, assecutus sum doścignąć. osiągnąć sedes, -is / siedzenie, siedziba iclutjak beliia. -ae/potwór, dziki zwierz Vesuvius, -ii Wezuwiusz, wulkan w Kampanii. który w 79 r. n.e. zasypał trzy miasta: Pom- peje, Stabie. Herkulanum. obsideo, -erę, -sedi, -sessum oblegać (ang. ob- sess,/f. obseder; por. obsesja^ Clodius Glaber, Clodii Glabri Klodiusz Gla- ber, pretor z 73 r. p.n.e., pierwszy podjął walkę z powstańcami Spartakusa. fauces, -ium / gardziel, wąwóz całus, -a, -um wydrążony, pusty imus, -a, -um najniższy radix, -icis/ korzeń, podstawa, podnóże góry degredior, degredi, degressus sum zejść na dół iipinor, -ari, opinatus sum mniemać, przypu- szczać, wierzyć, przewidywać opinans. -antis przewidujący Campania, -ae Kampania, kraina w pd. Italii peryagor, -ari, -atus sum przejść, przewędro- wać reporto, -arę, -avi, -atum odnieść, osiągnąć Iting. report./r. reporter; por. reportera aggredior, aggredi, aggressus sum dochodzić, zaatakować, napaść tang. aggression, ag- gressive. fr. agression, agressif'-ve; por. agresja; meditor, -ari. -atus sum namyślać się nad czymś, przygotowywać się. zamierzać tjr. mediter; por. medytować, medytacja^ Licinius Crassus, Licinii Crassi Marek Licy- niusz Krassus. konsul z r. 70 p.n.e..członek triumwiratu z Cezarem i Pompejuszem, pogromca armii Spartakusa fugo, -arę, -avi, -atum zmuszać do ucieczki extremus, -a, -um krańcowy Ipor. ekstremi- sta^ refugio, -erę, -fugi, -fugitum cofnąć się, uciec, schronić się circa t: acc.j około, przy. blisko Bruttius, -a, -um brutyjski, należący do Brut- tium (pd. zach. półwysep Italii) angulus, -i m róg, kąt, zatoka ciaudo. -erę, -si, -sum zamykać f ang. close. fr. clore: por. klauzula^ dignus, -a, -um godny, wart agmen, -inis n ciąg. pochód, szereg fortissime najdzielniej occido, -erę, -cidi, -cisum zabić sano, -arę, -avi, -atum uzdrowić, leczyć (ang. sanitary, fr. sanitaire, niem. Sanatorium; por. sanitariusza vulnus, -eris n rana cicatrix, -icis / blizna 26 27 XVIII consuctudo. -inis / przyzwyczajenie (ang. cu- stom, fr. coutumeJ pauper, -eris ubogi asinus. -i m osioł utiiis, -e użyteczny, korzystny (fr. utiie; por. utylitarny;! simplex, -icis prosty facilis, -e łatwy (ang. facile,/r. facile^ diincilis, -e trudny, ciężki (ang. difńcult, fr. difficile.J morbus, -i m choroba tanto ... quanto tu: tym ... im potens. -ntis mający władzę, silny, mocny Lucius Annaeus Seneca, l.ucii Annaei Senecae Seneka Młodszy, 4—65 n.e., ńlozofi tragik rzymski. Zachowały się jego dialogi filozo- ficzne, listy literackie i tragedie. epistula. -ae/list (ang. epistle./r. epitre;/w. epistolografia.J Lucillius, -ii Lycyliusz. adresat listów Seneki, osoba bliżej nam nie znana aequus. -a, -um równy, dogodny, sluszny aeque równo, tak samo, sprawiedliwie fruor, frui, fructus (fruitus) sum (żabi.) uży- wać, korzystać, cieszyć się spiro, -arę, -avi, -atuni oddychać murior. mori, mortuus sum umierać (fr. mou- nr/ Stopniowanie przymiotników Przymiotniki w języku łacińskim podlegają stopniowaniu. Rozróżniani więc: gradus positivus — stopień równy, gradus comparativus — stopień wyższy, gradus superlativus — stopień najwyższy. Gradus positivus (stopień równy) podaje słownik. Gradus comparativus (stopień wyższy) tworzy się zamieniając końcówkę gen. sing. maść. -; w deklinacji II, -is w deklinacji III, na przyrostek -ior d rodzaju męskiego i żeńskiego, -ius dla rodzaju nijakiego, np.: 28 ingenuus, -a, -um wolno urodzony, szlachetny ciades. -is/klęska, upadek Mariana ciades upadek Mariusza (Caius M rius), 156—86 p.n.e., wodza i polity rzymskiego, przywódcy stronnictwa pop larów dfprimo. -erę, -pressi, -pressum przygniati upokorzyć l ang. depress./r. deprimer;/>i depresja^ quemadmódum jak emo, -erę, emi, emptum kupować inspicio, -erę, -spexi, -spectum spoglądać, p trzeć w co, badać S ang. inspect,/r. insp ter; por. inspekcja, inspektora stratuni. -i n nakrycie, siodło juczne frenum. -i n (pl. freni, -orum; wędzidło, uzn cugle ; vestis, -is/suknia, odzież, szata condicio, -onis/ umowa, warunek, położeni stan libido, -inis /żądza, samowola turpissime haniebnie seryio, -ire, -ivi, -itum być niewolnikiem, służyć amhitio, -onis / ubieganie się o urzędy, chci- wość zaszczytów f ang. ambition./r. am tion: por. ambicja, ambitny^ timor, -oris m bojaźń, troska servitus, -iitis/niewola yoluntarius, -a, -urn dobrowolny (fr. volc taire; por. woluntariusz,) gen. sing. maść. comparativus ;arus, -a, -um drogi car-i car-ior, car-ius pulcher, -a, -um piękny pulchr-i pulchr-ior, pule hr-ius acer, -is, -e ostry acr-is acr-ior, acr-ius facilis, -e łatwy facil-is facil-ior, facil-ii is felix szczęśliwy felic-is felic-ior, felic-iu s przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według typu spół^ gloskowe- go deklinacji III, np.: Singularis Pluralis m, f n m, f n Nom. carior carius cariores cariora Gen. carioris carioris cariorum cariorum Dat. cariori cariori carioribus carioribus Acc. cariorem carius cariores cariora A bl. cariore cariore carioribus carioribus Voc. carior carius cariores cariora Gradus superlativus (stopień najwyższy) tworzy się przez żarn ianę koń- cówki gen. sing. maść. -i w deklinacji II, -is w deklinacji III na p )rzyrostek -issimus, -a, -um, np.: gen. sing. maść. superlativus carus, -a, -um car-i car-issimus, -a, -um felix felic-is felic-issimus, -a -um Uwaga: Przymiotniki zakończone w nom. sing. na -er deklinacji II lub III tworzą superlativus przez zamianę zakończenia -er na -errimus, -a -um,np.: pulcher, -a, -um pulcherrimus, -a, -um acer, -is, -e acerrimus, -a, -um Kilka przymiotników na -ilis tworzy superlativus przez zastąp enie tego zakończenia przyrostkiem -illimus, -a, -um, np.: facilis, -e łatwy facillimus. -a, -um difficilis, -e trudny difficillimus, -a, -um similis, -e podobny sirnillimus, -a, -um dissimilis, -e niepodobny dissimillimus, -a, -um humilis, -e niski humillimus, -a, -um gracilis, -e wysmukły gracillimus, -a, -um 29 XIX festino. -arę. -avi. -atum spieszyć się leiilus. -a, -urn ciagliwy, powolny sanus. -a, -urn zdrowy tang. sane. fr. sam/ tranquillus. -a, -um spokojny, cichy (ang. tran- quil. /r. tranquille; honestus. -a. -urn zacny, uczciwy (ang. honest. fr. honnde; citus, -a, -urn prędki, spieszny cito szybko quo . . . eo lii: im ... tym congrego, -arę, -avi, -atum łączyć w stada, gro- madzić ' ung. congregate./i-. congregation; por. kongregacja; amitto. -erę, -misi, -missmn odesłać stracić, postradać merito słusznie, według zasługi proprius. -a. -urn właściwy, własny l ang. pro- per. fr. propre; potius l Oli polis, -e i lepiej, raczej serus, -a, -urn późny sero późno crudelis. -e okrutny spectaculum. -in miejsce dla widzów, trybuna, teatr, widowisko tang. spectacie. fr. spec- tacie; por. spektakl.) damnosus, -a, -urn szkodliwy, zgubny desideo, -erę, -sedi, -sessum gnuśnie siedzieć. próżnować tunc wtedy yoluptas. -atis / przyjemność, rozkosz subrepo. -erę, -repsi, -reptum wpełznąć, wcis- nąć się. wkradać się avarus, -a, -urn skąpy l ang. avaricious, fr. ava- re; redeo, -ire, -ii, -itum iść na powrót, powracać ambitiosus, -a, -um gorliwy w ubieganiu się o coś. chciwy zaszczytów, ambitny (ang. am- bitious, fr. ambitieuK; luxuriosus, -a, -um wybujały, swawolny, roz- rzutny l ang. luxury, luxurious. fr. luxueux, nieni. luxuriós,i immo vero a co więcej inhumanus. -a, -urn nieludzki, srogi (ang. inhu- mane. fr. inhumain.) quia ponieważ casus, -us m padanie, upadek, przypadek, wy- darzenie lang. case: por. kazus^ casu przypadkiem meridianus. -a, -um południowy (ang. mer dian. /r. meridien. niem. Meridian/ incidn. -erę, -cidi wpaść lusus, -us ni gra. igrzyska, zabawa homicidiiiin. -ii n mord. zabójstwo (ang. homi cide. fr. homicide^ ursus, -i /» niedźwiedź meridies, -ei / południe spectator, -oris 111 widz (ang. spectator. fr spectateur) obicio, -erę. -iEci, -iectum rzucić naprzeciw /; tlił t. / interfector, -oris m zabójca S:\'k: (spectatores) iubent interfectores obici interfectiiris widzowie rozkazują, aby za- bójcy byli rzuceni na śmierć tym, którzy mają mordować detineo. -erę, -iii, -tentum wstrzymywać, za trzymywać caedes, -is / zabijanie, rzeź quare dlaczego timidus. -a, -um bojażliwy t ang. timid, fr. timi dc; incurro. -erę, -(cu)curri, -cursum wbiec, wpa na co audacter = audaciter śmiało, odważnie occido, -erę, -cidi, -casum ginąć, umierać eo, ire, ii, itum iść 30 \dverbia — Przysłówki Tworzenie przysłówki tworzy się od przymiotników. Przysłówki w stopniu równym, pochodzące od przymiotników deklinacji liii, tworzy się zamieniając zakoń- czenie gen. sing. maść. -i na -e, np.: gen. sing. maść. altus, -a, -um wysoki alt-i alt-e wysoko pulcher, -a, -um piękny pulchr-i pulchr-e pięknie Przysłówki pochodzące od przymiotników deklinacji III tworzy się zamienia- jąc zakończenie gen. sing. -is na -iter, np.: acer, -is felix ostry szczęśliwy gen. sing. acr-is felic-is acr-iter felic-iter ostro szczęśliwie Od przymiotników deklinacji III zakończonych na -ns tworzy się przysłówki zamieniając zakończenie -ns na -nter, np.: sapiens mądry sapienter mądrze prudens roztropny prudenter roztropnie Jako przysłówki występują także często: — accusativus sing. neutr. (na -urn lub -e), np.: multum (wiele) od multus, -a, -um; facile (łatwo) odfacilis, -e — ablativus sing. neutr. (na -o), np.: raro (rzadko) od rarus, -a, -um Stopniowanie Comparativus przysłówka równa się komparatiwowi przymiotnika w rodzaju nijakim, np.: altius wyżej, pulchrius piękniej, felicius szczęśliwiej Superlativus przysłówka tworzy się od przymiotnika w stopniu najwyż- szym zamieniając końcówkę gen. sing. maść. -/ na -e, np.: altissimus Pulcherrimus ^eillimus gen. sing. maść. altissim-i altissime najwyżej pulcherrim-i pulcherrime najpiękniej facillim-i facillime najłatwiej 31 XX l Stopniowanie nieregularne przysłówków noto, -arę, -avi, -atum oznaczać, badać, spo- strzec nisi jeżeli nie, o ile nie usas, -as m użycie, wyćwiczenie, praktyka (ang. use) impero, -arę, -avi, -atum rozkazywać prudens, -entis wiedzący, roztropny, doświad- czony (ang. prudent./r. prudent^ constans, -antis mocno stojący, silny, stały, stateczny (ang. constant./r. constant^ fldus, -a, -urn wierny canis. -is m, f pies prior, prius (comp.) przedni, wcześniejszy, pierwszy corvus,-i m kruk praestans, -antis celujący, odznaczający się, znakomity maior natu starszy wiekiem ad vicem (: gen.) na sposób species, -ei / postać, pozór (ang. spice, J epiceJ potior, -ius (comp. od potis, -e} znakomitsz małe lepszy, możniejszy senex, senis (comp. senior, -ius) stary junior, -ius (comp. od iutcnis, -e} młodszy deduco. -erę, -duxi, -ductum sprowadzić, c prowadzić quondam niegdyś canus, -a, -urn siwy, biały pretium, -ii n cena, wartość ruga, -ae / zmarszczka senilis, -e sędziwy (ang. senile./f. senile; memor, -óris (z gen.) pomny senecta, -ae /starość Positiws bene dobrze Stopniowanie nieregularne przymiotników Positiws bonus, -a, -urn dobry malus, -a, -urn zły magnus, -a, -urn wielki parvus, -a, -urn mały multi, -ae, -a liczni propinquus, -a, -urn bliski Comparativus melior, melius peior, peius maior, maius minor, minus plures, plura propior, propius Superlativus optimus, -a, -urn pessimus, -a, -urn maximus, -a, -urn minimus, -a, -urn plurimi, -ae, -a proximus, -a, -urn źle magnopere bardzo parum mało multum wiele diu długo prope blisko Comparativus melius peius magis minus plus diutius propius Superlativus optime pessime maxime minime plurimum diutissime proxime Stopniowanie opisowe przymiotników Przymiotniki zakończone na -eus, -ius, -uus stopniuje się przy pomocy przy- słówków magis (bardziej) i maxime (najbardziej), np.: idoneus, -a, -urn magis idoneus, -a, -urn maxime ideoneus, -a, -urn stosowny dubius, -a, -urn magis dubius, -a, -urn maxime dubius, -a, -urn wątpliwy arduus, -a, -urn magis arduus, -a, -urn maxime arduus, -a, -urn stromy Ablativus Comparativus — Ablatiwus porównawczy Porównanie w języku łacińskim wyrazić można dwojako: a. używając quam (Jak, niż), np.: Exempla utiiiora sunt quam praecepta. (Przykłady są bardziej pożyteczne niż wskazówki.) b- używając samego ablatiwu osoby lub rzeczy, z którą coś porównujemy, np.: Exempla utiiiora sunt praeceptis. (Przykłady są bardziej pożyteczne od wskazówek.) Jest to tzw. ablativus Comparativus—ablatiwus porów- nawczy. 32 Lectio Latina II l.o. cz. 2 33 Genetivus partitivus Socrfftes omnium sapientissimus (Sokrates najmądrzejszy ze wszystkich}. Omnium —genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy) oznacza pewną liczbę, ilość lub całość, z której uwydatnia się część. Towarzyszy supei lati. wom, komparatiwom, liczebnikom i zaimkom, np.:fratriim maiornatu (star. szy z braci), septimus regum (siódmy z królów), nemo nostrum (nikt z nas), nihii novi (nic nowego). XXI maiorcs. -um przodkowie colonus, -i m chłop, dzierżawca, osadnik fang. colonist. fr. colon^ streniius, -a, -urn dziarski, silny, przedsiębior- czy quaestus, -us m zysk, korzyść, zarobek, rze- miosło consequor. -scqui, secutus sum bezpośrednio następować, iść w ślad za kimś, czymś (por. konsekwencja,! invidiosus, -a, -urn zawistny, budzący zawiść duplc\. -icis podwójnie złożony floreo, -erę, -fli kwitnąć (olumella. -ae, Coliimdla Lucius luniiis Moderatus Kolumella. l w. n.e.. pisarz rzymski, autor zachowanego w całości traktatu ..De re rustica" (O rolnictwie). pristinus, -a, -urn dawny, poprzedni virilis, -e męski tang. virile../r. viril^ displiceo, -erę, -iii. -itum nie podobać się siciit tak jak: jak na przykład Varro, -onis, Marcus Terentius Varro Warron. I w. p.n.e. wielki uczony i pisarz rzymski. encyklopedysta. Pisma jego były cennym źródłem do poznania najdawniejszych in- stytucji i obyczajów rzymskich. Zachowały się „De re rustica" oraz część pracy „De lingua Latina". avus, -i m dziadek, przodek 34 conqueror, -<|ueri, -questus sum żalić się. uskar- żać się falx, -cis/sierp, kosa aratrum, -i n pług intra f: acc.) wewnątrz, w środku correpo, -6re, -repsi, -reptum wpełznąć, wśli- znąć się circus, -i m cyrk. plac wyścigowy fluxus, -a, -um osłabły, słaby, wątły resoho, -erę, -soiłi, -solu(um uwolnić, zwolnić, osłabić meherciiies na Herkulesa! na Boga! proles, -K j potomek, potomstwo yenalus, -us m polowanie exercito, -arę, -avi, -atlini bezustannie ćwiczyć firmus, -a, -um silny, mocny lang. firm) rusticus. -a. -urn wiejski praevaleo, -erę. -iii być bardzo silnym, potę- żnym, mieć przewagę sustineo, -erę, -fii, -tentum podtrzymywać, wytrzymywać, znieść, stawiać opór duro, -arę, -avi, -atum hartować praepono, -erę, -posili, -positiini kłaść, przed- kładać. wyżej cenić iirhanus, -a, -um miejski quidem (zapewniając) właśnie, z pewnością; (ograniczając) przynajmniej, w każdym ra- zie salutiiris.-ezbawienny, korzystny, pożyteczny (ang. sal u tary, fr. salutaire^ saturitas, -atis/ nasycenie, obfitość, dostatek copia, -ae / zapas, obfitość ijctus, -us m utrzymanie, życie pertineo, -erę, -tinui, -tentum rozciągać się. się- gać refertus, -a, -um napchany, wypełniona ccila, -ae komora, spiżarnia fang. celi; por. cela/ linarius, -a, -um odnoszący się do wina, winny olearius, -a, -um przeznaczony na oliwę penarius, -a, -um spiżarniany cella penaria spiżarnia locuples, -etis zamożny, zasobny abundo, -arę, -avi, -atum obfitować porcus. -i m wieprz haedus. -i m koziołek agnus. -i ;" jagnię gallina, -ae / kura, kwoka lać. lactis n mleko fang. lacteal.yr. lait^ caseus, -i m ser (ang. cheese, niem. Kasę/' mel. mellis n miód suecidia, -ae/połeć słoniny uber. -eris urodzajny, bogaty D priscus, -a, -um dawny gens, gentis/ród. rodzina (fr. gens; por. cing. gentleman / paternus. -a, -um ojcowski rus, ruris n wieś boś, bołis m, j wól. krowa solutus. -a, -um wolny fenus (faenus), -óris n dochód, zysk. lichwa ciassicum, -i n sygnał na trąbce trux, -ucis straszliwy, groźny horreo. -erę, -ui drżeć, lękać się limen, -inis " próg Uwaga: Wyraz boś, bovis (wól. krowa) ma gen. piur. boom, dat. i abl. plur. bobas lub bubus. XXII commercium, -ii n handel, ruch (ang. commer- ce. /;'. commerce^ pons, pontis m most (ang. pontoon.yr. pont^ legio, -onis. / legion, oddział wojska Ijr. legion, niem. Legion: por. legiony celer. -eris, -erę szybki, rączy nierx, mercis / towar, błyskotka transporto, -arę, -avi, -atum przenosić, prze- wodzić cin/f- iransport./r. transporter; por. transport; commercii augendi causa dla rozszerzenia handlu pharus. -i m, j latarnia morska multo plura bardzo wiele 'inum, -i n wino e\porto, -arę, -avi, -itum wynosić, wywozić 'miy. etport, fr. exporter: por, eksporto- Aać. eksporty ijua de causa z tej przyczyny fercator, -oris m kupiec nuvius, -ii m rzeka metallum, -i /; metal dhersus. -a, -urn różny, odległy (ang. diverse, fr. diversy regio, -onis /'okolica, kraina l ang. region, fr. region: por. region, regionalny/ plurnhum. -i n ołów i fr. plomby plumbum album, plumbi albi n cyna cuprum. -i n miedź /mig. copper. /f. cuivre/ serica, -orum « jedwabne tkaniny gemma, -ae y kamień szlachetny pretiosus. -a, -urn kosztowny, wspaniały fang. precious. jr. precieu.x; oriens. -entis m w schód iiumimis. -i m pieniądz, moneta l por. numiz- matyka^ septentrionalis, -e północny siicinuni. -i n bursztyn coemo, -erę, -emi, -emptum skupować fama, -ae / wieść, podanie, opinia 35 XXIII Publius Cornelius Tacitus Tacyt, 55—120 n. e. najwybitniejszy historyk rzymski, mówca. polityk, adwokat. Napisał m. in. „Histo- riae" (Dzieje) i „Annales" (Roczniki), zali- czane do arcydzieł literatury światowej. inscribo, -erę, -scripsi, -scriptum pisać na czymś, zatytułować (ang. inscibe./r. insci-. re; por. inskrypcja^ dialogus. -i rozmowa, dialog pridem dawno castus, -a, -urn czysty, niewinny, nieskazitelny, cnotliwy gremium, -ii n łono. wnętrze sinus, -us m łuk, zanadrze togi, sukni, piersi praecipuus, -a, -urn wyłączny, właściwy, szcze- gólny inservio, -ire, -ivi, -itum był usłużnym, być od- danym aliquis, aliqua, aliquod jakiś propinqua, -ae/ krewniaczka próbo, -arę, -avi, -atum próbować, badać, uznać za dobre fang. prove, fr. prouver; por. aprobować,! subóles, -is/latorośl, potomstwo committo, -erę, -misi, -missum razem sprowa- dzić. oddać (ang. commit, fr. commettre; por. komisja^ coram t: abl.) w obecności inhonestus, -a, -um nieobyczajny, haniebny non modo .. . sed etiam nie tylko ... lecz także remissio, -onis/'wypoczynek, rozrywka tempero, -arę, -avi, -atum kierować, uporząd- kować. opanować severitas, -atis / surowość, powaga arripio, -erę, -ripiii, -reptum chwycić, gorliwie się czymś zająć, przywłaszczyć sobie sive ... sive czy to ... czy to floquentia, -ae/ wymowa (mg. i/r. eloquence niem. Eloquenz; por. elokwencja, elo- kwentny^ inclino. -arę, -avi, -atum nachylać, skłaniać (ang. incline, fr. incliner; por. inklinacja; princeps, -ipis pierwszy tang. prince,/r. prince, niem. Prinz^ sector, -ari, -atus sum postępować za kimś dictio, -onis/ mowa, wykład, rozprawa, spo- sób mówienia l ang. diction./r. diction./w, dykcja; iudicium, -ii n śledztwo sądowe, proces contio, -onis / zgromadzenie ludowe, mowa ludzi assuesco, -erę, -suevi. -suctum przyzwyczaić doctor, -oris m nauczyciel (fr. docteur^ De patris ira toleranda adulescentuliis. -i m młodzieniec Zeno, -onis Zenon, z Kition na Cyprze, o 336—364 p.n.e., wybitny filozof grecki, łożyciel szkoły stoickiej indignor, -ari, -atus sum oburzać się quielus. -a, -um spokojny permaneo, -erę, -mansi, -mansum pozosta wytrwać (ang. permanent, fr. permane por. permanentny; yerber, -eris n uderzanie, chłosta, bat patiens, -entis wytrwały, cierpliwy (ang rient, fr. patient, niem. Patient; por. cjentJ fero, ferre, tuli, latum nieść, znosić ferens, -ntis znoszący, znosząc XXIV Uwaga: Zaimki nieokreślone aliquis, aliqua, aliguid i aliaui, aliqua, aliquod (ktoś, jakiś, coś) złożone z nieodmiennego przedrostka ali- i zaimka pytajnego lub względnego, odmieniają się jak zaimek względny lub pytajny, przedrostek ali- pozostaje nie zmieniony, np. ulicuius, alicui itd. (por. l. II - zaimek quisque). sumniarium, -ii n krótko ujęta treść, streszcze- nie. wyciąg circiter (: acc.) około, blisko Tarquinius Superbus Tarkwiniusz Pyszny, siódmy i ostatni król rzymski, wypędzony w 509 p.n.e. status, -wm stanie, stan, położenie (ang. state, fr. etat; observo, -arę, -avi, -atum baczyć, oglądać, uważać, zachowywać, obserwować (ang. observe,/r. observer^ Liczebniki glówne i porządkowe od 100 do 1000 Cyfry Cyfry Numeralia cardinalia Numeralia ordinalia arabskie rzymskie Liczebniki główne Liczebniki porządkowe 100 C centum cententesimus, -a, -um 200 CC ducenti, -ae, -a ducentesimus, -a, -um 300 ccc trecenti, -ae, -a trecentesimus, -a, -um 400 CD quadringenti, -ae, -a quadringentesimus, -a, -um 500 D quingenti, -ae, -a quingentesimus, -a, -um 600 DC sescenti, -ae, -a sescentesimus, -a, -um 700 DCC septingenti, -ae, -a septingentesimus, -a, -um 800 DCCC octingenti, -ae, -a octingentesimus, -a, -um 900 CM nongenti, -ae, -a nongentesimus, -a, -um 1000 M mille millesimus, -a, -um 2000 MM duo milia bis millesimus, -a, -um XXV horologium, -ii n zegar aliter w inny sposób, inaczej diem obsenare obliczać dzień, liczyć dni exortus, -us m wschód occasus, -us m zachód L mbri, -orum Umbrowie, plemię italskie 'ulgus, -i n, m lud lux, lucis f 'światło, światło dzienne, dzień tenebrae, -arum / ciemność, noc civilis, -e obywatelski, państwowy, publiczny item podobnie, tak samo Aegypti, -orum Egipcjanie Hipparchus,-iHipparch, II w. p.n.e., z Nicei w Bitynii, sławny astronom grecki duodeni, -ae, -a po dwanaście hora, -ae/godzina (ang. hour./r. heure^ seni, -ae,-a po sześć quaterni, -ae,-a po cztery yigilia, -ae / czuwanie, straż, część nocy bini, -ae, -a po dwóch, podwójny modo ... modo już to ... już to leges duodccim tabularum Prawa XII Tablic, pierwszy kodeks rzymski opracowany w l. 451—449 p.n.e. przez komisję, obejmują- cy przepisy prawa cywilnego, karnego, pań- stwowego i sakralnego ortus, -us m wschód, początek adicio, -erę, -ieci, -iectum dorzucić, dodać accensus, -i m woźny, sługa urzędników rzym- skich 36 37 proniintio, -arę, -avi, -atum obwieszczać, ogła- szać. zapowiadać (ang. pronounce.yr. pro- noncer^ curia, -ae J kuria, gmach przeznaczony na obrady senatu Rostra, -orum n Rostra, mównica na Forum Romanum w Rzymie Graccostasis, -is / nazwa budynku przezna- czonego dla posłów obcych państw w Rzy- mie prospicio, -erę, -spexi, -spectum patrzeć w dal, wyglądać, zobaczyć w dali (por. prospekty sereniis. -a, -urn pogodny jasny (ang. serene, fr. serein^ tantum tylko, jedynie solarius, -a, -urn słoneczny (por. solarium^ statuo, -erę, -iii, -utum postawić, ustawić (ang. statute./r. statuer: por. statuty aedes. -is/świątynia Quirinus. -i Kwirynus, jedno z najstarszych bóstw italskich. Rzymianie utożsamiali z Kwirynusem Marsa, imieniem Kwirynusa nazwali również Romulusa, syna Marsa. Papirius, -ii, I-ucius Papirius Cursor Papiriusz Kursor, konsul rzymski z r. 293 p.n.e. Sciplo Nasica, Publius Cornelius Nasica Sciplo Scypion Nasika, konsul rzymski z 162 p.n.e.