LEKSYKON PRZYRODNICZY Karl Peter Buttler Storczyki DZIKO ROSNĄCE GATUNKI I PODGATUNKI EUROPY, PÓŁNOCNEJ AFRYKI I BUSKIEGO WSCHODU Przekład z niemieckiego Jadwiga Kozłowska Oznaczenia w części opisowej • Gatunek lub podgatunek występuje tylko na terenie objętym zakresem książki (endemiczny w Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce). t Gatunek lub podgatunek wymarły na tym terenie. * Gatunek lub podgatunek nie jest rodzimy i występuje na tym terenie tylko okazjonalnie. ? Występowanie na tym terenie wątpliwe i wymaga potwierdzenia. Część rysunków przerysowano według wzoru innych autorów. Zawsze zostało to oznaczone obok skali wymiarów pierwszymi literami nazwisk autorów: E.G. Camus (C), L. Ferlan (F), P. Gólz i H. R. Reinhard (GR), R. Keller (Ke), H. Kumpel (Kii), E. Nelson (Ne), L.A. Nilsson (Ni), H.G. Reichenbach (R), W. Vóth (V), J.J. Wood (W), D.P. Young (Y). Zastosowane w tej książce nowe kombinacje nazw łacińskich zostały w sposób obowiązujący opublikowane w „Med-Checklist Notulae" w czasopiśmie „Wildenowia" (Berlin). © 1986 Mosaik Verlag GmbH, Munchen/5 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing Sp. z o.o., Warszawa 2000 Redaktor serii: Paweł Kozłowski Redaktor tomu Storczyki Magdalena Hildebrand Redaktor techniczny: Mirosława Kostrzyńska Korekta: Ewa Garbowska, Bogusława Kryśpiak Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa Printed in Germany Bertelsmann Media Sp. z o.o. Świat Książki, Warszawa 2000 ISBN 83-7227-419-3 Nr 2412 Spis treści 6 Wstęp 8 Symbole obrazkowe z kluczem do oznaczania rodzajów 12 Obuwik Cypripedium 14 Kruszczyk Epipactis 32 Buławnik Cephalanthera 38 Limodorum 40 Storzan Epipogium Gnieźnik Neottia 42 Listera Listera 44 Kręczynka Spiranthes 48 Tajęża Goodyera Miodokwiat Herminium 50 Gennaria Habenaria 52 Podkolan Platanthera 58 Potrostek Chamorchis 60 Ozorka Coeloglossum Kukuczka Neottianłhe 62 Gołek Leucorchis Gołka Gymnadenia 66 Ciemnogłów Nigritella 70 Kukułka (Storczyk) Dactylorhiza 104 Steveniella Comperia 106 Neotinea Acer as 108 Storczyca Traunsteinera 110 Storczyk Orchis 150 Koślaczek Anacamptis 152 Bar/ia 154 Himanłoglossum 158 Serapias 168 Dwulistnik Ophrys 230 Calypso Żłób i k Corallorrhiza 232 Lipiennik Liparis Wyblin Malaxis 234 Wątlik Hammarbya i uzupełnienie do Nigritiella 236 Klucze do oznaczania 254 Opis storczyków 257 Systematyka i taksonomia storczyków 263 Biologia storczyków 268 Rozmieszczenie storczyków 276 Ochrona storczyków 278 Piśmiennictwo 280 Wykaz gatunków 287 Autorzy fotografii 288 O wydawnictwie i autorach Wstęp Książka ta, jako jedyna z naszej serii, poświęcona jest tylko jednej rodzinie. Szacuje się, źe na świecie występuje ok. 20000 gatunków storczyków. W ten sposób rodzina storczyków należy do największej w królestwie roślin - a także do najbardziej rozwiniętej i niezwykle interesującej grupy. Gtównym terenem jej występowania są tropiki Starego i Nowego Świata, przede wszystkim lasy deszczowe. Europa, ze swymi 215 dziko rosnącymi gatunkami storczyków, jest dla nich tylko terenem marginalnym. Po raz pierwszy zostały one, wraz z 30 dalszymi podgatunka-mi, zebrane w jednej książce i opatrzone tekstem, barwnymi zdjęciami i rysunkami. Zamieszczono w niej także klucz do oznaczania gatunków i podgatunków poszczególnych rodzajów z obszaru całej Europy, z jej nielicznymi północnymi przedstawicielami włącznie. Ponadto objęto również storczyki z terenów Azji Mniejszej czyli azjatyckiej Turcji (Anatolii), i znajdujących się nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego, zwanych Lewantem, a także z Afryki Północnej i z Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorów. Rozszerzony teren geograficzny uwzględniał obszar zaszeregowany według międzynarodowych kryteriów florystycznych niezależnie od granic politycznych. W ten sposób zainteresowani botaniką, wyjeżdżający na południe urlopowicze, dostają do ręki wyczerpujące kompendium wszystkich gatunków storczyków występujących w okolicach Morza Śródziemnego. Ponadto podane przy każdym gatunku informacje, na jakim terenie można go w danym czasie znaleźć, powinny stanowić dużą pomoc. W szczególnie niezbędnych tu dokładnych danych dotyczących rozmieszczenia, wzięto za podstawę osiągnięcia geografii opisowej (chorologii). Pełne udokumentowanie barwnymi zdjęciami gatunków i podgatunków, opisanych nawet dawniej, udało się skompletować dzięki uprzejmości kolegów, którzy chętnie udostępnili swoje fotografie. Każde zdjęcie zostało opatrzone danymi dotyczącymi czasu i miejsca jego powstania. Te na pierwszy rzut oka nieistotne dodatkowe informacje okazują się ważne wówczas, gdy miłośnik storczyków chce być pewien, że znajdzie szukany przez siebie gatunek kwitnący na swym siedlisku. Tylko przy jednym gatunku Goodeyd i jednym podgatunku Ophrys nie zamieszczono barwnej ilustracji, ale zostały one wyczerpująco opisane. Podobnie jak motyle wśród owadów, tak storczyki wśród roślin kwiatowych cieszą się szczególnym zainteresowaniem zarówno naukowców jak i amatorów, którzy nierzadko poświęcają się z naukową wnikliwością wybranej przez siebie dziedzinie. Mimo to wśród europejskich storczyków istnieje jeszcze wiele niewyjaśnionych zagadnień. Autor zwraca na nie uwagę osobno przy opisie rośliny. Badania wielu problemów nie są jeszcze zakończone. W niektórych przypadkach oznaczanie może być trudne i niepewne. Ponadto wiele gatunków storczyków ma skłonności do tworzenia mieszańców łączących cechy obu gatunków wyjściowych. Jeżeli w naszej książce można było jeszcze uwzględnić w pełni podgatunki, to w przypadku mieszańców stało się to już zupełnie niemożliwe. Trzeba by było poświęcić im osobną książkę. W nazewnictwie autor przestrzegał najnowszych ustaleń. Ponieważ obecnie jeszcze nie wszystkie problemy systematyczne zostały rozwiązane, nazwy łacińskie storczyków podlegają zmianom. Cierpi na tym możliwość porównywania piśmiennictwa z różnych lat. Dlatego autor podaje synonimy zarówno przy opisie jak i w spisie gatunków. Dzięki temu znacznie wzrasta wartość tomu jako kompendium i klucza do prowadzącej dalej literatury fachowej. Mimo naukowej dokładności opisów roślin, z konieczności wchodzącej w szczegóły, autor pisze również dla zainteresowanych, choć pod względem botanicznym niewykształconych laików. W tekstach dotyczących gatunków poza skrótami nazw krajów nie stosowano innych skrótów, jak to często zdarza się w fachowej literaturze, i tylko tyle terminów fachowych, ile było nieodzowne przy charakteryzowaniu gatunku. Poszczególne terminy fachowe wyjaśniono w części ogólnej. Książka zawiera następujące części: 1. Uproszczony klucz do oznaczania gatunków w obrębie rodzajów. Klucz do 36 rodzajów tej książki znajduje się jako rozszerzony przegląd symboli na stronach 8-11. Klucze do blisko spokrewnionych gatunków grup i do podgatunków umieszczono na końcu danego tekstu o gatunkach w części dotyczącej oznaczania. Każdy z kluczy częściowych można używać z pozostałymi kluczami częściowymi lub samodzielnie, ścieżka do oznaczania według klucza może w najdłuższym przypadku obejmować następujące stopnie (klucze częściowe): rodzaj - forma - grupa - gatunek, - podgatunek. W mniejszych rodzajach gatunek względnie podgatunek, zostaje oznaczony bezpośrednio. 2. Opis storczyków z wyjaśnieniem terminów fachowych. 3. Systematyka storczyków, podział, związane z tym problemy naukowe, anomalie barwne i mieszańce. 4. Biologia storczyków z charakterystyczną dla tej rodziny symbiozą z grzybami. 5. Rozmieszczenie, elementy florystyczne z mapą. 6. Ochrona storczyków. Zarówno w Niemczech jak i w Polsce wszystkie dzikie storczyki podlegają prawnej ochronie. Książka ta ma za zadanie przyczynić się do tego, żeby krajowe gatunki storczyków pozostały nieprzemijającą częścią naszego świata roślin. G.S. Klucz do oznaczania 36 rodzajów storczyków objętych zakresem książki Barwne pola (rodzaje) odsyłają do części opisowej gatunków 1 Warżka u nasady bez ostrogi......... 1 1* Warżka z ostrogą, ostroga niekiedy krótka w postaci tylko nieznacznego uwypuklenia ..................................18 2 Warżka trzewiczkowato rozdęta, długości powyżej 2 cm Obuwik > (Cypripedium), str. 12 2* Warżka nie rozdęta trzewiczkowato, często krótsza niż 2 cm.....3 3 Roślina bez zielonych liści, wszystkie liście pochwiasto-łuskowate, nie rozpostarte płasko..............................4 3* Roślina co najmniej z 1 zielonym liściem, liście płasko rozpostarte (niekiedy wąskie i trawiaste)........................5 4 Roślina brązowawa; warżka z przodu rozcięta z 2 rozsuniętymi koniuszkami, brązowawa Gnieźnik > (Neottia), str. 40 4* Roślina zielonkawa; warżka w przodu nie podzielona, zaokrąglona, biała z czerwonymi plamami Żlobik > (Corallonhiza), str. 230 5 (3) Warżka podzielona prostopadle do osi podłużnej na dwa niejednakowe odcinki..................................6 5* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale niekiedy z latkami i cypelkami) 9 6 Liście siatkowata unerwione, na krótkim ogonku Tajęża > (Goodyera), str. 48 6* Liście równolegle unerwione, bezogonko-we...................................... 7 7 Działki kielicha i boczne płatki korony tworzą zamknięty, zaostrzony hełm; przysadki kwiatowe skórzaste, w kolorze działek kie- licha, także najwyższe z nich prawie tej samej długości co kwiaty Serapias > str. 158-167, klucz str. 246 Boczne działki kielicha rozpostarte, dlatego kwiaty bez hełmu (ale czasami kwiaty się nie otwierają!); przysadki zielne, zielone, co najmniej górne o wiele krótsze od kwiatów ........................................ ' Kwiaty z zalążnią bez szypułki lub z niewyraźną szypułką, skierowane skośnie ku górze; przedni odcinek wargi (epi-chilum) z podłużnymi listewkami Buławnik > (Cephalanthera), str. 32-37, klucz str. 239 Kwiaty z zalążnią na wyraźnej szypułce, poziomo odstające lub zwisające; epi-chilum gładkie lub z haczykami Kruszczyk > {Epipactis), str. 14-31, klucz str. 237 (5) Warżka z „lusterkiem": nagą, jaskrawo zabarwioną plamą w środku, odcinającą się od owłosionej (lub niekiedy tylko gruczołowatej) części bocznej Dwulistnik > (Ophrys), str. 168-229, klucz str. 246 Warżka naga, bez „lusterka"........................... 10 8 10* 12* 13 13' 14 14' Warżka wyraźnie podzielona, z 2,3 lub 4 łatkami lub cypelkami......................11 Warżka nie podzielona lub najwyżej z zaznaczonymi 3 łatkami (wówczas liście trawiaste) .................................. 13 Łodyga w dolnej połowie z 2 (bardzo rzadko 3 lub 4) prawie naprzeciwległymi liśćmi; zalążnią wyraźnie na szypułce (szypułki dłuższe od przysadek kwiatowych) Listera > [Listera), str. 42 Łodyga z wieloma liśćmi, rozmieszczonymi na łodydze; zalążnią siedząca.......... 12 Warżka ok. 4 mm długości, 3-łatkowa z zaostrzoną, nie rozciętą łatką środkową Miodokwiat > (Herminium) str. 48 Warżka długości powyżej 10 mm, 3-łatkowa z głęboko rozciętą, 2-cypelkową łatką środkową Aceras, str. 106 > (10) Oś kwiatostanowa skręcona, dlatego kwiaty ustawione w 1 lub 3 spiralnie zwiniętych szeregach; wszystkie płatki skierowane do przodu, wskutek czego kwiaty rurkowate Kręczynka > (Spiranthes) str. 44-47 [patrz także Tajęża, alternatywa 6] Oś kwiatostanowa nie skręcona, kwiaty skierowane na wszystkie strony, kwiaty nie rurkowate .................................. 14 Kwiaty siedzące; warżka o zaznaczonych 3 łatkach, w środku z obu stron z tępymi, zębowatymi łatkami bocznymi; liście trawiaste {Chamorchis), str. 58 Kwiaty wyraźnie z zalążnią na szypułce; warga nie podzielona; liście szersze (lancetowate lub jajowate).................. 15 15 Roślina z wieloma liśćmi rozmieszczonymi na łodydze; przysadki kwiatowe długości za-lążni lub dłuższe Epipactis phyllanthes str. 28 15* Roślina z najwyżej 3 liśćmi zgrupowanymi u podstawy łodygi; przysadki kwiatowe najwyżej długości szypułki kwiatowej...... 16 16 Warżka rynienkowata i sierpowato zagięta, ustawiona w różnym stosunku do osi kwiatostanu, skierowana ku górze, na bok lub ku dołowi Lipiennik > (Liparis) str. 232 16* Warżka nie sierpowa-ta, skierowana ku górze (odpowiadająca jej środkowa działka kielicha skierowana ku dołowi)..........17 17 Warżka i boczne płatki korony prawie o połowę krótsze od działek kielicha; 2-5 liści do 3 cm długości Wątlik > (Hammarbya) str. 234 17* Wszystkie płatki okwiatu prawie jednakowej długości; największy z 1-2 (3) liści ponad 3 cm długości Wyblin > (Malaxis) str. 232 (1) Warżka w czasie rozkwitu skierowana ku górze..........19 Warżka skierowana ku dołowi...........20 Roślina bez zielonych liści; kwiatostan luźny, z 1-8 kwiatami na szypułkach Storzan > (Epipogium) str. 40 19" Roślina z trawiastymi zielonymi liśćmi; kwiatostan gęsty, z licznymi siedzącymi kwiatami Ciemnogłów > (Nigritella), str. 66-69 20 (18) Warżka podzielona prostopadle do osi 27 podłużnej na dwa niejednakowo wykształcone odcinki...............................21 20* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale czę- 27' sto z łatkami i cypelkami)...............22 21 Liście i przysadki kwiatowe zielone 28 Bulawnik (Cephalant-hera), patrz alternatywa 8 21* Liście i przysadki kwiatowe brudnofiole-towe Limodorum str. 38 > 22 (20) Warżka trzewicz-kowato wydęta; na łodydze 1 kwiat i 1 liść odziomkowy Calypso str. 230 > 22* Warżka nie trzewicz- kowata; łodyga z wieloma kwiatami i przeważnie również z wieloma liśćmi.......23 29' 23 Warżka nie podzielona, niekiedy w pobliżu nasady z obu stron z niepozornymi zębo-kształtnymi łatkami bocznymi...........24 23* Warżka z wyraźnymi łatkami............27 30 24 Warżka języczkowata, podłużnie wyciągnięta i równowąska lub krótsza i wąskotrójkąt-na.......................................25 24' Warżka szeroka, zaokrąglona...........26 25 Roślina brudnofioletowa, bez płasko rozpostartych liści; kwiaty fioletowe Limo- 30* dorum, patrz alternatywa 21* 25* Roślina zielona z płasko rozpostartymi liśćmi, kwiaty białe, żółtawe lub zielonkawe Podkolan > 31 (Platanthera) str. 52-59, klucz str. 239 26 (24) Przysadki kwiatowe skórzaste, przeważnie zabarwione; warżka z przodu często sercowato wycięta 32 Storczyk (Orchis), patrz alternatywa 34' 26' Przysadki zielne, zielone i niekiedy fioletowo nabiegłe; warżka z przodu nigdy nie wycięta 32* sercowato, zaostrzona lub zaokrąglona Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza), patrz alternatywa 41* (23) Działki kielicha zrośnięte ze sobą, tworzące kapturowaty hełm z zębem na wierzchołku ...................................28 Działki kielicha nie zrośnięte, wolne (ale niekiedy hełmiasto stulone)................ 29 Warżka z 4 nitkowatymi cypelkami, długości co najmniej 3 cm Comperia str. 104 > Warżka z 3 krótkimi i zaokrąglonymi cypelkami Steveniela str. 104 > (27) Środkowa łatka warżki wydłużona i przeważnie skręcona, co najmniej 3 razy dłuższa niż szersza Himantoglossum str. 154-157, klucz str. 245 > Środkowa łatka najwyżej dwukrotnie dłuższa od bocznych, nie skręcona......... 30 Dziatki kielicha o wydłużonych cypelkach, maczugowato rozszerzonych na końcu Storczyca > (Traunsteinera) str. 108 Działki kielicha tępe lub zaostrzone, ale nie rozszerzone na końcach.......... 31 Warżka u podstawy z 2 wyraźnymi, pionowo ustawionymi podłużnymi listwami, kończący mi się wolnym wierzchołkiem Koślaczek > (Anacamptis) str. 150 Warżka bez podłużnych listew........32 Środkowa łatka warżki rozszczepiona, niekiedy między oboma cypelkami 1 ząb... 33 Środkowa łatka warżki nie rozszczepiona 35 33 33* 34 34' 35 35' 36' Trzoneczki obu pytkowin ze wspólną uczep- 37 Działki kielicha i boczne płatki korony sku- ką (rys. str. 152); przysadki kwiatowe wy- pione w postaci hełmu..................38 stające ponad zalążnię; wszystkie działk 37* Boczne działki kielicha odstające, dlatego kielicha zagięte ku przodowi kwiaty bez hełmu.......................41 Barlia str. 152 > 38 3 łatki warżki prawie tej samej dtugośc Każda pytkowina ¦^B^jH i szerokości.............................39 z wtasną uczepką; 38' Łatki boczne niejednakowe..............40 przysadki kwiatowe 39 Roślina o 2 liściach często krótsze od za- odziomkowych; ostro- rf\ lążni, jeżeli dłuższe, ga prawie tak długa JfL to boczne działki kielicha skierowane na bo- jak zalążnia *W\W^ ki lub do tyłu............................34 Habenaria str. 50 > ^\ Kwiaty małe, najwyżej 39* Roślina z więcej niż do 5 mm długości; wa- 3 rozmieszczonymi na rżka bez kropek łodydze liśćmi; ostro- ^^^^^^ Neołinea str. 106 > _^ ga dużo krótsza od Kwiaty wyraźnie wiek- Otr^S zalążni /yL<§h sze, jeśli długości po- \aT(/^ Gołek > ^^Tg niżej 5 mm, wówczas \\\ (Leucorchis) str. 62 warżka biała z brązo- ¦¦i 40 (38) Łatki warżki wąs- woczerwonymi krop- kolancetowate, środkowa większa od bocz- kami nych; roślina z rozetą liści odziomkowych Storczyk > i nielicznymi tuskowa- (Orchis), str. 110-151, tymi liśćmi łodygowy- ^^^^^^ klucz str. 242 mi <?~\^ (32) Warżka podłużnie Kukuczka > ||id języczkowata, z przo- /^T-yJtC (Neottianthe) str. 60 U/m du sierpowato łatko- 40* Łatki okrągtawo- w wata z cofniętą, tatką -trójkątne, środkowa ^^^"^^^ środkową w kształcie mniejsza od bocz- ząbka nych; todyga ulistnio- Ozorka > na, bez rozety liści (Coeloglossum) str. 60 odziomkowych Warżka w zarysie \f/ftr Dactylorhiza iberica str. 74 okrągława lub owal- ¦»!¦ 41 (37) Ostroga nitkowa- na. często głęboko ¦¦IH ta, poniżej 1 mm sze- ^^^^^^ podzielona na łatki i przeważnie z łatką śro- rokości; płatki korony d dkową wystającą ponad łatki boczne.... 36 małe długości do ^->$^L, Roślina z 2 sercowa- 7 mm /k^O^ tymi liśćmi, obejmują- Gołka > cymi łodygę i równo- (Gymnadenia) str. 62-65 i^Bi^™ miernie na niej roz- $-x^ 41* Ostroga stożkowata, szerokości powyżej 1,5 mieszczonymi w^ź mm, bardzo rzadko cieńsza; płatki korony Gennaria str, 50 > Roślina z 3 lub więk- u ^ większe, przeważnie wyraźnie długości ponad 7 mm szą liczbą liści na ło- Kukułka > dydze lub z liśćmi od- (Storczyk) ziomkowymi 37 (Dactylorhiza) str. 70 -103, klucz str. 239 mL Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus l) Wygląd: Roślina o Europie. W umiarkowanej i borealnej Azji, lokal- płożącym się kłączu, nie na Kaukazie i w środkowych Chinach. Łodyga do 60 cm Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ wys., przeważnie z je- górski, umiarkowanie borealny. Kraje: Eu: dnym kwiatem. Liście PdWsch Gr Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, asymilacyjne owalne Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, . LLg . lub jajowate, do 17 Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC. cm dł. Kielich o 2 Zmienność: Gatunek wielopostaciowy, działkach, czerwonobrązowy, dł. 3,5-5 cm, od- szczególnie w Ameryce Pn. Rosną tam rasy cinek skierowany na zewnątrz zrośnięty z 2 bo- różne od euroazjatyckich, przeważnie określa- cznych działek kielicha; boczne płatki korony ne jako odmiany, czerwonobrązowe, 4-6 cm dł., skręcone spiral- Klucz do gatunków Cypripedium: nie. Warżka 3-4 cm dł., „trzewiczkowato" roz- 1 Łodyga oprócz przysadki kwiatowej z 2 liś- dęta. Prętosłup z 2 płodnymi pręcikami i 1 płoń- ćmi asymilacyjnymi; warżka biała, prze- nym (staminodium) spłaszczonym, ok. 1 cm dł., ważnie z purpurowymi plamami, brzeg dookoła przykrywającym tarczowate znamię. otworu wygięty na zewnątrz.... C. guttatum Siedlisko: Lasy, zarośla; do 2000 m n.p.m.; pół- 1* Łodyga z 2-3 liśćmi; warżka żółta lub pur- cień i gleby wapienne. Okres kwitnienia: V—VII. purowa, bez plam, brzeg dookoła otworu Zdjęcia: Ge, Dolna Saksonia, 13.6.83 (I); Br. zagięty do wewnątrz.............2 Yorkshire, 16.6.79 (p); patrz również str. 256. 2 Warżka żółta; płonny pręcik na trzoneczku Rozmieszczenie: W Europie w strefie umiarko- ................. C. calceolus wanej i borealnej, w strefie przyśródziemnomo- 2* Warżka różowa lub purpurowa; płonny prę- rskiej tylko w górach, rzadko w zachodniej cik siedzący.........C. macranthos Cypripedium guttatum swartz subsp. guttatum Dalszy podgatunek C. g. subsp. yatabeanum (makimo) murata, rośnie na Wyspach Japońskich, Sachalinie i Aleutach. a) prętosiup Wygląd: Łodyga do 30 cm wysokości; liście do 12 cm długości; wszystkie części okwiatu nie przekraczają 30 cm długości, przeważnie b) staminodium z purpurowymi plama- 1cm - mi na białym tle, rzadko bez plam. Siedlisko: Lasy iglaste i mieszane, polany. Okres kwitnienia: V—VI. Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. Gatunek o zasięgu okołobiegunowym w strefie borealnej i umiarkowanej w Eurazji, zachodniej Europie i wschodniej części Ameryki Północnej. Element florystyczny: Sarmacki, pn-rosyjski, śr+pn-syberyjski. Kraje: Eur: Pn RN, Wsch RE RC. Cypripedium macranthos SWARTZ Synonimy: C. m. var. ventricosum (swartz) re-ichenb. fil; C. thunbergii blume. Wygląd: Z wyglądu przypomina C. calceolus, różni się przede wszystkim barwą kwiatu i wielkością warżki; warżka 4-7 cm dłu-'im i gości, nieco krótsza („ventricosum") lub dłuższa od 4-6 cm długich działek okwiatu; płonny pręcik siedzący, 1,3-1,5 cm długości, Siedlisko: Lasy liściaste i polany, rzadko lasy iglaste. Okres kwitnienia: VI—VI). Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. W umiarkowanej strefie Eurazji, w północno-wschodnich Chinach, również w strefie przyśródziemnomorskiej. Element florystyczny: Sarmacki, śr-syberyjski. Kraj: Eur: Wsch RC. 19 Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) (l) crantz Wygląd: Roślina o długim, płożącym się kłączu. Łodyga 15—50 (-80) cm wys., z 2-4 pochwiastymi łuskoli-stkami u podstawy i 4-8 liśćmi asymi-lacyjnymi. Dolne liście podługowato-lancetowate, 7-18 cm dł. i 1,5-4 cm szer., górne mniejsze. Kwiatostan luźny, 6-20 cm dł., gęsto krótko owłosiony. 7-20 zwieszających się kwiatów z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki kielicha jajowato-lancetowate, słabo owłosione, zielonkawe, brązowawoczerwono nabiegłe (rzadko bez brązowej czerwieni), środkowy 8-11 mm dł. i 3,5-4 mm szer., boczne nieco dłuższe i szersze; boczne płatki korony 8-10 mm dł., jajowate, białawe z czerwonawą nasadą; warżka 9,5-13 mm dł.; człon nasadowy (hypochilum) płaskomiseczkowaty, białawy, w środku z 2 pomarańczowozottymi podłużnymi listwami, z trójkątnymi łatkami po obu stronach; człon końcowy okrągławy, biały, falisty, u nasady z 2 ząbkowanymi wypukłościami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, zagłębienia w wydmach; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, przez cały rok lub przez jakiś czas dobrze wilgotnych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An. Bólu, 22.7.82 (I); Ge. pn. Wirtembergia, 23.7.77 (p/g); Br, Hampshire, 21.7.84 (p/d). Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w Europie i Azji Mniejszej w strefie umiarkowanej i przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika w strefę borealną (Skandynawia) i śródziemnomorską. Poza tym w umiarkowanej strefie Azji na wschód aż do środkowej Syberii, a dalej na południe do Kaukazu i zach. Iranu oraz do Turkmenistanu. Element (lorystyczny: (Centr + wsch-śródziemnomorski), (orientalny), umiarkowany, przyśródziemnomorski, (skandynawski). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu RM RK, Pd It Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC, Asi: An. Epipactis matrifolia boiss. s hoen Synonimy: L consimilis hooker fil. (non d. don), L abyssinica pax, L somaliensis rolfe. Wygląd: Roślina o krótkim płożącym się kłączu. Łodyga 15-100 (-150) cm wys., z 3-4 pochwiastymi łuskolist-kami u podstawy i 3-9 liśćmi asymilacyjnymi. Dolne liście wąskie lub jajowato-lancetowate, zaostrzone, 8-25 cm dł. i 1,3-6 cm szer. Kwiatostan dość luźny, do 60 cm dł., krótko owłosiony; dolne przysadki dużo dłuższe od kwiatów. 4-25 pochylonych kwiatów, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki okwiatu zielonkawe z brązowoczerwoną strefą brzegową; działki kielicha 10-21 mm dł. od spodu owłosione, środkowa wąskoowalna, boczne jajowato-lancetowate, 7-10 mm szer.; boczne płatki korony jajowate, owłosione na nerwie grzbietowym, 8-18 mm dł. i 4-8 mm szer.; warżka trochę krótsza od działek kielicha; człon nasadowy (hypochilum) 7-12 mm dł., podługowato-łódkowaty, u nasady z 2 zębowatymi łatkami bocznymi, wewnątrz ciemnopurpurowo brodawkowaty i z 2 bla-dobrązowoczerwonymi wypukłościami; człon końcowy (epichilum) 9—11 mm dł. z 2 trójkątnymi łatkami bocznymi u nasady i podługowatym, zaostrzonym płatem środkowym, białawy lub czerwonawy z brązowożółtym pasem poprzecznym i białym wierzchołkiem. Roślina obcopylna. Siedlisko: Obszary źródliskowe, brzegi rzek, wilgotne łąki, podciekające wodą zbocza; 200-2100 m n.p.m.; na glebach wilgotnych, zasadowych; przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: An, Mara, 15.6.73 (I); 28.6.75 (p). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, od pd.-wsch. i pd. Turcji (na zachód do okolic Anamuru) wzdłuż Lewan-tu do Półwyspu Synajskiego, na Cyprze, kilka znalezisk również w pn.-wsch. Turcji. Poza tym na wschód przez Irak, Iran, Afganistan i Pakistan do Nepalu, a także izolowane stanowiska we wsch. Afryce (Somalia). Element florystyczny: Wsch-śródziemnomors-ko-orientalny, (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Asi: Sn U LS Cy An. AA Kruszczyk siny [Epipactis purpurata) i e. sm Synonimy: f. violacea (dur.-duq) boreau, E. ses- silifolia peterm., E. helleborine subsp. varians (crantzjsoó. Wygląd: Roślina o dlu- . i Um gim, rozgałęzionym, /y\ J opuszczającym się kłą- IlU] /->. czu, często z licznymi h\\ ( J 'd0 10' 9?stym' PSdami \\\\ r^h kw'a,owymi' ciemno-\VAj K^~y szarozielonymi, fioleto-^^ wo nabiegłymi. Łodyga 20-70 cm wys., z 2-3 pochwiastymi luskolistkami i 4-10 spiralnie ustawionymi liśćmi. Liście duże, wąskojajowate lub wąskolancetowate, 5-10 cm dł. i (1-) 1,5-3 cm szer. Kwiatostan przeważnie z bladozieloną, fioletowo nabieglą, gęsto krótko owłosioną łodygą i gęstymi, obfitymi kwiatami. Kwiaty słabo pachnące, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Liście okwiatu (białawozie-lone), niekiedy lekko fioletowo nabiegłe, jedwabiście połyskujące; działki kielicha 8-12 mm dł. i 4-5 mm szer., jajowate, od spodu owłosione; boczne płatki korony nieco węższe; warżka 8-10 mm dł., biaława lub lekko różowa, pólkulisty człon nasa- Epipactis condensata dp. young Synonim: E. helleborine condensata (d.p. young) sundermann. Wygląd: Roślina o silnym, opuszczającym się kłączu, często z licznymi gęstymi pędami kwiatowymi. Łodyga 30-75 cm wys., z 2-3 luskolistkami i 4-8 jasnozielonymi liśćmi asymilacyjnymi, niekiedy od spodu nabiegłymi fioletowo, Największe liście podługowato-jajowate, 3,5-9,5 cm dl. i 2,2-4,5 cm szer., pofałdowane; dolne liście okrą-gławe, krótkie. Kwiatostan gęsty, obfity, krótko owłosiony; przysadki okazałe, dłuższe od kwiatów. Kwiaty z krótko owłosionymi zalążniami na szypułkach. Działki kielicha zielone, 10-11 mm dł. i 5-7 mm szer., jajowate, od spodu krótko owłosione; boczne płatki korony zielonkawobiałe, często z różowym połyskiem, 9-10 mm dł. i 5-6 mm szer.; warżka 9-10 mm dl.; człon nasadowy (hypochilum) półkulisty, od wewnątrz czarnofioletowy, na zewnątrz zielonkawobiały; człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny, prawie 4 mm dł. i 6 mm szer., białawy, z 2 różowymi lub czerwonymi, pobrużdżonymi guzami. Roślina obcopylna, być może również zapyla ¦1C dowy (hypochilum) wewnątrz szaroróżowy lub fio-letoworóżowy, człon końcowy (epichilum) ser-cowaty, prawie tak długi jak szeroki, z (2) 3 gładkimi wypukłościami, na wierzchołku podgięty. Roślina obcopylna. Siedlisko: Cieniste mieszane lasy liściaste, a także lasy sosnowe; do ok. 1000 m n.p.m.; na głębokich, świeżych lub dość wilgotnych glebach. Okres kwitnienia: VII—IX. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 20.8.74; patrz także str. 259. Rozmieszczenie: Zgrupowany w umiarkowanej strefie zach. i środk. Europy, przenika także na południe i południowy wschód w strefę przyśró-dziemnomorską; rzadki na terenie atlantyckim; na wschód do Litwy, Polski i do Mołdawii, na południe do pn. Włoch, pn. Jugosławii i pd, Rumunii. • Element llorystyczny: Zach + centr -przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, (pontyjski), pd + śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju? Bu Rm, Pd It, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Wsch RW. się sama po zaschnięciu gruczołu dzióbkowego. Siedlisko: Widne lasy sosnowe w piętrze reglowym, 600-2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, chętnie na terenach nieco skalistych. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej niż f. helleborine. Zdjęcia: An, Denizli, 22.6.75 (i). An, Burdur, 1.7.76 (p). Rozmieszczenie: Gatunek z Azji Mniejszej, dość rzadki w przybrzeżnych górach pn. Anatolii, częstszy w zach. i pd. Anatolii, na wschód aż do Adana, stąd na południe do Libii, dalej na Cypr; również na Samos?. Poza tym na Kaukazie (Gruzja). Element florystyczny; Wsch-śródziemnomorski, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Asi: LS Cy An ?AE. Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) (l) ctrantz Synonim: L latifolia (l) al. Uwaga: Gatunek wielopostaciowy. Ponieważ brak całościowego opracowania jego form, można rozróżnienie 3 podgatunków potraktować jako rozwiązanie tymczasowe. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Liście o falistym brzegu, szerokojajowate lub okrągłe, największe 6—10 cm dł.......2. ...........E.h. subsp. tremolsii 1* Brzeg liścia niefalisty; liście często węższe (jajowate lub lancetowate) i dłuższe (do 17 cm), albo bardzo szerokie prawie okrągławe i wówczas przeważnie krótsze niż 6 cm ... 2 2 Łodyga (normalnie rozwinięta) 40-100 cm wys.; kwiatostan dość luźny; dolne przysadki przeważnie dłuższe od kwiatów....... 1 L h. subsp. helleborine T Łodyga 15-35 cm wysokości; kwiatostan gęsty; dolne przysadki nie wystające ponad kwiaty. 3. L h. subsp. neerlandica 1. E.h.susp.helleborine Synonim: L h. subsp. yiridis soó. —.. Wygląd: Łodyga o 2-4 ;,/f,,p łuskolistkach i 4-12 liś- 5i*f ciach. Największe liś- N , cie jajowate lub lan- gruczor ' ' dzióbkowy cetowate, 7-17cm dłu-3mm znam|ę gości i 3-10 cm szerokości, odstające poziomo, rzadko okrągławe (3 cm) i skośnie wzniesione. Kwiaty szeroko otwarte, zielonkawe, przeważnie z fioietowoczerwonym odcieniem, rzadko bez czerwieni („viridis"). Hypochilum wewnątrz oliwkowe lub purpurowobrązowe. Działki kielicha jajowate, 8-12 (-15) mm długości i 4-8 mm szerokości; boczne płatki korony i warżka 7-11 mm długości; epichilum szeroko trójkątne, u nasady z 2 guzami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Lasy, zarośla, rośnie w (pół)cieniu; do 2000 m n.p.m.; na glebach świeżych, żyznych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VIli. Zdjęcia: He, Solura, 25.7.79 (g/l); Ge, Hesia, 12.8. 62 (g/p). Rozmieszczenie: W Europie rozprzestrzeniony od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w Skandynawii wnika w strefę borealną. Jego występowanie w zachodniej części terenów śród- A O ziemnomorskich należy jeszcze wyjaśnić, ponieważ dane odnoszą się prawdopodobnie częściowo do podgatunku tremolsii (Hs.Lu, Ag, Ma). Poza tym w strefie umiarkowanej na wschód do środkowej Syberii i Daurii, w strefie śródziemnomorskiej od Kaukazu do Pakistanu i Turkiestanu. Zadomowił się w Ameryce Północnej. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; ?Afr. 2. E. h. subsp. tremolsii (pw) E. klein; Synonim: L tremolsii pau. Wygląd: Łodyga 40-60 cm wysokości, purpurowo nabiegła. Liście skośnie wzniesione. Kwiaty jak u podgatunku helleborine. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i bukowe, brzegi lasów, ubogie murawy; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych, bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV—VII, o wiele tygodni wcześniej niż L helleborine. Zdjęcia: Lu, Algarve, 14. 4.79 (d/l). Rozmieszczene: Zach. część obszaru śródziemnomorskiego; od wsch. Pirenejów na południe do pd. Portugalii, pd.-zach. podnóże Alp (Var, Dróme), a także w pn. Afryce. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Hs Lu, Zach Ga, ?Afr: Ag, Ma. 3. L h. subsp. neerlandica (vermrulen) buttler Wygląd: Liście jajowate lub okrągławe, skośnie wzniesione, 4-7 (-8) cm dł., kwiaty przeważnie słabo rozwarte, dzwonkowate. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, szczególnie wydmy szare. Okres kwitnienia: VIII. Zdjęcia: Ho, pn. Holandia, 10.8.79 (str. 20). Rozmieszczenie: Wybrzeże Morza Północnego i Bałtyku, Belgia, Holandia, Jutlandia i Pomorze; prawdopodobnie również przy kanale La Manche i na Wyspach Fryzyjskich, być może w Walii (Glamorgan). • Element florystyczny: Śr-atlantycki, pn-subat-lantycki, pn-środkowo-europejski. Kraje: Eur: Zach ?Ga Be Ho ?Br, Śr Ge Da. Pokrewieństwo: Na wydmach pn. Jutlandii rośnie podobnie wyglądający, ale samopylny takson. Ma uwstecznione klinandrium i nie funkcjonujący gruczoł dzióbkowy. Zdjęcia: Da, 29. 7. 80 (str. 21). 71 E. h. subsp. neerlandica r „neerlandica" (takson samopylny) Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (ehrh) swartz Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 15-50 cm wys., z 2-3 łuskolis-tkami u podstawy i 3--12 liśćmi asymila-cyjnymi ok. 1,5 raza dłuższymi niż inter-nodia, niekiedy po-chwiasto obejmującymi łodygę. Największe liście wąskolan-cetowate lub szero-kojajowate, przeważnie nie przekraczające 4 cm dł., 0,5-2,2 cm szerokie. Kwiatostan luźny, 4-20 cm dł. z 4-27 kwiatami, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty pochylone, pachnące, zalążnie na szypułkach, gęsto owłosionych. Działki kielicha jajowate, 2-3 mm szer.; boczne płatki korony podobnego kształtu i dł.; warżka 5-7 mm dł.; człon nasadowy białawy, wewnątrz lekko różowy, na zewnątrz zielonkawy; człon końcowy zielonkawobiały lub czerwonawobiały, z brodawkowato pomarszczonymi wypukłościami na tylnym odcinku (2 okrągławe guzy i 1 podługowata listwa środkowa). W fazie kwitnienia gruczoł dzióbkowy występuje, ale funkcjonuje rzadko, dlatego roślina jest przeważnie samopylna. Siedlisko: Na glebach świeżych, żyznych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, pd. Bade-nia, 1. 7. 65. Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej w śródziemnomorskiej, przyśródzie-mnomorskiej i w pd. części strefy umiarkowanej, brak na terenach kontynentalnych wsch. Europy. Poza tym na Kaukazie i w pn. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski (orientalny), przyśródziemnomorski, panoński, pd-a-tlantycki pd + (pn) subatlantycki, pd-środkowoeu-ropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs, Zach Ga Be, Centr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: An AE. Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrowbens (bernh.) besser Synonimy: L a. subsp. borbasii (soó) soó, L rubiginosa (crantz) w.d.j. koch, L atroputpurea autorum (non rafin.). Wygląd: Roślina o krótkim kłączu, Łodyga (10-) 25-80 cm wys., z 2-3 łuskolistkami i 5-11 liśćmi, często ustawionymi dwurzędowo, in-ternodium pod kwiatostanem często wyraźnie wydłużone. Liście wąskie lub jajowate, przeważnie ponad 5 cm dł. (krótsze u „borbasii"), 1--4 cm dł., kwiatostan obfity, jednostronny, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty purpurowoczerwone lub brązowoczerwone, pochylone, pachnące wanilią. Działki kielicha jajowate, 2,5-4 mm szer., od spodu owłosione; boczne płatki korony podobnego kształtu i długości; warżka 5-6,6 mm dł. Trzon nasadowy (hypochilum) półkulisty, człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny lub okrągławy, przeważnie szerszy niż dłuższy, 2 boczne okrągłe guzy i podługowata listwa środko- wa brodawkowato pomarszczona. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, chętnie z sosnami, i wydmy piaskowe; ubogie murawy; do 2200 m n.p.m.; na glebach suchych, piaszczystych lub kamienis-| tych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VII I. Zdjęcia: Ge, Górna Ba-j waria, 22.7.65 (I); Br, Cumbria, 20.7.79 (p). Rozmieszczenie: W Europie w strefach od boreal-nej do przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika na wschodnie tereny śródziemnomorskie. Po-: za tym na wschód w umiarkowanych strefach Azji) aż do środkowej Syberii, rzadko na Kaukazie; notowany był także w górach Turkiestanu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, atlantycki, subatlantycki, śr-europejski, sarmacki, śr-syberyj-ski, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm , Pd It, PdZach Hs ?Lu, Zach Ga.Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz PO RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC, Asi: AE. Odmiana: W wyniku) defektu zabarwienia pojawiają się rośliny o kwiatach jasnoczerwonych lub zielonkawych. Epipactis parnfiora (a. & c. nieschalk) e. klein Synonim: E. atrorubens subsp. paniflora A. S C. NIESCHALK. Wygląd: Podobny do E atrowbens, ale smuklej-szy. Łodyga 20-60 cm wysokości. Duże liście 3-6 cm długości i 1-3,5 cm szerokości, Łodyga i liście często fioletowo nabiegłe (u L atrorubens purpurowoczerwono). Kwiatostan 8-25 cm długości, dość luźny, o 10-40 kwiatach. Działki kielicha od spodu szarozielone i niekiedy o blado-fioletowym odcieniu, z wierzchu żółtozielone; hypochilum wewnątrz brązowoczerwone zielono obrzeżone; epichilum białawe lub jasnoczerwone albo jasnofioletowe, guzy i listwa środkowa jasno-fioletowe lub ciemnofioletowe. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy dębowo-sosnowe piętra górskiego; 1200-1500 m n.p.m.; gleby zawierające wapń (umiarkowanie)suche. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: HS, Tarragona, 12. 6.80; Hs, Jaen, 10.6.80 (I). Rozmieszczenie: Góry wschodniej Hiszpanii. Notowania z Francji (dept. Aude, wschodnie Pireneje) wymagają potwierdzenia. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs, Zach ?Ga. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Epipactis, microphylla: 1 Kwiaty małe; działki kielicha 5-6 mm długości,) człon końcowy warżki (epichilum) 2-2,5 mm długości ..............................L paniflora 1* Kwiaty większe; działki kielicha (6-) 6,5-10 mm długości, epichilum 2,5-3,5 mm długości.....2 2 Największy liść (4-) 5-12cm długości. Kwiaty zazwyczaj purpurowoczerwone otwierające się szeroko (działki okwiatu ustawione skośnie) ........................... L atrorubens 2* Największy liść 2-4 (-4,5) cm długości. Kwiaty zielonkawe, niekiedy z bladoczerwonawym odcieniem, półotwarte (działki okwiatu dzwonkowato stulone)........L microphylla (str. 20). oo Kruszczyk Muellera Epipactis moulleri godfery (i dalsze samopylne gatunki o owłosionych pędach kwiatostanowych) Synonim: E. helleborine subsp. muelleri (godfery) soó. Prętosłup typu 2, rzadko typu 1. Siedlisko: Widne lasy i ich obrzeża, ubogie murawy porośnięte krzewami, na miejscach półcienis-tych, rzadko na zacienionych; do 900 m n.p.m.; na glebach dość suchych, zasadowych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Mesja, 23.7. 65 (l/g); Ge, pd. Wirtembergia, 2.8.78 (p/g). Rozmieszczenie: Zach. i środk. Europa oraz pn. część Europy Pd.; od pn. krańca średnich gór (Be, Ho, Ge) do Pirenejów, środk. Wioch, Istrii, a na wschód do Słowacji. • Element florystyczny: Zach+centr przyśródziemnomorski, pd + śr-at-lantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski, panoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Zach Ga Be Ho, Śr He Au Hu Ge Cz. Podobne gatunki: Następujące gatunki o małych zasięgach (patrz także jutlandzki takson „neerlan-dica" str. 18) tworzą z szeroko rozprzestrzenionym L muelleri i L leptochild (str. 28) grupę podobnie wyglądających gatunków, rozmnażających się samopylnie. Do tego celu służy im specjalnie zbudowany prętosłup; występują 2 typy: typ 1: klinandrium występuje, gruczoł dzióbkowy niezdolny do funkcjono-Typ 1_______, wania lub go brak, powierzchnia znamienia skierowana skośnie do podłużnej osi pręto-słupa; typ 2: (prawie) brak klinandrium, nie ma gruczołu dzióbko-wego, powierzchnia znamienia prostopadła do podłużnej osi pręto-słupa. Cechami wspólnymi są: pochylone, półotwarte (dzwonkowate) kwiaty zielonkawego koloru (prawie brak odcienia czerwieni z wyjątkiem wnętrza członu nasadowego); liście często ustawione dwurzędowo (z wyjątkiem L pontica). Różnice - patrz w kluczu na str. 238. L albensis novakovA & rydlo Prętosłup typu 1. Siedlisko: Cieniste łęgi. Okres kwitnienia: VIII—X. Zdjęcia: Cz, Czechy, 23. 8. 79 (d). Rozmieszczenie: Czechy i Morawy, od odkrycia w 1967 r. znaleziony w doliniach rzeki Typ 2 znamię Elby, Egeru, Wełtawy, Aupy, Dediny, Morawy i Dyi. • Element florystyczny: Pd-środkowoeuropejski. Kraj: Eur: Śr Cz. L dunensis (t&t.a Stephenson) godfery Synonim: L helleborine subsp. dunensis (t. & I a. Stephenson) soó. Prętosłup typu 1 lub 2. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, wilgotne zagłębienia, również w lasach sosnowych. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcia: (str. 26): Br. Anglesey, 4.8.79 (l/g); Br. Merseyside, 23.7.84 (p/g). Rozmieszczenie: Brzegi morskie pn. Anglii (Northumberland, Lancashire, Merseyside) i Walii (Gwynedd). Rzekome znaleziska na kontynencie były mylone z innymi gatunkami. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj.: Eur: Zach Br. L youngiana aj. richards & a.f. porter Prętosłup typu 1, Siedlisko: Lasy liściaste. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: (str. 26 g): 26.7.84. Rozmieszczenie: Pn. Anglia; gatunek odkryty w 1976 r.; znany z 2 stanowisk w Northumberland. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj: Eur: Zach Br. L pontica taubenheim Synonim: L helleboriine subsp. pontica (taubenheim) sundermann. Prętosłup typu 2. Siedlisko: Wilgotne lasy bukowe; 200-1200 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia (str. 27 g) An, Rize, 3,8.75. Rozmieszczenie: W pn. Anatoiii od Vilayet Balikesir do wsch. granicy tureckiej. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Asi: An. L greuteri h. bauman & knkele. Prętosłup typu 1. Siedlisko: Lasy bukowo-jodłowe, 1200-1500 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia (str. 27 d): Grj Tricala, 28.7.82. Rozmieszczenie: Pn. Grecja; gatunek odkryty w 1972 r. znany z nielicznych miejsc w górach Pindus i Timfristos. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemnomorski. Kraj.: EUR: PdWsch Gr. DA E. dunensis ¦ **«? ,-¦:"''¦' » ' 26 L. youngiana E. pontica E. greuteri Kruszczyk oslropłatkowy Epipactis lepłochila (godfery) godfery Synomnimy: L helleborine subsp. leptochila (godfery) soó, L cleistogama c. thomas, L mi-diflava u. lOw. Wygląd: Roślina o długim, opuszczającym |(\ l\\\\\\ &L się kłączu. Łodyga IllW RWIIJ l^J 30-70 cm wysokości, o licznych luskolistkach i 3-4 wiotkich, często jasnozielonych liściach, z wierzchu krótko owłosionych. Największe liście jajowato-owalne, 5-10 cm długości i 2,3-3,6 cm szerokości. Kwiatostan luźny, o ok. 30 kwiatach; przysadki wyraźnie duże. Kwiaty szeroko otwarte lub zamknięte, zielone, często (szczególnie warż-ka) z czerwonawym odcieniem, Działki kielicha 10-15 mm długości, niekiedy długo zaostrzone; boczne płatki korony 8-11 mm długości; hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum dłuższe od szerokości, 4-5,5 x 3-5 mm, zaostrzone, wyprostowane; worki pyłkowe na trzoneczku; brak gruczołu dzióbkowego lub niezdolny do funkcjonowania. Roślina samopylna. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste; do 1500 m npml na glebach dość suchych, zawsze bogatych] w wapń. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej od L helleborine. Zdjęcia: Ge, Hesja, 25.7.65. (I); He, Solura, 15. 8. 80 (p/g); Ge, Suhl, populacjd typowa (neglecła), 14.7.81 (p/d). Rozmieszczenie: Z przerwami rozprzestrzeniona] w zach. i środk. Europie; od pn. Anglii i Danii daj Pirenejów, Alp Nadmorskich, nad Adriatyk (Triesl Krk), w kierunku wsch. do Słowacji. Na ogół podi bnie jak L muelleri, ale bardziej na północy. • Element florystyczny: Wsch+zach-przyśn dziemnomorski, śr-atlantycki, subatlantycki, pdj -środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, S Zach Ga Be ?Ho, Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz. Odmiany: Mało zauważalna, odbiegająca od typul rasa znana z Niemiec i Austrii: EJ. subsp. neglecti kumpel. Liście ciemnozielone, hypochilum płasko-l miseczkowate (nie półkuliste), epichilum za] krzywione do tyłu, worki pyłkowe bez trzoneczkaj kwitnie ok. 10 dni wcześniej niż podgatunek lepti chila. Zdjęcie p/d. Epipactis phyllanthes g. e. sm. Synonimy: L helleborine subsp. phyllanthes (G.E.SM) SUNDERMANN, L Cambwnsis C. THOMAS, L pendula c.thomas, L vectensis (i.&i. a. Stephenson) BROOKE & F. ROSĘ. Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 10--60 cm wys„ naga lub skąpo owłosiona. 3-7 liści, lancetowatych lub owalnych, 3,5-7 cm dł. Kwiaty zwisające o za-lążni (prawie) nagiej, na krótkiej szypułce, żółta-wozielone, lub z odcieniem lekko fioletowym, szeroko otwarte lub dzwonkowate albo zamknięte. Działki okwiatu lancetowate, 7-11 mm dł.; warżka 6-8 mm dł., biała, bardzo zmienna w kształcie, podzielona na człon nasadowy i końcowy lub języ-czkowata nie podzielona. Roślina samopylna. Siedlisko: Lasy liściaste, żywopłoty, lasy sosnowe, wydmy nadmorskie; na glebach wilgotnych lub suchych bogatych w wapń. Okres kwitnienia:VII-IX. Zdjęcia: Br, Bedfordshire, 24. 7. 83 (I); Br, Nort-humberland, 26.7. 84 (p). Rozmieszczenie: Atlantyckie wybrzeża Europy: od] Irlandii i pn. Anglii do pn. Hiszpanii. • Element florystyczny: Pd+śr-atlantycki. Kraje: Eur: PdZadj Hs, W Ga Br Hb. Patrz także w L persica str. 30.1 Pokrewieństwo: Przeważnie L confusa d. p. younJ (syn: L helleborine subsp. conlusa [d. p. youngJ sundermann) wydzielana jako osobny gatunekf Cechy odróżniające: 1 Brzeg liścia lekko pofałdowany, z pęczkowali ustawionymi rzęskami (lupa!); czton nasadow od strony wewnętrznej zielony; dziatki okwiati jeszcze jakiś czas po zapłodnieniu pozostaji świeże.........................L phyllanthei V Brzeg liścia prosty, równomiernie porośnięl rzęskami (lupa!); hypochilum od wewnętrzne) strony przeważnie czerwonawe; działki okwia] tu po zapłodnieniu szybko więdną - L confust Rozmieszczenie: Wybrzeża Bałtyku od wscl Jutlandii do Gotlandii i od Óstergótland do Brai denburgii. • Element florystyczny: Pn-subatlai tycki, pn-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: Ge Da; Pn Su. Status tych roślin należy jeszca zbadać. Epipactis persica (soó) nannf. Synonim: L helleborine subsp. persica (soó) sundermann. Wygląd: Roślina o dłu- gim, opuszczającym się kłączu. Łodyga 10--60 cm wysokości, u góry skąpo owłosiona, przy ziemi z 2-3 łuskolistkami, w środku z 2-4 liśćmi 3-8 cm długości i 1,5-4,5 cm szerokości, odstającymi poziomo. Kwiatostan luźny, z dużymi przysadkami. Kwiaty szeroko otwarte, prawie nie pochylone. Działki okwiatu zielone lub czerwonawe. Hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum białawe z zielonym wierzchołkiem i czerwonawą podstawą, na brzegu drobno karbowane, roślina sa-mopylna, gruczoł dzióbkowy występuje ale niezdolny do funkcjonowania. Siedlisko: Cieniste lasy, plantacje leszczyny; do 1700 m n.p.m.; na glebach zasadowych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdję