LEKSYKON PRZYRODNICZY Karl Peter Buttler Storczyki DZIKO ROSNĄCE GATUNKI I PODGATUNKI EUROPY, PÓŁNOCNEJ AFRYKI I BUSKIEGO WSCHODU Przekład z niemieckiego Jadwiga Kozłowska Oznaczenia w części opisowej • Gatunek lub podgatunek występuje tylko na terenie objętym zakresem książki (endemiczny w Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce). t Gatunek lub podgatunek wymarły na tym terenie. * Gatunek lub podgatunek nie jest rodzimy i występuje na tym terenie tylko okazjonalnie. ? Występowanie na tym terenie wątpliwe i wymaga potwierdzenia. Część rysunków przerysowano według wzoru innych autorów. Zawsze zostało to oznaczone obok skali wymiarów pierwszymi literami nazwisk autorów: E.G. Camus (C), L. Ferlan (F), P. Gólz i H. R. Reinhard (GR), R. Keller (Ke), H. Kumpel (Kii), E. Nelson (Ne), L.A. Nilsson (Ni), H.G. Reichenbach (R), W. Vóth (V), J.J. Wood (W), D.P. Young (Y). Zastosowane w tej książce nowe kombinacje nazw łacińskich zostały w sposób obowiązujący opublikowane w „Med-Checklist Notulae" w czasopiśmie „Wildenowia" (Berlin). © 1986 Mosaik Verlag GmbH, Munchen/5 © polskiego wydania Bertelsmann Publishing Sp. z o.o., Warszawa 2000 Redaktor serii: Paweł Kozłowski Redaktor tomu Storczyki Magdalena Hildebrand Redaktor techniczny: Mirosława Kostrzyńska Korekta: Ewa Garbowska, Bogusława Kryśpiak Skład i łamanie: PHOTOTEXT, Warszawa Printed in Germany Bertelsmann Media Sp. z o.o. Świat Książki, Warszawa 2000 ISBN 83-7227-419-3 Nr 2412 Spis treści 6 Wstęp 8 Symbole obrazkowe z kluczem do oznaczania rodzajów 12 Obuwik Cypripedium 14 Kruszczyk Epipactis 32 Buławnik Cephalanthera 38 Limodorum 40 Storzan Epipogium Gnieźnik Neottia 42 Listera Listera 44 Kręczynka Spiranthes 48 Tajęża Goodyera Miodokwiat Herminium 50 Gennaria Habenaria 52 Podkolan Platanthera 58 Potrostek Chamorchis 60 Ozorka Coeloglossum Kukuczka Neottianłhe 62 Gołek Leucorchis Gołka Gymnadenia 66 Ciemnogłów Nigritella 70 Kukułka (Storczyk) Dactylorhiza 104 Steveniella Comperia 106 Neotinea Acer as 108 Storczyca Traunsteinera 110 Storczyk Orchis 150 Koślaczek Anacamptis 152 Bar/ia 154 Himanłoglossum 158 Serapias 168 Dwulistnik Ophrys 230 Calypso Żłób i k Corallorrhiza 232 Lipiennik Liparis Wyblin Malaxis 234 Wątlik Hammarbya i uzupełnienie do Nigritiella 236 Klucze do oznaczania 254 Opis storczyków 257 Systematyka i taksonomia storczyków 263 Biologia storczyków 268 Rozmieszczenie storczyków 276 Ochrona storczyków 278 Piśmiennictwo 280 Wykaz gatunków 287 Autorzy fotografii 288 O wydawnictwie i autorach Wstęp Książka ta, jako jedyna z naszej serii, poświęcona jest tylko jednej rodzinie. Szacuje się, źe na świecie występuje ok. 20000 gatunków storczyków. W ten sposób rodzina storczyków należy do największej w królestwie roślin - a także do najbardziej rozwiniętej i niezwykle interesującej grupy. Gtównym terenem jej występowania są tropiki Starego i Nowego Świata, przede wszystkim lasy deszczowe. Europa, ze swymi 215 dziko rosnącymi gatunkami storczyków, jest dla nich tylko terenem marginalnym. Po raz pierwszy zostały one, wraz z 30 dalszymi podgatunka-mi, zebrane w jednej książce i opatrzone tekstem, barwnymi zdjęciami i rysunkami. Zamieszczono w niej także klucz do oznaczania gatunków i podgatunków poszczególnych rodzajów z obszaru całej Europy, z jej nielicznymi północnymi przedstawicielami włącznie. Ponadto objęto również storczyki z terenów Azji Mniejszej czyli azjatyckiej Turcji (Anatolii), i znajdujących się nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego, zwanych Lewantem, a także z Afryki Północnej i z Wysp Kanaryjskich, Madery i Azorów. Rozszerzony teren geograficzny uwzględniał obszar zaszeregowany według międzynarodowych kryteriów florystycznych niezależnie od granic politycznych. W ten sposób zainteresowani botaniką, wyjeżdżający na południe urlopowicze, dostają do ręki wyczerpujące kompendium wszystkich gatunków storczyków występujących w okolicach Morza Śródziemnego. Ponadto podane przy każdym gatunku informacje, na jakim terenie można go w danym czasie znaleźć, powinny stanowić dużą pomoc. W szczególnie niezbędnych tu dokładnych danych dotyczących rozmieszczenia, wzięto za podstawę osiągnięcia geografii opisowej (chorologii). Pełne udokumentowanie barwnymi zdjęciami gatunków i podgatunków, opisanych nawet dawniej, udało się skompletować dzięki uprzejmości kolegów, którzy chętnie udostępnili swoje fotografie. Każde zdjęcie zostało opatrzone danymi dotyczącymi czasu i miejsca jego powstania. Te na pierwszy rzut oka nieistotne dodatkowe informacje okazują się ważne wówczas, gdy miłośnik storczyków chce być pewien, że znajdzie szukany przez siebie gatunek kwitnący na swym siedlisku. Tylko przy jednym gatunku Goodeyd i jednym podgatunku Ophrys nie zamieszczono barwnej ilustracji, ale zostały one wyczerpująco opisane. Podobnie jak motyle wśród owadów, tak storczyki wśród roślin kwiatowych cieszą się szczególnym zainteresowaniem zarówno naukowców jak i amatorów, którzy nierzadko poświęcają się z naukową wnikliwością wybranej przez siebie dziedzinie. Mimo to wśród europejskich storczyków istnieje jeszcze wiele niewyjaśnionych zagadnień. Autor zwraca na nie uwagę osobno przy opisie rośliny. Badania wielu problemów nie są jeszcze zakończone. W niektórych przypadkach oznaczanie może być trudne i niepewne. Ponadto wiele gatunków storczyków ma skłonności do tworzenia mieszańców łączących cechy obu gatunków wyjściowych. Jeżeli w naszej książce można było jeszcze uwzględnić w pełni podgatunki, to w przypadku mieszańców stało się to już zupełnie niemożliwe. Trzeba by było poświęcić im osobną książkę. W nazewnictwie autor przestrzegał najnowszych ustaleń. Ponieważ obecnie jeszcze nie wszystkie problemy systematyczne zostały rozwiązane, nazwy łacińskie storczyków podlegają zmianom. Cierpi na tym możliwość porównywania piśmiennictwa z różnych lat. Dlatego autor podaje synonimy zarówno przy opisie jak i w spisie gatunków. Dzięki temu znacznie wzrasta wartość tomu jako kompendium i klucza do prowadzącej dalej literatury fachowej. Mimo naukowej dokładności opisów roślin, z konieczności wchodzącej w szczegóły, autor pisze również dla zainteresowanych, choć pod względem botanicznym niewykształconych laików. W tekstach dotyczących gatunków poza skrótami nazw krajów nie stosowano innych skrótów, jak to często zdarza się w fachowej literaturze, i tylko tyle terminów fachowych, ile było nieodzowne przy charakteryzowaniu gatunku. Poszczególne terminy fachowe wyjaśniono w części ogólnej. Książka zawiera następujące części: 1. Uproszczony klucz do oznaczania gatunków w obrębie rodzajów. Klucz do 36 rodzajów tej książki znajduje się jako rozszerzony przegląd symboli na stronach 8-11. Klucze do blisko spokrewnionych gatunków grup i do podgatunków umieszczono na końcu danego tekstu o gatunkach w części dotyczącej oznaczania. Każdy z kluczy częściowych można używać z pozostałymi kluczami częściowymi lub samodzielnie, ścieżka do oznaczania według klucza może w najdłuższym przypadku obejmować następujące stopnie (klucze częściowe): rodzaj - forma - grupa - gatunek, - podgatunek. W mniejszych rodzajach gatunek względnie podgatunek, zostaje oznaczony bezpośrednio. 2. Opis storczyków z wyjaśnieniem terminów fachowych. 3. Systematyka storczyków, podział, związane z tym problemy naukowe, anomalie barwne i mieszańce. 4. Biologia storczyków z charakterystyczną dla tej rodziny symbiozą z grzybami. 5. Rozmieszczenie, elementy florystyczne z mapą. 6. Ochrona storczyków. Zarówno w Niemczech jak i w Polsce wszystkie dzikie storczyki podlegają prawnej ochronie. Książka ta ma za zadanie przyczynić się do tego, żeby krajowe gatunki storczyków pozostały nieprzemijającą częścią naszego świata roślin. G.S. Klucz do oznaczania 36 rodzajów storczyków objętych zakresem książki Barwne pola (rodzaje) odsyłają do części opisowej gatunków 1 Warżka u nasady bez ostrogi......... 1 1* Warżka z ostrogą, ostroga niekiedy krótka w postaci tylko nieznacznego uwypuklenia ..................................18 2 Warżka trzewiczkowato rozdęta, długości powyżej 2 cm Obuwik > (Cypripedium), str. 12 2* Warżka nie rozdęta trzewiczkowato, często krótsza niż 2 cm.....3 3 Roślina bez zielonych liści, wszystkie liście pochwiasto-łuskowate, nie rozpostarte płasko..............................4 3* Roślina co najmniej z 1 zielonym liściem, liście płasko rozpostarte (niekiedy wąskie i trawiaste)........................5 4 Roślina brązowawa; warżka z przodu rozcięta z 2 rozsuniętymi koniuszkami, brązowawa Gnieźnik > (Neottia), str. 40 4* Roślina zielonkawa; warżka w przodu nie podzielona, zaokrąglona, biała z czerwonymi plamami Żlobik > (Corallonhiza), str. 230 5 (3) Warżka podzielona prostopadle do osi podłużnej na dwa niejednakowe odcinki..................................6 5* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale niekiedy z latkami i cypelkami) 9 6 Liście siatkowata unerwione, na krótkim ogonku Tajęża > (Goodyera), str. 48 6* Liście równolegle unerwione, bezogonko-we...................................... 7 7 Działki kielicha i boczne płatki korony tworzą zamknięty, zaostrzony hełm; przysadki kwiatowe skórzaste, w kolorze działek kie- licha, także najwyższe z nich prawie tej samej długości co kwiaty Serapias > str. 158-167, klucz str. 246 Boczne działki kielicha rozpostarte, dlatego kwiaty bez hełmu (ale czasami kwiaty się nie otwierają!); przysadki zielne, zielone, co najmniej górne o wiele krótsze od kwiatów ........................................ ' Kwiaty z zalążnią bez szypułki lub z niewyraźną szypułką, skierowane skośnie ku górze; przedni odcinek wargi (epi-chilum) z podłużnymi listewkami Buławnik > (Cephalanthera), str. 32-37, klucz str. 239 Kwiaty z zalążnią na wyraźnej szypułce, poziomo odstające lub zwisające; epi-chilum gładkie lub z haczykami Kruszczyk > {Epipactis), str. 14-31, klucz str. 237 (5) Warżka z „lusterkiem": nagą, jaskrawo zabarwioną plamą w środku, odcinającą się od owłosionej (lub niekiedy tylko gruczołowatej) części bocznej Dwulistnik > (Ophrys), str. 168-229, klucz str. 246 Warżka naga, bez „lusterka"........................... 10 8 10* 12* 13 13' 14 14' Warżka wyraźnie podzielona, z 2,3 lub 4 łatkami lub cypelkami......................11 Warżka nie podzielona lub najwyżej z zaznaczonymi 3 łatkami (wówczas liście trawiaste) .................................. 13 Łodyga w dolnej połowie z 2 (bardzo rzadko 3 lub 4) prawie naprzeciwległymi liśćmi; zalążnią wyraźnie na szypułce (szypułki dłuższe od przysadek kwiatowych) Listera > [Listera), str. 42 Łodyga z wieloma liśćmi, rozmieszczonymi na łodydze; zalążnią siedząca.......... 12 Warżka ok. 4 mm długości, 3-łatkowa z zaostrzoną, nie rozciętą łatką środkową Miodokwiat > (Herminium) str. 48 Warżka długości powyżej 10 mm, 3-łatkowa z głęboko rozciętą, 2-cypelkową łatką środkową Aceras, str. 106 > (10) Oś kwiatostanowa skręcona, dlatego kwiaty ustawione w 1 lub 3 spiralnie zwiniętych szeregach; wszystkie płatki skierowane do przodu, wskutek czego kwiaty rurkowate Kręczynka > (Spiranthes) str. 44-47 [patrz także Tajęża, alternatywa 6] Oś kwiatostanowa nie skręcona, kwiaty skierowane na wszystkie strony, kwiaty nie rurkowate .................................. 14 Kwiaty siedzące; warżka o zaznaczonych 3 łatkach, w środku z obu stron z tępymi, zębowatymi łatkami bocznymi; liście trawiaste {Chamorchis), str. 58 Kwiaty wyraźnie z zalążnią na szypułce; warga nie podzielona; liście szersze (lancetowate lub jajowate).................. 15 15 Roślina z wieloma liśćmi rozmieszczonymi na łodydze; przysadki kwiatowe długości za-lążni lub dłuższe Epipactis phyllanthes str. 28 15* Roślina z najwyżej 3 liśćmi zgrupowanymi u podstawy łodygi; przysadki kwiatowe najwyżej długości szypułki kwiatowej...... 16 16 Warżka rynienkowata i sierpowato zagięta, ustawiona w różnym stosunku do osi kwiatostanu, skierowana ku górze, na bok lub ku dołowi Lipiennik > (Liparis) str. 232 16* Warżka nie sierpowa-ta, skierowana ku górze (odpowiadająca jej środkowa działka kielicha skierowana ku dołowi)..........17 17 Warżka i boczne płatki korony prawie o połowę krótsze od działek kielicha; 2-5 liści do 3 cm długości Wątlik > (Hammarbya) str. 234 17* Wszystkie płatki okwiatu prawie jednakowej długości; największy z 1-2 (3) liści ponad 3 cm długości Wyblin > (Malaxis) str. 232 (1) Warżka w czasie rozkwitu skierowana ku górze..........19 Warżka skierowana ku dołowi...........20 Roślina bez zielonych liści; kwiatostan luźny, z 1-8 kwiatami na szypułkach Storzan > (Epipogium) str. 40 19" Roślina z trawiastymi zielonymi liśćmi; kwiatostan gęsty, z licznymi siedzącymi kwiatami Ciemnogłów > (Nigritella), str. 66-69 20 (18) Warżka podzielona prostopadle do osi 27 podłużnej na dwa niejednakowo wykształcone odcinki...............................21 20* Warżka nie podzielona poprzecznie (ale czę- 27' sto z łatkami i cypelkami)...............22 21 Liście i przysadki kwiatowe zielone 28 Bulawnik (Cephalant-hera), patrz alternatywa 8 21* Liście i przysadki kwiatowe brudnofiole-towe Limodorum str. 38 > 22 (20) Warżka trzewicz-kowato wydęta; na łodydze 1 kwiat i 1 liść odziomkowy Calypso str. 230 > 22* Warżka nie trzewicz- kowata; łodyga z wieloma kwiatami i przeważnie również z wieloma liśćmi.......23 29' 23 Warżka nie podzielona, niekiedy w pobliżu nasady z obu stron z niepozornymi zębo-kształtnymi łatkami bocznymi...........24 23* Warżka z wyraźnymi łatkami............27 30 24 Warżka języczkowata, podłużnie wyciągnięta i równowąska lub krótsza i wąskotrójkąt-na.......................................25 24' Warżka szeroka, zaokrąglona...........26 25 Roślina brudnofioletowa, bez płasko rozpostartych liści; kwiaty fioletowe Limo- 30* dorum, patrz alternatywa 21* 25* Roślina zielona z płasko rozpostartymi liśćmi, kwiaty białe, żółtawe lub zielonkawe Podkolan > 31 (Platanthera) str. 52-59, klucz str. 239 26 (24) Przysadki kwiatowe skórzaste, przeważnie zabarwione; warżka z przodu często sercowato wycięta 32 Storczyk (Orchis), patrz alternatywa 34' 26' Przysadki zielne, zielone i niekiedy fioletowo nabiegłe; warżka z przodu nigdy nie wycięta 32* sercowato, zaostrzona lub zaokrąglona Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza), patrz alternatywa 41* (23) Działki kielicha zrośnięte ze sobą, tworzące kapturowaty hełm z zębem na wierzchołku ...................................28 Działki kielicha nie zrośnięte, wolne (ale niekiedy hełmiasto stulone)................ 29 Warżka z 4 nitkowatymi cypelkami, długości co najmniej 3 cm Comperia str. 104 > Warżka z 3 krótkimi i zaokrąglonymi cypelkami Steveniela str. 104 > (27) Środkowa łatka warżki wydłużona i przeważnie skręcona, co najmniej 3 razy dłuższa niż szersza Himantoglossum str. 154-157, klucz str. 245 > Środkowa łatka najwyżej dwukrotnie dłuższa od bocznych, nie skręcona......... 30 Dziatki kielicha o wydłużonych cypelkach, maczugowato rozszerzonych na końcu Storczyca > (Traunsteinera) str. 108 Działki kielicha tępe lub zaostrzone, ale nie rozszerzone na końcach.......... 31 Warżka u podstawy z 2 wyraźnymi, pionowo ustawionymi podłużnymi listwami, kończący mi się wolnym wierzchołkiem Koślaczek > (Anacamptis) str. 150 Warżka bez podłużnych listew........32 Środkowa łatka warżki rozszczepiona, niekiedy między oboma cypelkami 1 ząb... 33 Środkowa łatka warżki nie rozszczepiona 35 33 33* 34 34' 35 35' 36' Trzoneczki obu pytkowin ze wspólną uczep- 37 Działki kielicha i boczne płatki korony sku- ką (rys. str. 152); przysadki kwiatowe wy- pione w postaci hełmu..................38 stające ponad zalążnię; wszystkie działk 37* Boczne działki kielicha odstające, dlatego kielicha zagięte ku przodowi kwiaty bez hełmu.......................41 Barlia str. 152 > 38 3 łatki warżki prawie tej samej dtugośc Każda pytkowina ¦^B^jH i szerokości.............................39 z wtasną uczepką; 38' Łatki boczne niejednakowe..............40 przysadki kwiatowe 39 Roślina o 2 liściach często krótsze od za- odziomkowych; ostro- rf\ lążni, jeżeli dłuższe, ga prawie tak długa JfL to boczne działki kielicha skierowane na bo- jak zalążnia *W\W^ ki lub do tyłu............................34 Habenaria str. 50 > ^\ Kwiaty małe, najwyżej 39* Roślina z więcej niż do 5 mm długości; wa- 3 rozmieszczonymi na rżka bez kropek łodydze liśćmi; ostro- ^^^^^^ Neołinea str. 106 > _^ ga dużo krótsza od Kwiaty wyraźnie wiek- Otr^S zalążni /yL<§h sze, jeśli długości po- \aT(/^ Gołek > ^^Tg niżej 5 mm, wówczas \\\ (Leucorchis) str. 62 warżka biała z brązo- ¦¦i 40 (38) Łatki warżki wąs- woczerwonymi krop- kolancetowate, środkowa większa od bocz- kami nych; roślina z rozetą liści odziomkowych Storczyk > i nielicznymi tuskowa- (Orchis), str. 110-151, tymi liśćmi łodygowy- ^^^^^^ klucz str. 242 mi ||id języczkowata, z przo- /^T-yJtC (Neottianthe) str. 60 U/m du sierpowato łatko- 40* Łatki okrągtawo- w wata z cofniętą, tatką -trójkątne, środkowa ^^^"^^^ środkową w kształcie mniejsza od bocz- ząbka nych; todyga ulistnio- Ozorka > na, bez rozety liści (Coeloglossum) str. 60 odziomkowych Warżka w zarysie \f/ftr Dactylorhiza iberica str. 74 okrągława lub owal- ¦»!¦ 41 (37) Ostroga nitkowa- na. często głęboko ¦¦IH ta, poniżej 1 mm sze- ^^^^^^ podzielona na łatki i przeważnie z łatką śro- rokości; płatki korony d dkową wystającą ponad łatki boczne.... 36 małe długości do ^->$^L, Roślina z 2 sercowa- 7 mm /k^O^ tymi liśćmi, obejmują- Gołka > cymi łodygę i równo- (Gymnadenia) str. 62-65 i^Bi^™ miernie na niej roz- $-x^ 41* Ostroga stożkowata, szerokości powyżej 1,5 mieszczonymi w^ź mm, bardzo rzadko cieńsza; płatki korony Gennaria str, 50 > Roślina z 3 lub więk- u ^ większe, przeważnie wyraźnie długości ponad 7 mm szą liczbą liści na ło- Kukułka > dydze lub z liśćmi od- (Storczyk) ziomkowymi 37 (Dactylorhiza) str. 70 -103, klucz str. 239 mL Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus l) Wygląd: Roślina o Europie. W umiarkowanej i borealnej Azji, lokal- płożącym się kłączu, nie na Kaukazie i w środkowych Chinach. Łodyga do 60 cm Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ wys., przeważnie z je- górski, umiarkowanie borealny. Kraje: Eu: dnym kwiatem. Liście PdWsch Gr Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, asymilacyjne owalne Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, . LLg . lub jajowate, do 17 Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC. cm dł. Kielich o 2 Zmienność: Gatunek wielopostaciowy, działkach, czerwonobrązowy, dł. 3,5-5 cm, od- szczególnie w Ameryce Pn. Rosną tam rasy cinek skierowany na zewnątrz zrośnięty z 2 bo- różne od euroazjatyckich, przeważnie określa- cznych działek kielicha; boczne płatki korony ne jako odmiany, czerwonobrązowe, 4-6 cm dł., skręcone spiral- Klucz do gatunków Cypripedium: nie. Warżka 3-4 cm dł., „trzewiczkowato" roz- 1 Łodyga oprócz przysadki kwiatowej z 2 liś- dęta. Prętosłup z 2 płodnymi pręcikami i 1 płoń- ćmi asymilacyjnymi; warżka biała, prze- nym (staminodium) spłaszczonym, ok. 1 cm dł., ważnie z purpurowymi plamami, brzeg dookoła przykrywającym tarczowate znamię. otworu wygięty na zewnątrz.... C. guttatum Siedlisko: Lasy, zarośla; do 2000 m n.p.m.; pół- 1* Łodyga z 2-3 liśćmi; warżka żółta lub pur- cień i gleby wapienne. Okres kwitnienia: V—VII. purowa, bez plam, brzeg dookoła otworu Zdjęcia: Ge, Dolna Saksonia, 13.6.83 (I); Br. zagięty do wewnątrz.............2 Yorkshire, 16.6.79 (p); patrz również str. 256. 2 Warżka żółta; płonny pręcik na trzoneczku Rozmieszczenie: W Europie w strefie umiarko- ................. C. calceolus wanej i borealnej, w strefie przyśródziemnomo- 2* Warżka różowa lub purpurowa; płonny prę- rskiej tylko w górach, rzadko w zachodniej cik siedzący.........C. macranthos Cypripedium guttatum swartz subsp. guttatum Dalszy podgatunek C. g. subsp. yatabeanum (makimo) murata, rośnie na Wyspach Japońskich, Sachalinie i Aleutach. a) prętosiup Wygląd: Łodyga do 30 cm wysokości; liście do 12 cm długości; wszystkie części okwiatu nie przekraczają 30 cm długości, przeważnie b) staminodium z purpurowymi plama- 1cm - mi na białym tle, rzadko bez plam. Siedlisko: Lasy iglaste i mieszane, polany. Okres kwitnienia: V—VI. Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. Gatunek o zasięgu okołobiegunowym w strefie borealnej i umiarkowanej w Eurazji, zachodniej Europie i wschodniej części Ameryki Północnej. Element florystyczny: Sarmacki, pn-rosyjski, śr+pn-syberyjski. Kraje: Eur: Pn RN, Wsch RE RC. Cypripedium macranthos SWARTZ Synonimy: C. m. var. ventricosum (swartz) re-ichenb. fil; C. thunbergii blume. Wygląd: Z wyglądu przypomina C. calceolus, różni się przede wszystkim barwą kwiatu i wielkością warżki; warżka 4-7 cm dłu-'im i gości, nieco krótsza („ventricosum") lub dłuższa od 4-6 cm długich działek okwiatu; płonny pręcik siedzący, 1,3-1,5 cm długości, Siedlisko: Lasy liściaste i polany, rzadko lasy iglaste. Okres kwitnienia: VI—VI). Rozmieszczenie: W Europie tylko na terenach byłego Związku Radzieckiego. W umiarkowanej strefie Eurazji, w północno-wschodnich Chinach, również w strefie przyśródziemnomorskiej. Element florystyczny: Sarmacki, śr-syberyjski. Kraj: Eur: Wsch RC. 19 Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) (l) crantz Wygląd: Roślina o długim, płożącym się kłączu. Łodyga 15—50 (-80) cm wys., z 2-4 pochwiastymi łuskoli-stkami u podstawy i 4-8 liśćmi asymi-lacyjnymi. Dolne liście podługowato-lancetowate, 7-18 cm dł. i 1,5-4 cm szer., górne mniejsze. Kwiatostan luźny, 6-20 cm dł., gęsto krótko owłosiony. 7-20 zwieszających się kwiatów z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki kielicha jajowato-lancetowate, słabo owłosione, zielonkawe, brązowawoczerwono nabiegłe (rzadko bez brązowej czerwieni), środkowy 8-11 mm dł. i 3,5-4 mm szer., boczne nieco dłuższe i szersze; boczne płatki korony 8-10 mm dł., jajowate, białawe z czerwonawą nasadą; warżka 9,5-13 mm dł.; człon nasadowy (hypochilum) płaskomiseczkowaty, białawy, w środku z 2 pomarańczowozottymi podłużnymi listwami, z trójkątnymi łatkami po obu stronach; człon końcowy okrągławy, biały, falisty, u nasady z 2 ząbkowanymi wypukłościami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Torfowiska niskie, wilgotne łąki, zagłębienia w wydmach; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, przez cały rok lub przez jakiś czas dobrze wilgotnych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An. Bólu, 22.7.82 (I); Ge. pn. Wirtembergia, 23.7.77 (p/g); Br, Hampshire, 21.7.84 (p/d). Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w Europie i Azji Mniejszej w strefie umiarkowanej i przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika w strefę borealną (Skandynawia) i śródziemnomorską. Poza tym w umiarkowanej strefie Azji na wschód aż do środkowej Syberii, a dalej na południe do Kaukazu i zach. Iranu oraz do Turkmenistanu. Element (lorystyczny: (Centr + wsch-śródziemnomorski), (orientalny), umiarkowany, przyśródziemnomorski, (skandynawski). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu RM RK, Pd It Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC, Asi: An. Epipactis matrifolia boiss. s hoen Synonimy: L consimilis hooker fil. (non d. don), L abyssinica pax, L somaliensis rolfe. Wygląd: Roślina o krótkim płożącym się kłączu. Łodyga 15-100 (-150) cm wys., z 3-4 pochwiastymi łuskolist-kami u podstawy i 3-9 liśćmi asymilacyjnymi. Dolne liście wąskie lub jajowato-lancetowate, zaostrzone, 8-25 cm dł. i 1,3-6 cm szer. Kwiatostan dość luźny, do 60 cm dł., krótko owłosiony; dolne przysadki dużo dłuższe od kwiatów. 4-25 pochylonych kwiatów, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Działki okwiatu zielonkawe z brązowoczerwoną strefą brzegową; działki kielicha 10-21 mm dł. od spodu owłosione, środkowa wąskoowalna, boczne jajowato-lancetowate, 7-10 mm szer.; boczne płatki korony jajowate, owłosione na nerwie grzbietowym, 8-18 mm dł. i 4-8 mm szer.; warżka trochę krótsza od działek kielicha; człon nasadowy (hypochilum) 7-12 mm dł., podługowato-łódkowaty, u nasady z 2 zębowatymi łatkami bocznymi, wewnątrz ciemnopurpurowo brodawkowaty i z 2 bla-dobrązowoczerwonymi wypukłościami; człon końcowy (epichilum) 9—11 mm dł. z 2 trójkątnymi łatkami bocznymi u nasady i podługowatym, zaostrzonym płatem środkowym, białawy lub czerwonawy z brązowożółtym pasem poprzecznym i białym wierzchołkiem. Roślina obcopylna. Siedlisko: Obszary źródliskowe, brzegi rzek, wilgotne łąki, podciekające wodą zbocza; 200-2100 m n.p.m.; na glebach wilgotnych, zasadowych; przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: An, Mara, 15.6.73 (I); 28.6.75 (p). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, od pd.-wsch. i pd. Turcji (na zachód do okolic Anamuru) wzdłuż Lewan-tu do Półwyspu Synajskiego, na Cyprze, kilka znalezisk również w pn.-wsch. Turcji. Poza tym na wschód przez Irak, Iran, Afganistan i Pakistan do Nepalu, a także izolowane stanowiska we wsch. Afryce (Somalia). Element florystyczny: Wsch-śródziemnomors-ko-orientalny, (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Asi: Sn U LS Cy An. AA Kruszczyk siny [Epipactis purpurata) i e. sm Synonimy: f. violacea (dur.-duq) boreau, E. ses- silifolia peterm., E. helleborine subsp. varians (crantzjsoó. Wygląd: Roślina o dlu- . i Um gim, rozgałęzionym, /y\ J opuszczającym się kłą- IlU] /->. czu, często z licznymi h\\ ( J 'd0 10' 9?stym' PSdami \\\\ r^h kw'a,owymi' ciemno-\VAj K^~y szarozielonymi, fioleto-^^ wo nabiegłymi. Łodyga 20-70 cm wys., z 2-3 pochwiastymi luskolistkami i 4-10 spiralnie ustawionymi liśćmi. Liście duże, wąskojajowate lub wąskolancetowate, 5-10 cm dł. i (1-) 1,5-3 cm szer. Kwiatostan przeważnie z bladozieloną, fioletowo nabieglą, gęsto krótko owłosioną łodygą i gęstymi, obfitymi kwiatami. Kwiaty słabo pachnące, z krótko owłosionymi zalążniami na długich szypułkach. Liście okwiatu (białawozie-lone), niekiedy lekko fioletowo nabiegłe, jedwabiście połyskujące; działki kielicha 8-12 mm dł. i 4-5 mm szer., jajowate, od spodu owłosione; boczne płatki korony nieco węższe; warżka 8-10 mm dł., biaława lub lekko różowa, pólkulisty człon nasa- Epipactis condensata dp. young Synonim: E. helleborine condensata (d.p. young) sundermann. Wygląd: Roślina o silnym, opuszczającym się kłączu, często z licznymi gęstymi pędami kwiatowymi. Łodyga 30-75 cm wys., z 2-3 luskolistkami i 4-8 jasnozielonymi liśćmi asymilacyjnymi, niekiedy od spodu nabiegłymi fioletowo, Największe liście podługowato-jajowate, 3,5-9,5 cm dl. i 2,2-4,5 cm szer., pofałdowane; dolne liście okrą-gławe, krótkie. Kwiatostan gęsty, obfity, krótko owłosiony; przysadki okazałe, dłuższe od kwiatów. Kwiaty z krótko owłosionymi zalążniami na szypułkach. Działki kielicha zielone, 10-11 mm dł. i 5-7 mm szer., jajowate, od spodu krótko owłosione; boczne płatki korony zielonkawobiałe, często z różowym połyskiem, 9-10 mm dł. i 5-6 mm szer.; warżka 9-10 mm dl.; człon nasadowy (hypochilum) półkulisty, od wewnątrz czarnofioletowy, na zewnątrz zielonkawobiały; człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny, prawie 4 mm dł. i 6 mm szer., białawy, z 2 różowymi lub czerwonymi, pobrużdżonymi guzami. Roślina obcopylna, być może również zapyla ¦1C dowy (hypochilum) wewnątrz szaroróżowy lub fio-letoworóżowy, człon końcowy (epichilum) ser-cowaty, prawie tak długi jak szeroki, z (2) 3 gładkimi wypukłościami, na wierzchołku podgięty. Roślina obcopylna. Siedlisko: Cieniste mieszane lasy liściaste, a także lasy sosnowe; do ok. 1000 m n.p.m.; na głębokich, świeżych lub dość wilgotnych glebach. Okres kwitnienia: VII—IX. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 20.8.74; patrz także str. 259. Rozmieszczenie: Zgrupowany w umiarkowanej strefie zach. i środk. Europy, przenika także na południe i południowy wschód w strefę przyśró-dziemnomorską; rzadki na terenie atlantyckim; na wschód do Litwy, Polski i do Mołdawii, na południe do pn. Włoch, pn. Jugosławii i pd, Rumunii. • Element llorystyczny: Zach + centr -przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, (pontyjski), pd + śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju? Bu Rm, Pd It, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Wsch RW. się sama po zaschnięciu gruczołu dzióbkowego. Siedlisko: Widne lasy sosnowe w piętrze reglowym, 600-2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, chętnie na terenach nieco skalistych. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej niż f. helleborine. Zdjęcia: An, Denizli, 22.6.75 (i). An, Burdur, 1.7.76 (p). Rozmieszczenie: Gatunek z Azji Mniejszej, dość rzadki w przybrzeżnych górach pn. Anatolii, częstszy w zach. i pd. Anatolii, na wschód aż do Adana, stąd na południe do Libii, dalej na Cypr; również na Samos?. Poza tym na Kaukazie (Gruzja). Element florystyczny; Wsch-śródziemnomorski, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Asi: LS Cy An ?AE. Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) (l) ctrantz Synonim: L latifolia (l) al. Uwaga: Gatunek wielopostaciowy. Ponieważ brak całościowego opracowania jego form, można rozróżnienie 3 podgatunków potraktować jako rozwiązanie tymczasowe. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Liście o falistym brzegu, szerokojajowate lub okrągłe, największe 6—10 cm dł.......2. ...........E.h. subsp. tremolsii 1* Brzeg liścia niefalisty; liście często węższe (jajowate lub lancetowate) i dłuższe (do 17 cm), albo bardzo szerokie prawie okrągławe i wówczas przeważnie krótsze niż 6 cm ... 2 2 Łodyga (normalnie rozwinięta) 40-100 cm wys.; kwiatostan dość luźny; dolne przysadki przeważnie dłuższe od kwiatów....... 1 L h. subsp. helleborine T Łodyga 15-35 cm wysokości; kwiatostan gęsty; dolne przysadki nie wystające ponad kwiaty. 3. L h. subsp. neerlandica 1. E.h.susp.helleborine Synonim: L h. subsp. yiridis soó. —.. Wygląd: Łodyga o 2-4 ;,/f,,p łuskolistkach i 4-12 liś- 5i*f ciach. Największe liś- N , cie jajowate lub lan- gruczor ' ' dzióbkowy cetowate, 7-17cm dłu-3mm znam|ę gości i 3-10 cm szerokości, odstające poziomo, rzadko okrągławe (3 cm) i skośnie wzniesione. Kwiaty szeroko otwarte, zielonkawe, przeważnie z fioietowoczerwonym odcieniem, rzadko bez czerwieni („viridis"). Hypochilum wewnątrz oliwkowe lub purpurowobrązowe. Działki kielicha jajowate, 8-12 (-15) mm długości i 4-8 mm szerokości; boczne płatki korony i warżka 7-11 mm długości; epichilum szeroko trójkątne, u nasady z 2 guzami. Roślina obcopylna. Siedlisko: Lasy, zarośla, rośnie w (pół)cieniu; do 2000 m n.p.m.; na glebach świeżych, żyznych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VIli. Zdjęcia: He, Solura, 25.7.79 (g/l); Ge, Hesia, 12.8. 62 (g/p). Rozmieszczenie: W Europie rozprzestrzeniony od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w Skandynawii wnika w strefę borealną. Jego występowanie w zachodniej części terenów śród- A O ziemnomorskich należy jeszcze wyjaśnić, ponieważ dane odnoszą się prawdopodobnie częściowo do podgatunku tremolsii (Hs.Lu, Ag, Ma). Poza tym w strefie umiarkowanej na wschód do środkowej Syberii i Daurii, w strefie śródziemnomorskiej od Kaukazu do Pakistanu i Turkiestanu. Zadomowił się w Ameryce Północnej. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; ?Afr. 2. E. h. subsp. tremolsii (pw) E. klein; Synonim: L tremolsii pau. Wygląd: Łodyga 40-60 cm wysokości, purpurowo nabiegła. Liście skośnie wzniesione. Kwiaty jak u podgatunku helleborine. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i bukowe, brzegi lasów, ubogie murawy; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych, bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV—VII, o wiele tygodni wcześniej niż L helleborine. Zdjęcia: Lu, Algarve, 14. 4.79 (d/l). Rozmieszczene: Zach. część obszaru śródziemnomorskiego; od wsch. Pirenejów na południe do pd. Portugalii, pd.-zach. podnóże Alp (Var, Dróme), a także w pn. Afryce. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Hs Lu, Zach Ga, ?Afr: Ag, Ma. 3. L h. subsp. neerlandica (vermrulen) buttler Wygląd: Liście jajowate lub okrągławe, skośnie wzniesione, 4-7 (-8) cm dł., kwiaty przeważnie słabo rozwarte, dzwonkowate. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, szczególnie wydmy szare. Okres kwitnienia: VIII. Zdjęcia: Ho, pn. Holandia, 10.8.79 (str. 20). Rozmieszczenie: Wybrzeże Morza Północnego i Bałtyku, Belgia, Holandia, Jutlandia i Pomorze; prawdopodobnie również przy kanale La Manche i na Wyspach Fryzyjskich, być może w Walii (Glamorgan). • Element florystyczny: Śr-atlantycki, pn-subat-lantycki, pn-środkowo-europejski. Kraje: Eur: Zach ?Ga Be Ho ?Br, Śr Ge Da. Pokrewieństwo: Na wydmach pn. Jutlandii rośnie podobnie wyglądający, ale samopylny takson. Ma uwstecznione klinandrium i nie funkcjonujący gruczoł dzióbkowy. Zdjęcia: Da, 29. 7. 80 (str. 21). 71 E. h. subsp. neerlandica r „neerlandica" (takson samopylny) Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla (ehrh) swartz Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 15-50 cm wys., z 2-3 łuskolis-tkami u podstawy i 3--12 liśćmi asymila-cyjnymi ok. 1,5 raza dłuższymi niż inter-nodia, niekiedy po-chwiasto obejmującymi łodygę. Największe liście wąskolan-cetowate lub szero-kojajowate, przeważnie nie przekraczające 4 cm dł., 0,5-2,2 cm szerokie. Kwiatostan luźny, 4-20 cm dł. z 4-27 kwiatami, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty pochylone, pachnące, zalążnie na szypułkach, gęsto owłosionych. Działki kielicha jajowate, 2-3 mm szer.; boczne płatki korony podobnego kształtu i dł.; warżka 5-7 mm dł.; człon nasadowy białawy, wewnątrz lekko różowy, na zewnątrz zielonkawy; człon końcowy zielonkawobiały lub czerwonawobiały, z brodawkowato pomarszczonymi wypukłościami na tylnym odcinku (2 okrągławe guzy i 1 podługowata listwa środkowa). W fazie kwitnienia gruczoł dzióbkowy występuje, ale funkcjonuje rzadko, dlatego roślina jest przeważnie samopylna. Siedlisko: Na glebach świeżych, żyznych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, pd. Bade-nia, 1. 7. 65. Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej w śródziemnomorskiej, przyśródzie-mnomorskiej i w pd. części strefy umiarkowanej, brak na terenach kontynentalnych wsch. Europy. Poza tym na Kaukazie i w pn. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski (orientalny), przyśródziemnomorski, panoński, pd-a-tlantycki pd + (pn) subatlantycki, pd-środkowoeu-ropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs, Zach Ga Be, Centr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: An AE. Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrowbens (bernh.) besser Synonimy: L a. subsp. borbasii (soó) soó, L rubiginosa (crantz) w.d.j. koch, L atroputpurea autorum (non rafin.). Wygląd: Roślina o krótkim kłączu, Łodyga (10-) 25-80 cm wys., z 2-3 łuskolistkami i 5-11 liśćmi, często ustawionymi dwurzędowo, in-ternodium pod kwiatostanem często wyraźnie wydłużone. Liście wąskie lub jajowate, przeważnie ponad 5 cm dł. (krótsze u „borbasii"), 1--4 cm dł., kwiatostan obfity, jednostronny, gęsto krótko owłosiony. Kwiaty purpurowoczerwone lub brązowoczerwone, pochylone, pachnące wanilią. Działki kielicha jajowate, 2,5-4 mm szer., od spodu owłosione; boczne płatki korony podobnego kształtu i długości; warżka 5-6,6 mm dł. Trzon nasadowy (hypochilum) półkulisty, człon końcowy (epichilum) szerokotrójkątny lub okrągławy, przeważnie szerszy niż dłuższy, 2 boczne okrągłe guzy i podługowata listwa środko- wa brodawkowato pomarszczona. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, chętnie z sosnami, i wydmy piaskowe; ubogie murawy; do 2200 m n.p.m.; na glebach suchych, piaszczystych lub kamienis-| tych i przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: V—VII I. Zdjęcia: Ge, Górna Ba-j waria, 22.7.65 (I); Br, Cumbria, 20.7.79 (p). Rozmieszczenie: W Europie w strefach od boreal-nej do przyśródziemnomorskiej, pojedynczo przenika na wschodnie tereny śródziemnomorskie. Po-: za tym na wschód w umiarkowanych strefach Azji) aż do środkowej Syberii, rzadko na Kaukazie; notowany był także w górach Turkiestanu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, atlantycki, subatlantycki, śr-europejski, sarmacki, śr-syberyj-ski, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm , Pd It, PdZach Hs ?Lu, Zach Ga.Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz PO RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC, Asi: AE. Odmiana: W wyniku) defektu zabarwienia pojawiają się rośliny o kwiatach jasnoczerwonych lub zielonkawych. Epipactis parnfiora (a. & c. nieschalk) e. klein Synonim: E. atrorubens subsp. paniflora A. S C. NIESCHALK. Wygląd: Podobny do E atrowbens, ale smuklej-szy. Łodyga 20-60 cm wysokości. Duże liście 3-6 cm długości i 1-3,5 cm szerokości, Łodyga i liście często fioletowo nabiegłe (u L atrorubens purpurowoczerwono). Kwiatostan 8-25 cm długości, dość luźny, o 10-40 kwiatach. Działki kielicha od spodu szarozielone i niekiedy o blado-fioletowym odcieniu, z wierzchu żółtozielone; hypochilum wewnątrz brązowoczerwone zielono obrzeżone; epichilum białawe lub jasnoczerwone albo jasnofioletowe, guzy i listwa środkowa jasno-fioletowe lub ciemnofioletowe. Roślina obcopylna. Siedlisko: Widne lasy dębowo-sosnowe piętra górskiego; 1200-1500 m n.p.m.; gleby zawierające wapń (umiarkowanie)suche. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: HS, Tarragona, 12. 6.80; Hs, Jaen, 10.6.80 (I). Rozmieszczenie: Góry wschodniej Hiszpanii. Notowania z Francji (dept. Aude, wschodnie Pireneje) wymagają potwierdzenia. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs, Zach ?Ga. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Epipactis, microphylla: 1 Kwiaty małe; działki kielicha 5-6 mm długości,) człon końcowy warżki (epichilum) 2-2,5 mm długości ..............................L paniflora 1* Kwiaty większe; działki kielicha (6-) 6,5-10 mm długości, epichilum 2,5-3,5 mm długości.....2 2 Największy liść (4-) 5-12cm długości. Kwiaty zazwyczaj purpurowoczerwone otwierające się szeroko (działki okwiatu ustawione skośnie) ........................... L atrorubens 2* Największy liść 2-4 (-4,5) cm długości. Kwiaty zielonkawe, niekiedy z bladoczerwonawym odcieniem, półotwarte (działki okwiatu dzwonkowato stulone)........L microphylla (str. 20). oo Kruszczyk Muellera Epipactis moulleri godfery (i dalsze samopylne gatunki o owłosionych pędach kwiatostanowych) Synonim: E. helleborine subsp. muelleri (godfery) soó. Prętosłup typu 2, rzadko typu 1. Siedlisko: Widne lasy i ich obrzeża, ubogie murawy porośnięte krzewami, na miejscach półcienis-tych, rzadko na zacienionych; do 900 m n.p.m.; na glebach dość suchych, zasadowych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Mesja, 23.7. 65 (l/g); Ge, pd. Wirtembergia, 2.8.78 (p/g). Rozmieszczenie: Zach. i środk. Europa oraz pn. część Europy Pd.; od pn. krańca średnich gór (Be, Ho, Ge) do Pirenejów, środk. Wioch, Istrii, a na wschód do Słowacji. • Element florystyczny: Zach+centr przyśródziemnomorski, pd + śr-at-lantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski, panoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Zach Ga Be Ho, Śr He Au Hu Ge Cz. Podobne gatunki: Następujące gatunki o małych zasięgach (patrz także jutlandzki takson „neerlan-dica" str. 18) tworzą z szeroko rozprzestrzenionym L muelleri i L leptochild (str. 28) grupę podobnie wyglądających gatunków, rozmnażających się samopylnie. Do tego celu służy im specjalnie zbudowany prętosłup; występują 2 typy: typ 1: klinandrium występuje, gruczoł dzióbkowy niezdolny do funkcjono-Typ 1_______, wania lub go brak, powierzchnia znamienia skierowana skośnie do podłużnej osi pręto-słupa; typ 2: (prawie) brak klinandrium, nie ma gruczołu dzióbko-wego, powierzchnia znamienia prostopadła do podłużnej osi pręto-słupa. Cechami wspólnymi są: pochylone, półotwarte (dzwonkowate) kwiaty zielonkawego koloru (prawie brak odcienia czerwieni z wyjątkiem wnętrza członu nasadowego); liście często ustawione dwurzędowo (z wyjątkiem L pontica). Różnice - patrz w kluczu na str. 238. L albensis novakovA & rydlo Prętosłup typu 1. Siedlisko: Cieniste łęgi. Okres kwitnienia: VIII—X. Zdjęcia: Cz, Czechy, 23. 8. 79 (d). Rozmieszczenie: Czechy i Morawy, od odkrycia w 1967 r. znaleziony w doliniach rzeki Typ 2 znamię Elby, Egeru, Wełtawy, Aupy, Dediny, Morawy i Dyi. • Element florystyczny: Pd-środkowoeuropejski. Kraj: Eur: Śr Cz. L dunensis (t&t.a Stephenson) godfery Synonim: L helleborine subsp. dunensis (t. & I a. Stephenson) soó. Prętosłup typu 1 lub 2. Siedlisko: Wydmy nadmorskie, wilgotne zagłębienia, również w lasach sosnowych. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcia: (str. 26): Br. Anglesey, 4.8.79 (l/g); Br. Merseyside, 23.7.84 (p/g). Rozmieszczenie: Brzegi morskie pn. Anglii (Northumberland, Lancashire, Merseyside) i Walii (Gwynedd). Rzekome znaleziska na kontynencie były mylone z innymi gatunkami. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj.: Eur: Zach Br. L youngiana aj. richards & a.f. porter Prętosłup typu 1, Siedlisko: Lasy liściaste. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: (str. 26 g): 26.7.84. Rozmieszczenie: Pn. Anglia; gatunek odkryty w 1976 r.; znany z 2 stanowisk w Northumberland. • Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraj: Eur: Zach Br. L pontica taubenheim Synonim: L helleboriine subsp. pontica (taubenheim) sundermann. Prętosłup typu 2. Siedlisko: Wilgotne lasy bukowe; 200-1200 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia (str. 27 g) An, Rize, 3,8.75. Rozmieszczenie: W pn. Anatoiii od Vilayet Balikesir do wsch. granicy tureckiej. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Asi: An. L greuteri h. bauman & knkele. Prętosłup typu 1. Siedlisko: Lasy bukowo-jodłowe, 1200-1500 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia (str. 27 d): Grj Tricala, 28.7.82. Rozmieszczenie: Pn. Grecja; gatunek odkryty w 1972 r. znany z nielicznych miejsc w górach Pindus i Timfristos. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemnomorski. Kraj.: EUR: PdWsch Gr. DA E. dunensis ¦ **«? ,-¦:"''¦' » ' 26 L. youngiana E. pontica E. greuteri Kruszczyk oslropłatkowy Epipactis lepłochila (godfery) godfery Synomnimy: L helleborine subsp. leptochila (godfery) soó, L cleistogama c. thomas, L mi-diflava u. lOw. Wygląd: Roślina o długim, opuszczającym |(\ l\\\\\\ &L się kłączu. Łodyga IllW RWIIJ l^J 30-70 cm wysokości, o licznych luskolistkach i 3-4 wiotkich, często jasnozielonych liściach, z wierzchu krótko owłosionych. Największe liście jajowato-owalne, 5-10 cm długości i 2,3-3,6 cm szerokości. Kwiatostan luźny, o ok. 30 kwiatach; przysadki wyraźnie duże. Kwiaty szeroko otwarte lub zamknięte, zielone, często (szczególnie warż-ka) z czerwonawym odcieniem, Działki kielicha 10-15 mm długości, niekiedy długo zaostrzone; boczne płatki korony 8-11 mm długości; hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum dłuższe od szerokości, 4-5,5 x 3-5 mm, zaostrzone, wyprostowane; worki pyłkowe na trzoneczku; brak gruczołu dzióbkowego lub niezdolny do funkcjonowania. Roślina samopylna. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste; do 1500 m npml na glebach dość suchych, zawsze bogatych] w wapń. Okres kwitnienia: VI—VIII, 2-3 tygodnie wcześniej od L helleborine. Zdjęcia: Ge, Hesja, 25.7.65. (I); He, Solura, 15. 8. 80 (p/g); Ge, Suhl, populacjd typowa (neglecła), 14.7.81 (p/d). Rozmieszczenie: Z przerwami rozprzestrzeniona] w zach. i środk. Europie; od pn. Anglii i Danii daj Pirenejów, Alp Nadmorskich, nad Adriatyk (Triesl Krk), w kierunku wsch. do Słowacji. Na ogół podi bnie jak L muelleri, ale bardziej na północy. • Element florystyczny: Wsch+zach-przyśn dziemnomorski, śr-atlantycki, subatlantycki, pdj -środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, S Zach Ga Be ?Ho, Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz. Odmiany: Mało zauważalna, odbiegająca od typul rasa znana z Niemiec i Austrii: EJ. subsp. neglecti kumpel. Liście ciemnozielone, hypochilum płasko-l miseczkowate (nie półkuliste), epichilum za] krzywione do tyłu, worki pyłkowe bez trzoneczkaj kwitnie ok. 10 dni wcześniej niż podgatunek lepti chila. Zdjęcie p/d. Epipactis phyllanthes g. e. sm. Synonimy: L helleborine subsp. phyllanthes (G.E.SM) SUNDERMANN, L Cambwnsis C. THOMAS, L pendula c.thomas, L vectensis (i.&i. a. Stephenson) BROOKE & F. ROSĘ. Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 10--60 cm wys„ naga lub skąpo owłosiona. 3-7 liści, lancetowatych lub owalnych, 3,5-7 cm dł. Kwiaty zwisające o za-lążni (prawie) nagiej, na krótkiej szypułce, żółta-wozielone, lub z odcieniem lekko fioletowym, szeroko otwarte lub dzwonkowate albo zamknięte. Działki okwiatu lancetowate, 7-11 mm dł.; warżka 6-8 mm dł., biała, bardzo zmienna w kształcie, podzielona na człon nasadowy i końcowy lub języ-czkowata nie podzielona. Roślina samopylna. Siedlisko: Lasy liściaste, żywopłoty, lasy sosnowe, wydmy nadmorskie; na glebach wilgotnych lub suchych bogatych w wapń. Okres kwitnienia:VII-IX. Zdjęcia: Br, Bedfordshire, 24. 7. 83 (I); Br, Nort-humberland, 26.7. 84 (p). Rozmieszczenie: Atlantyckie wybrzeża Europy: od] Irlandii i pn. Anglii do pn. Hiszpanii. • Element florystyczny: Pd+śr-atlantycki. Kraje: Eur: PdZadj Hs, W Ga Br Hb. Patrz także w L persica str. 30.1 Pokrewieństwo: Przeważnie L confusa d. p. younJ (syn: L helleborine subsp. conlusa [d. p. youngJ sundermann) wydzielana jako osobny gatunekf Cechy odróżniające: 1 Brzeg liścia lekko pofałdowany, z pęczkowali ustawionymi rzęskami (lupa!); czton nasadow od strony wewnętrznej zielony; dziatki okwiati jeszcze jakiś czas po zapłodnieniu pozostaji świeże.........................L phyllanthei V Brzeg liścia prosty, równomiernie porośnięl rzęskami (lupa!); hypochilum od wewnętrzne) strony przeważnie czerwonawe; działki okwia] tu po zapłodnieniu szybko więdną - L confust Rozmieszczenie: Wybrzeża Bałtyku od wscl Jutlandii do Gotlandii i od Óstergótland do Brai denburgii. • Element florystyczny: Pn-subatlai tycki, pn-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: Ge Da; Pn Su. Status tych roślin należy jeszca zbadać. Epipactis persica (soó) nannf. Synonim: L helleborine subsp. persica (soó) sundermann. Wygląd: Roślina o dłu- gim, opuszczającym się kłączu. Łodyga 10--60 cm wysokości, u góry skąpo owłosiona, przy ziemi z 2-3 łuskolistkami, w środku z 2-4 liśćmi 3-8 cm długości i 1,5-4,5 cm szerokości, odstającymi poziomo. Kwiatostan luźny, z dużymi przysadkami. Kwiaty szeroko otwarte, prawie nie pochylone. Działki okwiatu zielone lub czerwonawe. Hypochi-lum wewnątrz brązowoczerwone; epichilum białawe z zielonym wierzchołkiem i czerwonawą podstawą, na brzegu drobno karbowane, roślina sa-mopylna, gruczoł dzióbkowy występuje ale niezdolny do funkcjonowania. Siedlisko: Cieniste lasy, plantacje leszczyny; do 1700 m n.p.m.; na glebach zasadowych, głębokich. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Artvin, 10.7. 82 (p); An, Ordu, 26.6. 82 (I). Rozmieszczenie: Turcja, szczególnie w północnej Epipactis cretica kalopissis & robatsch Wygląd: Łodyga 10--40 cm wysokości, z 1-2 okrągławo-po-chwiastymi i 2-4 jajowatymi liśćmi. Liście do 5 cm długie i 3,5 cm szerokie, fioletowo nabiegłe. Działki okwiatu zielonkawe, 8-9 mm dł.; hypochi-lum wewnątrz ciem-nooliwkowobrązowe, Y' p4 epichilum na brzegu A\y i u nasady różowe. Siedlisko: Cieniste lasy mieszane, piętra górskiego 1100-1400 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Cr (Iraklion, 22.6.79). Rozmieszczenie: Kreta. Gatunek został opisany w 1980 r. i jak dotychczas znany jest tylko z niewielu stanowisk w górach Ida i Lasithi. • Element florystyczny: Wsch.-śródziemnomorski. Kraj: Eur: PdWsch: Cr. Anatolii. Poza tym w górach Iranu, Afganistanu i zachodniego Pakistanu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Tu; Asi: An. Pokrewieństwo: Podobne rośliny znane są z Gre cji (Nomi Imathia, Larissa, Pela) i Włoch (Neapol Frosinone, Isernia). Ich przynależność systematyczna powinna jeszcze zostać zbadana. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Epipactis troodi: 1 Przedni człon warżki (epichilum) u nasadw z 2 podługowatymi, żłobkowanymi listwami po-j przecznymi; wierzchołek bocznych płatków korony zagięty do przodu..............E. cretica 1' Epichilum u nasady z 2 okrągławymi prawie gładkimi guzami; wierzchołek bocznych płatków korony zagięty do tyłu..................2 2 Działki kielicha 10-12 mm długości; łodyga i liście (przede wszystkim spód) intensywnie fio-, letowo nabiegłe......................L troodi' 2* Działki kielicha 9-10 mm długości; łodyga i liście ciemnozielone...................L persica Epipactis troodi h. lindb. fil. Synonim: L helleborine subsp. troodi (h. lindb. fil.) sundermann. Wygląd: Z wyglądu po- dobny do L cretica. Działki okwiatu zielone i szczególnie boczne płatki korony często purpurowo nabiegłe. Hypc-chilum wewnątrz zielonka wob razowe; epichilum zielonkawe, na brzegu i u nasady również, podobnie jak hypochilum, nal zewnątrz różowe lub intensywnie purpurowe. Roślina, podobnie jak E. cretica, samopylna. Siedlisko: Lasy sosnowe, lasy liściaste nad stru-j mieniami; 800-2100 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Cy (obszar Troodos, 17. 6.79). Rozmieszczenie: Cypr; oprócz tego gatunek podaH wany z gór Amanus w południowej Turcji. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: Cy ?An. Uwaga: Należy sprawdzić czy L troodi zawsze daje się odróżnić od L persica. - 30 Buławnik wielokwiatowy Cephalanthera damasonium (miller) durce Synonimy: C. alba (crantz) simonka, C grandi-flora s. f. gray, C. pallens (jundz.) l c. richard. Wygląd: Roślina o krótkim wijącym się kłączu. tcm. Łodyga 15-60 cm wysokości, naga, z 2^3 łus-kolistkami u podstawy i 2-5 liśćmi asymilacyj-nymi. Dolne liście krótkie, jajowate; górne większe, 4-7 (-10) cm długości i 1,8-3,5 cm szerokości (wąsko) owalne, skośnie lub poziomo odstające, z podłużną fałdą lub płaskie. Kwiatostan luźny, o 3-20 kwiatach; przysadki kwiatowe zmniejszające się stopniowo ku górze, wielkością nie odcinające się wyraźnie od liści. Kwiaty biała-wokremowe. Działki kielicha jajowato-lanceto-wate, 15-20 mm długości (rzadko dłuższe) i 4-8 mm szerokości, tępe; boczne płatki korony nieco krótsze; warżka 10—14 mm długości, 2-członowa, bez ostrogi; hypochilum 4-6 mm długości, stożkowate, ze wzniesionymi, skośnie trójkątnymi łatkami bocznymi, wewnątrz z żółtą plamą; epichilum trójkątno-sercowate, o falistych,nieco wzniesi nych brzegach, na wierzchołku zagięte ku dołowi, na powierzchni z 3 (5) pomarańczowymi podłużnymi listwami. Siedlisko: Lasy; do 1800 m n.p.m.; przeważni w cieniu lub półcieniu, chętnie na glebach zasadi wych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, Hesja, 25.5.75 (I); Br, Buckingham-shire, 7.6.82 (p) Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, alej prawie nie wnika w kontynentalną wschodnią Eu-j ropę. Poza tym na Kaukazie, a na wschód sięga do północnego Iranu. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, panoński, danubijski (pontyj-ski), pd+śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski (sarmacki). Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Wsch RW RC, Asi: ?Cy An; ?Afr. Cephalanthera kotschyana renz & taubenheim Synonim: Cephalanthera damasonium subsp. kotschyana (renz & taubenheim) sundermann. Wygląd: Roślina podobna do C damasonium ale na ogół bardziej krępa, 30-60 cm wysokości. Liście 6-10 cm długości i 2-5 cm wysokości, często podłużnie pofałdowane. Kwiatostan o 10-20 kwiatach. Kwiaty białe. Działki kielicha owalno-lance-towate, o podstawie zwężającej się na kształt łodygi, 20-30 mm długości i 7-11 mm szerokości; warżka 13-16 mm długości. Zalążnia, podobnie jak u C. damasonium stosunkowo krótka i mocna. Siedlisko: Lasy liściaste i zarośla; w strefie górskiej, 700-1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Ordu, 26.6. 82. Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny azjatyckiej Turcji; punkt ciężkości występowania znajduje się we wschodniej Anatolii. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Cephalanthera damasonium: 1 Zalążnia odstaje ku górze, tworząc z osią kwiatostanową kąt ok. 30°; kwiaty pozostają zamknięte lub lekko się otwierają i skierowane są jako przedłużenie zalążni, co nadaje kwiatostanowi wygląd smukły i luźny; działki kielicha; do 20 mm długości...........C. damasonium 1* Zalążnia odstaje skośnie, tworząc z osią kwiatostanową kąt ok. 45°, kwiaty szeroko otwarte i odgięte na zewnątrz, co sprawia, że kwiatostan wygląda na szeroki i gęsty, działki kielicha dłuższe niż 20 mm.............C. kotschyana. Buławnik czerwony Cephalanthera rubra (l) l. c, m. richard Wygląd: Roślina o kłączu wydłużonym, skierowanym ku dołowi. Łodyga 20-60 cm wys., u góry gru-czołowato owłosiona, z wieloma łuskolist-kami u podstawy i 2-6 liśćmi. Liście lancetowate lub ró-wnowąsko-lancetowa-te, do 14 cm dł. i 3 cm szer. Kwiatostan luźny, do 15-kwiatowy; przysadki zmniejszające się stopniowo ku górze, najniższe przewyższają kwiaty, gru-czołowate. Kwiaty jasno- lub jaskrawoliliowe, otwierające się szeroko. Działki kielicha jajowato-lancetowate, 17-25 mm dł. i 6-8 mm szer., zaostrzone, z zewnątrz puszysto owłosione; boczne płatki korony 15-20 mm dł., nagie; warżka jaśniejsza od działek okwiatu, 17-23 mm dł., dwuczłonowa, bez ostrogi; hypc-j chilum prawie 1/3 dł. warżki, ze wzniesionymi: ku górze płatami bocznymi; epichilum jajowato-lancetowate, z 7-15 brązowawymi listwami podłużnymi. Zalążnia smukła, gruczołowata. Siedlisko: Półcieniste i cieniste lasy; do 2000 mj n.p.m.; na glebach zasadowych, przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, pd. Wirtembergia, 2.7.66 (I), Ge] pd. Badenia, 18.5.72. (p/g); He, Zurych, 23.6. 78 (p/d) Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony w EuroJ pie, pn. Afryce i Azji Mniejszej od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, choć tylko rzadko w atlantyckim i pontyjskim obszarze florystycznym. Poza tym na Kaukazie, a następnie w stronę pd.-wsch. aż do pn. i zach. Iranu. Element łlorystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co PdZach Hs Lu, Zach Ga Be +Ho, Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC; Asi: LS Cy An AE; Afr: Ag Ma. Buławnik mieczolistny Cephalanłhera longifolia (l.) fritsch Synonimy: C. ensifolia (murray) l. c. m. richard, C. xiphophyllum (l fil.) reichenb. fil. Wygląd: Gatunek różni się od C. damasonium (str. 32), którego z daleka przypomina, następującymi cechami: łodyga o 4-12 liściach równowąsko-lan-cetowatych, do 18 cm długości i 4 cm szerokości. Przysadki małe, do 5 mm długości, ze względu na wielkość wyraźnie różniące się od liści, ale niekiedy dolna i przedostatnia przysadka jeszcze liście przypominają. Kwiaty białe, półotwarte. Działki kielicha 14-18 mm długości i 4-8 mm szerokości, zaostrzone; warżka 7-10 mm długości; hypochilum 4-4 mm długości; epichilum z 4-7 pomarańczowymi listwami podłużnymi i pomarańczowym, gruczołowa-tym wierzchołkiem, Zalążnia stosunkowo długa i wąska. Siedlisko: Widne lasy, trawiaste brzegi lasów; do 2000 m n.p.m.; rośnie przeważnie w półcieniu na glebach zasadowych, Okres kwitnienia: IV-VII. Zdjęcia: Su, Óland, 11.6. 78 (I); Ga, Var, 19.4.71 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, zanika w kontynentalnej Europie] Wschodniej. Poza tym na Kaukazie, a także w strefie śródziemnomorskiej przez Iran do zachodnich Himalajów. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski,] przyśródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd] Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br] Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No FeJ Wsch RW RC ; Asi: U LS ?Cy An AE; Afr: Tn AJ Ma. Pokrewieństwo: Podobny do C. caucasica krAnz-lin przez szerokie, jajowato-lancetowate liście] i duże kwiaty; endemiczny w górach i na połu-| dniowym brzegu Morza Kaspijskiego. Q/1 as Cephalanthera epipactoides fisher & c. a. meyr Cephalanłhera kurdica bornm. Synonim: C. cucullata subsp. epipactoides (FISCHER & C. A. MEYER) SUNDERMANN. Wygląd: Blisko spokrewniony z C. kurdica, a różni się następującymi cechami (patrz również klucz): Łodyga do 1 m wysokości, często z kłącza wiele z nich wyrasta obok siebie. Kwiatostan dość gęsty. Kwiaty przeważnie skierowane skośnie wzwyż, przeważnie szeroko się otwierają, większe niż u innego gatunku, Działki kielicha 25-36 mm długości; łatki boczne hypochi-lum wystające ku przodowi; epichiium z (6-) 7-9 brązowożółtymi żeberkami. Siedlisko: Widne lasy i makie, garigi; do 1200 m n.p.m.; przeważnie w półcieniu na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcie: Tu, Canakkale, 28.5.81. Rozmieszczenie: Gatunek wschodnich obszarów śródziemnomorskich; główne występowanie w zachodniej i południowo-zachodniej Anatolii, w kierunku północno-zachodnim do greckiej Tracji, na wschodzie w górach Pontyjskich do Kastamonu, prawdopodobnie nie ma go dalej na wschód. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, wsch-przyśródziemnomorski. Kraj: Asi: An AE. Cephalanthera cucullata boiss & heldr Wygląd: Łodyga 10-30 cm wysokości. Liście do 6 cm długości, trąbkowato zwinięte. Kwiaty białe lub lekkoróżowe, skierowane skośnie ku górze. Boczne płatki korony 12-16 mm długości; boczne łatki hypochilum zaokrąglone; epichiium sercowate, z 3-6 żółtawymi podłużnymi żeberkami. Siedlisko: Widne lasy piętra górskiego; do 1500 m n.p.m.; na glebach świeżych, zasadowych. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcie: Cr, Iraklion, 21. 5. 75. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraj: Eur: PdWsch Cr. Synonimy: C. sucullata subsp. kurdica (bornm.) sundermann, C. floribunda woronow, C. cucullata subsp. floribunda (woronow) sundermann. Wygląd: Roślina o krótkim kłączu. Łodyga 10-70 cm wysokości, z 1-3 łu-skolistkami u podstawy i 2-4 liśćmi. Liście do 5 cm długości, jajowato (owalne), wszystkie trąbkowate lub największy z płaską, odstają-1 cą blaszką. Kwiatostan luźny, przeważnie dużo dłuższy od połowy łodygi; przysadki ku górze zmniejszające się równomier-1 nie. Kwiaty przeważnie jaskraworóżowe, otwierające się całkowicie lub do połowy, skierowane poziomo. Działki kielicha lancetowate, 20-25 mm długości i 5-8 mm szerokości, boczne płatki korony 16-18 mm długości; warżka 14-16 mm długości,: 2-członowa, z ostrogą; hypochilum różowe, wklęsłe, z szerokotrójkątnymi, wzniesionymi łatkami bocznymi; epichiium białawe, z 6 (7) brązowożółtymi podłużnymi żeberkami. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, przede wszystkim dąbrowy; 800-1500 m n.p.m., na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcie: An, ii. Icel, 14.5.83. Rozmieszczenie: Od zachodu południowej Turcji na wschód przez turecki i iracki Kurdystan do zachodniego Iranu, a dalej do północno-wschodniej Turcji, Zasięg łączy się na wschodzie z występowaniem C. epipactoides; oba gatunki są geograficznymi wikariantami. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, I orientalny (wsch-przyśródziemnomorski). Kraje: Asi: LS An. Klucz do gatunków grupy Cephalanthera epipactoides 1 Ostroga 1-2 mm długości; działki kielicha 14-20 mm długości...............C. cucullata V Ostroga 3-4 mm długości; działki kielicha | 20-36 mm długości..........................21 2 Kwiaty białawokremowe lub (zielonkawo)żółta-we; przednia część warżki (epichiium) trójkątnie lancetowata...............C. epipactoides 2" Kwiaty różowe, rzadko białawe; epichiium jajo-1 watę................................C. kurdica Limodorum abortivum (l) swartz Wygląd: Wyglądem przypomina następny gatunek (patrz opis). Łodyga wysokości do 80 cm, z ok. 25 kwiatami. Kwiaty zwykle fioletowe, otwierające się szeroko, działki kielicha jajowato-lancetowate, 16-25 mm długie i 5-11 mm szer., boczne płatki korony wyraźnie krótsze i wąskolancetowate. Warżka dł. 14-22 mm, 2-członowa; hypochilum dł. 4--7 mm i tyleż szer. z wysoko podniesionymi brzegami, co nadaje mu kształt trzoneczka; epichilum dł. 10-15 mm i szer. 7-12 mm, z wklęsło wygiętymi, falistymi brzegami, wzdłuż stożkowato zakrzywione, od wierzchu w środku jaśniej zabarwione lub żółtawe z ciemnymi nerwami podłużnymi; ostroga co najmniej w połowie tak długa jak zalążnia, 15-25 mm, zakrzywiona do dołu. Siedlisko: Widne lasy, zarośla, ubogie murawy; do 2300 m n.p.m.; często na glebach zasa- dowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: It, Trient, 8.6.68 (l/g); An Hatay, 7.5.72 (l/d); AE, Rodos, 14. 4.73 (p). Rozmieszczenie: Obszary śródziemnomorskie, na północ do środkowej Europy, na wschód do południowego Iranu (z wyjątkiem Kaukazu). Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, danubijski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be, Śr He Au Hu Ge Cz; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Zmienność: Z Turcji i Cypru znana jest odmiana o jaskrawoczerwonych kwiatach (zdjęcie l/d). Silniej od normalnego typu odbiega L a. subsp. gracile b. & e. wilung: Roślina drobna, wysokości 10-30 cm; kwiatostan 3-6 (-9) kwiatowy; kwiaty białe lub bardzo blado fioletowe; dotychczas tylko na Peloponezie na równinie Mega-lopolis, w wilgotnych buczynach na miejscach cienistych, 380-450 m n.p.m.; kwitnie w maju, wyraźnie wcześniej niż typ normalny. Limodorum trabutianum batt. Synonim: L. abortivum subsp. trabutianum (BATT.) ROUY. Wygląd: Roślina o krótkim kłączu z mięsistymi korzeniami. Łodyga wysokości do 55 cm, bez liści asy-milacyjnych, z licznymi pochwiastymi łu-skolistkami, zabarwiona podobnie jak one na fioletowo, prawie bez chlorofilu. Kwiatostan dość luźny, zawierający do 20 kwiatów; kwiaty na krótkich szypułkach, przyciśnięte do łodygi, fioletowe prawie się nie otwierające, płatki korony skierowane do przodu, węższe niż u poprzedniego gatunku. Różnią się od niego szczególnie budową warżki: warżka nie 2-członowa lecz wąskolopatkowata, długości do 18 mm i szerokości do 5 mm, o wierzchołku zakrzywionym na zewnątrz, ostroga krótka, długości do 4 mm. Prętosłup z zębowatym wyrostkiem na stronie brzusznej (brak u poprzedniego gatunku). Siedlisko: Widne lasy dębowe i sosnowe i zarośla; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych; rośnie często z L. abortivum. Okres kwitnienia: IV—VI, prawie jednocześnie z poprzednim gatunkiem, Zdjęcia: Hs, Malaga, 10.5.80. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Europa i zachód Afryki Północnej, na północ do dept. Cha-rente-Maritime i Deux-Sevres na francuskim wybrzeżu Atlantyku, na wschód sięga do włoskiej wyspy Pantelleria w pobliżu wybrzeża tunezyjskiego. • Element florystyczny: Zach+centr-śródziem-nomorski, zach-przyśródziemnomorski, pd-atlantycki. Kraje: Eur: Pd Si PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Afn Ag, Ma. Klucz rodzaju Limodorum: 1 Ostroga długości 15-25 mm; warżka w pobliżu nasady przewężona, przednia część (epichilum) jajowata, szerokości 7-12 mm........... ........................... L. abortivum V Ostroga szerokości 1-4 mm; warżka nie przewężona, łopatkowata, szerokości 3-5 mm .... ......................... L trabutianum Storzan bezlistny Epipogium dphyllum swartz Wygląd: Roślina o kłączu koralokształ-tnym, rozgałęzionym, pokrytym łuskolistka-mi, bez korzeni, z cienkimi rozłogami, bez liści asymilacyj-nych i chlorofilu, naga, Łodyga wys. 5-30 cm, 1-8-kwiato-wa, u podstawy z brązowymi łuskolistkami. Kwiaty na krótkich szypułkach, zwisające, nie skręcone, dlatego z warżką skierowaną do góry. Działki kielicha i boczne płatki korony prawie tej samej dł., bladożółte lub czerwonawe, dł. 8-15 mm. Hypochilum z 2 szerokotrójkątnymi łatkami bocznymi, epichilum sercowate, wklęsłe, na wierzchniej stronie z 4-6 rzędami papilli, często czerwono poplamione lub nabiegłe; ostroga gruba, dł. 3-5 mm, często zgięta. Siedlisko: Cieniste lasy szczególnie piętra górskiego; do 1700 m n.p.m.; na żyznych, zasadowych glebach. Okres kwitnienia: VII-VIII; kwitnie często pod ziemią, i dlatego nie widać go na miejscu występowania. Zdjęcia: Ge, pd. Badenia, 21.8j 65 (I); An, Kastamonu, 23. 7. 83 (p). Rozmieszczenie: Na dużych częściach Europ i Azji Mniejszej, brak na obszarach śródziem nomorskich i kontynentalnych. Na wschó przez Azję o umiarkowanym klimacie do Japonii, Korei, na Kamczatkę, dalej na południe n Kaukazie i w Himalajach. Element florystyczny: Śródziemnomorsk śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuopej-ski, karpacki, sarmacki, śr-syberyjski, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, Zach Ga Be Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RC, Asi: An. Pokrewieństwa: Do rodzaju oprócz omówionego gatunku należy jeszcze jeden gatunek L wseum (d. don) lindley; rośnie on w tropikach i subtropikach Starego Świata. Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (i.) t c. m. richard Wygląd: Roślina o krótkim, czołgającym się kłączu, gęsto pokrytym nierozgałę-zionymi, mięsistymi korzeniami przez co przypomina gniazdo ptaków, bez liści asy-milacyjnych, (żółta-wo)brązowa, jedynie ze śladami chlorofilu (w kwiatostanie), co nie wystarcza jej do samoźywności, Łodyga wys. 20-45 cm, z pochwiastymi łuskolistkami. Kwiatostan obfity, u podstawy często luźny, nagi lub drobno gruczołowaty. Kwiaty (żółtawo) brązowe, na krótkich szypułkach, przekręcone, pachnące. Działki kielicha i boczne płatki korony jednakowo wykształcone, dł. 4-6 mm, odwrotnie jajowate, nachylone do siebie; warżka dł. do 12 mm, u nasady dzban- kowato wgłębiona, na wierzchołku głęboko rozdwojona z odstającymi na zewnątrz, a ku przodowi rozszerzonymi cypelkami. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste (z bukiem), mieszane lasy sosnowe; do 2000 m n.p.m., na glebach żyznych, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII; niekiedy kwitnie pod ziemią i wówczas wytwarza nasiona po samozapyleniu. Zdjęcia: Ge, Allgau, 2. 6. 81 (l/g); Ge, pd. Badenia, 1.6. 66 (l/d); Ge, pd. Wirtembergia, 13.6.70 (p). Rozmieszczenie: W Europie, pn. Afryce i Azji Mniejszej szeroko rozprzestrzeniony od strefy umiarkowanej do śródziemnomorskiej, w strefie borealnej (północnoeuropejskie lasy iglaste) tylko zupełnie pojedynczo. Na wschód w umiarkowanej strefie do centralnej Syberii, dalej na Kaukazie i w pn.-zach. Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, (boreal-ny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An, Afr: Ag. 40 Listera jajowata Listerę ovete (l) r. br. Wygląd: Łodyga wys. 20-60 cm, u góry gęsto owłosiona, u podstawy z 2-3 brązowymi, a pod kwiatostanem z 1-3 zielonymi tuskolistkami. Przeważnie 2 liście asymilacyjne, prawie naprzeciwległe, dł. 4-13 cm i szer. 3-8 cm. Kwiatostan 20-80--kwiatowy. Kwiaty żółtozielone. Działki okwia-tu pochylone do przodu, prawie jednakowej dł. (4-5 mm). Działki kielicha ok. 2 mm szer., boczne płatki korony ok. 1 mm szer.; warżka dł. 7-15 mm, z tępymi łatkami, bazaine nek-tarium ograniczone po bokach listwami, z przodu przechodzące w bruzdkę wzdłuż środka warżki. Siedlisko: Lasy, zarośla, łąki, ubogie murawy, torfowiska niskie; do 2000 m n.p.m.; na glebach głębokich, zasadowych, świeżych lub wilgotnych; gatunek o dużym spektrum siedliskowym. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Su, Óland, maj 73 (I); Ge, Bawaria, 18.5.64 (p). Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeniony w Europie i Azji Mniejszej od strefy borealnej do śródziemnomorskiej, na obszarze śródziemnomorskim rzadszy. W Azji na wschód do centralnej Syberii oraz od Kaukazu przez strefę śródziemnomorską do zachodnich Himalajów. Element (lorystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, boreal-ny. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK PD Si It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RE RC; Asi: An AE. Klucz do gatunków z rodzaju Listerę: 1 Roślina okazała, łodyga wys. ponad 20 cm i gr. ok. 3 mm; liście owalno-jajowate, dł. ponad 4 cm; warżka u nasady bez ząbków, obie łatki tępe....................L. oveta 1* Roślina delikatna, łodyga wys. 15 cm i gr. ok. 1 mm; liście szerokojajowate, dł. do 3 cm; warżka u nasady z parą ząbków w kształcie rogów, obie łatki zaostrzone.....L. cordeta Listera sercowata Listerę cordete (l.) r. br. Wygląd: Roślina o smukłym, wijącym się kłączu z cienkimi korzeniami. Łodyga 5-15(-25) cm długości, u dołu naga, u góry skąpo owłosiona, u podstawy z 1-2 brązowymi tuskolistkami. 2 liście prawie naprzeciwległe, 1-3 cm długości i szerokości, z wierzchu błyszczące. Kwiatostan luźny, do 25 kwiatów; przysadki krótsze od kulistych szypu-łek zalążni. Kwiaty o zielonej barwie podstawowej, przeważnie (jak łodyga) brązowa-woczerwono nabiegłe. Łatki okwiatu rozchylone, owalno-lancetowate, prawie tej samej długości (1,5-2,5 mm); warżka klinowata, długości 3,5-4,5 mm, do połowy rozszczepiona z zaostrzonymi, odstającymi cypelkami; wyrostki bazalnego nektarium długości 0,5-0,7 mm, kształtem przypominające rogi. Siedlisko: Lasy iglaste, przeważnie w siedliskach wilgotnych lub mokrych, również na tor- fowiskach; do 2200 m n.p.m. Na glebach ubogich, kwaśnych; niekiedy zawlekane z drzewami iglastymi jako „chwast borowy". Okres kwitnienia: V—Vi 11. Zdjęcia: An, Artvin, 17. 7. 76 (I); Au, Salzburg, 31.5. 71 (p). Rozmieszczenie: Głównie w północnej Europie, gdzie kończy się na obszarze kontynentalnym; na południe do strefy przyśródziemno-morskiej, jednak rośnie prawie tylko w górach. Gatunek o areale okołobiegunowym, przeważnie borealno-umiarkowanym, gdzieniegdzie sięga w strefę arktyczną i przyśródziemnomo-rską z dużą przerwą na Syberii (Jakucja). Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ /górzysty, borealny (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Ho Br Hb Fa, Śr He Au H Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RC; Asi: An. Zmienność: Gatunek o małej zmienności. W zachodniej części Ameryki Północnej rośnie odbiegający takson z nieco większymi liśćmi i kwiatami: L c. ver. nephrophyle (rydberg) hulten (patrz luer 1975). Spiranthes aestivalis (poiret) l. c. richard 5mm Wygląd: Roślina z 2-6 mięsistymi, wąsko-walcowatymi lub wrzecionowatymi korzeniami dt. 5-8 cm. Łodyga wys. 10-40 cm, u góry skąpo ogru-czolona. Nasada łodygi z 1-2 brunatnymi łuskolistkami; 3-6 liści odziomkowych, rów-nowąskolancetowa-tych, dł. do 12 cm i szer. do 1 cm, wzniesionych; liście zmniejszają się ku górze łodygi. Kwiatostan 3-10 cm dł., dość luźny, z 6-20 kwiatami w 1 spiralnym rzędzie; przysadki 6-9 mm dł., trochę dłuższe od zalą-żni. Kwiaty białe, pachnące, skierowane poziomo. Działki okwiatu pochylone ku sobie, na wierzchołkach lekko odgięte ku górze; działki kielicha dł. 6-7 mm, na zewnątrz ogru- czolone; boczne płatki korony dł. 5-6 mm; warżka dł. 6-7 mm, człon końcowy z karbowanym brzegiem, zgięty w dół, z wierzchu u nasady żółtawy. Siedlisko: Torfowiska niskie; do 1400 m n.p.m.; przeważnie na glebach zawierających wapń i często w siedliskach z naciekami wapiennymi, ze względu na specjalne wymagania w rozproszeniu lub rzadko. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 23. 7. 72 (I); He, Schwyz, 30. 7. 78 (p). Rozmieszczenie: Występowanie koncentruje się na zach. i centr. obszarze śródziemnomorskim, na północ gatunek sięga do zach. i środk. Europy, a na wschód do Jugosławii. • Element florystyczny: Zach + centr-śródzie-mnomorski, zach ł centr-przyśródziemnomorski, pd+śr- atlantycki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur. PdWsch Ju, Pd It Sa Co, PdZach Hs+Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Cz; Afr: Ag Ma. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Spirant-hes na str. 46. Kręczynka jesienna Spiranthes spiralis (l) chevall. 5 mm Synonim: S. autumnalis l c. m. richard. Wygląd: Roślina o 2-3 (-5) podługowato-jajo-watych korzeniach dl. 1,5-5 cm. Łodyga wys. 6-40 cm, u góry ogruczolona, z 3-7 pochwiastymi łuskolistkami. Rozeta liści przyszłorocznego pędu kwiatowego rozwija się już w trakcie kwitnienia obok tegorocznego; liście jajowate lub owalne, zimujące, więdną przed zakwitnięciem. Kwiatostan dł, 3-15 cm, o 6-30 kwiatach w 1 spiralnym rzędzie. Kwiaty (zielonkawo) białe, pachnące, skierowane poziomo. Działki okwiatu z zewnątrz ogruczolone, działki boczne odstające, natomiast środkowa i boczne płatki korony rurkowato stulone; warżka żółtawozielona z białym brzegiem, dł. 4-7 mm, 2cm okrągława, u nasady z 2 małymi brodawkami, z przodu karbowana, z wysoko zagiętymi brzegami. Siedlisko: Ubogie łąki i ubogie pastwiska, widne lasy iglaste, garigi, rzadziej wilgotne łąki, wydmy; do 1200 n.p.m. Zarówno na glebach kwaśnych, pozbawionych wapnia jak i na obojętnych, z wapniem. Okres kwitnienia: VII I—X. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 3.9.82 (I); An, Hatay, 9. 9.78 (p/g); Ge, Hesja, 8.9.66 (p/d). Rozmieszczenie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie, głównie na południowym zachodzie subkontynentu, a także w północnej Afryce, brak w północnej Europie w strefie borealnej i we wschodniej Europie w zasięgu kontynentalnego klimatu strefy umiarkowanej. Poza tym na Kaukazie i w północnym Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, pd+śr-atlantycki, subatlatycki, środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Śr He Au Hu Ge Da Cz Po, Pn Su Wsch RW; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Aq. 44 Spiranthes sinensis (pers.) ames Synonim: S. amoena (bieb.) sprengel. Wygląd; Gatunek blisko spokrewniony z S. aes-tivalis i do niego podobny, najbardziej różni się czerwonymi kwiatami. Łodyga wys. do 50 cm. Kwiatostan długości 2-15 cm o 5-30 kwiatach. Działki kielicha dł. 4-7 mm, boczne płatki korony takie same lub nieco krótsze; warżka dł. 4-7 mm, języczkowata lub kształtem przypominająca skrzypce (w środku przewężona), u nasady z 2 małymi brodawkami (brak u poprzednich gatunków), w środku z papillami, w tylnej części biaława, w przedniej purpuroworóżowa. Siedlisko: Wilgotne łąki, bagna. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: Pochodzą z Japonii, uprawa, 28. 8.77 (p.) 5.10.79 (I). Rozmieszczenie: W Europie tylko na obszarze środkowego Uralu (Kama) na północno-zachodniej granicy areału. Rozprzestrzeniony w całej umiarkowanej strefie Azji, na południe do gór strefy śródziemnomorskiej (Himalaje), poza tym na półkuli południowej (Nowa Gwinea, Australia, Nowa Zelandia). Element florystyczny: Sarmacki. Kraj: Eur: Wsch RC. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Spiranthes. 1 Kwiaty w 3 spiralnie skręconych rzędach; przysadki kwiatowe długości 10—22 mm; działki kielicha długości 8-12 mm.....S. romanzoffiana 1* Kwiaty w 1 spiralnie skręconym rzędzie; przysadki długości 5-9 mm; działki kielicha długości 4-7 mm..................................2 2 Pęd kwiatonośny obok rozetki liści przyszłorocznego pędu, porośnięty tylko łuskolistkami; liście rozetki jajowate lub owalne......S. spi- ralis (str. 44) 2* Pęd kwiatostanowy bez bocznej rozetki liści, u podstawy z liśćmi asymilacyjnymi, stopniowo zmniejszającymi się ku górze łodygi; liście wą-skolancetowate..............................3 3 Kwiaty białe..............S. aestivalis (str. 44) 3* Kwiaty czerwone..................S. sinensis Spiranthes romanzoffiana cham. Synonimy: S. gemmipara (SM.) lindley, S. stricta (rydb.) a. nelson. Wygląd: Roślina z 2-6 mięsistymi, wąskowal-cowatymi korzeniami. Łodyga wysokości 12--50 cm, u góry skąpo ogruczolona. Dolne liście równowąskie lub wąskolancetowate, długości do 25 cm i szerokości 1,5 cm, wzniesione; górne liście małe, przypominające przysadki. Kwiatostan długości 2,5-8 cm o 20-60 kwiatach w 3 spiralnych rzędach; przysadki większe niż u pozostałych gatunków, długości 10-22 mm. Kwiaty białawokremowe, skierowane skośnie ku górze. Działki okwiatu rurkowato stulone, na wierzchołkach odgięte w górę, prawie jednakowej długości 8-12 mm; warżka długości 8-11 mm, w kształcie skrzypiec (poniżej środka przewężona, z przodu rozszerzona), u nasady z 2 małymi brodawkami, człon końcowy karbowany i zakrzywiony do dołu. Siedlisko: Wilgotne łąki. torfowiska niskie, a w Ameryce Północnej również w widnych lasach, torfowiskach wysokich i skalistych ubogich murawach; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia: Hb, Antrim, 11. 8.84 (p); Hb, Kerry, 27.7.84 (I). Rozmieszczenie: W Europie znajduje się wschodni kraniec areału, tylko na zachodniej stronie Wysp Brytyjskich (zachodnia i północna Irlandia, zachodnia Szkocja i południowo-zachodnia Anglia). Główne występowanie w Ameryce Północnej; w strefie borealnej i umiarkowanej całego kontynentu na zachód do Aleutów, na południowy zachód wzdłuż Gór Skalistych, przenikając do strefy śródziemnomorskiej. Element florystyczny: Śr-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Br Hb. Zmienność: Zmienność europejskiej populacji pod względem kształtu liści (równowąskie, podlugowato--lancetowate) i kwiatostanu (krótki, zbity, wydłużony, rozluźniony), nie wykracza poza zakres zmienności zaobserwowanej w Ameryce Północnej. Tajęża jednostronna Goodyera repens (l) r. b. Wygląd: Roślina z długimi nadziemnymi rozłogami. Łodyga 10--30 cm wysokości, u podstawy z liśćmi asymilacyjnymi, ku górze z łuskolistkami, ogruczolona. Liście odziomkowe sercowate lub jajowate, na krótkim szerokim ogonku, siatkowata unerwione. Kwiatostan o 5-15 kwiatach, ustawionych w niewyraźną spiralę. Kwiaty białe lub kremowe, pochylone, pachnące. Działki okwiatu nachylone ku sobie, długości 3-5 mm; działki kielicha zewnątrz ogruczolone; warżka długości 2,5-4 mm, 2-członowa; hypochilum półkuli-ście wydrążone, wewnątrz brodawkowate, epi-chilum trójkątne, płaskie. Nowe rozety liści wyrastają jesienią i zimują. Siedlisko: Lasy iglaste z obfitym mchem, pół-cieniste; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, dość suchych lub wilgotnych; roślina rozprzestrzenia się z nowymi nasadzeniami. Okres kwitnienia: VI—IX. Zdjęcia: Au, Karyntia, 24.7.81 (I); Ge, pd. Wirtembergia, 29.7.81 (pd.). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy borealnej do przyśródziemnomor-skiej, tylko rzadko w zachodniej Europie z klimatem oceanicznym. Ogólnie obszar występowania wokółbiegunowy, borealno-umiarkowa-ny, w górach przenikający dalej na południe. Element florystyczny: Przysrodziemnomorski/ /górski, umiarkowany, borealny. Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu R RK, PD It, PdZach Hs, Zach Ga Be* Ho Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RC, Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Goodyera: 1 Dolne liście do 3,5 cm długości; kwiaty długości 3-5 mm................G. repens 1* Dolne liście ponad 5 cm długości, kwiaty długości 12-13 mm........G. macrophylla. Goodyera macrophylla lowe jest endemitem wyspy Madery. Rośliny krępe, wys. 20-60 cm, kwiatostan ponad 30-kwiatowy. Siedlisko: Wilgotne, cieniste lasy. Okres kwitnienia: IX—XI. • Element florystyczny: Maderski. Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis (l.) r. br. Wygląd: Roślina o 1 kulistej bulwie. Łodyga wys. 7--30 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 2 (rzadko 3-4) liśćmi odziomkowymi i 0-2 łuskolistkami powyżej. Liście rozety lancetowate lub owalne, dł. 2-12 cm i szer. 0,6-2 cm. Kwiatostan dł. 1,5-10 cm, wąski, luźny; przysadki tro-2cm , chę krótsze od za-lążni. Kwiaty pochylone, żółtawozielone lub białawozielone o miodowym zapachu. Działki kielicha jajowa-to-lancetowate, dł. 2,5-3 mm i szer. 1-1,5 mm, lejkowato skierowane ku przodowi; boczne płatki korony dł. 3,2-3,9 mm, języczkowate, w końcowej ćwiartce ząbkowane lub klapowane, z zagiętym do tyłu wierzchołkiem; warżka dł. 3,5-4,5 mm, w końcowej ćwiartce z 2 wąskimi łatkami bocznymi, a u nasady z misecz-kowatym zagłębieniem. Roślina wytwarza wiele nowych bulw na długich rozłogach; pędy kwiatowe często w grupach. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie pastwiska, torfowiska niskie; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych przeważnie na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VI11. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 18.6.67 (I); Au, Lichtenstein, 22. 6.74 (p). Rozmieszczenie: W umiarkowanej strefie Europy, przenika na Półwysep Apeniński i Bałkański i w strefę przyśródziemnomorską, a w Skandynawii w strefę borealną. Poza tym na Kaukazie i w umiarkowanej strefie na wschód aż do Japonii, a stąd przez góry Chin do Himalajów. Element florystyczny: (Zach) + centr + (wsch)-przyśródziemnomorski, panoński, karpacki, (pd) + śr-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, (skandynawski). Kraje: Eur: PdWsch Ju Bu Rm, Pd It, Zach Ga Be Ho Br, Śr He, Au tHu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC. W*it< Gennana dyphylla (link) parł. Synonimy: Orchis diphylla (link) samp., Coelog-lossum diphyllum (link) fiori & paol. Wygląd: Roślina z 1 owalną bulwą. Łodyga wys. 10-50 cm, z 1-2 pochwiastymi łuskolist-kami u podstawy i 2 skrętoległymi liśćmi asymilacyjnymi. Dolny liść szerokosercowaty, dł. 3-12,5 cm i szer. 2,2-8 cm, obejmujący łodygę, górny podobny, tylko mniejszy. Kwiatostan dł. do 13,5 cm o 10-45 kwiatach, gęsty, jednostronny. Działki okwiatu prawie jednakowej di. 3,5-4 mm; działki kielicha zielone, skierowane prosto do przodu, z kapturkowatym wierzchołkiem; boczne płatki korony żółtozielone, romboidalne, z wierzchołkiem odgiętym wstecz; warżka żółtozielona, szerokojęzyczkowata, z przodu 3-łatkowa z trójkątną łatką środkową, o połowę cieńszymi, trochę krótszymi łatkami bocznymi wygiętymi do dołu; ostroga dł. ok. 1,5 mm, workowata, bruzdkowana. Rozmnażanie: Na wierzchołku cienkich rozłogów korzeniowych powstają nowe bulwy, na których przez kilka lat, zanim roślina zakwitnie, zawsze znajduje się długoogonkowy liść asymilacyjny. Siedlisko: Zimozielone lasy liściaste, lasy iglaste, garigi, cieniste rozpadliny skalne; do 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: I—IV. Zdjęcia: Cl, Tenery-fa, 1.4.79 (I); Lu, Estremadura, 31.3.71 (p). Rozmieszczenie: Od Sardynii i Korsyki przez zachodnią część obszaru śródziemnomorskiego aż do wysp na środkowym Atlantyku, tylko stosunkowo blisko wybrzeża. Na Maderze i Porto Santo, na Wyspach Kanaryjskich po zachodniej stronie archipelagu; gatunek nie notowany jednak na Lan-zarote i Fuerteventura. • Element florystyczny: Centr + zach-śródziem-nomorski, maderski, kanaryjski, centr-przyśród-ziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Sa Co, PdZach BI Hs Lu; Air: Ag Ma Ml Cl. Habenaria tridactylites lindley Wygląd: Roślina z 2 owalnymi bulwami. Łodyga długości 10--30 (-60) cm wysokości, z przeważnie 3 liśćmi odziomkowymi, u góry naga. Najniższy liść łuskowaty, 2 górne płaskie, prawie skrętoległe, wąskie lub jajowato-owalne, długości (1,5-) 5-18 cm, szerokości (1-) 15-7 cm, z kolczastym wierzchołkiem. Kwiatostan luźny, wąskowalcowaty, o 2-12 (-24) kwiatach. Przysadki V, - 3/4 długości zalążni. Kwiaty żółtawozielone, pachnące. Boczne działki kielicha skierowane trochę do tyłu i zgięte, równowąskie lub owalne, sier-powate, długości 5-7 mm i szerokości 1-2,5 mm; środkowa działka kielicha szeroko jajowata długości 4-6 mm, hełmiasto stulone z prawie równymi, jajowatymi bocznymi płatkami korony, płatki z bazalnym zębem; warżka długości 7-9 mm, głęboko trójdzielna o prawie jednakowo długich, równowąskich, odstają- cych łatkach; ostroga długości 9-14,5 (-17) mm, wąskostożkowata, skierowana ku dołowi i zagięta do przodu. Siedlisko: Prawdopodobnie gatunek lasów wawrzynowych, obecnie wskutek niszczenia ich na dużych powierzchniach zepchnięty na wilgotne zbocza skalne; zdołał się przystosować do zastępczej roślinności we wrzosowiskach porośniętych zaroślami i w krajobrazie upraw (na starych murach tarasów, w zdziczałych sadach) w siedliskach cienistych; na glebach lekko kwaśnych, przeważnie wilgotnych; do 800 m n.p.m. Okres kwitnienia: XI—IV. Zdjęcia: Cl, Teneriffa, 5.4.79 (I), 3.1.81 (p). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny wysp Kanaryjskich, przede wszystkim z zachodniej części grupy wysp, natomiast na suchszych wyspach wschodnich albo rzadki (Lanzarote), albo nie notowany (Fuerteventura). • Element florystyczny: Kanaryjski. Kraj: Afr: Cl. Pokrewieństwo: Rodzaj występuje w wielu setkach gatunków w tropikach i subtropikach. Pletanthera algeriensis batt & trabut Synonim: P. chlorantha subsp. algeriensis (BATT & TRABUT) EMBERGER. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-podtugowatych bulwach. Łodyga wys. 25-70 cm, u podstawy z 1-2 tuskolistkami, przy ziemi z 2 dużymi liśćmi, a nad nimi z 4-6 małymi listkami rozmieszczonymi na łodydze. Dolne liście skośnie wzniesione, szerokolancetowate dł. 9-30 cm i szer. 2-5 cm. Kwiatostan dł do 25 cm, gęsty, z ob fitymi kwiatami, robią' cy wrażenie wąskiego (kwiaty słabo odstające) przysadki często duże, dłuższe od kwiatów. Kwia ty żółtozielone, mniejsze niż u P. chlorantha. Środkowa działka kielicha szerokosercowata, dł i szer. 6-8 mm i tej samej długości, lancetowate szerokości 2-2,5 mm boczne płatki korony hełmia-sto skupione; boczne działki kielicha jajowate, długości 8-11 mm i szerokości 4-6 mm, trochę wklęsłe, nie skręcone do przodu albo tylko lekko, odstające; warżka wąskojęzyczkowata, długości 8-12 mm i szerokości 1,7-3,4 mm, z przodu często silnie zakrzywiona ku tyłowi; ostroga długości 19-24 mm, w tylnej połowie spłaszczona bocznie i (patrząc z boku) trochę rozszerzona. Pyłkowiny ustawione skośne względem siebie. Siedlisko: Mokre łąki; do 2100 m n.p.m. Prawdopodobnie wszystkie siedliska na równinie zostały zniszczone przez melioracje, dlatego obecnie rośnie przeważnie w piętrze górskim. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Ma, środkowy Atlas, 20. 5.80 (I), 23.5.81 (P). Rozmieszczenie: Zachodnie obszary śródziemnomorskie, główne występowanie w północnej Afryce w Maroku, na wschód sięga do regionu Algieru; w Europie znany ze Sierra Nevada. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Hs, Afr: Ag, Ma. Plałanthera holmboei h. lindb. fil. Synonim: P. chlorantha subsp. holmboei (H. LINDB. fil.) J. J. WOOD. Wygląd: Bardzo podobny do P. algeriensis, bardziej różniący się cechami ilościowymi niż jakościowymi; rośliny przeważnie mniej okazałe z krótszymi liśćmi i o kwiatostanie luźniejszym, uboższym w kwiaty; działki okwiatu przy tej samej długości trochę węższe, boczne działki kielicha często silniej skręcone; ostroga również bocznie spłaszczona, ale nie (czy nigdy?) rozszerzona. Siedlisko: Lasy sosnowe, również garigi; w piętrze górskim; do 2000 m n.p.m.; na glebach świeżych lub zmiennie wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Cy, obszar Troodos, 6. 5. 80 (I), uprawa 11. 4. 84 (p) Rozmieszczenie: Wschodni obszar śródziemnomorski; Cypr i góry przybrzeżne kontynentu od południowej Turcji do Izraela, Gatunek przez długi czas był uważany za endemit cypryjski i dopiero w ostatnich latach został znaleziony na kontynencie. Całkowite rozmieszczenie nie zostało jeszcze do końca zbadane. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: U LS Cy An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Platan-thera-algeriensis: 1 Ostroga (patrząc z boku) w tylnej połowie trochę rozszerzona; boczne działki kielicha jajowate, długości 8-11 mm i szerokości 4-6 mm ...........................P. algeriensis 1* Ostroga wąska, nie rozszerzona; boczne działki kielicha wąsko jajowate długości 7-10 mm i szerokości 3-4 mm..............P. holmboei Uwaga: Należy wyjaśnić drogą badań porównawczych, czy te dwa gatunki dają się odróżnić; wcześniej cechy wskazywały na rangę podgatunku. Być może wykazane tu różnice zależą jednak od siedliska (również kształt ostrogi może być skorelowany ze stanem rośliny), a wówczas nawet ranga podgatunku byłaby dla tych taksonów zbyt wysoka. Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha (custer) reichenb. Synonim: P. montana reichenb. fil. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-podtugowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-80 cm, u podstawy z 1-3 po-chwiastymi luskolistka-mi, 2(3) duże liście asy-1 1cm ' milacyjne przy ziemi i 1-4 mniejsze ponad nimi. Dolne liście owalne lub jajowate, długości 6-20 cm i szerokości 2,5-8 cm. Kwiatostan długości do 25 cm, dość luźny, obfity, robiący wrażenie szerokiego (kwiaty odstające); przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty białe, często lekko zielonkawe lub żółtawe. Środkowa działka kielicha szerokosercowata, długości i szerokości 6,5-10 mm hełmiasto skupiona razem z prawie tak samo długimi i 2-3 mm szerokimi bocznymi płatkami korony; boczne dziatki kielicha skośnie jajowate, długości 9-12 mm i szerokości 5-6 mm, przeważnie skręcone i o falistym brzegu, odstające; warżka języczkowata, długości 9-18 mm i szerokości 2,3-4 mm, zagięta w górę lub w dół, z przodu intensywnie zabarwiona; ostroga długości 18-40 mm, w tylnej połowie bocznie spłaszczona i rozszerzona. Pyłkowiny skośnie ustawione względem siebie. Siedlisko: Wilgotne, widne lasy, wilgotne i mokre; łąki, torfowiska niskie, również ubogie murawy; do 2000 m n.p.m.; na glebach zasadowych, często na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII, prawie 2 tygodnie wcześniej niż P. bifolia. Zdjęcia: Ge, Pfalz, 29.5.66 (l/g); Ge, Allgau, 27.5. 81 (l/d); Ge, górna Bawaria, 3.7.83 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, w oceanicznej Skandynawii także w strefie borealnej, na wschód wciska się w obszar sarmacki. Poza tym na Kaukazie i w zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, (borealny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, PN Su No Fe, Wsch RW, RC; Asi: ?IJ ?LS Cy An AE; Afr: Ma. Podkolan biały Platanthera bifolia (l.) l. c. ż. richard Wygląd: Podobny do P. chlorantha, przeciętnie smuklejszy i z nieco mniejszymi, bardziej słodko pachnącymi kwiatami; boczne działki kielicha często mniej skręcone albo płaskie; ostroga nie zgrubiała. Pyłkowiny równoległe i blisko siebie. Siedlisko: Widne lasy, ubogie łąki, wrzosowiska; do 2300 m n.p.m.; na glebach suchych lub wilgotnych o różnym podłożu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, pd. Wirtembergia, 2. 7. 66 (I); He, Schaffhausen, 25. 6. 78 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej, ale rzadziej w strefie śródziemnomorskiej. Na wschód w umiarkowanej strefie środkowej Syberii, dalej na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, borealny. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An; Afr: Tn Ag. Uwaga: Gatunek bardzo wielopostaciowy. Należałoby sprawdzić czy następujące podgatun-ki są rozróżnialne: 1. P. b. subsp. graciliflora bisse. Kwiaty gęste, przeciętnie oddalone od siebie o 2-6 mm; ostroga długości 13-23 mm; warżka długości 6-12 mm. Na kwaśnych, ubogich siedliskach równinnych koło Morza Północnego i Bałtyku (śr-atlantycki, pn-sub-atlantycki; Ho Br Ge Da Su No); kwitnie 3 tygodnie po następnym podgatunku. 2. P. b. subsp. latilolia (drejer) lojtnant. Kwiaty rzadkie, oddalone od siebie o 5-10 mm; ostroga dł. 20-41 mm; warżka dł. 10-16 mm. Siedlisko i areał takie same jak podano dla gatunku. Tutaj należy prawdopodobnie P. kuenkelei h. baumann z północnej Afryki (rośliny szczególnie wysokie, do 90 cm; jednakże pod względem innych cech mieści się w zakresie zmienności podgatunku). Platanthera hyperborea (l) Lindley Synonimy: Habenaria hyperborea (l.) r. br., Limnorchis hyperborea (l.) rydb., P. convallariifo- lia (FISCHER) LINDLEY. Wygląd: Roślina ze zgrubiałymi korzeniami. Łodyga wysokości MO cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, a ponad nimi z 4-8 liśćmi. Największe liście lancetowate, długości do 13 cm i szerokości 2 cm. Kwiatostan długości 2-9 cm, z obfitymi, gęstymi kwiatami. Kwiaty żółtawozielone lub zielonkawe, pachnące. Środkowa działka kielicha długości 3--5 mm, jajowata, helmiasto skupiona z prawie równie długimi, ale węższymi i sierpowatymi bocznymi płatkami korony; boczne płatki korony długości 4-6 mm, odstające do dołu, skręcone; warź-ka długości 4-7 mm, lancetowata, z nieco krótszą i często skrzywioną ostrogą. Siedlisko: Przeważnie na wilgotnych i mokrych łąkach, również w suchych ubogich murawach; poza Europą także w wilgotnych lasach, zaroślach Platanthera azorica schlechter Synonim: Habenaria longibracteata hochst. Wygląd: Wyglądem organów wegetatywnych przypomina P. micrantha, roślina bardziej krępa; łodyga i liście większe. Kwiaty białawozielone. środkowa działka kielicha i boczne płatki korony długości ok. 3 mm, trójkątne, heł-miasto skupione; boczne działki kielicha długości ok. 4 mm, podługowato odwrotnie jajowate, skierowane prawie prostopadle w dół; warżka długości ok. 3,3 mm, wąska, języczkowata, zgięta do dołu, z ostrogą 7-9 mm długości. Siedlisko: Trawiaste zbiorowiska krzewinkowe w strefie pasatów; 500-1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcie: Az Sao Miguel, 16.6.80. Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Azorach, znany z wysp Santa Maria, Sao Miguel, Sao Jorge, Pico i Flores. • Element llorystyczny: Azorski. Kraj: Eur: Zach Az. wierzbowych i zbiorowiskach krzewinkowych, na] torfowiskach niskich i wysokich. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: USA, Wisconsin, 14,7.77 (I), USA, Ver-, mont, 30.7.72 (p). Rozmieszczenie: W Europie wschodnia granica I zasięgu w Islandii. Główne występowanie w Ameryce Północnej od strefy arktycznej do umiarkowanej, w Górach Skalistych przenika do strefy śródziemnomorskiej; na zachód do wschodniej Azji (Kamczatka, Japonia). Element florystyczny: Pn-atlantycki. Kraj: Eur: Pn Is. Zmienność: Gatunek obejmuje wiele bardzo zmiennych kręgów form; różnią się one na przykład kształtem i liczbą liści, kształtem warżki i długością ostrogi. Zależnie od oceny stopnia pokrewieństwa bywają zaszeregowane jako odmiany lub oddzielne gatunki. Przy stosowaniu szerokiej koncepcji islandzkie rośliny należą do P. hyperborea var. hyperborea. Platanthera micrantha (hochst.) schlechter Wygląd: Podobny do P. hyperborea (korzenie, liście, kwiatostan, ustawienie działek okwiatu). Łodyga wysokości do 50 cm, liście długości do 23 cm i szerokości 5 cm. Kwiaty żółtozielone, pachnące. Działki kielicha długości 2,5-4 mm, sze-rokojajowate, boczne h odstające i skierowane skośnie do dołu; warżka i boczne płatki korony trochę krótsze; warżka szerokojęzyczkowata, zagięta do dołu ze zgiętą ostrogą długości 2-3 mm. Siedlisko: Trawiaste; 200-300 m n.p.m.; na glebach kwaśnych, wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcie: Pochodzi z Azorów (Sao Miguel, 14. 6. 80). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Azorach, znany ze wszystkich wysp z wyjątkiem Gracioso. • Element florystyczny: Azorski. Kraj: Eur: Zach Az. RK 57 Platanthera obtusate (pursh) undley subsp. oligantha (turcz.) hulten A Synonimy: P. oligantha turcz. Lysiella olighanta (TURCZ.) NEVSKI, P. paNllk SCHLECHTER. Wygląd: Roślina o korzeniach mięsistych, nie zgrubiałych lub prawie nie zgrubiałych. Łodyga wysokości 6-20 cm, u podstawy z 1-2 łuskolistkami i 1 jajo-1 """" ' wato-lancetowatym liś- ciem asymilacyjnym długości 4-7,5 cm i szerokości 1,2-2,1 cm; ponad nimi niekiedy jeszcze 1 krótki, równowąski liść. Kwiatostan o 2-9 kwiatach, dość gęsty; przysadki prawie długości zalążni. Kwiaty zielonkawobiałe, Środkowa działka kielicha długości i szerokości 2-2,3 mm skupiona hełmiasto z prawie tyleż samo długimi ale węższymi bocznymi płatkami korony; boczne działki kielicha długości 2,5-3 mm, lancetowate, odstające; warzka długości 3-3,5 mm, trójkątnie języczkowata, zagięta ku dołowi z ostrogą długości 2,5—3 mm. Siedlisko: Podgatunek rośnie w Europie na zbioro- wiskach krzewinkowych w piętrze subalpejskim na glebach bogatych w wapń, a w Azji również w wilgotnych lasach brzozowych i sosnowych. Okres kwitnienia: VII. Zdjęcie: No, Troms, 4/5.7.76. Rozmieszczenie: W Europie znany tylko z niewielu stanowisk w górach północnej Skandynawii (pro-j wincje Troms, Finmark i Torne Lappmark). Głównie występuje w borealnej i arktycznej Azji, w kierunku południowym sięga aż do gór środkowosy-beryjskich w strefie umiarkowanej. Element florystyczny: Skandynawski. Kraje: Eur: Pn Su No. Pokrewieństwo: P. obtusata var. obtusata (Syn.: Lysiella obtusata [pursh] rydb., Habenaria obtusata [pursh] richardson) zasiedla północną Amerykę (przyśródziemnomorski/górski, umiarkowany, borealny, arktyczny); ma większe kwiaty (działki kielicha do 6,5 mm, warzka długości do 10 mm). Ponieważ występują formy przejściowe, oba taksony nie zawsze uznawane są za samodzielne podgatunki. Potrostek alpejski Chamoichis alpina (l.) l. c m. richard Wygląd: Roślina z owalnymi bulwami. 4-10 liści odziomkowych w rozecie, otoczonych u podstawy 2-3 łuskolistkami, liście trawiaste, rynien-kowato pofałdowane, dochodzące do kwiatostanu lub go przewyższające. Łodyga wysokości 5-15 cm. Kwiatostan o 2-12 kwiatach, dość gęsty; dolne przysadki dłuższe od kwiatów. Kwiaty żółtozielone, często brązowawopurpurowo nabiegłe. Działki okwiatu hełmiasto skupione; działki kielicha jajowate, długości 3,5-4,2 mm; boczne płatki korony nieco węższe, długości 2,3-3,0 mm; warzka języczkowata, długości 3-4 mm, z brzegami zagiętymi do tyłu, przeważnie z 2 zębowatymi łatkami bocznymi, bez ostrogi. Pyłkowiny z rozdzielonymi uczepkami we wspólnej kieszonkowatej otoczce. Rozmnażanie: Rośliny mogą tworzyć dodatkowe bulwy przybyszowe (zamiast 1-2 w ciągu roku) i krótkie rozłogi, dlatego często obok siebie występuje wiele pędów kwiatowych. Siedlisko: Kamieniste i skaliste ubogie murawy na eksponowanych siedliskach z niewielką pokrywą śniegową w czasie zimy; w piętrze subalpejskim i alpejskim ponad granicą lasów, do 2700 m n.p.m.; na glebach płytkich, suchych, na skałach zawierających wapń. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcia: He, Ticino, 17. 7. 71 (I); He, Gryzonia, 20. 8. 83 (p). Rozmieszczenie: Gatunek wyłącznie europejskich wysokich gór; występuje w całym paśmie alpejskim, w pn. i pd. Karpatach, w górach Skandynawii aż do półwyspu Kola. • Element florystyczny: Alpejski, karpacki, skandynawski, lapoński. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Zach Ga, Śr He Au Ge Cz Po, PN Su No Fe EN. Pokrewieństwo: Rodzaj o jednym gatunku. ^R RQ Ozorka zielona Coeloglossum mide (i) hartman subsp. viride Wygląd: Roślina o bulwie dłoniasto podzielonej. Łodyga wys. 5-30 cm. 3-7 liści, dolne jajowate, blisko podstawy łodygi, skośnie wniesione, do 10 cm dł. i 5 cm szer,, górne lancetowate. Kwiatostan 5-25 kwiatowy; przysadki prawie tak długie jak kwiaty, albo nawet je wyraźnie przewyższają. Kwiaty (żółto)zielone, często brązowoczerwono nabieg-łe. Działki okwiatu hełmiasto skupione, prawie jednakowej dł. 3,5-7 mm; działki kielicha jajowate, szer. 2-3 mm; boczne płatki korony rów-nowąsko-lancetowate, szer. 0,7-1,5 mm; warżka języczkowata, dł. 5-9 mm, z przodu rozszerzona, 3-łatkowa z równoległymi łatkami bocznymi i krótszą, zębokształtną łatką środkową; ostroga workowata, bruzdkowana, dł. 2-3 mm. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie łąki,, widne lasy; do 2900 m n.p.m.; przeważnie na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Au, wsch. Tyrol, 16. 7.83 (I); It, Werona, 16. 6. 70 (p). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej ażj do strefy przyśródziemnomorskiej, brak na obszarze pontyjskim, rzadki na obszarze] śródziemnomorskim. Podgatunek o zasięgu okołobiegunowym, przeważnie borealno-u-j miarkowanym, w Azji sięga także dalej naj południe na Kaukaz i w Himalaje. Element llorystyczny: (Śródziemnomorski/górski), przy-1 śródziemnomorski/górski, umiarkowany, bo-realny, arktyczny. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Sr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, PN Su No Fe RN Is, Wsch RW RC; Asi: An. Zmienność: Na północy i w wysokich górach występują niskie odmiany z mniejszą liczbą liści i kwiatów; odpowiadają one C.v. var. is-ladicum (lindley) m. schulze. Inny podgatunek C. I v. subsp. bracteatum (willd.) k. richter rośnie w Ameryce Północnej i wsch. Azji; Wygląd: bardziej krępy, wys. do 80 cm, liście odstające poziomo, dł, do 18 cm, warżka z przodu nie rozszerzona. Kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata (l.) schlechter 1 cm Synonim: Gymnadenia cucullata (l.) l. c. m. RICHARD. Wygląd: Roślina o 2 kulistych lub owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 (-40) cm, z 1-2 pochwiastymi łuskolistkami i 2 liśćmi asymilacyjnymi u podstawy oraz z 1—2(—5) łuskolistkami powyżej. Dolny liść podługowa-to-lancetowaty lub okrągły, długości 2,5-9 cm i szerokości 1,5-5 cm, skośnie wzniesiony, górny mniejszy i węższy. Kwiatostan długości 3-8 cm, o 6-20 kwiatach, dość luźny, często mniej lub bardziej jednostronny; przysadki prawie nie dłuższe od za-lążni. Kwiaty purpuroworóżowe, pochylone, bez zapachu. Działki okwiatu długości 6-8 mm i szerokości 1-1,5 mm, hełmiasto skupione; warżka długości 7-9 mm, pochylona ku dołowi, u nasady z jaśniej szym polem i 2-8 cętkami, rozszczepiona w 3 łatki powyżej połowy; łatka środkowa równowąsko-po-długowata, łatki boczne odstające !/3 jej długość i 1/2 szerokości; ostroga długości 5-6,6 mm, skierowana do dołu, esowato wygięta, na końcu rozszerzona. Siedlisko: W lasach iglastych i liściastych przeważnie w półcieniu, również w zaroślach i na łąkach górskich; prawdopodobnie na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: VI—VIII, we wschodniej części środkowej Europy przeważnie dopiero od końca lipca. Zdjęcia: Po, Białystok, 7.8.74. Rozmieszczenie: Wschodnia Europa i wschodnie krańce środkowej Europy, zachodnia granica występowania w Polsce. Częste występowanie kończy się na zachodzie sarmackiego obszaru roślinnego, pojedyncze przednie straże sięgają bardziej na zachód. Na wschodzie w umiarkowanych strefach Azji, a w Chinach i Japonii również w strefie przyśródziemnomorskiej. Element florystyczny: (Pn-środkowoeuropejski) sarmacki, śr-syberyjski. Kraje: Eur: Śr Po RB, Wsch RW RC. Gołek białawy Leucorchis albida (i.) e. h. f. meyr Synonimy: Gymnadenid albida (i.) i. c, M. Richard, Pseudorchis albida (l) A. & d. love. Wygląd: Roślina o 2 bulwach rozszczepionych prawie do podstawy. Łodyga wysokości 10-40 cm, z 2-3 łus-kolistkami u podstawy i 3-7 liśćmi. Dolne liście podługowato-jajo-wate, długości 2,5-8 cm i szerokości 1-2,5 cm. Kwiatostan długości 2-10 cm, gęsty, o obfitych kwiatach. Działki okwiatu hełmiasto skupione; warźka w przedniej ćwiartce grzebyczkowato 3-łat-kowa o łatkach prawie takiej samej długości; ostroga długości 2-3 mm, na końcu rozszerzona. Siedlisko: Ubogie murawy, zbiorowiska krze-winkowe; do 2500 m n.p.m. Na glebach kwaśnych. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: He, Gryzonia, 19. 7.74 (I); Au, Tyrol Wschodni, 7.8.78 (p). Zmienność: Gatunek obejmuje dwa podgatunki, które należy jeszcze sprawdzić: 1. L. a. subsp. albida. Środkowa działka kielicha dł. 20-28 mm, boczne działki kielicha i warżka dli 24-32 mm; kwiaty zielonkawobiałe lub bladożółte] Przysadki krótsze lub dłuższe od kwiatów. Rozmieszczenie: W Europie od strefy przyśródziej mnomorskiej do borealnej na obszarze o klimacia oceanicznym. • Element florystyczny: PrzyśróJ dziemnomorski/górski, karpacki0, atlantycki] subatlantycki, środkowoeuropejski, skandynawski] pn-rosyjski, samojedzki". Kraje: Eur: PnWsch Gn Al Ju Bu Rm, Pd It Co, Pd Zach Hs, Zach Ga Bel fHo Br Hb Fa°, Śr He Au Ge Da Cz Po, Pn Su Nd Fe RN0. Wsch RW. Na terenach zaznaczonych] 0 prawdopodobnie (także) następny podgatunek, 2. L a. subsp. straminea (fernald) A. lóve. Syn.: L a. m. subalpina (neuman) hyl. Środkowa działka kielicha długości 27-40 mm, boczne dzia-! łki i warżka długości 33-45 mm; kwiaty bladożółte;1 przysadki zawsze dłuższe od kwiatów. Rozmieszczenie: Północna Europa, Alpy; wschód Ameryki Północnej. Element florystyczny: Alpejski, pn-atlantycki, skandynawski/górski, lapoński, KraJ je: Eur: Sr He, Pn Su No Fe Is. Gymnadenia frivaldii griseb. Synonimy: Leucorchis frivaldii (griseb.) schle-chter, Pseudorchis frivaldii (griseb.) p.f. hunt, Wygląd: Roślina z 2 prawie do połowy dłoniasto rozszczepionymi bulwami. Łodyga wysokości 10-30 cm, z przeważnie 2 brązowymi łus-kolistkami u podstawy, a nad nimi z 3-5 liśćmi. Dolne liście podługo-wato-lancetowate, długości do 9 cm i szerokości 1 (1,5) cm. Kwiatostan jajowaty, długości 1,5-3 cm, gęsty, przysadki prawie tak długie jak zaląznie. Kwiaty białawokremo-we, często z różowym poblaskiem lub bladoróżowe. Środkowa działka kielicha długości 3-3,5 mm, jajowata, hełmiasto skupiona z prawie nie krótszymi bocznymi płatkami korony; boczne działki kielicha nieco dłuższe od środkowej, skośnie rom-bowate, odstające poziomo; warżka długości 3,5-4 mm, 3-łatkowa z zębowatymi łatkami bocznymi, niekiedy prawie nie podzielona, z przodu zagięta ku dołowi; ostroga długości 1,5-3 mm, smukła, na końcu nie rozszerzona,lekko zgięta, Siedlisko: Mokre łąki, piętro subalpejskie i alpejskie, niekiedy w piętrze górskim sięgając do 1200 m n.p.m.; na skałach krzemianowych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ju, Kosowo i Metohija, 19.6,82. Rozmieszczenie: Góry Półwyspu Bałkańskiego od Czarnogóry do północnej Grecji, na wschód do centralnych Bałkanów w Bułgarii; zachód Karpat Południowych. • Element florystyczny: Centr + wsch-śródzie-mnomorski/alpejski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm. Pokrewieństwo: Gatunek ostatnio zaliczany bywa stale do rodzaju Leucorchis, ale cechy wskazują bardziej na pokrewieństwo z Gymnadenia; są to: kształt bulw, barwa kwiatów, ustawienie działek okwiatu, kształt warżki, płatki korony i ostroga. Natomiast budowa prętosłupa odpowiada tej ce-sze u Leucorchis, co można sprawdzić badając świeży materiał. Gołka długoostrogowa Gymnadenia conopsea (l) r. br. Synonimy: G.c. susp. densiflora (wahlenb.) k. richter, G. c. subsp. montana bisse, G.c. var. alpina, reichenb. fil., G.c, var. lapponica zett. ,cm Wygląd: Roślina o dwóch bulwach rozdzielonych dłoniasto prawie do połowy, Łodyga z 2-3 łuskolist-kami u podstawy i 3-9 liśćmi asymilacyjnymi, Dolne liście długości 5--25 cm i szerokości 0,5-4 cm, równowąskie lub lancetowate. Kwiaty różowe lub czerwonolila. Działki kielicha długości 4-7 mm, owalne, boczne odstające poziomo, środkowa skupiona hełmiasto z nieco krótszymi, jajowatymi bocznymi płatkami korony; warżka długości 3,5-6 mm, łatki boczne prawie o połowę krótsze od łatki środkowej; ostroga długości 10-20 mm, smukła, zagięta do dołu. Siedlisko: Łąki wilgotne lub mokre, torfowiska niskie, ubogie murawy, łąki górskie, widne lasy; do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub mokrych, kwaśnych lub zasadowych. Okres kwitnienia: V—VMl. Zdjęcia: Hb, Clare, 5.8. 84 (I); Hs, Huesca, 2.5.82 (p/g); Ge, Hesja, 16. 6/60 (p/d); patrz także str. 271. Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej, ale rzadziej w śródziemnomorskim obszarze geograficznym. Na wschód poprzez strefę umiarkowaną i borealną aż do wsch. Azji, w górach do strefy śródziemnomorskiej (Kaukaz, pn. Iran, przez Chi- ny do Himalajów), Element florystyczny: Śródziemnomorski/górski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, borealny, (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch G Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Co, PdZach BI Hs Lu Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz P RB, Pn Su N Fe RN, Wsch RW RE RC; Asi: An AE, Zmienność: Roślina bardzo bogata w formy po względem wysokości, szerokości liści, wielkości koloru i zapachu kwiatów, długości ostrogi Dotychczas nie wyjaśniono, czy wiele podgatun-ków daje się rozróżnić. Wyróżniające się typy: »conopsea«, wysokości do 50 cm, liście szerokości 0,5—1,5 cm, kwiaty bez zapachu, wcześnie roz kwitające; podobne są »alpina« i »lapponica«, krępe, kwiaty intensywnie zabarwione, warżka często plamista; »densiflora«, do 1 m wysokości, liście szerokości 1-3 (-4) cm, kwiaty pachnące, późno rozkwitające (zdjęcie: I); podobny jest typ "montana" lecz o kwiatach bez zapachu. Klucz do oznaczania gatunków rodzaju Gymnade-nia: 1 Ostroga ponad 10 mm długości; warżka głęboko 3-łatkowa, między łatkami bocznymi a łatką środkową kąt ostry, poniżej 90°.. G. conopsea 1* Ostroga poniżej 6 mm długości; warżka płytko 3-łatkowa; między łatkami bocznymi a łatką środkową kąt rozwarty powyżej 90°.........2 2 Ostroga 3,5-6 mm długości; kwiatostan ponad 2,5 razy dłuższy od szerokości.G. odoratissima 2* Ostroga długości 1,5-3 mm; kwiatostan do 2 razy tak długi jak szeroki... 6. frivaldii (str. 62). Gołka wonna Gymnadenia odoratissima (l.) l. c. m. richard icm Wygląd: Rośliny smukłe podobnie jak a G. conopsea. Łodyga ^ . wysokości do 30(-50) cm. Liście równoważy JK skie, szer. do 8 mm. * \y Kwiaty o różnych stopniach przejściowych od jaskrawo różowoczerwonego do białego, rzadko jasnożótte, intensywnie pachnące. Boczne działki kielicha dł. 3-4 mm, trochę dłuższe od pozostałych działek okwiatu i warżki; ostroga dł. 3,5-6 mm, wąska, lekko zgięta. Siedlisko: Ubogie łąki i murawy, widne lasy sosnowe, torfowiska niskie; do 2500 m n.p.m.; chętnie na glebach o zmiennej wilgotności, tylko na wapieniu. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 19.7.71 (p); He, Gryzonia, 18.7.71 (I) Rozmieszczenie: W Europie w strefie przyśród ziemnomorskiej i umiarkowanej, szczególni* w górach; od południowej Szwecji i krajów przybałtyckich do północnej Hiszpanii, środkowych Włoch i północnej Grecji, trochę tylko przenika na obszar sarmacki Rosji. Element florystyczny: Przyśródziemnomorski/ /górski, panoński, karpacki, pd + (śr)-atlanty-cki, subatlantycki, środkowoeuropejski, (sarmacki). Kraje: Eur: PdWsch Gr Ju Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be ?Br, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, Pn Su, Wsch RW RC. R4 Ciemnogłów wąskolistny Nigritella nigra (l) reichenb. //'/. Wygląd: Kwiatostan kulisty lub jajowaty. Warż-ka długości 6-7 mm, szerokości ok. 4 mm, wklęsła, wyjątkowo siodlowato zwężona; ostroga długości 1,1-1,5 mm. Rozmnażanie płciowe (Alpy) lub bezpłciowe (Skandynawia). Zmienność: Zwracają uwagę jasne odmiany barwne; przeważnie rosną razem z normalną formą ciemną, rzadko same większymi piatami jak np. w południowym Tyrolu. Siedlisko: Ubogie łąk i murawy; przeważnie powyżej 1500 m n.p.m., w Skandynawii do 1300 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub lekko kwaśnych. Okres kwitnienia: Vi Viii. Zdjęcia: It, Bolzano, 21.7. 73 (l/g l/ś); He, Gryzonia, 10. 7. 73 (p/g), 17. 7. 75 (p/ś). Rozmieszczenie: Wyższe góry południowej i środkowej Europy, a także w północnej Skandynawii. Element florystyczny: Wsch-śródzie-mnomorski, przyśródziemnomorski, pd-subat-lantycki, alpejski, karpacki, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm , PD It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz, Pn Su No, Wsch RW. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Nigritella: 1 Kwiaty czerwonobrązowe, rzadko pomarańczowe, czasem różowe; warżka wklęsła, czasem siodlowato zwężona.......N. nigr 1* Kwiaty rubinowoczerwone lub różowe; warżka wklęsła poza tym prawie zawsze w jednej trzeciej siodlowato zwężona.....2 2 Kwiaty rubinowoczerwone.........N. rubra 2* Kwiaty różowe.............................3 3 Kwiaty pozostają półprzymknięte, odstają boczne działki kielicha.................... ................N. archiducis-joannis 3* Kwiaty się otwierają................... 4 Działki okwiatu dwubarwne, różowolila z bia łym wierzchołkiem...............N. stiriaca 4* Działki okwiatu jednobarwne (ale często kwiaty różnie zabarwione) lub dwubarwne i na wierzchołku ciemniejsze..............5 5 Warżka w tylnym odcinku silne rozszerzona, szersza niż w odcinku przednim........ .................N. widderi (str. 235) 5* Przedni odcinek warżki szerszy od słabo rozszerzonego odcinka tylnego...............6. 6 Siodłowate zwężenie warżki w ok. 1/3 od nasady; kwiaty różowoczerwone N. cornelia-na (str. 68) 6* Siodłowate zwężenie blisko podstawy warżki; kwiaty różowolila (zimniejszy odcień czerwonego)... A/, lithopolitanica (str. 68). Nigritella stiriaca (k. rech.) teppner & k. klein Nigritella archiducis-joannis teppner & klein Wygląd: Kwiatostan walcowaty, trochę dłuższy lub wyraźnie dłuższy niż szerszy. Warżka długości 5,5-6,5 mm i szerokości 3,5-4 mm, zwężona siodłowato w odległości 1,5-4 mm ponad nasadą; boczne działki kielicha trójkątno-jajo-wate, trochę szersze od środkowej i wyraźnie szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1-1,3 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-pienne, 1800-2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcie; Au, Steiermark, 10. 8. 84. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy Wapienne: endemicznie w Salzkammergut. • Element florystyczny: Alpejski. Kraj: Eur: Śr Au. Wygląd: Kwiatostan kulisty. Kwiaty jasno- lub ciemnobrązoworóżowe. Warżka, środkowa działka kielicha i boczne płatki korony prosto wysunięte, nie odstające. Warżka długości 8 mm siodłowato zwężona 2-4 mm ponad nasadą; boczne działki kielicha trochę szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1,4 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-pienne, 1800-2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII-VIII. Zdjęcie: Au, Steiermark, 3. 8. 84. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy Wapienne; endemicznie w Toten Gebirge. • Element florystyczny: Alpejski. Kraj: Eur: Śr Au. Nigritella corneliena (beauverd) gólz & reinhard Nigritella lithopolitanica ravnik Synonimy: N. nigra subsp. comeliana beau-verd, N. lithopolitanica subsp. comeliana (beau-verd)teppner8KLE[N.. . Wygląd: Kwiatostan kubisty lub nieco wydłużo- • ny, walcowaty, Pączki •intensywniej zabarwio-.ne od rozkwitłych kwia- • tów; różowe z dodat-. kiem cynobru. Warżka gr u -długości 8-9,5 mm, sio- ¦ 5mm ¦ dłowato zwężona przeważnie 1,5-3 mm ponad nasadą, rzadko w pobliżu nasady lub nie zwężona; boczne działki kielicha tylko niewiele szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 0,9-1,2 mm. Rozmnażanie płciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawapienne; powyżej 1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII, wcześniej niż N. nigra. Zdjęcie: It, Turyn, 13.7,77. Rozmieszczenie: Potudniowo-zachodnie Alpy; od Alp Sabaudzkich na południe do Alp Nadmorskich. • Element florystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: Pd It, Zach Ga. GR Wygląd: Kwiatostan I kulisty. Pąki intensyw-1 niej zabarwione niż roz-i winietę kwiaty; róż z do-l datkiem niebieskiego! Wąrżka długości 6,5-8,51 mm, przeważnie siod-l łowato zwężona blisko) nasady (rzadko dalej).] Boczne działki kielicha niewiele szersze lub wyraź-1 nie szersze od bocznych płatków korony; ostroga | długości 0,9-1,2 mm. Rozmnażanie płciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawa-J pienne; powyżej 1500 m n.p.m. Okres kwitnienia: VII—VIII, wcześniej niż N. nigra. Zdjęcie: Au, Karyntia, 10. 7. 81. Rozmieszczenie: Potudniowo-zachodnie Alpy] Wapienne; notowany ze Steiner Alpen, Wschodnich Karawanków i Koralpe; być może bar- j dziej rozprzestrzeniony. • Element florystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Śr Au. Patrz również uzupełnienie na str. 234. Nigritella rubra (wettst.) k. richter Synonimy: N. nigra subsp. rubra (wettst.) beau-verd, Gymnadenia nigra subsp. rubra (wettst.) sundermann, ? N. miniata (cranz) janchen (Zaszeregowanie nazwy jest sporne, gdyby odnosiła się do tego gatunku, wówczas nazwa ta miałaby priorytet w stosunku do N. rubra). Wygląd: (Ogólny opis pasuje jednocześnie do innych gatunków tego rodzaju). Roślina z 2 dloniasto podzielonymi bulwami. 5mm Łodyga wysokości 5-30 cm, z 2-3 pochwiastymi łuskolistkami u podstawy i 5-12 liśćmi w rozecie przy ziemi oraz 2-8 wyżej. Liście odziomkowe trawiaste, rynienkowato wklęsłe; górne liście łodygowe płaskie, nie pochwiaste. Kwiatostan krótki, o gęstych, obfitych kwiatach. Przysadki długości kwiatów lub trochę krótsze. Kwiaty bez szypułek, nie skręcone i dlatego z warżką skierowaną ku górze. Kwiatostan często cylindrycznie wydłużony, ale również może być jajowato-kulisty. Kwiaty GR rubinowoczerwone (intensywnie ciepła czerwień) Warżka długości 7-8 mm i szerokości 4-4,5 mm wklęsło wgięta i w odległości 1,5-2,5 mm ponad nasadą siodłowato zwężona; boczne działki kie cha trochę szersze od środkowej i bocznych płatków korony; ostroga długości 1,3-1,7 mm Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Wysokogórskie murawy nawapienne; powyżej 1500 m n.p.m.; na wapieniu i na lupkach wapiennych. Okres kwitnienia: VI—VIII, prawie 2 tygodnie wcześniej niż N. nigra. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 20. 6.72 (I), He, Ticino, 6. 7.73 (p). Rozmieszczenie: Alpy i Karpaty; od Ticino i Tog-genburg w kierunku wschodnim do Austrii Dolnej, rumuńskie wschodnie i południowe Karpaty. • Element florystyczny: Alpejski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Rm, Pd It, Śr He Au Ge. Mieszańce: Gatunki rodzajów Nigritella i Gymna-denia często dają mieszańce. Wyglądem przypominają one rośliny z rodzaju Nigritella, mają jednak kwiaty skręcone na bok (boczne ustawienie warżki, zmiennie) i ostrogi długości ok. 3 mm. Dactylorhiza romana (sebastiani) soó Synonimy: Orchis romana sebastiani, 0. pseu-dosambucina ten, 0. mediterranea klingę, D. sul-phurea franco, D. sulphurea subsp. pseudosam-bucina (ten.) franco, D. sambucina subsp. pseu-dosambucina (ten) sundermann. Wygląd: Roślina z 2 ja-jowato-kulistymi lub najwyżej do 1/3 długości rozszczepionymi bulwami. Łodyga wysokości 15-35 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy, 3-7 liśćmi w przy-gruntowej rozecie i 1-3 małymi listkami powyżej. Liście równowąsko-lancetowate, do 15(20) cm długie i 1,5 (3,5) cm szerokie. Kwiatostan jajowato--walcowaty, o kwiatach gęstych i przeważnie obfitych. Przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, szerokojajowate, długości 6—10 mm i szerokości 3,5-7 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bardzo szerokimi bocznymi płatkami korony; warżka długości 7,5-12 mm i szerokości (8-) 10-18 mm, dość płytka, 3-łatkowa z wysuniętą do przodu łatką środkową; ostroga zgięta, walcowata, szerokości 1-1,5 mm. Zmienność: Gatunek występuje w wielu odmianach barwnych: bywają kwiaty żółte, brązowo-czerwone, czerwonofioletowe, kremowe, a poza tym mieszane. Odmiany często rosną razem obok siebie, ale w niektórych regionach tylko w jednym kolorze (np. na Cyprze tylko żółte). Siedlisko: Widne lasy i makie; do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych, słabo kwaśnych lub zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Si, Mesyna, 7.4.67 (I); It, Grosseto, 12.4.71 (P). Rozmieszczenie: Wschodnie i centralne obszary czarnomorskie; brak w południowych Lewantach a także na północnym obszarze przyśródziemnomorskim Jugosławii i Włoch (na północ do Hvar, do Grosseto). • Element florystyczny: Pd+centr-śródziemnomor-ski, pd+centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Cr Gr Tu Al Ju Bu RK, Pd Si It, Asi: LS Cy An AE. Dactylorhiza llavescens (c. koch) hołub Synonimy: Orchis llavescens c. koch, O. georgi-ca (klingę) lipsky, D. sambucina subsp. georgica (klingę) renz & taubenheim, D. ruprechtii averya- NOV. Wygląd: Łodyga wysokości (5-) 10-40 cm.; (3-) 5-12 cm liści odziomkowych, wąskolancetowatych, długości do 18 cm i szerokości 15 cm. Kwiatostan skąpy lub obfity o gęstych kwiatach, jajowato-walco-waty; przysadki tak długie jak kwiaty lub często krótsze. Kwiaty białawo-żółte z cytrynowożółtą warżką lub czerwone, występujące często w tej samej populacji, na ogół jednak częściej spotykane są rośliny żółte. Wymiary i ustawienie działek kielicha i bocznych płatków korony takie same jak u D. markusii; ostroga długości 7-11 mm, zgięta, często prawie pozioma. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, łąki górskie, do 2000 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: An, Gumiishane, 3.6.74 (I); An, Artvin, 26.6. 76 (p). Rozmieszczenie: Góry wschodniej Anatolii. Poza tym na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie, w Turkmenistanie, Element florystyczny: Orientalny, wsch-przyśród-ziemnomorski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylorhiza romana: 1 Ostroga długości (13-) 17-25 cm, dłuższa od zalążni, przeważnie skierowana prosto w górę.............................D. romana 1* Ostroga długości 7-15 mm, często krótsza od zalążni, przeważnie skośnie wzniesiona.....2 2 Warżka (rozłożona!) przeważnie wyraźnie szersza niż dłuższa, 7-10 x (8-) 10-14 mm, 3-łatkowa ......................D. markusii (str. 72) 2* Warżka niewiele szersza od długości lub dłuższa niż szersza, 5-9 x 5-9 (-11) mm, 3-łatkowa lub nie podzielona..............D. flavescens. Ddctylorhiza markusii (tineo) h. baumann & kunkele Synonimy: Orchis markusii (tineo), D. sambuci-m subsp. siciliensis (klingę) sundermann, D. sul-phurea subsp. siciliensis (klingę) franco, Orchis sicula tineo, 0. sulpburea link. Wygląd: Roślina o 2 bulwach jajowato-kulis-tych, nieco rozszczepionych na czubku. Łodyga wysokości 15-45 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy, 5-7 liśćmi zgrupowanymi w przyziemnej rozecie i 2-3 mniejszymi liśćmi powyżej. Liście odziomkowe wąskolancetowate, długości do 18 cm, szerokości 1,6 cm. Kwiatostan o obfitych, gęstych kwiatach, jajowato-walcowaty; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty białawożółte, warżka jasna, cytrynowożółta bez czerwonego rysunku. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, jajowate, długości 5,5-10 mm i szerokości 2,5-4 mm, środkowa nieco mniejsza i pochylona nad bocznymi płatkami korony; warżka wypukło wysklepiona, 3-łat- kowa z wysuniętą łatką środkową; ostroga długości 9-13 (-15) mm i przeważnie ok. 2 mm grubości, niekiedy cieńsza, zgięta, często spłaszczona, na! końcu zaokrąglona lub karbowana, wzniesiona! skośnie. Siedlisko: Widne lasy, rośnie przeważnie w półcieniu, również na łąkach górskich; do 1900 m n.p.m.; na glebach świeżych, dość wilgotnych, kwaśnych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Si, Palermo, 17.4.80 (I); Hs, Jaen, 4.6.70 (p). Rozmieszczenie: W Zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego; areał z punktem ciężkości występowania na południu w strefie przyśródzie-mnomorskiej, na wschód do Kalabrii. • Element florystyczny: Centr + zach-śródzie-mnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si It Sa, PdZach BI Hs Lu; Afr: Ag Ma. Uwaga: Należy dokładniej zbadać granice takso-nów w grupie D. romana. Z Anatolii donoszono o roślinach z cechami pośrednimi między D. ro-mana i D. flavescens. Również frapujące jest podobieństwo między D. markusii i D. flavescens. Dactylorhiza unsularis (sommier) landwehr Synonimy: Orchis insuaris sommier, D. sambu-cina subsp. insularis soó, D. romana subsp. bar-łonii huxley & p. f. hunt, D. insularis nr. bartonii (HUXLEY & P. F. HUNT) LANDWEHR. Wygląd: Roślina o 2 bulwach jajowato-kulis-tych, nieco rozszczepionych na czubku. Łodyga wysokości 20-50 cm. 6-8 liści jasnozielonych, rozmieszczonych wzdłuż łodygi, a nie w wyraźnie przyziemnej rozecie, podługo-wato-lancetowatych, długości do 15 cm i szerokości 2 cm, bez plam. Kwiatostan dość luźny, walcowaty, do 20 kwiatów. Przysadki tak długie jak kwiaty lub krótsze. Kwiaty cytrynowożótte. Boczne działki kielicha skierowane poziomo lub wzniesione skośnie, jajowate, długości 7-10 mm i szerokości 3,5-5 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bocznymi płatkami korony; warżka długości 5-9 mm i szerokości 5,5-11 mm, prawie płaska, 3-łatkowa, łatka środkowa mniejsza lub prawie tak duża jak łatki boczne i wystająca; ostroga walcowata, długości 7,5-11 mm, szerokości 1,5-2 mm, prosta, pozioma lub skierowana nieco w górę lub w dół. Zmienność: Na warżce może znajdować się czerwony rysunek albo może go nie być. Często występują nieliczne punkty, u innych roślin zlewające się w 2 duże jaskrawe plamy (odmiany "bartonii"). Siedlisko: Lasy sosnowe i kasztanowe, ubogie łąki; do 1500 m n.p.m.; na glebach kwaśnych, dość suchych lub umiarkowanie wilgotnych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Sa, Sassari, 28. 4.84 (I); Hs. Teruel, 8. 6.67 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego, podobnie jak D. markusii, ale głównie na północy w strefie przyśródziemno-morskiej. Znaleziska wysunięte najbardziej na wschód pochodzą z wysp Elba i Giglio na Morzu Tyrreńskim, oraz z kontynentu z prowincji Gros-seto, a najbardziej na północ z Corbieres. • Element florystyczny: Centr+zach-śródziem-nomorski, centr+zach przyśródziemnomorki. Kraje: Eur: Pd It Sa Co, PdZach Hs, Zach Ga. 72 Kukułka (Storczyk) bzowa Dactylorhiza sambucina (t) soó Synonim: Orchis sambucina i (ostatnio gatunek bywa czasami nazywany »D. latifolia><). Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach rozszczepionych do potowy albo płyciej. Łodyga wysokości 10—30 cm, wewnątrz pusta, u podstawy 2 luskolistki, nad nimi 4-7 liści rozmieszczonych na łodydze lub dolnych rozetowato zgrupowanych, lancetowatych, długości 5-12 cm i szerokości 1-2,5 (-3) cm, bez plam. Kwiatostan jajowaty, gęsty, z obfitymi kwiatami; przysadki tak długie jak kwiaty lub dłuższe. Boczne działki kielicha odstające skośnie lub wzniesione, wąskojajo-wate długości 8-13 mm i szerokości 4-5,5 mm, środkowa nieco krótsza i pochylona nad bocznymi jajowatymi płatkami korony; warżka poprzecznie owalna, długości 7,5-11 mm i szerokości 11-17 mm, przeważnie płytko, rzadko głęboko 3-łatkowa lub nie podzielona, lekko wypukła; ostroga wal-cowato-stożkowata, zgięta ku dołowi, 10-15 mm długa, ok. 3 mm szeroka. Zmienność: Gatunek występuje w 2 odmianach barwnych, często rosnących razem w populacji: kwiaty pachnące czarnym bzem są czerwone lub żółte; warżka z delikatnymi lub mocnymi punktami ułożonymi w pasmowy wzór. Siedlisko: Widne lasy, ubogie murawy i ubogie łąki; do 2100 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub słabo kwaśnych, dość suchych lub o zmiennej wilgotności. Okres kwitnienia: lll-VII. Zdjęcia: It, Ciineo, 15.6.84(p);lt, Fóggia, 1.4.74 (p). Rozmieszczenie: W Europie od strefy śródziemno-j morskiej do umiarkowanej, ale unika ekstremalnych klimatów, brak na obszarze pontyjskim, zach-śródziemnomorskim i atlantyckim, na obszarze sarmackim występuje tylko na zachodzie, ku wschodowi do górnego biegu Dniepru. • Element florystyczny: Wsch+centr-śródziem-nomorski, przyśródziemnomorski, panoński, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm, Pd Si It ?Co, PdZach Hs ?Lu, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, PN Su No Fe, Wsch RW RC. Dactylorhiza iberica (willd.) soó Synonim: Orchis iberica willd. Wygląd: Roślina o 2 wąskich, burakowatych bulwach rozszczepionych lub całych, jesienią dochodzących do 6 cm długości, wypuszczających cienkie podziemne rozłogi (rozmnażanie wegetatywne). Łodyga wysokości 20-60 cm, z 2-3 łuskolistkami u podstawy i 3-7 liśćmi asymilacyjnymi. Liście równowąsko-lancetowa-te, długości do 25 cm i szerokości 2 (3) cm, bez plam. Kwiatostan przeważnie dość luźny, walcowaty, z obfitymi kwiatami; przysadki prawie długości zalążni. Kwiaty jasno lub intensywnie różowoliliowe. Działki okwiatu pochylone tworzą luźny hełm, tylko rzadko hełm zamknięty. Działki kielicha jajowate, długości 5-9 mm i szerokości 2-4 mm, boczne płatki korony nieco krótsze i węższe; Warżka z czerwonymi plamkami, o różnych kształtach, długości 7,5-11 mm i szerokości 5-9 mm, u nasady trzonkowato zwężona, 3-łatkowa z małą łatką środkową, często w kształcie zęba, rzadko nie podzielona, płaska; ostroga walcowata, zgięta ku dołowi, długości 5-7 mm i grubości ok. 1 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki; 600-2500 m n.p.m.; na glebach bogatych w wapń. Okres kwitnienia: VI-VIII. Zdjęcia: An, Kastamonu, 23.7.83 (I); An, Bólu, 22. 7. 82 (p); patrz również str. 262. Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, Krym, Grecja; gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Anatolii, w Le-j wancie sięga do Libanu, ale brak go na obszarze egejskim; dalej na zachód występuje na izolowanym obszarze dolin w greckich górach (zachodnia Macedonia do północnego Peloponezu). Poza tym na Kaukazie, w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr RK; Asi: Ly Cy An. Dactylorhiza umbrosa (kar. & kir.) nevsky Synonimy: Orchis umbrosa kar. & kir., 0. tur-cestanica (klingę) klingę, 0. sanasunitensis H. FLEISCHM, 0. pe/SÓ (SCHLECHTER) SOÓ, D. S3- nasunitensis (h. fleischm.) soó, D. vanensis E. nelson, D. incarnata subsp. turcestanica (klingę) SUNDERMANN, O, ChuhenSIS RENZ 8 TAUBENHEIM. Wygląd: Łodyga wysokości 10-60 (-80) cm, wewnątrz pusta, z 4-9 liśćmi; liście lancetowate, długości 6-16 (-22) cm i szerokości 1,5-4(-6) cm, w środku najszersze. Kwiatostan gęsty, obfity, (jajowato-) walcowaty. Kwiaty pur-purowoczerwone lub różowoczerwone, rzadko różowe. Boczne działki kielicha ustawione skośnie, (jajowato-)lan-cetowate, długości 6,5-11 mm i szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki korony wąskolancetowate, długości 5-9 mm; warżka z pasmowym wzorem na jasnej części środkowej, bardzo różna w kształcie, często dłuższa niż szersza o klinowatej podstawie, czasami szersza niż dłuższa o stępionej podstawie, długości 6-13 mm i szerokości 4-12 mm, prawie płaska, nie podzielona 3-łatkowa z nasadzoną zębowatą łatką środkową; ostroga walcowato-stożkowata, długości 7-13 (-15| mm i szerokości 2-3,5 (-5) mm, zgięta ku dołowi. Siedlisko: Mokre łąki, wilgotne zarośla, 1300-2800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Erzu-rum, 2.7.82 (I); An, Van, 15.5.72 (ś); An, Agri, 21,5. 74 (p). Rozmieszczenie: Wschodnia i południowa Anatolia od Erzincan na wschód, jedno znalezisko znajduje się dalej na zachód (Mara). Poza tym od irackiego Kurdystanu i Zakaukazia przez Iran, Afganistan do Azji Centralnej (Kazachstan). Element florystyczny: Orientalny. Kraj: Asi: An. Zmienność: Od czasu do czasu pojawiają się rośliny z liśćmi plamistymi z jednej lub obu stron (»vanen-sis«, »chuhensis«, zdjęcie: p). Dactylorhiza osmanica (klingę) soó Synonimy: Orchis osmanica (klingę) lipsky, O. cataonica h. fleischm, O. cilicica (klingę) schleh-ter, D. cataonica (h. fleischm.) j. hołub, D. cilicica (klingę) soó, D. incarnata subsp. cilicica (klingę) sundermann, D. elata subsp. anatolica e. nelson, D. osmanica var. anatolica (e. nelson) renz s tauben- HEIM. Wygląd: Łodyga wysokości 20-100 (-120) cm, wewnątrz pusta, z 4-10 liśćmi; liście płaskie lub pofałdowane, szerokolancetowate, najszersze w środku. Kwiatostan gęsty, o obfitych kwiatach, walcowaty. Przysadki dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpuro-woczerwone, rzadko jaśniejsze. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub wzniesione, jajowato-lancetowate, długości 8-14 mm i szeroko- ści 3,5-5,5 mm; boczne płatki korony długości 6-10 mm; warżka z pasmowym wzorem na jaśniejszej części środkowej, niekiedy również z rozmytym rysunkiem na strefie brzegowej, okrągława poprzecznie owalna, długości (7-) 9-16 mm i szerokości (8-) 11-16 mm, lekko wypukła, nie podzielona lub nieznacznie 3-łatkowa; ostroga walcowato-stożkowata, lekko zgięta, długości 5-11 mm i szerokości 3-4 mm. Rośliny wysokie odpowiadają wariantowi »anatolica«. Siedlisko: Wilgotne łąki, ziołorośla nad strumieniami, 500-2400 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Konya, 18. 6.76 (I); An, Samsun, 13.61 73 (p). Rozmieszczenie: Gatunek należy do typu często występującego w Anatolii; rośnie w paśmie szerokości ok. 250 km biegnącym od zatoki Iskenderun na północny wschód (wzdłuż linii Adana-Trabzon). • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Asi: ?Lb An. Dactylorhiza nieschalkiorum h. baumann s kunkele Synonimy: D. osmanica autorum (nie soó, patrz str. 76), D. maculata subsp. osmanica sundermann. Wygląd: Roślina o głę-f^ j»_ boko rozszczepionych bulwach, Łodyga wysokości (20-) 40-70 cm, wewnątrz pusta, z 4-7 liśćmi; liście jajowato--lancetowate, długości 8-20 cm i szerokości 2--6,5 cm, najszersze nieco powyżej połowy. Kwiatostan bardzo gęsty i obfity (do 90 kwiatów); przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty (purpuro-woczerwone). Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub nachylone, jajowato-lancetowate, długości 11-17 mm i szerokości 4-6 mm; boczne płatki korony długości 8,5-13 mm; warżka na całej powierzchni z gęstym rysunkiem (przeważnie nie ma wzoru pasmowego), szerokoowalna, długości 10-16 mm i szerokości 14-23 mm, płaska lub z nieco podgiętymi brzegami, słabo 3-łatkowa, łatka środkowa przeważnie o wiele mniejsza od bocznych i wysunięta; ostroga gruba, walcowata, pros- ta, długości (8-) 10-15 mm i szerokości 3-6 mm, skierowana do dołu lub prawie poziomo. Siedlisko: Wilgotne łąki, również wilgotne miejsca w widnych lasach; 1000-1700 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An, Bólu, 18.6.75 (I); An, Kastamonu, 21. 7.82(p). Rozmieszczenie: Góry Pontyjskie od Bursa (Ulu dag) do Ordu, główne nasilenie występowania w Bólu i Kastamonu. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno- morski. Kraj: Asi: An. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylor- tea-un/illeana: 1 Ostroga wyraźnie (ponad T/4 razy) dłuższa od warżki; warżka przeważnie mniejsza niż 10x x 15 mm; zwykle silnie poplamione liście, a często także i przysadki.......D. umileana 1* Ostroga prawie tak długa jak warżka; przeważnie większa od 10 x 15 mm; liście bez plam lub plamiste (plamki często małe lub rozmyte)... ......................D. nieschalkiorum Dactylorhiza umileana (steudel) h. baumann & kunkele Synonimy: Orchis umileana steudel, 0. triphyl-la c. koch, O. amblyoloba nevski, D. triphylla (c. koch) czerep., D, maculata subsp. triphylla (o KOCH) SUNDERMANN. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości (15-) 30-70 cm, wewnątrz pusta, z 3-9 liśćmi. Liście jajowato-lancetowate, długości 6-20 cm i szerokości 1,2-5 cm, najszersze nieco powyżej środka. Kwiatostan gęsty, obfity; przysadki dłuższe od kwiatów, czasami nawet wielokrotnie. Kwiaty pur-purowoczerwone lub czerwonofioletowe, niekiedy różowe. Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub pochylone, jajowato-lancetowate, długości 8-13 mm i szerokości 3-4,5 mm; boczne płatki korony długości 6,5 mm; warżka z gęstym rysunkiem na całej powierzchni (zwykle wybija się wzór pasmowy), szeroko owalna, długości 8-12 (-14) m i szerokości 11-17 (-19) mm, płaska lub trochę wypukło pofałdowana, 3-łatkowa, rzadko prawie nie podzielona. Łatka środkowa mniejsza od bocznych i wyciągnięta; ostroga walcowata, prosta, długości 11-17 mm i szerokości 2,5-5 mm, prawie pozioma. Siedlisko: Wilgotne lasy, wilgotne łąki; do 2600 m n.p.m. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: An. GumLighane, 18.7.82 (I); An, Artvin, 10.7. 82 (p). Rozmieszczenie: Góry Pontyjskie na wschód od Kastamonu, dociera do wschodniej Anatolii, a na południe do Erzincan i Erzurum. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: (Orientalny), wsch-przy-śródziemnomorski. Kraj: Asi: An. Pokrewieństwa: D. urwilleana jest blisko spokrewniona z D. saccifera (czy w Anatolii dobrze wyodrębniona?). Podobna jest D. lancibracteata (o koch) renz (= Orchis lancibracteata c. koch) występującej na Kaukazie i w północnej Persji, która ma przeciętnie trochę krótsze ostrogi i niekiedy bywa zaliczana do D. urwilleana. Dactylorhiza euxina (nevski) czerep. Synonimy: Orchis euxina nevski, 0. caucasica tolii, w kierunku zachodnim do Giersun, na połu- (lipsky) lipsky, D. caucasica (lipsky) soó, D. ma- dnie do Erzurum i Agri. Poza tym na Kaukazie. jalis subsp. caucasica (lipsky) sundermann, D. Element florystyczny: (Orientalny) wsch-przyśród- euxina var. markowitschii (soó) renz & taubenhe- ziemnomorski. Kraj: Asi: An. im, D. markowitschii (soó) averyanov. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylo- Wygląd: Łodyga długo- r/wza-majalis. ści 5-25 (-35) cm z 3-6 1 Ostroga walcowata (wygląd z góry!), długości 1 V liśćmi; liście jajowate, 8-14 (często więcej niż 10) mm; liście najszer- (:vA^ bez plam lub plamiste. sze zwykle w środku lub poniżej ....D. majak Kwiaty (purpurowo) ........................................(str. 82) czerwone. Boczne 1* Ostroga stożkowata, u nasady rozszerzona, działki kielicha długoś- długości 5-12 (często mniej niż 10) mm; liście ci 8-14 mm i szerokości przeważnie rozszerzone w środku lub powy- 3-5 mm; warżka długości 7—10(—13) mm i szeroko- żej...........................................2 ści 8—13{—15) mm, nie podzielona lub nieznacznie 2 Warżka z wyraźnym wzorem pasmowym z kre- 3-łatkowa, jajowata lub sercowata, z grubo ząbko- sęczek, a w strefie brzegowej bez rysunku; wanym, odwiniętym brzegiem; ostroga długości największe liście długości 5-15 cm i szerokości 6-9 mm i szerokości 3-4 mm. 2-5,5 mm.........................D. cordigera Siedlisko: Wilgotne łąki górnego piętra alpejskie- 2* Warżka przeważnie bez wzoru pasmowego lub go; 1700-2800 m n.p.m.; (wymagania glebowe ?). z zaznaczonym wzorem, (rozmyte) punkty do- Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Artvin, 25.6. chodzące do strefy brzegowej; największe li- 78 (I); An, Kars, 6,7.82 (p). ście długości 3-6 (-9) cm i szerokości 1-2,5 cm Rozmieszczenie: Góry północno-wschodniej Ana- ..............................D. cuma. Kukułka (Storczyk) sercowata Dactylorhiza cordigera (fries) soó Synonimy: Orchis cordigera fries, O. bosniaca g. beck, D. lagotis (reichenb. fil.) h. baumann, D. cordigera subsp. bosniaca (g. beck) soó, D. cordigera subsp. siculorum (soó) soó, D. majalis subsp. cordigera (fries) sundermann. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, wewnątrz pusta, z 2^3 łuskolistkami u podstawy a nad nimi z 3-7 liśćmi asymilacyjnymi. Liście (szeroko) jajowate lub szerokolancetowate, mocno lub rzadziej słabo plamiste, rzadko bez plam. Kwiatostan jajowaty lub walcowaty, długości do 12 cm, ok. 40-kwiatowy; przysadki często dużo dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpurowe, rzadko purpuroworóżowe. Boczne działki kielicha skośnie wzniesione lub pochylone, jajowate, długości 10-16 mm i szerokości 3,5-6 mm, środkowa działka nachylona nad szerokojajowatymi, bocznymi płatkami korony długości 8-12,5 mm; warżka długości 8-16 mm i szerokości (8-) 10-20 mm o bardzo różnych kształtach, nie podzielona (jajowata, romboidalna, szerokosercowata) lub 3-łatko-wa z przeważnie wysuniętą łatką środkową; łatki boczne płaskie lub wygięte do góry, często ząbkowane; ostroga stożkowata, długości 5-12 mm i u nasady grubości 3-5 mm, o połowę krótsza od warżki lub nieco dłuższa, skierowana do dołu. Siedlisko: Wilgotne łąki w piętrze górskim i dolnym piętrze alpejskim; do 2400 m n.p.m.; na żyznej glebie. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Gr, Serres, 10.6.83 (I); Ju, Kosowo i Metohja,19.6.82 (ś, P). Rozmieszczenie: Północna część półwyspu Bałkańskiego; od północnej Grecji do Bośni i Bułgarii, południowe i wschodnie Karpaty, • Element florystyczny: Wschfcentr-przyśród-ziemnomorski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm, Wsch RW. Zmienność: Gatunek bardzo zmienny pod względem wzrostu i wyglądu kwiatów. Rośliny wyrastające wysoko o długich ostrogach (»siculorum«) przypominają O. majalis. Kukułka (Storczyk) 81 iłka (Storczyk) szerokolistna Dactylorhiza majalis (reichenb.) p. f. hunt & summerhayes imy: Orchis latifolia i. p.p., D. latifolia ) soó, D. fistulosa (moench) h. baumann & kun-Lacińska nazwa gatunkowa jest sporna. |d: Łodyga wysokości 15-40 (-60) cm, wewnątrz pusta, z 3-6 (-9) liśćmi; liście jajowato--lancetowate, długości 6-16 cm i szerokości 1,5-3,5 cm, z wierzchu (rzadko z obu stron) plamiste lub rzadziej •lam. Kwiatostan walcowaty, do 10(16) cm ści, złożony z ok. 35(50) kwiatów; przysadki :e od kwiatów, na brzegach z ostrymi ząb-(lupal). Kwiaty jasnopurpurowe lub ciemno-rowe albo purpurowoczerwone. Boczne kielicha ustawione skośnie lub pionowo, o pochylone, wąskojajowate, długości 7-12,5 szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki korony ści 5-9 mm; warżka z pasmowym wzorem na części środkowej, niekiedy również z ry-sm w strefie brzegowej, długości 5-10 mm )kości 7-14 mm, 3-łatkowa z wysuniętą łatką środkową i rozszerzonymi lub zagiętymi ku dołowi łatkami bocznymi; ostroga lekko zgięta w dół. Siedlisko: Wilgotne łąki, mokradła źródliskowe; do 2500 m n.p.m.; na glebach żyznych. Okres kwitnienia: V-VIII. Zdjęcia: Ga, Moselle, 22.I 5.71 (I); Be, Luksemburg, 30.5.83 (p). Rozmieszczenie: Europa; strefa przyśródziem-nomorska, szczególnie umiarkowana, brak na1 wschodzie i pd. wschodzie. Na południu do pn] Hiszpanii, we Włoszech nie ma go po pd. stroni Alp, na Półwyspie Bałkańskim prawdopodobni tylko na północy. • Element florystyczny: Centr + zach-przyśródzr mnomorski, panoński, (?pontyjski), pd ł śr-atlanty-cki, subatlantycki, środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be Ho, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No, Wsch RW. Zmienność: W Alpach występują rośliny z dużymi warżkami, o słabo zaznaczonych łatkach lub zupełnie nie podzielonych na łatki (D. majalis subsp. alpestris [pugsley] senghas syn.: Orchis alpestris [pugsley]. Ich status systematyczny powinien zostać jeszcze sprawdzony. - Patrz również str. 94. lorhiza kalopissii e. nelson Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie,, 1200-1600 m n.p.m.; na glebach żyznych, prawdopodobnie przeważnie ubogich w wapń. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Gr, loannina, 7. 6.83 (I, ś). Rozmieszczenie: Pn.-zach. Grecja, góry | Pindos, szeroko w okolicy pasma karpackiego. • Element florystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski. Kraj: Eur: PdWsch Gr. Uwaga: W wysokich górach pn. i pn.-zach. Grecji rosną podobne taksony, dotychczas słabo zbadane. Wspólną ich cechą są jasnoczerwone kwiaty, natomiast można zauważyć różnice w innych cechach (np. w wymiarach kwiatów i liści). Jeden z taksonów został niedawno opisany jako D. grae-ca h. baumann; rośnie on na wilgotnych łąkach gór Varvous na wysokości 1500 m n.p.m.; wygląd: liście wąskolancetowate, długości 13-20 cm i szerokości 1,5-2,5 cm, boczne działki kielicha długości 10-12 mm i 3-4 mm szerokości, warżka słabo 3-łatkowa, długości 9-19 mm i szerokości 10-11 mm, ostroga długości 8-9 mm. Zdjęcie: Gr, Ser-res, 2.7.81 (p). D. kalopissi D. graeca Dactylorhiza purpurella (t. & T. a. Stephenson) soó Synonimy: Orchis purpurella T. & T. a. Stephenson, D. majalis subsp. purpurella (t & T, a. Stephenson) d. moresby moore & soó, D. purpurella subsp. majdliiormis lojtnant (nie e. nelson, patrz niżej), D. purpurella var. pulchella (druce) soó (nie mylić z D. incarnata »pulchella«, str. 90!). Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysoko-f\ r\ ści 10-30 (-40) cm, we-\sU wnątrz pusta, z 2-3 łus- r\ fc\ kolistkami u podstawy, TO\\ f>'' 'u\ a n3d nimi Z ^ ''^mi' ^S^s ''ście jajowato-lanceto-,cm watę, długości 5-10 ' ' (-16) i szerokości (1-) 1,5-3,5 cm, przeważnie bez plam, ale mogą być również z plamami (»majaliformis«), żaden nie obejmuje pochwiasto łodygi albo tylko 1-2 najwyższe. Kwiatostan walcowaty, gęsty, krótki (do 7 cm długości); przysadki krótsze lub tej samej długości co kwiaty, na brzegach ostro ząbkowane (lupa!). Kwiaty przeważnie ciemno, rzadko jaśniej purpu-rowoczerwone lub karminowoczerwone. Boczne Synonimy: Orchis majalis var. occidenłalis pug-sley, 0. kerryensis wilmott D. majalis var. occi-dentalis (pugsley) p. d. sell, D. majalis subsp. cambrensis (r. h. roberts) r. h. roberts, D. majalis subsp. scotica e. nelson, D. purpurella subsp. majaliformis E. nelson. Wygląd: Wyglądem /J\ f\ przypomina D. purpu- ry I I rella. Łodyga długości f\ z--^-N 8"25 *"35! cm' z ^ [\\\ /-iWo^C") liśćmi; liście często 1^8 ^ys^y zgrupowane u podstawy icm łodygi, przeciętnie nieco węższe niż u D. purpu-rella, przeważnie silnie lub słabo plamiste, rzadziej bez plam. Przysadki krótsze od kwiatów, wielokrotnie poplamione. Kwiaty przeważnie cie-mnopurpurowoczerwone, rzadziej jaśniejsze. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub prostopadle, długości 6,5-9 mm i szerokości 3-3,5 mm, czasem z plamami; warżka na całej powierzchni ze wzorem w postaci kropek i kresek lub ze wzorem pasmowym, szerokoowalna długości 6-10 mm działki kielicha skierowane skośnie, wąskojajowł te, długości 6-8,5 mm i szerokości 2,5-3,5 mJ często z plamami; boczne płatki korony długo' 5-6 mm; warżka z pasmowym wzorem zachodź; cym na strefę brzeżną, niekiedy z punktami i krL sęczkami (»pulchella«), szerokorombowata, dlul gości 5-8 mm i szerokości 6,5-12 mm; ostrogf walcowato-fstożkowata?), prosta, długości 6-1 mm i szerokości 2-3,5 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki i mokradła żródliskow często blisko wybrzeża, w zagłębieniach wyd do 500 m n.p.m.; na glebach słabo kwaśnych lii o odczynie obojętnym. Okres kwitnienia: VI-VL 3-4 tygodnie późnej niż D. kerryensis. Zdjęcia: Br] Highland, 9.7.75 (I); Br, Cumbria, 13. 6.80 (p). I Rozmieszczenie: Atlantycka Europa i pd. Szwecja] na południe na Wyspach Brytyjskich do Irlandii Walii i pn, Anglii, w izolacji w Hampshire, ri północ na wybrzeżu Norweskim do Sm -Trondelag, na wschód do pn. Jutlandii, w izolacji w Schonen. • Element llorystyczny: Śr+pn-atlan] tycki, (pn-subatlantycki). Kraje: Eur: Zach Br HI Fa, Sr Da, Pn Su No. i szerokości 8-13 mm, łatka środkowa mała, czę to nie wystająca lub prawie nie wysunięta, ła boczne często z 1(2) głębokimi karbami; ostro długości 5-10 mm i szerokości 2,5-3 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, zagł bienia w wydmach; do 200 m n.p.m.; na glebac" kwaśnych lub nieco zasadowych. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: Hb, Clare, 11.6.79. Rozmieszczenie: Wyspy Brytyjskie, silnie związa-ł ny z klimatem morskim, zawsze ograniczony d stref przybrzeżnych zachodniej strony wyspj w Wali (Gwynedd, Dyfed), Szkocji (Strathclyde, Highland), Irlandii (od Mayo do Cork), Element florystyczny: Śr+ pn-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Br Hb. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Dactylo fto-purpurella: 1 Warżka wyraźnie 3-łatkowa, z wypukłą fałd i z odgiętymi łatkami bocznymi ..D. kerryensi 1* Warżka nie podzielona lub płytko 3-łatkow" płaska i przeważnie z podgiętymi ku górz brzegami.......................D. purpurella. Dactylorhiza kerryensis (willmott) p. f. hunt & summerhayes Dactylorhi2a praetermissa (druce) soó Synonimy: Orchis praetermissa druce, D. maja-lis subsp. praetermissa (druce) d. moresby moore & soó, D. incarnata subsp. praetermissa (druce) sundermann, D. praetermissa nr. junialis (ver-meulen) senghas, D. majalis subsp. pardalina (pu- GSLEY) E. NELSON. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 20-70 cm, wewnątrz pusta, z 2-3 tuskolistkami u podstawy, a nad nimi z 4-9 liśćmi; liście długości 8-25 cm i szerokości 1,5-4,5 cm, najszersze w środku, bez plam lub (często koliście) poplamione (»junialis«, »pardalina«). Kwiatostan walcowaty, długości 3-13 cm, zawierający do 60 kwiatów. Przysadki tak długie jak kwiaty lub dłuższe. Kwiaty w różnych odcieniach czerwonej purpury lub purpurowe, przeważnie jasne (różowe), rzadziej mocno zabarwione. Boczne działki kielicha u góry pochylone lub ustawione skośnie, wąskojajowate, długości 8-11 mm i sze- rokości 3-4,5 mm, niekiedy plamiste; boczne płatki korony długości 6-8 mm i szerokości 2,5-4 mrra warżka z drobnymi punktami (rzadko równiej z kreseczkami) w środku lub na całej powierzchny niekiedy ze wzorem pasmowym, 7-10 mm długa i 8-14 mm szeroka, nie podzielona lub słabo 3-łat-j kowa, płaska lub nieco wypukła. Ostroga stożktw wata, długości 5-9,5 mm i szerokości 2-3,5 mm,' lekko odgięta ku dołowi. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, zagłębienia w wydmach, szuwary wielkoturzycowe; w piętrze nizinnym i wyżynnym; na glebach prze-i ważnie wapiennych, mokrych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: VI—VIII. Zdjęcia: Ge, Dolna Nadrenia 11.6.71 (I); Br, północno-wschodnia Anglia 22.6. 80 (p). Rozmieszczenie: Atlantycka Europa, Wyspy Brytyjskie (Anglia, Walia), na południe do środk. Francji (Cher, Indre-et-Loire), na wschód do niemieckiej Nadrenii, rzadko w Jutlandii, na północ do pd.-zach. Norwegii. Rzekomo w prowincji Reggio (pn. Włochy). • Element florystyczny: Pd+śr-atlantycki. Kraje: Eur: Zach Ga Be Ho Br, Śr Ge Da, Pn No. Dactylorhiza sphagnicola (hóppner) soó Synonimy: Orchis sphagnicola hóppner, D. incarnata subsp. sphagnicola (hóppner) sundermann, O. dewewri (vermeulen) soó. Gdyby D. wirtgenii (hóppner) soó została zaliczona do tego gatunku, to jej nazwa ma pierwszeństwo przed D. sphagnicola. Wygląd: Łodyga (20-) 30-60 cm wysokości, o 4-8 liściach 10—24 cm dł. i 1-3 (-3,5) cm szer., bez plam. Kwiatostan jak u D. praetermissa. Kwiaty jasne lub różowopur-purowe. Boczne działki kielicha u góry pochylone, skośnie lub pionowo skierowane ku górze i skręcone, 9-12,5 mm dł. i 3-5 mm szer.; warżka prawie na całej powierzchni pokryta punkcikami, niekiedy także z krótkimi kreseczkami i z tendencją do wzoru pasmowego, często w kształcie rombu, 7-11,5 mm dł. i 8,5-14 mm szer., 3-łatkowa, o małej, wystającej łatce środkowej, rzadziej nie podzielona; ostroga 8-14 mm dł. i 2-3,5 mm szer., wyprostowana lub lekko zgięta. Siedlisko: Torfowiska wysokie i przejściowe, z torfowcem; do 600 m n.p.m.; na podłożu ubogim, kwaśnym i wilgotnym. Okres kwitnienia: VI—VII.i Zdjęcia: Ge, Dolna Saksonia, 24,6.70, Rozmieszczenie: Przybrzeżne obszary zachodniej Europy i południowej Skandynawii; areał poprze-1 rywany ze względu na specjalne wymagania gatunku względem siedliska; średnio wysokie góry od północnej Francji (Ardeny) do południowej Holandii, Nadrenii, nizin na północy Niemiec, wyspy Laso w cieśninie Kattegat; chroniony w Szwecji aż do 0ostfold w Norwegii. • Element florystyczny: Śr-atlantycki, pn-subat-lantycki. Kraje: Eur: Zach Ga Be Ho, Śr Ge Da, Pn Su No. Klucz do oznaczania gatunków grupy Dactylorhi-za-praetermissa: 1 Największy liść 3,5-6 (-7) razy dłuższy niż szerszy; ostroga przeważnie krótsza od warżki, rzadko trochę dłuższa............D. prataermissa V Największy liść (6-) 7-14 razy dłuższy niż szerszy; ostroga wyraźnie (1,2-1,4 razy) dłuższa od warżki........................D. sphagnicola Dactylorhisd elata (poiret) soó Synonimy: Orchis elata poiret, 0. sesquipedalis willd., 0. munbyana boiss. & reuter, D. elata subsp. sescuipedalis (willd.) soó, D. elata subsp. durandi (boiss. & reuter) soó, D. elata subsp. brennensis e. nelson, D. incarnata subsp. afńcana (klingę) sundermann. r^^ lem . Wygląd: Łodyga wyso-\^"> kości 30-125 cm, we- ^^rrjn wnątrz pusta, o 5-10 li- s^,'i nvV\ ściach; liście zmienne, r >'nlt' \\^ \ wąskie lub jajowa-\ ','",;'-'',' / to-lancetowate, długo-\y\^/\y ści do 25(45) cm i szerokości 4,5(5,5) cm, najszersze w środku lub poniżej, bez plam lub rzadko z plamami. Kwiatostan dtugi i obfity; przysadki dłuższe od kwiatów. Kwiaty ciemnopurpuro-woróżowe lub różowolila. Boczne dziatki kielicha wzniesione i skręcone, długości 9-18 mm i szerokości 3-6 mm, często z plamami; boczne płatki korony długości 7-14 mm; warżka ze wzorem wstęgowym (rysunek gęsty z tendencją do kropek) na wyraźnie jaśniejszej lub prawie nie rozjaśnio- Synonimy: Orchis latifolia subsp. baltica klingę, 0. baltica (klingę) klingę, D. majalis subsp. baltica (klingę) senghas, D. latifolia subsp. baltica (klingę) soó. Wygląd: Roślina o 2 /\ ¦———' głęboko rozszczepio- 1\§ A "^ ')U'wacn- Łodyga P\ I I wysokości 25-70 cm, \vi\\\ ^^V wąska'u p°dstawydo ^^ /źflj<\\ 1 cm szerokości), we-vj^ h!^y wnątrz pusta, z 2 tusko-listkami u podstawy, a nad nimi z 4-7, przeważnie 5 liśćmi; liście pionowo odstające, podługowato-lancetowate, długości 10-25 cm i szerokości 1,5-3,7 cm, najszersze w środku lub nieco poniżej, z wierzchu z licznymi drobnymi, często zlewającymi się plamkami, rzadko bez plam. Kwiatostan jajowaty lub walcowaty, długości 3-9,5 cm, obfity; przysadki trochę dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpurowoczerwone. Boczne działki kielicha skierowane skośnie lub prosto wzniesione ku górze, wąskojajowate, długości 8-10 mm i szerokości 3-4,5 mm, przeważnie z pia- nej części środkowej, 9-15 mm długa i 10-22 mnj szeroka, 3-łatkowa z mniejszą łatką środkową lud nie podzielona, łatki boczne rozpostarte lub pódl gięte; ostroga walcowato-stożkowata, prosta lub (silnie) zgięta do dołu, długości 9-16 mm i szeroj kości 2-4 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, obsza źródliskowe; do 2500 m n.p.m.; na glebach zasa dowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: Hs, Gra-i nada, 3.6.72 (I); Ga, Lot., 31.5.81 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszar śródziemnomorskiego, ku północy do Francjiri Deux-Sevres, Vienne, Indre. Meldunek o znalezień niu w Holandii należy sprawdzić. • Element florystyczny: Centr + zach-śródzie-j mnomorski, centr ł zach-przyśródziemnomorski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: Pd Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga; Ałr: Tn Ag Ma. Zmienność: Gatunek jest bardzo zmienny. Niekiedy forsowany podział na 3-4 podgatunki jest mylny ze względu na różnorodność wszystkich cech. Populacja »brennensis« (Indre) silniej odbiega zel względu na niższy wzrost i mniejsze kwiaty. mami, środkowa działka nachylona nad bocznymi; płatkami korony 6,5-8 mm długimi; warżka ze wzorem wstęgowym na niewiele jaśniejszej części środkowej, często z porysowaną strefą brzegową, szerokoklinowata, poprzecznie owalna, dług ści 6,5-9 mm i szerokości 8-13 mm, 3-łatkow z mniejszą łatką środkową, wzdłuż wypukło pofał dowana z wygiętymi, ząbkowanymi łatkami bocznymi; ostroga stożkowata, prawie prosta, skierowana ku dołowi, długości 6-9 mm i grubości 2-3 mm. Siedlisko: Wilgotne łąki, na obszarach przybałtyc-kich chętnie przy brzegu morskim. Okres kwitnienia: VI—VII, później niż D. majalis. Zdjęcia: RB, Tukums, 1. 7. 78 (I); pochodzące zRB, hodowl., 11. 6. 82 (p). Rozmieszczenie: Gatunek euroazjatycki, sięgający ze wschodu przez Rosję z klimatem umiarkowanym i borealnym do obszaru Morza Bałtyckiego, i tam od Wysp Alandzkich do Meklemburgii (Zingst); w Azji na wschód do centralnej Syberii, Mongolii i pn.-zach. Chin. • Element florystyczny: Pn-środko-woeuropejski, sarmacki, syberyjski, pn-rosyjski. Kraje: Eur: Śr Ge Po RB, PN Fe RN, Wsch RC. Kukułka (Storczyk) bałtycka Dactylorhiza baltica (klingę) orlova :f\VV k^ Kukułka (Storczyk) krwista Dactylorhiza inc, Synonimy: Orchis incarnata L, 0. strictifolia opiz, D. stiictifolia (opiz) rauschert, D. incarnata subsp. punctata doll Uwaga: Grupa D. incarnata jest niesłychanie bogata w formy i w związku z tym jej podział taksonomiczny jest bardzo trudny. Klucz do oznaczania gatunków: 1 Kwiaty jasnożółte, warżka w środku ciemniej żółta, głęboko 3-łatkowa z łatkami bocznymi opuszczonymi do dołu i przeważnie ząbkowanymi ..........................2. D. ochmleuca 1* Kwiaty czerwone, niekiedy jasnożółte, wówczas jednolicie zabarwione i bez innych wspomnianych cech.................1. D. incarnata 1. Dactylorhiza incarnata Wygląd: Łodyga wyso- \\ . kości 25-60 (-80) cm, W A wewnątrz pusta, o 4-7 f\ J_V liściach; liście skiero- v% }H{\ wanesz,ywnokus°rze (J>''ł) lub przygięte, wąsko-5 ^^ lancetowate, do 20 cm 1—-------' długie i 3,5 cm sze- rokie, najszersze u podstawy, bez plam. Kwiatostan długości 4-12 cm, z prawie 50 kwiatami; przysadki zielone, dłuższe od kwiatów, z prawie gładkim brzegiem. Kwiaty krwistopurpurowe. Boczne działki kielicha często wzniesione ku górze i skręcone, lancetowate, długości 7-9 mm i szerokości 2,5-4 mm; boczne płatki korony długości 5,5-7,5 mm; warżka ze wzorem pasmowym na jaśniejszej części środkowej, rzadko z punktami (»punctata«), długości 4,5-8 mm i szerokości 5-9 mm, przeważnie płytko 3-łatkowa z mniejszą wystającą do przodu łatką środkową, łatki boczne lekko podgięte i (prawie) całobrzegie; ostroga stożkowata, długości 6,5-10 mm i grubości 2-3 mm, prawie prosta. Siedlisko: Wilgotne łąki; do 2100 m n.p.m.; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: Wariant 2: He, Aargau, 2.6.79 (l/g); Ge, Allgau, 16.6.67 (ś/g); Br, Yorkshire, 17.6.81 (ś/d). - Wariant 3: Br, południowa Walia, 6.7. 83 (p/g). - Wariant 5: It, Bolzano, 15. 4. 80 (l/d). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej od strefy przyśródziemnomorskiej do borealnej. Poza tym w strefie borealnej i umiarkowanej na wschód do Jakucji i Dahurii, dalej na Kaukazie i w górach Turkiestanu. on tata (l.) soó • Element florystyczny: Przyśródziemnomorskifl /górski, umiarkowany, borealny. Kraje: Eura PdWsch Gr Al Ju BU Rm RK, Pd It, PdZach Hs ?Lu] Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Pol RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RE RC; ASI: An. j Warianty: Powyższy opis odnosi się do rozprzeJ strzenionego wariantu 1. - Wariant 2 (D. i. subspl puichella [druce] soó; Syn.: D. i. subsp. serotiną [hausskn.] d. moresby moore & soó): Łodyga wy-j sokości 15-40 cm; liście szerokości do 2 cm; kwia-1 tostan długości do 7 cm, o 10-25 (-40) kwiatach! przysadki nabiegłe lila; kwiaty silnie purpurowo! czerwone lub czerwonofioletowe; nie wiadoma czy takson zasiedla własny areał. - Wariant 3 (D. /'. subsp. coccinea [pugsley] soó): Łodyga wysokości 5-25 cm; liście szerokości do 2 (2,7) cm, często skupione u podstawy łodygi; kwiatostan długości do 7 cm. Przysadki nabiegłe liliowo; kwiaty jask-rawocynobrowoczerwone lub karminowoczerwo-ne (ciepła czerwień); wybrzeża Wysp Brytyjskich w wilgotnych zagłębieniach wydm, również w głębi lądu. - Wariant 4 (O. /'. subsp. haematodesi [reichenb.] soó): Jak wariant 1, liście z plamami] na wierzchu; gdzieniegdzie. - Wariant 5 (D. ii hyphaematodes [neuman] landwehr): Jak wariant 1, liście z plamami po obu stronach; gdzieniegdzie (patrz również D. cruenta, str. 92). 2. Dactylorhiza ochroleuca (boll) averyanov; Synonimy: Orchis incarnata var. ocbroleuca boll,! D. incarnata subsp. ochroleuca (boll) p. f. hunt & summerhayes, D. incarnata var. straminea (re-I IGHENB. fil.) SOÓ Wygląd: Podobny do D. incarnata (wariant 1); czę-l sto większy (do 90 cm, kwiatostan do 18 cm); liście prawie przylegające do łodygi; wymiary kwiatów w górnej granicy zmienności D. incarnata. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie i pośrednie, chętnie na wypłyconych stawach; do 600 m n.p.m.; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcie: Ge, Górna Szwabia, 20.6.68 (p/d). Rozmieszczenie: Środkowa Europa i tereny okalające, do Anglii, w obszarze przybałtyckim, do Karpat i północnej Ukrainy. • Element florystyczny: panoński, śr.-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, ?skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Rm, Zach ?Be Br Śr He Au Hu Ge Da Po RB, Pn Su ?No, Wsch RW. D. incarnata »serotina« I ag ¦ ' k: f 91 Dactylorhiza lapponica (hartman) soó Synonimy: Orchis lapponica (hartman) re-ichenb. fil., 0. pseudocordigera neuman, 0. angu-stifolia subsp. pycnantha neuman, D. pseudocordigera (neuman) soó, D. pycnantha (neuman) ave-ryanov, D. trausteineri subsp. lapponica (hartman) soó, D. cruenta subsp. lapponica (hartman) nelson, D. majalis subsp. lapponica (hartman) sundermann. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm, wewnątrz pusta, u góry fioletowo nabiegla, z 1 łuskolistkiem u podstawy i 2-5 (przeważnie 3) liśćmi; liście odstające od łodygi, z wierzchu silnie plamiste, lancetowate, długości 3-8 cm i szerokości 0,6-2 (-2,5) cm, najszersze w tylnej połowie. Kwiatostan dość luźny, o 5-20 kwiatach, walcowaty; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty ciemnopurpurowoczerwo-ne lub fuksynowoczerwone. Boczne działki kielicha wzniesione i skręcone na zewnątrz, jajo- wato- Iancetowate, długości 6-10 mm, szeroko 2-4 mm, niekiedy z plamami; boczne płatki koro długości 5-8 mm; warżka z rysunkiem wstęgowy na często prawie nie jaśniejszej części środków różnych kształtów (szersza niż dłuższa lub dłu sza niż szersza), długości 4,5-8 mm i szeroko' 6-11 mm, płaska lub wypukło pofałdowana, 3-ła kowa z dłuższą lub krótszą łatką środkową nawet nie podzielona; ostroga stożkowata, długcj ści 6,5-11 mm i grubości 2-3 mm, nie zgięta] prawie pozioma. Siedlisko: Torfowiska niskie i torfowiska leśn wilgotne łąki, żwir strumieni; do 1000 m n.p.r (północna Europa), 500-2400 m n.p.m. (Alpy); sie liska wilgotne, z wapniem. Okres kwitnienia: Vl-V Zdjęcia: No, Nordland, 18.7.84 (I); Su, Jamtland] 12. 7.76 (p). Rozmieszczenie: Areał obejmuje 2 osobne tereny! Alpy na wschód od kantonu Schwytz, szczególni w południowej Jurze; środkowa i północna Skan dynawia oraz Gotlandia. • Element florystyczn Alpejski + (pn-środkowoeuropejski), skandynawski. Kraje: Eur: Pd It, Śr He Au, Pn Su No Fe. Dactylorhiza cruenta (o. F. muller) soó Synonimy: Orchis cruenta o. f. muller, D. incar-nata subsp. cruenta (o. f. muller) p. d. sell. Wygląd: Łodyga wysokości 15-30 cm, wewnątrz pusta, z 3-5 liśćmi asymilacyjnymi; liście jajowato-lanceto-wate, długości 4-10 cm i szerokości 1-2,5 cm, 2,5-6 razy (największy liść ok. 4 razy) dłuższe niż szersze, najszersze w tylnej połowie, przeważnie z obu stron pokryte fioletowymi plamami lub na całej powierzchni fioletowo nabiegłe, czasami z plamami tylko na jednej stronie lub zupełnie bez plam (zdjęcie p.) Kwiatostan długości 3-8 cm, z 10-30 ciemnopur-purowoczerwonymi kwiatami. Wymiary kwiatów jak u D. incarnata. Siedlisko: Wilgotne łąki (również na wybrzeżu), torfowiska niskie i torfowiska lasu sosnowego; do 2400 m n.p.m. (Alpy); na glebach wilgotnych zawierających wapń. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: He, Gryzonia, 13.7.74 (I), 19.7.76 (p); SuJ Jamtland, 11.7.76 (ś). Rozmieszczenie: Wsch. i pn. Europa, pn. części środkowej Europy (tereny przybałtyckie), Alpy. Pch za tym w umiarkowanych i borealnych strefach Azji do Jakucji i Dahurii. Element florystyczny: Alpejski, ?śr-atlantycki, pn-subatlantycki, pn-środkowoeuropejski, sarmacki, śr-syberyjski, skandyj nawski, pn-rosyjski, pn-syberyjski. Kraje: Eur: Pa It, PdZach Ga, Zach ?Br ?Hb, Śr Ge fDa ?Po \ Pn Su No Fe RN, Wsch RC. Uwaga: Należy wyjaśnić wydzielenie gatunku. Tru dność sprawia przede wszystkim odróżnienie \ od D. incarnata. D. cruenta różni się przede ws~ stkim stosunkowo krótszymi i szerszymi liść i ciemniej zabarwionymi kwiatami. Kwestią sp" ną jest zaszeregowanie roślin z wąskimi liść o plamach po jednej lub po obu stronach; tut" potraktowano je jako odmianę D. incarnata. O ta kie formy może chodzić w roślinach »cruenta« z Irlandii i Szkocji. Zresztą rośliny o liściach z pi mami po obu stronach występują niekiedy u i nych gatunków (patrz D. umbrosa str. 76). 92 Kukułka (Storczyk) 93 Kukułka (Storczyk) Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri (reichenb.) soó Synonimy: Orchis traunsteineri reichenb., 0. angustifolia reichenb., D. majalis subsp. traunsteineri (REICHENB.) SUNDERMANN. Do roślin Z Wysp Brytyjskich należą: 0. franc/s-drucei wilmott, 0. majalis subsp. traunsteinerioides pugsley, D. traunsteineri subsp. francis-ómcel (wilmott) soó, D. traunsteinerioides (pugsley) batemann & den-holm, D. traunsteineri subsp. hibernica landwehr Wygląd: Łodyga wysokości 10-40 cm, cienka, wypełniona rdzeniem lub pusta, o 2-5 liściach; liście ustawione skośnie lub daleko odstające, rów-nowąsko-lancetowate, długości 5-16 cm i szerokości 0,5-1,9 cm, plamiste lub bez plam. Kwiatostan walcowaty (luźny, do 15-kwiatowy, Alpy) lub jajowaty (gęsty, do 25-kwiatowy, Anglia); przysadki albo krótsze od kwiatów albo często od nich dtuższe. Kwiaty purpurowoczerwone, Boczne dziatki kielicha ustawione skośnie, wąskojajowate, 8-11 mm długości i 2,5-4 mm szerokości, środkowa przeważnie nie nachylona nad 6-8,5 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka ze wzorem wstęgowym na jaśniejszym tle części środkowej, 6-10 mm dtuga i 6,5-13 (-14,5) mm szeroka, 3-łatkowa z małą dosadzoną łatką środkową, łatki boczne dość potężne, umiarkowanie lub silnie zgięte do dołu, czasami z odwiniętymi brzegami; ostroga stożkowata lub walcowata długości 9-12,5 mm (w Anglii 7-11) i szerokości 2-3,5 mm. Siedlisko: Torfowiska niskie i źródliskowe, również zmiennie wilgotne ubogie taki; do 1900 m n.p.m.; na glebach zasadowych lub bogatych w wapń. Okres kwitnienia: V—V11. Zdjęcia: Au, Tyrol, 25.6.77 (l/g); Ge, Górna Bawaria, 15.6.64 (p/g); Br, Oxfordshire, 24. 6. 84 (l/d, p/d). Rozmieszczenie: Występuje w sposób przerywany w umiarkowanych i borealnych strefach Europy, w strefie przyśródziemnomorskiej wnika na obszar Alp i Pirenejów. Poza tym w umiarkowanych strefach Azji do środkowej Syberii. Element florystyczny: Pirenejski, alpejski, śr+pn--atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, skandynawski, pn-rosyjski. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pd It, Zach Ga Ho Br Hb, Śr He Au Ge Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Wsch ?Rlfl| RC. Uwaga: Grupa D. traunsteineri jest wielopostacic-wa. Konieczne jest nowe opracowanie, aby wyjaśj nić pokrewieństwo poszczególnych taksonó w różnych częściach areału. Taksonem, prawdopodobnie zasługującym na saj modzielny status, jest D. russowii (klingę) j. ho) lub (syn. Orchis russowii (klingę) klingę, D majalis subsp. russowii [klingę] sundermann) Zdjęcia: Ge, Rostock, 16.7. 75 (str. 96 l/g. pr/g); Su, Vasternorrland, 30.6.84 (str. 97 l/g). Wysokość łodygi, liczba i wymiary liści oraz wymiary organów kwiatu leżą w obrębie zmienności D. traunsteineri. Różnicę mogą stanowić: zawsze pusta wewnątrz i trochę grubsza łodyga; daleko odstające lub przygięte liście; kwiatostan przeważnie gęsty i obfity, jajowaty (ale niekiedy luźny i skąpy, walcowaty); kwiaty róźowoczerwone, ze słabym dodatkiem purpury lub bez purpury, Nie występują rzekome różnice w plamach na liściach i wypukłości warżki. Takson opisany z terenów przybałtyc-kich (Ge Po RB Su Fe RN; przypuszczalnie tCz), poza tym notowany z kontynentalnej Europy na wschód aż do środkowej Syberii. Wymienione cechy występują pojedynczo lub sprzężone także u D. traunsteineri, takie jak czerwona barwa kwiatów w Alpach lub jajowate kwiatostany o obfitych kwiatach w Anglii. Nie wiadomo jak zaszeregować rośliny z sierpo-wato podgiętymi liśćmi. Występują one częściej w borealnej Europie. Niekiedy bywają traktowane jako gatunek lub podgatunek D. cunifolia (f. nyl. czerrp. (syn. Orchis cum'folia [f. nyl] D. traunsteineri subsp. curvifolia [f. nyl.] soó). Możliwe, że ustawienie liści należy ocenić jako wprawdzie rzucające się w oczy lecz nie mające znaczenia ekstremum zmienności. Podobne do D. traunsteineri są rośliny opisane jako podgatunki D. majalis. 1. D. m. subsp. brevifolia bisse. Zdjęcie: Ge, Suhl, 25.6.84 (str. 97 pr/g), wapienne torfowiska niskie, (Ge, Su); 2. D. m. subsp. turfosa prochazka, kwaśne torfowiska pośrednie (Cz: Las Czeski, Rudawy Czeskie). Charakterystyczne dla nich obu są łodygi 20 (25) cm wysokości, wąskie liście (turfosa: 6-9,5 x 0,9 -1,4 cm) i do 5 (6,5) cm długie kwiatostany. Dactylorhiza baumanniana hólzinger & nunkele Wygląd: Roślina o 2 głęboko podzielonych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, z 1-2 łuskolistka-mi u podstawy, a nad nimi z (3-) 4-6 liśćmi. Liście lancetowate, długości 7-12 (-15) cm i szerokości 0,8-3 (-4,2) cm, najszersze w środku lub nieco poniżej, z wyraźnymi lub rozmytymi plamami. Kwiatostan wąskowalcowaty, dość luźny, długości 5-12 cm o 8-25 (-35) kwiatach; przysadki prawie tak długie jak kwiaty. Kwiaty purpuro-woczerwone, przeważnie w ciemnym odcieniu. Boczne działki kielicha ustawione skośnie lub prawie pionowo, skręcone, wąskojajo-wate, długości 8-12,5 mm i szerokości 3-4,5 mm; boczne płatki korony długości 6-10 mm; warżka ze wzorem wstęgowym na jaśniejszej części środkowej, a niekiedy tylko z rozmytymi krese-czkami lub punktami, 7,5-10 (-12) mm długa i 7,5-12 (-15) mm szeroka, przeważnie wyraźnie 3-łatkowa z małą, często wystającą łatką śród kową, rzadko prawie nie podzielona. Łatki bo czne trochę lub skośnie zgięte ku dołowi, cza sami z wyraźnym karbem z boku; ostróg walcowata, w środku (patrząc z góry) lekk rozszerzona, długości 8,5-12,5 mm i szerok ści 2-3 mm, prosta lub lekko zgięta, skierowa na ku dołowi. Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niski 1000-1800 m n.p.m.; na glebach żyznych, pra wdopodobnie ubogich w wapń. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Gr, Grevena, populacja typu, 16.5.83. Rozmieszczenie: Północno-zachodnia Grecja; północne góry Pindos, znany z nomosów Gre-vena i loannina. Gatunek prawdopodobnie dalej rozprzestrzeniony w górach Grecji, gdzie dotychczas słabo badano występowanie gatunków z rodzaju Dactylorhiza; przypuszczalnie w górach Vermion, być może również dalej na południe w Fthiotis i Achają. • Element llorystyczny: Wsch-przyśródziemno-morski.Kraj: Eur: PdWsch Gr. 96 D. majalis subsp. brevifolia 97 Dactylorhiza saccifera (brongn.)soó Synonimy: Orchis saccifera brongn., 0. gerva-siana tod., 0. maculata subsp. saccifera (brongn.) k. richter, 0. maculata subsp. macrostachys (ti-neo) rohlena, D. gervasiana (tod.) h. baumann & kunkele, D. maculata subsp saccifera (brongn.) diklić, D. bithynica H. baumann. Wygląd: Roślina o 2 głęboko rozszczepionych bulwach. Łodyga wysokości 25-90 cm, przeważnie wypełniona rdzeniem, z 4-12 plamistymi liśćmi; najniższe z nich krótkojajowate, środkowe lancetowate długości 10-20 cm i szerokości 2-6 cm, rozszerzone w środku (lub poniżej), odstające lub przygięte, górne małe liście przypominające przysadki. Kwiatostan długości 6-22 cm, obfity. Przysadki dużo dłuższe od kwiatów. Kwiaty purpuroworóżowe lub purpurowoczerwone. Boczne dziatki kielicha nachylone, lancetowate, dtugosci 7-14 mm i szerokości 2,5-5 mm; boczne płatki korony długości 5,5-10 mm; warżka z rysunkiem wyraźnym lub rozmytym, przypominającym wac larz, 7-11 mm długa i 8,5-16 mm szeroka, płaską głęboko 3-latkowa z wysuniętą łatką środków i ząbkowanymi łatkami bocznymi; powierzchni łatki środkowej równa ('/3) % lub prawie całej powierzchni jednej z łatek bocznych; ostroga szej rokowalcowata, prawie nie zgięta, długości 9-1J mm i grubości 2-4,5 mm. Siedlisko: Wilgotne lasy, mokre taki; przeważnid w piętrze górskim, do 2000 m n.p.m.; na glebad świeżych, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Al, Vlore, 26.5. Rozmieszczenie: Wschodnia i centralna część < szarów śródziemnomorskich, na północ do Karp Siedmiogrodu, na wschód do tureckiego Kurdysta nu. Dane o występowaniu na półwyspie Iberyjskim są prawdopodobnie błędne w wyniku pomylenia tego gatunku z D. maculata (fuchsii). • Element florystyczny: Wsch + centr-śródzie" nomorski, (orientalny), wsch+centr-przyśródzie mnomorski, karpacki. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al Ju Bu Rm, Pd Si It Sal Co; Asi: LS An. Dactylorhiza foliosa (vermeulen) soó Synonim: Orchis maderensis summerhayes. Wygląd: Roślina o 2 bulwach głęboko rozszczepionych na 4-6 odcinków. Łodyga wysokości 30-40(-70) cm, wypełniona rdzeniem (lub pusta?), z 2-3 łus-kolistkami u podstawy, a nad nimi z 8-10 (-16) liśćmi, zmniejszającymi się ku górze, najwyższe wyglądem przypominają przysadki; dolne liście podlugowato-lancetowate do 20 cm długości i 6 cm szerokości, najszersze w środku, daleko odstające lub zwisające, bez plam lub rzadko z rozmytymi plamami. Kwiatostan długości 5-13 cm, gęsty; przysadki często krótsze od kwiatów. Kwiaty jasno lub intensywnie purpurowoczerwone. Boczne działki kielicha pochylone do przodu, jajowato-lancetowate, długości 8-11 mm i szerokości 2,5-4 mm, środkowa również skośnie wzniesiona, nie pochylająca się nad płatkami korony; płatki długości 7,5-9 mm i niekiedy odstające; warżka na całej powierzchni z rozmy- tym wachlarzowatym rysunkiem, poprzecznie owalna, płaska, słabo 3-łatkowa z małą tatką środkową, przeważnie nie wystającą poza zatokowato ząbkowane łatki boczne; ostroga wąskowalcowa-ta, 5-11 mm dtugosci i ok. 1 mm szerokości, zgięta ku dołowi. Znamię z ciemnopurpurowym obramowaniem. Siedlisko: Wilgotne lasy, mokre łąki, skaliste zbocza; 400-1000 m n.p.m., na glebach wilgotnych, kwaśnych, a w miejscach cienistych z wilgotnym powietrzem także na glebach suchszych. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ml, upraw., 20.6.80, mieszaniec ogrodowy? (I); 12. 5.83 (p). Rozmieszczenie: Jest to endemit wyspy Madery. Od 1828 r. sadzony w ogrodach, przede wszystkim w Anglii. • Element florystyczny: Maderski. Kraj: Afr: Ml. Pokrewieństwa: Izolowane taksony zaszeregowywa-no w rozmaity sposób. Wiele przemawia za ścisłym pokrewieństwem z grupą D. maculata. Dyskutowane bywa również możliwe powiązanie z D. elata. Kukułka (Storczyk) plamista Dactylorhiza maculata (l.) soó Synonim: Orchis maculata l. gr indeks Wygląd: Łodyga wyso- 2A kości 15-60 (-100) cm, A "bTc" wypełniona rdzeniem Jn) lub rzadko pusta. 3-9 ^ \ i i i (-12) liści, dolne z nich \ / i 11 rozetowato skupione, M A^-L wąskolancetowate lub *---------<- lopatkowate, długości 3-13 (-20) cm i szerokości 0,5-3 (-4,5) cm, na wierzchołku zaostrzone lub zaokrąglone, z plamami lub bez plam, górne (1-) 2-4 (-6) nie obejmujące pochwami łodygi, przypominające przysadki. Kwiatostan krótki lub wydłużony, gęsty; przysadki przeważnie krótsze od kwiatów. Kwiaty zmienne w kolorze od purpury do bieli. Boczne działki kielicha pochylone do przodu, jajowato-lancetowate, długości 5—11 mm i szerokości 1,5-4 mm, środkowa działka często skośnie wzniesiona, nie pochylona nad 3,5-8 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka przeważnie ze wzorem wstęgowym, ale bywa także kropkowana lub bez rysunku, 5-11 mm długości i 6,5-15 mm szerokości, 3-łatkowa z rozpostartymi łatkami bocznymi; ostroga walcowata, długości 4-12 mm i grubości 0,5-2,5 mm. Siedlisko: Lasy, wrzosowiska, ubogie łąki, torfowiska niskie i pośrednie; do 2200 m n.p.m.; na glebach kwaśnych lub nieco zasadowych, świeżych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: V—VII. Rozmieszczenie: W Europie od strefy przyśródzie-mnomorskiej do arktycznej, brak na obszarze pon-tyjskim; izolowane występowanie w górach Atlasu. Poza tym w umiarkowanej strefie aż do centralnej Syberii. Element florystyczny: Zach-śródziemno-morski, przyśródziemnomorski, umiarkowany, bo-realny, arktyczny. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It Co, PdZach ?BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Is, Wsch RW RE RC; Afr: Ag Ma. Uwaga: Grupa D. maculata obejmuje zagmatwane bogactwo form, Przy obecnym stanie znajomości nie jest możliwe dokonanie zadowalającego podziału. Wprawdzie niektóre taksony są dobrze rozgraniczone, ale licznych populacji nie da się zaszeregować bez trudu. Wydaje się, że najlepiej jednak będzie przyjąć podział na 2 grupy w opierając się na kształcie warżki. Typ 1: Warżka płytko 3-łatkowa, łatka środkowa wyraźnie mniejsza i przeważnie krótsza lub długości latek bocznych; -inn wskaźnik warżki poniżej 1,2. Typ 2: Warżka głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa duża, wysunięta, jej powierzchnia większa od połowy wielkości łatki bocznej, wskaźnik warżki powyżej 1,2. Typ 1: D. maculata w wąskim znaczeniu; zachodnia, północna Europa. A. Taksony wyrastające wysoko: 1. D. m. subsp. ericetorum (e. f. linton) p. f. hunt & summerhayes, (Syn. D. m. subsp. rboumensis [h. htarrison] soó). Zdjęcia: Ga, Pyrenees-Orientales, 11.7, 78 (str, 103 p/d/d); Ga, Hautes-Pyrenees, 22.6.84 (p/g); Br, E. Lothian, 24.7.80 (str. 102 l/g) 2Br, Argyll, 27.7 80 (str 102 p/g). 2. D. m. subsp. caramulensis vermeulen; Portugalia. B. Takson wyrastający nisko; D. m. subsp. elod: (griseb.) soó. Typ 2: Typ »fuchsii«; Europa (głównie na pc-i łudniu), Azja. A. Taksony wyrastające wysoko: 1. D. m. subsp. meyeń (reichenb. fil.) tournay (Syn.: Orcbis fuch-sii [druce] soó, D. m. subsp. fuchsii [druce] hyl). Zdjęcia: He, Gryzonia, 8.7.71 (str. 103 l/d) 23.7. 71 (l/g) Ge, Południowa Badenia, 1.8.65 (str. 103 p/d/g); nietypowy: Au, Vorarlberg, 25.6.70 (l/d). 2. D. m. subsp. transsilvanica (schur) soó; liście bez plam, kwiaty żółtawobiałe, bez rysunku; Karpaty do Rudaw Czeskich. Zdjęcie: Rm, Judet Bragov, 6. 7. 78 (p/d). 3. D. f. subsp. sooana (borsos) borsos; liście plamiste, kwiaty białe, z purpurowym rysunkiem; Węgry. B. Taksony wyrastające nisko: 1. D. m. subsp. sudetica (reichebnb. fil.) vóth (syn.: D. f. subsp. psychrophila [schlechter] hołub); piętro górskie. 2. D. f. subsp. okellyi (druce) soó; kwiaty białe, pachnące; Irlandia, Szkocja. Zdjęcie: Hb, Clare, 5. 8. 84 (str. 103 p/g). 3. D. m. subsp. hebridensis (wilmott) e. nelson; zachodnie wybrzeże Wysp Brytyjskich. Zdjęcia: Hb, Donegal, 9.8. 84 (str. 102 l/d p/d). Taksony o pośredniej formie warżki: 1. Taksony skandynawskie; Zdjęcie: Su, Nor-botten, 21.6.76 (str. 103 l/g): D. m. subsp. deflexa landwehr. D. m. subsp. montellii (vermeulen) landwehr. 2, Taksony z Atlasu: D. m. subsp. ba-borica maire & weiller; Kabylie. D. m. subsp. mamusica (emberger & maire) maire & weiller; Rif. 3. Takson z Karpat: D.m. subsp. schurii (klingę) soó; podobny do »elodes«. maculata», powyżej »meyeri« 103 Steveniella satyrioides (sprengel) schlechter płatek Wygląd: Roślina o 2 jajowato-kulis-tych bulwach. Łodyga wys. 15-40 (-60) cm, z 2 pochwiastymi łus-kolistkami u podstawy, 1 dużym liściem przy ziemi, a powyżej z 2 łuskolistkami o długich pochwach. Liść podługowato-lancetowaty, dł. 6-20 cm i szer. 1,5-6,5 cm, zgięty ku dołowi, często (podobnie jak cała roślina) brązowopurpurowo nabiegły. Kwiatostan dł. do 13 (18) cm, ok. 20 (30) kwiatowy, kwiaty wzniesione; przysadki dużo krótsze od zaiążni lub tak długie jak zalążnia. Działki kielicha zrośnięte w 3-ząbkowy hełm, dł. 7-10 mm, oliwkowozielone i brązowopurpurowo nabiegłe; boczne płatki korony dł. 4-7 mm i szer. 0,4-0,5 mm; warżka oliwkowozielo-na lub zielonkawożółta, u nasady purpurowa, pokryta drobnymi papillami, 6-7 mm dł., 3-łat-kowa z odwrotnie jajowatą łatką środkową i krótkimi, okrągławymi, rombowatymi łatkami bocznymi; ostroga u nasady dł. 2-5 mm, i tyl szerokości, szerokostożkowata z rozszczepi nym wierzchołkiem. Siedlisko: Widne lasy iglas te i liściaste, trawiaste brzegi lasów, zarośla nasadzenia leszczyny; od równiny do dolneg piętra górskiego, do 1300 m n.p.m. (w Iranie d 2100 m n.p.m.); na glebach bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: An, Bólu, 5.5.74 (I), 19.5.83 (p). Rozmieszczenie: Góry na wybrzeżu Morza Czarnego w pn. Anatoiii i na Krymie. Poza tym nai Kaukazie, w pn. i zach. Iranie. Element flory* tyczny: Wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch RK; Asi: An. Pokrewieństwo: Rodzaj obejmuje jeden gatunek. Comperia comperiana (steven) ascherson & graebner Synonimy: Orchis comperiana steven, C. tauri-ca c. koch, C. karduchorum bornm. & kranzlin. « Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 25-60 cm z 2 pochwiastymi łuskolistkami u podstawy, 2-4 liśćmi asymi-lacyjnymi w dolnej połowie, a powyżej z 2-3 łu-długich pochwach. Liście podługo-długości do 15 cm i szerokości 4 cm, wzniesione. Kwiatostan długi do 25 cm o ok. 30 kwiatach; przysadki skórzaste, dolne dłuższe od kwiatów. Działki kielicha hełmiasto zrośnięte na 3/4 długości, 13-20 cm długie, zielonkawe z lila-brązowawym odcieniem; boczne płatki korony długości 14-16 mm, wąskolancetowate, z każdej strony z 1-2 zaostrzonymi zębami; warżka 3-łatkowa jasnolila, trójkątna z klinowatą podstawą, do 1,5 cm długa. Łatki boczne i cypelek łatki środkowej wyciągnięte w 3-8 cm długie koniuszki; ostroga wygięta w dół, długości 12-18 mm, białawoliliowa. skolistkami o wato-owalne, Siedlisko: Widne lasy iglaste i liściaste piętra górskiego; do 1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: An, Denizli, 24.5.74. Rozmieszczenie: W Europie tylko na Krymie, występuje głównie w Azji Mniejszej, ku zachodowi do wschodnioegejskich wysp z wyższymi górami (Lesbos, Samos, Kos, Rodos), ku wschodowi przez iracki Kurdystan do zachodniego Iranu. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch RK; Asi: LS An AE. Pokrewieństwa: Rodzaj o niejasnych pokrewieństwach; zawiera tylko jeden gatunek. Neotinea maculata (desf.)stearn Synonim: N. intacta (link) reichenb. fil. Wygląd: Roślina o 2 owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10--30 (-40) cm, z 1-2 brązowymi łuskolistkami u podstawy i 4-6 liśćmi, z których 1-3 zgrupowane są w przygrun-towej rozecie, a górne pochwiasto obejmują łodygę. Liście podłu-gowato-owalne, długości 3-12 cm i szerokości 1--4,5 cm, niebieskozielo-ne, z plamami lub bez plam. Kwiatostan długości 2-8 cm, o gęstych, obfitych kwiatach; przysadki krótsze od zalążni. Kwiaty małe, pachnące, rozmaicie zabarwione, w kolorze od różowego do brązowoczerwonego lub od zielonkawobiałego do jasnożółtego. Działki kielicha długości 3-4 mm, lancetowate, skupione hełmiasto z nieco krótszy- mi bocznymi płatkami korony; warżka długość 3-5 mm, przeważnie z czerwonawymi plamami, skierowana skośnie w dół, 3-łatkowa; łatka środkoj wa wąskoczworokątna, na wierzchołku z 3 ząbkami] łatki boczne równowąskie, krótsze, przeważnie odj stające; ostroga stożkowata, długości 1-2 mm. Siedlisko: Lasy iglaste, garigi, ubogie murawy pr>| rośnięte krzakami; do 1600 m n.p.m.; na glebach, suchych lub świeżych, często na wapieniu. Okres kwitnienia: lll-V (-VI w Irlandii). Zdjęcia: Cyj Limassol, 20.3.84 (I); AE, Rodos, 4.4,81 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; wy-l spy środkowego Atlantyku (Madera i Wyspy Kanaryjskie, ale nie Lanzarote i Fuerteventura); izolowane występowanie w zachodniej Irlandii i na Isle o Man. Element florystyczny: Śródziemnomorski, kanaryjski, maderski, przyśródziemnomorski, śr-at-lantycki, (brak pd-atlantyckiego). Kraje: Eur: PdWsch: Cr Gr Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Br Hb; Asi: U LS Cy An AE; Atr: Tn Ag Ma Ml Cl. Pokrewieństwo: Rodzaj monotypowy spokrewniony z kręgiem form Militaris rodzaju Orchis i z rodzajem1 Aceras. Aceras anthropophorum (l.) aiton f Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 10--40 cm, z licznymi brązowymi łuskolistkami u podstawy i 4-9 liśćmi asymilacyjny-mi. Dolne liście roze-towato skupione, po-długowato-lancetowate, długości do 15 cm i szerokości 2,6 cm, bez plam; górne obejmujące łodygę długimi pochwami. Kwiatostan wąskowa-Icowaty, z gęstymi, obfitymi kwiatami; przysadki krótsze od zalążni. Kwiaty zielonożółtawe z odcieniem brązowoczerwonym o różnym stopniu intensywności. Działki kielicha długości 5-8 mm i szerokości 2,5-5 mm, jajowate, stulone w hełm z nieco krótszymi bocznymi płatkami korony; warżka długości 12-15 mm, zwisająca, u nasady z 2 bocznymi wypukłościami, głęboko 3-łatkowa. Latka środkowa z 2 cypelkami i w środku z zębem, wszystkie odcinki równowąskie. Cechy różniące od gatunków z rodzaju Orchis: brak ostrogi; 2 uczepki pyłkowin zbliżone do siebie lub się zlewające. Siedlisko: Ubogie lub suche murawy, widne zarośla i lasy; do 1500 m n.p.m.; na glebach suchych lub umiarkowanie świeżych, przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: Br, Cambridgeshire, czerwiec 1981 (I); It, Grosseto, 19.4. 82 (p). Rozmieszczenie: Rozprzestrzeniony na obszarze śródziemnomorskim, częściej w części zach. i centralnej, dość rzadko we wsch.; przenika na obszary podlegające wpływom klimatu oceanicznego w zach. i środkowej Europie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, centr+zach-przyśródziemnomorski, pd + śr--atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br, Śr He Ge; Asi: LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Pokrewieństwo: Rodzaj monotypowy blisko spokrewniony z kręgiem form Militaris rodzaju Orchis. Nierzadko pojawiają się mieszańce (np. z Orchis simia). Storczyca kulista Traunsteinerd globusa (l) reichenb. 4 * Synonim: Oac/i/s globosa i Wygląd: Roślina o 2 owalnych lub jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-60 cm, z 2-3 brązowymi tusko-listkami u podstawy i 4--6 wzniesionymi liśćmi, równomiernie rozmieszczonymi na łodydze. Dolne liście podługowato-lancetowate, długości 5,5-13 cm i szerokości 14 cm; górne stopniowo się zmniejszające. Kwiatostan o gęstych kwiatach, początkowo stożko-wato-kulisty, wydłużający się w miarę kwitnienia, długości 1,5-6 cm i szerokości 1,5-3 cm; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Kwiaty purpurowo-różowe, warżka i niekiedy płatki korony z purpurowymi plamami, Działki kielicha długości 4,5-8 (-9) mm, jajowate, wydłużające się w wąski cypelek, zgrubiały na wierzchołku, lekko pochylony do przodu; boczne płatki korony długości 3,5-6 (-7) mm, szeroko skośnojajowate; warżka szerokokli-nowata, długości 3,5-5 (-6) mm, prawie do połowy 3-łatkowa, łatki trójkątne lub rombowate; ostróg długości 2,5-3 mm, wąska. Siedlisko: Łąki górskie, ubogie murawy; przeważnie w piętrze górskim i subalpejskim, do 2500 m n.p.m.; na glebach świeżych lub wilgotnych; głębokich, zasadowych. Okres kwitnienia: V—VII I. Zdjęcia: It, Brescia, 14.6.71 (p), 12.6.74 (I). Rozmieszczenie: W strefie przyśródziemnomor-skiej Europy i południowo-zachodniej Azji oraz w umiarkowanej strefie środkowej Europy, występowanie przeważnie ograniczone do gór wysokich i średnich, rzadko sięga na przedgórza. Poza tym na Kaukazie. Nie wyjaśniono jeszcze czy rośliny występujące w Turcji w okolicy Bursa należą do tego gatunku czy też do następnego. Element florystyczny: Przyśródziemnomorski panoński, (pontyjski), alpejski, karpacki, pd-suba lantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch ?AI Ju Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz Po, Wsch RW; Asi: ?An. Traunsteinera sphaerica (bieb.) schlechter Syonimy: Orchis sphaerica bieb, T. globosa subsp. sphaerica (bieb.) soó. Wygląd: Z wyglądu podobna do T. globosa (bulwy, wysokość łodygi, ułożenie, kształt i wielkość liści, forma kwiatostanu, wielkość przysadek), również działki kielicha wydłużone w maczugowaty koniuszek; główna różnica polega na barwie i wielkości kwiatów: kwiaty kremowe lub bladożółte, bez kropek; działki kielicha długości 8-12,5 mm, boczne płatki korony długości 4,5-7,5 mm, warżka długości 5-9 mm, środkowa łatka z nitkowatym koniuszkiem, boczne łatki często ząbkowane, ostroga długości 3-5 mm. Siedlisko: Łąki górskie, widne lasy sosnowe, w piętrze górskim i subalpejskim, 1600-2400 m n.p.m.; siedlisko prawdopodobnie takie samo jak u poprzedniego gatunku. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: An, Trabzon, 13.7.82 (I); An, Giresun, 27. 6.82 (p). Rozmieszczenie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na Kaukazie i sięga na zachód w Góry Pontyjskie (północna Turcja). Turecka część areału nie została jeszcze dostatecznie poznana, gdyż gatunek był notowany sporadycznie; obecne najbardziej wysunięte na zachód znaleziska z Giresun prawdopodobnie rozpościerają się dalej na zachód. Element florystyczny: Wsch-przyśró-dziemnomorski. Kraj: Asi: An. Pokrewieństwa: Rodzaj zawiera oba omówione gatunki. Nie ma bliższych pokrewieństw. Klucz do oznaczania gatunków z rodzaju Traunsteinera: 1 Kwiaty różowe lub jasnolila, płatki korony i warżka z purpurowymi plamami; działki kielicha długości 4,5-9 mm..................T. globosa V Kwiaty bladożółte, bez plam; działki kielicha długości 8-12,5 mm..............T. sphaerica. Storczyk cuchnący Orchis coriophora i_ Synonimy: 0. c. fragrans (pollini) k. richter, 0. c, suisp. martrinii (timb.-lagr.) nyman. Wygląd: Łodyga wysokości 15-60 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-7 (-10) liśćmi nad podłożem i kilkoma po-chwiastymi liśćmi wyżej na łodydze. Liście odziomkowe rownowąskie lub lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 0,5-4 cm. Kwiatostan gęsty i obfity. Kwiaty brązowe, czerwone, różowe lub zielonkawe, o zapachu pluskiew lub wanilii. Liście okwiatu stulone w dziobkowaty hełm; boczne działki kielicha długości 6,5-10 mm, jajowato-lancetowate, środkowa trochę krótsza; boczne płatki korony długości 4-6 mm, rownowąskie; warżka 3-łatkowa, długości 5-7 (-10) mm; łatki boczne ząbkowane, krótsze od łatki środkowej; ostroga długości 4-9 mm, stożkowata, zgięta do dołu. Siedlisko: Ubogie łąki, widne lasy i zarośla, rzadko wilgotne łąki; do 2500 m n.p.m. na glebach suchych lub wilgotnych, zasadowych. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: U, Golan, 16.4.81 (I); Ge, Górna Bawaria, 17.6.83 (ś); Cy, Larnaca, 31.3.70 (p). Rozmieszczenie: W Europie, północnej Afryce i Azji Mniejszej od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej; brak w obszarze florystycznym śr--atlantyckim i pn-subatlantyckim. Poza tym na Kaukazie, w irackim Kurdystanie oraz w północnym i zachodnim Iranie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, przy-śródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm RK, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga Be tHo, Śr He Au Hu Ge Cz Po RB, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li Tn Ag Ma. Zmienność: Wielkość warżki, długość łatki środkowej, ostroga i dziobek działki kielicha, szerokość liści i zapach kwiatów znacznie się różnią. Formy ekstremalne są wyraźnie różne, jednak często występują formy pośrednie; z tego względu pod-gatunków nie da się wyróżnić. Orchis sancta l. Synonim: O. coriophora subsp. sancta (l.) ha-yek. Wygląd: Roślina o 2 owalno-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-45 cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 5-12 liśćmi odziomko-. .icm . V wymi (zwiędnięte już w okresie kwitnienia), a wyżej z kilkoma liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe rownowąskie, długości 6-12 cm i szerokości 0,8-1,3 cm. Kwiatostan luźniejszy niż u O. coriophora. Kwiaty bladopur-purowe, różowe lub karminowoczerwone, hełm z zewnątrz często zielonkawy. Listki okwiatu stulone w hełm o długim dziobku; boczne działki kielicha długości 9-15 mm, jajowate, środkowa trochę krótsza; boczne płatki korony długości 8-13 mm, równowąsko-lancetowate; warżka 3-łatkowa, długości 8-15 mm, środkowa łatka wąskopodługo-wata, zaostrzona, wyraźnie dłuższa od stosunkowo dużych, szerokich, grubo ząbkowanych łatek bocz- nych; ostroga długości 8-10 mm, stożkowata, skierowana ku dołowi i zgięta do przodu. Siedlisko: Ubogie łąki i pastwiska; do 500 m n.p.m.; na glebach suchych bogatych w wapń. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: An, Hatay, 7.5.72 (p); U, Galilea, 26.4.81 (I). Rozmieszczenie: Wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego; od wysp na Morzu Egejskim przez zachodnią i południową Turcję do Lewantów. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr; Asi: U LS Cy An AE. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form Coriophora: 1 Warżka z częścią środkową brodawkowato owłosioną i z purpurowymi plamami; dziobkowaty odcinek hełmu działek kielicha ok. 1/3-V4 długości tylnej wybrzuszonej części (mierzone po stronie grzbietowej wzdłuż środkowej działki kielicha).........................O. coriophora 1* Warżka naga i bez plam; dziobek dłuższy, ok. 1/,-2/5 tak długi jak wybrzuszona część działek hełmu..............................O. sancta. 110 Orchis laxiflora lam. m Wygląd: Roślina o 2 owalnych lub kulistych bulwach. Łodyga wysokości 20--60 (-100) cm, z l-A brunatnymi łuskolis-tkami i 3-8 liśćmi łodygowymi; liście ró-wnowąsko-lancetowate, długości 7-8 cm i szerokości 0,8-2 cm. Kwiatostan luźny; przysadki czerwonawe, trochę dłuższe od zalążni. Działki kielicha długości 7-12 mm i szerokości 3-5,5 mm, jajowate, środkowa skierowana skośnie do przodu, boczne prawie pionowo i skręcone na zewnątrz; boczne płatki korony długości 6-9 mm i szerokości 3-5 mm, jajowate, stulone; warżka szersza niż dłuższa, 6-8,5 x 11-17 mm; ostroga skośnie wzniesiona, długości 10-19 mm, na końcu trochę rozszerzona i często krótko dwudzielna. Siedlisko: Podmokłe łąki; do 1500 m n.p.m.; podobnie jak O. palustris. Okres kwitnienia: lll-VI, prawie 2 tygodnie wcześniej od 0. palustris. Zdjęcie: Ga, Var, 17. 4. 68 (p), 18. 4. 71 (ł Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, w zach. Europie na północ do wysp w kanał La Manche i zach. Szwajcarii. • Element flory tyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorsj ki, pd-atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju, Pd Si It Sa Co, PdZach ?BL Hs Lu, Zach Ga, Śr He; Asi: Cy An AE. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form Laxil-lora: 1 Warżka 3-łatkowa, łatka środkowa krótsza odi bocznych; łatki boczne opuszczone do dołu, intensywnie purpurowoczerwone, kontrastującej z białym środkiem warżki, przeważnie bez plamek ................................0. laxiflora' V Warżka 3-łatkowa, łatka środkowa dłuższa odi bocznych, lub 2-łatkowa (rozszczepiona w środku) albo nie podzielona; łatki boczne rozłożone płasko lub skierowane skośnie ku dołowi, rzadko opuszczone w dół; środek warżki jaśniej purpu-rowoczerwony niż łatki boczne, ale przeważnie nie biały; z plamkami...............0. palustris. Storczyk błotny Orchis palustris jacq. Synonimy: O. laxiflora subsp.palustris (jacq.) bonnier & layens, 0.1. subsp. elegans (heuffel) soó, 0. pseudolaxiflora czerniakovska, 0. robus- ta (T. STEPHENSON) GÓLZ & REINHARD, 0. /. SUbsp robusta (t. Stephenson) sundermann, ?0. dinsmo- rei (schlechter) h. baumann & dafni. Wygląd: Z wyglądu podobny do 0. Iaxif-lora\ na ogół wszystkie cechy ma bardzo zmienne. Łodyga wysokości 15-100 (-130) cm. Liście równowąs-kie lub lancetowate, szerokości 0,5-5 cm. Kwiatostan luźny lub gęsty; przysadki krótsze iub dużo dłuższe od zalążni. Działki kielicha długości 7-15 mm i szerokości 3-6 mm; warżka krótsza iub dłuższa niż szersza, 8,5-17 x 8-24 mm; ostro- ga skierowana ku dołowi, poziomo lub do góry, (5-) 7-19,5 mm długości, prosta lub zgięta, na końcu zaokrąglona lub zaostrzona. Siedlisko: Podmokłe łąki, torfowiska niskie; do 1200 m n.p.m.; na glebach zasadowych, wytrzymuje zasolenie. Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: BI, Majorka, 2.4.75 (I); An, Eskigehir, 6. 5.72. (p/g); Ge. Górna Bawaria, 20.6.64 (p/d). Rozmieszczenie: W Europie, Azji Mniejszej i północnej Afryce od strefy śródziemnomorskiej do umiarkowanej, rzadko na obszarze śródziemnomorskim i w Europie o klimacie oceanicznym. Poza tym w strefie śródziemnomorskiej na wschód przez Iran i Afganistan do Turkiestanu, Arabii Saudyjskiej. Element tlorystyczny: Śródziemnomorski, przy-; śródziemnomorski, umiarkowany. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd Si It Co, PdZach BI Hs, Zach Ga Be, Śr He, Au Hu Ge Cz Po, Pn Su, Wsch RW RE RC; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Tn Ag Ma. Zmienność: Wiele odmian niekiedy traktowano jako osobne gatunki lub podgatunki (patrz synonimy). Storczyk męski Orchis mascula i_ O.m. Uwaga: Podział wielopostaciowej grupy 0. mascula nie został jeszcze do końca wyjaśniony. Również nie jest jasne rozmieszczenie poszczególnych gatunków. Klucz do oznaczania gatunków i podgatunków znajduje się na str. 244 (alternatywy 5-8). 1. Orchis mascula (w wąskim znaczeniu) Synonimy: 0. m. subsp. occidentalis o. schwarz, ?0. m. subsp. wanjkowii (wulf) soó. Wygląd: Liście odziomkowe o dużych plamach lub bez plam, lancetowate, szerokości 1,5-3,5 cm. Boczne działki kielicha skręcone na zewnątrz (!), przednia ich połowa przeważnie nachylona, długości 7-15,5 mm, tępe lub zaostrzone; war-żka długości 7-14,5 mm i szerokości 8-18 mm, przeważnie krótsza od dość wąskiej ostrogi, 11-21 mm długości. Siedlisko: Ubogie murawy, widne lasy, łąki górskie; na glebach świeżych lub dość suchych, zasadowych (również bez wapnia). Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Su, Óland, koniec maja 73 (l/g); Ge, Hesja, 17.6.84 (p/g). Rozmieszczenie: W zachodniej Europie i północnej Afryce od strefy śródziemnomorskiej do bore-alnej, Wyspy Kanaryjskie (La Palma); ? niepewne dane ze wschodniej i południowo-wschodniej Europy, Kaukazu i Iranu. • Element florystyczny: (prowizorycznie): Zach+śr-śródziemnomorski, zach+śr-przyśródziemnomorski, atlantycki, sub-atlantycki, środkowoeuropejski, [?wsch-śródzie-mnomorski, ?wsch-przyśródziemnomorski, ?sar-mackij. Kraje: Eur: PdWsch ?Gr ?AI ?Ju ?Bu ?RK Pd ?Si It Co, PdZach Hs Lu, Zach Ga Be Ho Br Hb Fa, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Pn Su No, Wsch ?RW ?RC; Afr: Tn Ag Ma Cl. 2. O.olbiensis baria subsp. olbiensis; Synonim: 0. mascula subsp. olbiensis (barla) as- CHERSON & GRAEBNER. Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, o 5-12 (-20) kwiatach. Liście odziomkowe z plamami lub bez, równowąsko-lancetowate, szerokości do 2 cm. Bo- czne działki kielicha skręcone na zewnątrz (!] długości 8-12 mm, tępe; warżka długości 7,5-1^ mm i szerokości 10,5-15,5 mm. Siedlisko: Widne makie, garigi, ubogie murawy; d: 1800 m n.p.m,; na glebach suchych zawierającyc wapń, chętnie na skalistych stokach. Okres kwit! nienla: lll-VI. Zdjęcia: (str. 117): Hs, Malaga, 5. J 71 (l/g, l/d); Hs, Burgos, 31.5.74 (p). Rozmieszczenie: Zachodnia część obszaru śródziemnomorskiego, na wschód do Ligurii, Korf syki i Tunezji. • Element florystyczny: Zach-śród-ziemnomorski, zach+śr-przyśródziemnomorskil Kraje: Eur: Pd It Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Afr: Tn Ag Ma. 3.0. olbiensis subsp. ichnusae (corrias) buttlerJ Synonim: O. mascula subsp. icbnusae corrias. Wygląd: Podobny do podgatunku olbiensis, al trochę potężniejszy i z większą liczbą kwiatów, rozróżnialny po krótszej, prostej ostrodze. Siedlisko: Podobne jak podgatunku olbiensis; i 1300 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: (str 116): Sa, Nuoro, 20.5.75 (I); Sa, Cagliari, 21.4.8! Rozmieszczenie: Endemiczny na Sardynii; w ma sywie gór Gennargentu i w górach koło Iglesias. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski Kraj: Eur: Pd Sa. 4. O. signifera vest; Synonimy: 0. mascula subsp. signifera (vest) soó, O. speciosa host. Wygląd: Łodyga wysokości 20-60 cm, z drobnymi cętkami i punktami u podstawy oraz na liściach. Przysadki tak długie jak zalążnie lub dłuższe. Boczne działki kielicha nie skręcone (I), długości ok. 12-15 mm, wąskojajowate, zaostrzone i wyprostowane lub długo zaostrzone i nieregularnie pokrzywione. Warżka na brzegu grubo ząbkowana, często dłuższa od dość grubej ostrogi, Siedlisko: Przypuszczalnie podobne do O. mascula. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: It, Verona, 4.6, 84 (l/d). Rozmieszczenie: Wschodnie Alpy, Karpaty i śród kowoeuropejskie średnio wysokie góry; prawdopodobnie również w zachodnich Alpach, w górach Półwyspu Bałkańskiego i na Korsyce. • Element florystyczny: (prowizorycznie): Alpejski, panoński, karpacki, pd-subatlantycki, pd-środkowo-europejski. Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Śr He Au Hu Ge Cz ?Po. 0. o. subsp. ichnusae Orchis scupulowm summerhayes Synonim: 0. mascula subsp. scopulowm (summerhayes) SUNDERMANN Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości do 70 cm, z 2-3 łus-kolistkami u podstawy, 3-5 liśćmi skupionymi w przygruntowej rozecie i 3-5 pochwiastymi liśćmi dużo wyżej, Liście odziomkowe bez plam, podlugowato-owalne, długości 9-16 cm i szerokości 3-5 cm. Kwiatostan dość luźny, długości do 10 cm, 8-18-kwiatowy; przysadki prawie długości kwiatów. Działki okwiatu różowopurpurowe; boczne działki kielicha jajowate, długości 10-13 mm i szerokości ok. 4 mm, odstające na boki z wierzchnią stroną skierowaną do przodu; środkowa działka kielicha długości 8-10 mm, hełmiasto skupiona z prawie tak samo długimi, lecz węższymi bocznymi płatkami korony; warżka bladoróżowa, z ciemnymi punktami, szerokoowalna lub okrągława, długości 14-33 mm i szerokości 13-25 mm, prawie płaska,! na brzegach grubo ząbkowana, 3-łatkowa z wąską] zatoką między łatkami, łatka środkowa szerokowa-1 chlarzowata; ostroga długości 6-8 mm, wąskowal-l cowata, skierowana poziomo lub ku dołowi. Siedlisko: W szczelinach lub w drobnym rumowisku stromych skał, w zaroślach; 800-1800 m n.p.m. Okres kwitnienia: V-VI. Zdjęcia: Ml, Madera (ogród botaniczny), 21.5.75. I Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na wyspie Maderze, Zdaje się, że jest rzadki; znaleziono go tylko kilka razy i dopiero w 1959 r. uznany został za osobny gatunek. • Element florystyczny: Maderski. Kraj: Afr: Ml. Pokrewieństwo: Od pozostałych przedstawicieli kręgu form Mascula gatunek ten różni się krótką, poziomą ostrogą. Większość cech ma wspólnych z O. signifera. Należałoby sprawdzić, czy na wyspie mamy do czynienia ze starym reliktem, czy też i gatunek pojawił się dopiero w nowszym okresie j geologicznym. Orchis langeri k. Richter Synonim: 0. mascula subsp. laKifloriformis ri-vas goday, 0. hispanica a. & c. nieschalk, 0. mascula subsp. hispanica (a. & c. nieschalk) soó. Wygląd: Roślina o 2 owalnie kulistych bulwach. Łodyga wysokości 30--55 cm, z 2 łuskolistka-mi u podstawy, 2-5 (-10) liśćmi odziomkowymi w rozecie, a powyżej z 1-4 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 1-2 cm. Kwiatostan luźny, długości 10-25 cm, 10-35--kwiatowy; przysadki prawie tak długie jak zalążnie. Kwiaty jas-nopurpurowe. Boczne działki kielicha jajowate, długości 8-13 mm i szerokości 3-6,5 mm, odstające skośnie na boki i wzniesione, o górnych powierzchniach skierowa- nych do przodu; środkowa działka kielicha dług ści 7—10,5 mm, pochylona nad bocznymi płatka korony prawie tej samej długości; warżka b rysunku lub z drobnymi punktami w pobliżu nas dy, szersza niż dłuższa, 7,5-13,5 x 10-18,5 m 3-łatkowa z podwójnie rozszczepioną, daleko suniętą łatką środkową i z opuszczonymi w d łatkami bocznymi; ostroga długości 9-15,5 mm, z gięta lekko ku górze, na końcu trochę maczugow to rozszerzona, 1-1,5 raza tak długa jak warżka. Siedlisko: Widne lasy dębowe i sosnowe; do 1500 m n.p.m., na dość suchych, kwaśnym glebach piaskowych i łupkowych; również w skalistych ubogich murawach na wapieniu. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Hs, Teruel, 30.5.82. Rozmieszczenie: Zachodnie obszary śródziemnomorskie, od Pirenejów przez Półwysep Iberyjski do Środkowego Atlasu. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski, zach-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdZach Ms, Zach Ga; Afr: Ma. Orchis pinetorum boiss. & kotschy Synonim: O. mascula subsp. pinetorum (boiss. & KOTSCHY) E.G. & A. CAMUS & BERGON. Wygląd: Podobny do O. langei pod względem wielu cech jakościowych (luźny kwiatostan, boczne działki kielicha skośnie wystające na boki, kwiatostan jasnopurpurowy, warżka bez plam lub z niewielką liczbą cętek i z wysuniętą łatką środkową) oraz cech ilościowych (wymiary działek okwiatu, warżki i ostrogi). Łodyga wysokości 20-60 cm. Liście odziomkowe jajowato-lancetowate, długości 6-15 cm i szerokości 1,6-3,3 cm. Łatki boczne warżki niekiedy prawie poziomo rozpostarte, ale również mogą być skierowane skośnie ku dołowi lub opuszczone, Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, zarośla, skraje lasów; do 2400 m n.p.m.; na glebach świeżych lub dość suchych, prawdopodobnie zasadowych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: An, Bursa, 27.5.72 (I), 9. 5.83 (p). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza i pd. część PóH wyspu Bałkańskiego; areał niedostatecznie poznany, ponieważ gatunek często nie był odróżniany od O. mascula. Według dotychczasowych danych zamknięty areał sięga na wschodzie do Samos i europejskiej części Turcji; dalej na zachód do jugosłowiańskiej Macedonii i gór Pindus. Poza tym występuje w Zakaukaziu, irackim Kurdystanie oraz pn. zach. i pd. Iranie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny, wsch-przy-śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Ju ?RK; Asi: LS An AE. Klucz do oznaczania gatunków grupy Orchis-pi-netorum: 1 Warżka zgięta na kształt owczego nosa pod kątem 50-70°; liście przeważnie mocno plamiste, niekiedy u pojedynczych egzemplarzy w populacji bez plam................O. langei V Warżka tylko słabo zgięta na kształt owczego nosa, z kątem zagięcia najwyżej 30° lub nie zagięta w kierunku podłużnym; liście często bez plam, ale z punkcikami lub cętkami.... O. pinetorum. Storczyk blady Orchis pallens l Wygląd: Roślina o 2 jajowato-owalnych bulwach. Łodyga wys. 15-40 cm, z 2-3 łusko- -listkami u podstawy, 4-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i 1-2 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę w dolnej połowie jej wysokości. Liście odziomkowe bez plam, owalne lub jajowate, długości &-12 cm i szerokości 1,5-4 cm. Kwiatostan gęsty, obfity; przysadki prawie tak długie jak zalążnie. Kwiaty jasnożółte, o zapachu przypominającym woń czarnego bzu. Boczne działki kielicha szerokojajowate, zgięte, długości 6-9 mm i szerokości 3,5-5 mm, ustawione skośnie lub pionowo, skręcone na zewnątrz; środkowa działka kielicha długości 5-7,5 mm pochylona nad trochę krótszymi, skupionymi bocznymi płatkami korony; warżka bez rysunku, prawie płaska lub sfałdowana, szersza niż dłuższa! 6-11 x 7-14 mm, 3-łatkowa z wysuniętą łatka środkową o 2 szczelinach; ostroga zagięta ku górze, rzadko pozioma, długości 7-14 mrrl tępa. Siedlisko: Mieszane lasy liściaste, rzadziej iglaste i ubogie murawy, w wyższych] położeniach górskich również łąki; rośniJ przeważnie w półcieniu; do 2400 m n.p.m.; na glebach świeżych, zawierających wapń. Okres kwitnienia: IV—VI. Zdjęcia: Ge, pd. Wir-j tembergia 14.5.81 (I), 2.5.65 (p). Rozmieszczenie: W Europie i Azji Mniejszej w strefie przyśródziemnomorskiej i umiar-] kowanej, w Grecji i Anatolii aż do strefy śródziemnomorskiej; brak w Europie o klimacie atlantyckim. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Wsch-śródziemnomor-ski, przyśródziemnomorski, panoński, pd-sub-atlantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Bu Rm RK, Pd It, Co, PdZach ?Hs, Zach Ga, Śr He Au Hu Ge Cz Po; Asi: An. Orchis ptomeklis lam. & dc.o Wygląd: Roślina o 2 jajowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości 15—35 cm, z 2-3 łusko-listkami u podstawy, 3-7 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 2-3 pochwiastymi liśćmi. Liście odziomkowe silnie plamiste, (równo-wąsko) lancetowate, długości 5-15 cm i szerokości 1,3-2 cm. Kwiatostan dość luźny, o 5-20 kwiatach; przysadki tak długie jak zalążnia lub dłuższe. Kwiaty jasnożółte, Boczne działki kielicha jajowate, długości 9-14 mm i szerokości 4-6 mm, ustawione pionowo, przeważnie skręcone i z falistym brzegiem; środkowa działka kielicha długości 7-11 mm, pochylona nad bocznymi płatkami korony tej samej długości; warżka kształtem przypominająca nos owcy (środkowa łatka wi-j dziana z boku zgięta do dołu pod kątem ok. 60°) z czerwonymi plamami, szersza niż dłuższa, 8-13 x 11-18,5 mm, lekko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach i opuszczonymi do dołu łatkami bocznymi; ostroga zgięta ku górze, długości 13-19 mm, na końcu tępa, niewyraźnie maczugowato rozszerzona. Siedlisko: Lasy liściaste i iglaste, makie, rzadziej łąki górskie; do 1700 m n.p.m.; na glebach świeżych, dość kwaśnych lub umiarkowanie zasadowych. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: Ga, Var, 17. 4.68 (I), 18. 4.71 (p). Rozmieszczenie: Na obszarze śródziemnomorskim, skoncentrowany w strefie przyśródziemnomorskiej. Poza tym na Zakaukaziu. Element florystyczny: Śr+ wsch-śródziemno-morski, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr ?Tu Al Ju Bu RK, Pd Si It Sa Co, PdWsch ?BI Hs Lu, Zach Ga, Śr He; Asi: An AE. Uwaga: Rośliny o czerwonych kwiatach z warżka przypominającą nos owcy są mieszańcami. n , f < Jt3 / 191 Orchis pauciflora ten. Synonim: 0. provincialis subsp. pauciflora (TEN) E. G. S A. CAMUS & BERGON. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-owalnych bulwach. Łodyga wysokości 10-30 cm. 4-9 liści odziomkowych bez plam, wąskolancetowa-tych, długości 4-7 cm i szerokości 0,8-1,7 cm, niekiedy sierpowato zgiętych. Kwiatostan dość luźny, przeważnie skąpokwiatowy (3-7), rzadko do 15 kwiatów; przysadki tak dtugie jak zalążnia lub dłuższe. Działki okwiatu jasno-żółte; boczne działki kielicha długości 10-15 mm i szerokości 5,5-9,5 mm, ustawione prawie pionowo i skręcone na zewnątrz; środkowa działka kielicha długości 7,5-11,5 mm pochylona nad nieco krótszymi bocznymi płatkami korony; warżka żółta ciemniejsza od działek okwiatu, z mały brązowoczerwonymi punkcikami, szersza niż dł ższa, (9-) 10-14,5 x (12-) 13-19 mm, słabo 3-ła kowa z wysuniętą łatką środkową o 2 szczelinach" na brzegu nieregularnie ząbkowana, umiarkową nie lub mocno zgięta w podłużną fałdę (wówcza wydaje się węższa); ostroga zagięta ku gorzej w kształcie długiego walca, tępa. Siedlisko: Ubogie murawy, garigi; do 1700 n.p.m.; na glebach suchych, bogatych w utwór szkieletowe, zawsze zawierających wapń. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: It, Piza, 16.4.83 (I); Cr, Rethimnon, 31 72 (p). Rozmieszczenie: Centralna i wschodnia część ob szaru śródziemnomorskiego; na zachód do półno cnej Korsyki i wschodniej Sycylii, na wschód doi Tracji i Krety; wydaje się, że wszystkie daną z wysp wschodnioegejskich i zachodniej Anatolij odnoszą się do O. provincialis. • Element florystyczny: Centr+wsch-śródziem- nomorski, centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Al Ju, Pd Si It Co. Orchis laeta steinheil Synonim: O. provincialis var. laeta (steinheil) MAIRE & WEILLER. Wygląd: Roślina podobna do O. pauciflora; wysokość łodygi, liczba liści i kwiatów, długość przysadek, kształt war-żki i jej sfatdowanie oraz kształt ostrogi i ustawienie mieszczą się w zakresie zmienności obu tych gatunków. Liście odziomkowe lancetowate, długości 6-10 cm i szerokości 1,5-2 cm. Boczne działki kielicha długości 9-13,5 mm i szerokości 4,5-7 mm, skierowane pionowo, niekiedy się krzyżujące; środkowa działka kielicha długości 7,5-11 mm. Warżka trochę ciemniejsza od jasnożółtych działek okwiatu (ale mniej intensywnie zabarwiona niż u O. pauciflora), z małymi czerwonymi punktami, i 8,5-13 mm długa i 11,5-17,5 mm szeroka. Siedlisko: Widne lasy dębowe i cedrowe, łąki górskie; do 1500 m n.p.m.; gleby świeże na skałach kwarcowych. Okres kwitnienia: ll-IV. Zdjęcia: Tn, Kroumirie, 30.3.72 (I); Ag, Algier, 7. 4.72 (p). Rozmieszczenie: Atlas Telski; od północno-zachodniej Tunezji do obszaru Blida. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorski. Kraje: Afr: Tn, Ag. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchis pauciflora: 1 Boczne działki kielicha szerokojajowate, 1,5-2 razy dłuższe od szerokości; ostroga długości 15-25 mm, 1,5-2 razy dłuższa od warżki; warżka jaskrawożófta lub pomarańczowaO. pauciflora I' Boczne działki kielicha jajowate, 2-2,5 razy dłuższe od szerokości; ostroga długości 20—31 mm, przeważnie ponad dwukrotnie dłuższa od warżki; warżka jasnożółta............O. laeta. Uwaga: Oba gatunki zostały tu przedstawione jako odrębne. Czy zasługują na ten status, należałoby jeszcze sprawdzić. Być może pólnocnoafrykańskie rośliny należy zaszeregować do podgatunku lub tylko odmiany O. pauciflora. 122 Orchis anałolica boiss Wygląd: Roślina o 2 kulisto-jajowatych bulwach. Łodyga wys. 10-50 cm, z 1-2 łusko-listkami u podstawy, 2-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę i 1-2 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę w dolnej połowie. Liście odziomkowe lancetowate lub wąsko-jajowate, dł. (3-) 8-13 cm i szer. (0,8-) 1,5-3 cm, przeważnie plamiste. Kwiatostan luźny, o 2-15 kwiatach. Kwiaty różowe lub purpurowoczer-wone. Działki kielicha (owalno-) jajowate, dł. 8-10 mm i szer. 4-5 mm, boczne często z zielonym środkiem, skośnie sterczące na boki, środkowa pochylona nad 6-8 mm dł., skupionymi razem bocznymi płatkami korony; warżka z jasnymi, grubo kropkowanymi pasami środkowymi, trochę szersza niż dłuższa, 8-17 x 8-22 mm, głęboko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach, z podłużną fałdą; ostroga dł. 15-25 cm, prosta lub zgięta, przeważnie skierowana ku górz rzadko poziomo, u nasady bocznie spłaszcz na, równomiernie zwężająca się ku wierzch kowi, rzadko z lekko kulistym końcem. Siedlisko: Widne lasy i garigi, przeważni w półcieniu; do 1700 m n.p.m.; na glebac suchych i zasadowych. Okres kwitnienia: ll-V, Zdjęcia: An, Icel, 5. 5.72 (ś); An, Izmir, 21.3. 78 (I); Cy, Troodos, 1.4.70 (p). Rozmieszczenie: We wsch. części obszanj śródziemnomorskiego i przylegającej do ni go pd. Anatolii; gatunek osiąga zach. grani występowania na Wyspach Egejskich. Po~ tym w irackim Kurdystanie oraz w zach. Ir nie. • Element florystyczny: Wsch-śródziemn morski, orientalny, wsch-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr; Asi: U LS Cy An AE. Zmienność: Rośliny wyrastające wysoko, o szer kich liściach, obfitych i dużych kwiatach były op! sanę z Krety jako 0. a. subsp. sitiaca renz, a z C pru jako 0. a. subsp. tmodi renz. Prawdopodo nie są to lokalne odmiany. Orchis collina banks & solander Synonimy: O. saccata ten., 0. fedtschenkoi cze-rniakovska, O. leucoglossa o. schwarz. i cm Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 10-40 cm, okazała, z 2 łusko-listkami u podstawy, 2--6 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z ok. 4 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe szerokolancetowate, długości 3-12 cm i szerokości 1-3,5 cm. Kwiatostan luźny, wąsko--walcowaty, o 4-20 kwiatach; przysadki szerokolancetowate, dolne dłuższe od zalążni. Działki okwiatu zielone, przeważnie nabiegłe brą-zowo(fioletowo); działki kielicha podługowato--lancetowate, długości 9-12 mm i szerokości 3-4 mm; działki boczne ustawione prawie pionowo i skręcone na zewnątrz, środkowa hełmiasto stulona z 7-10 mm długimi bocznymi płatkami korony; warżka owalna, długości 9-12 mm i szerokości 8-11 mm, nie podzielona, z przodu często ser- cowato wycięta, na brzegu delikatnie karbowan" i falista, brązowoczerwona, czerwonolila, różowa^ rzadko zielonkawa lub biaława (»leucoglossa«); ostroga długości 5-7 (-10) mm, cylindrycznie stożn kowata, lekko zgięta, skierowana skośne do dołu, jaśniejsza od warżki. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; doj 1300 m n.p.m.; na glebach suchych przeważnie zawierających wapń. Okres kwitnienia: MV Zdjęcia: Cr, Rethimnon, 10,4.81 (I), Hs, Malaga, 5. 4.71 (p), Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski, z punktem ciężkości występowania na południu, rzadszy na północnym obszarze przyśródziemno-morskim, w południowej Turcji sięga do Turkmenii oraz do zachodniego i południowego Iranu. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientalny, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu ?AI, Pd Me Si It Sa, PdZach BI Hs, Zach Ga; Asi: U LS Cy An AE; Afr: Li Tn Ag Ma. 10/ Orchis spiłzeli koch Synonimy: 0. viridifusca albov, 0. pałens subsp. orientalis (reichenb. fil.) k. richter, 0. pa-tens var. atlantica batt. & trabut. Wygląd: Roślina o 2 po- dlugowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 20-40 (-60) cm. 2--7 liści odziomkowych, jajowato-lancetowatych długości 6-12 cm i szerokości 1,6-3,3 cm, bez plam, kwiatostan przeważnie o 10-35 kwiatach, Działki okwiatu stulone na kształt otwartego hełmu lub boczne działki kielicha nieco wzniesione. Działki kielicha jednolicie oliwkowozielone, czerwonawo nabiegłe, kropkowane, jajowate, długości 7-11 mm i szerokości 3-5 mm; boczne płatki korony długości 5,5-8 mm; warżka różowa lub pur-purowoczerwona, z obfitymi wyraźnymi lub rozmytymi punktami, szersza niż dłuższa, 9-12 x 11-18 mm, głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa z 2 szczelinami, podłużnie sfałdowana, obie listwy przy ujściu ostrogi (patrząc z boku) w kształcie schodków; ostroga stożkowata, długości 6-10 i szerokości 3-4 mm, lekko zgięta w dół, Jasi zabarwiona. Siedlisko: Widne lasy, kosodrzewina, łąki górskii przeważnie od 1000 do 2100 m n.p.m., rzadki niżej; na glebach świeżych lub wilgotnych, zasal dowych (nie zawsze zawierających wapń). Okres kwitnienia: IV—VII. Zdjęcia: An, Denizli, 11 5.83 (p); Ga, Jura, 20.6.83 (I). Rozmieszczenie: W strefie śródziemnomorskiej i przyśródziemnomorskiej Europy, północnej Afryj ki i Azji Mniejszej, następnie na północ w Alpaclj i jako relikt polodowcowy na Gotlandii; niegdyj koło Nagoid (Wirtembergia), Areał jest dysjunkcyjJ ny, poszczególne części obszaru rozdzielone du-j żymi przestrzeniami; nieco częstszy w Pirenejaclj i na Bałkanach, we wschodnich Alpach i w Anatol lii. Poza tym na Kaukazie. Element florystyczny: Śródziemnomorski, orientall ny, przyśródziemnomorski, alpejski, (pd-subatj lantycki), pn-środkowoeuropejski. Kraje: Eun PdWsch Gr Al Ju Bu, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Śr Au fGe, Pn Su; Asi: LS An; Afr: Ag Ma. Orchis canariensis lindley Synonim: O. patens subsp. canariensis (lindley) SUNDING & KUNKEL Wygląd: Roślina o 2 po-długowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 (-60) cm, z 3-5 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę a wyżej z 1 lub większą liczbą liści pochwiasto obejmujących łodygę. Liście odziomkowe lancetowate, zaostrzone, długości 5,5-18 cm i szerokości 1,8-4 cm, bez plam. Kwiatostan dość krótki, 5-20-kwia-towy; przysadki trochę dłuższe od zalążni. Wymiary poszczególnych części kwiatu prawie takie same jak u O. patens (str. 128). Działki kielicha jajowate, z małą zieloną strefą środkową i szerszą kolorową strefą brzegową, niekiedy bez zieleni, zawsze bez cętek, boczne wzniesione ku górze, środkowa pochylona nad hełmiasto skupionym bocznymi płatkami korony; warżka biaława bladofioletoworóżowa z ciemniejszym rysunkiem, głęboko 3-łatkowa z łatką środkową o 2 szczelinach, Brzegi ząbkowane lub gładkie, obie listwy; przy ujściu ostrogi proste (patrząc z boku); ostroga szerokostożkowata lub workowata, skierowana skośnie ku górze w przedłużeniu płaszczyzny war-żki, prawie równoległe do niej znamię, niewidoczne z przodu. Siedlisko: W biotopach o wilgotnym mikroklimacie, w lasach sosnowych, chętnie również w wąskich pasach traw w stromych skalistych zboczach wąwozów; 800-1400 m n.p.m., w strefie pasatowej; na lekko kwaśnych skałach wulkanicznych. Okres kwitnienia: II—IV. Zdjęcia: Cl, Teneriffa, 1.4.79. Rozmieszczenie: Gatunek zasiedla zachodnią część archipelagu Wysp Kanaryjskich, brak go na Lanzarote i Fuerteventura. • Element florystyczny: Kanaryjski. Kraj: Afr: Cl. Orchis patens desf. Synonim: 0. brevicornis viv. Wygląd: Roślina o 2 jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 25-45 (-70) cm, z 2 łuskolist-kami u podstawy, 3-5 (-9) liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 1-3 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe równowąsko-lancetowate, długości 7-20 cm i szerokości 0,8-2,3 cm, z plamami lub bez. Kwiatostan 5-30(-40)-kwiatowy, luźny; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Działki kielicha jajowate, z zielonym, plamistym środkiem i barwną strefą brzegową, długości (8-) 9-11 mm i szerokości 4-5 mm, boczne wzniesione w górę; boczne płatki korony jajowate, długości 6,5-8 mm; warżka jasno lub intensywnie purpuroworózowa z jaśniejszym plamistym środkiem, szersza niż dłuższa, 9-11 x 11-14 mm, głęboko 3-łatkowa, łatka środkowa z 2 nacięciami, z podłużną fałdą, obie listwy przy ujściu ostrogi (patrząc z boku) w kształcie schodków; ostroga długości 6-8 mm i szeroko^ 4-4,5 mm, zaokrąglona, ustawiona poziomo lub dołu. Siedlisko: Widne lasy kasztanowe, dębowe i cej rowe, skraje lasów, ubogie łąki; w górach Atla do 1600 m n.p.m., w Ligurii do 600 m n.p.m glebach świeżych, zasadowych; z Ligurii donosz; no również o tych storczykach na glebach kwa! nych, Okres kwitnienia: IIM/I. Zdjęcia: It, Genua, 12.5.73 (l),11.6.71 (p). Rozmieszczenie: Liguria (Savona, Genua, La Spe] zia), Algieria, Tunezja. Niezwykłe rozmieszczeni ma dwa centra po obu stronach Morza Śródziem nego; nie notowane są żadne miejsca występową nia na wyspach leżących pomiędzy nimi. Wyja| nienie może być oparte o „model messyńsk hipotezę popartą przez dane geologiczne, wedłul której przed 5-6 milionami lat Morze Śródziemni było w znacznym stopniu wysuszone, co dawało roślinom możliwość rozprzestrzeniania się. • Element florystyczny: Zach-śródziemnomorskj śr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd It; Af Tn, Ag, Orchis prisca hautzinger Synonimy: O. patens subsp. nitidifolia tesch-ner, O. spitzelii subsp. nitidifolia (teschner) soó, O. patens subsp. falcicalcarata wildhaber. Wygląd: Roślina o 2 po-długowato-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 15-40 cm, z 3-7 liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 2-3 liśćmi pochwiasto obejmujących łodygę. Liście odziomkowe (owalno-) lancetowate, długości 6-17 cm i szerokości 1,6-2,9 cm, bez plam. Kwiatostan luźny, o 2-5 kwiatach; przysadki prawie tak długie jak zalążnia. Kwiaty zabarwione podobne jak u O. patens. Boczne działki kielicha długości 8-13 mm i szerokości 4-5,5 mm, skierowane skośnie lub pionowo ku górze, działka środkowa długości 7-11 mm prawie przylega do trochę krótszych płatków korony (u O. patens jest od nich oddalona); warżka długości 12-16 mm, z podłużną fałdą, łatka środkowa wystaje o 3-4 mm poza łatki boczne, obie listwy przy ujściu 128 ostrogi schodkowate; ostroga długości 7-11 m i szerokości 2-3,4 mm, skierowana do dołu. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, również sosnowej mieszane z cyprysami lub klonami; 600—1700 nra n.p.m.; na glebach suchych, płytkich i zasadowym na wapieniu. Okres kwitnienia: IV—V. Zdjęcia: Cr, Lasithi, 25. 4.74 (I), 23. 5.75 (p). Rozmieszczenie: Gatunek endemiczny na Krecie; znany z masywów górskich w części zachodniej! (Białe Góry), w części centralnej (Ida) i zachodniej (Thriptis). • Element florystyczny: Wsch- śródziemnomorski. Kraj: Eur: Pd Cr. Klucz do oznaczania gatunków z grupy Orchis-pa- tens: 1 Ostroga prosta, workowata lub szerokostożkowa-ta, najwyżej 2,5 razy dłuższa niż szersza (średnica tuż przy ujściu ostrogi), przeważnie jednak wyraźnie krótsza......................O. patens 1* Ostroga zgięta do dołu lub rzadko prawie prosta, wąskostożkowata, 3-4 razy dłuższa niż szersza ....................................O. prisca. Orchis papilionacea i. Synonimy: 0. rubra murray, 0. p. subsp. rubra (murray) sundermann, 0. p. m. rubra (murray) brot, 0. p. nr. grandiflora boiss, 0. caspia trajtv., 0. p. subsp. brubnsiana (gruner) soó, ?0. melchifafii hautz/nger. Wygląd: Roślina o bulwach kulisto-jajowa-tych. Łodyga wysokości 15-40 (-50) cm, z 2-3 łu-skolistkami u podstawy, 3-8 liśćmi odziomkowymi skupionymi w rozetę, a wyżej z 2-5 liśćmi pochwiasto obejmującymi łodygę. Liście odziomkowe rów-nowąsko-lancetowate długości 4-18 cm i szerokości 0,5-1,5 cm, bez plam. Kwiatostan skupiony lub dość luźny, ° i—r o 4-14 kwiatach; przy- jo jl/j sadki zabarwione, tak 3 J^fi^"' d,u9'e iak zalążnia lub ~-^L^\~~\ dłuższe. Działki okwia-^f^ f^^J 'u pochylone do przo-t3$ I"60!cm'z 1"2 ,uskolist' ' kami u podstawy i 2-5 liśćmi w dolnej połowie icm (przeważnie nie wyras- tających rozetowato), Liście podługowato-lancetowate, do 10 cm długie i 2,5 cm szerokie. Kwiatostan wydłużony, bardzo luźny, o 2-10 (-20) kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha zielone, wzniesione lub tylko bardzo niewiele pochylone do przodu, wklęsłe, działki boczne jajowate, długości 6-9 mm i szerokości 3-4 mm; działka środkowa trochę krótsza i węższa; boczne płatki korony ciemno zabarwione, równowąskie, długości 4,5-6,5 mm, owłosione; warżka z przodu w odcieniu brązowym, często z wtrętami czerwieni lub fioletu, pokryta papillami, 3-łatkowa z wysuniętymi do przodu lub odstającymi łatkami bocznymi, przeważnie dłuższymi niż szerszymi, rzadko tak długimi jak szerokimi, 9-11 x 6-10 mm; „lusterko" w środku warżki, szaroJ niebieskie; pole bazalne trochę wypukłe, ciemnej u nasady z 2 ciemnymi zgrubieniami; prętosłupj z przodu zaokrąglony, worek pyłkowy czerwony. I Siedlisko: Widne lasy sosnowe, ubogie murawy,! również torfowiska niskie; do 1700 m n.p.m.; na glebach wapiennych, dość suchych lub o zmiennejj wilgotności. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, południowa Wirtembergia, 30.5. 83 (I); He, Zurych, 23.5.81 (p). Rozmieszczenie: W Europie w strefie przyśródzie-l mnomorskiej i umiarkowanej, tylko rzadko w kon-| tynentalnej Europie Wschodniej (górna Wołga), pojedynczo również w strefie śródziemnomorskiej i borealnej (Skandynawia). • Element florystyczny: (Zach + wsch-śródziem-nomorski), zach + centr-przyśródziemnomorski, panoński, atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki, skandynawski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Ju Rm. Pd It, PdZach BI Hs, Zach Ga Be Ho Br Hb, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe, Wsch RW RC. Ophrys aymoninii (breistr.) buttler Synonim: O. insectifera subsp. aymoninii breistr. Wygląd: Od O. insectifera różni się kształtem ei zabarwieniem kwiatów, Warżka z odstającymi, trójkątnymi łatkami bocznymi, dlatego icm w obrysie prawie tak szeroka jak długa lub nawet szersza, 9,5-12 x 8,5-12 mm, ciemnobrązowa (bez wtrętów czerwieni), żółty brzeg łatki środkowej szerokości 1,5-2 mm; „lusterko" szaronie-bieskie, z przodu przeważnie rozchodzące się w 2 krótkie wierzchołki, czasami obejmując trochę pole bazalne, worek pyłkowy żółty. Siedlisko: Widne lasy sosnowe i mieszane sosno-wo-bukowe; 700-900 m n.p.m.; na glebach wapiennych, dość suchych. Okres kwitnienia: V—VI Zdjęcia: Ga, Aveyron, 20.5. 83. Rozmieszczenie: Endemicznie w południowej Francji; takson odkryty w 1959 r. znany jest z Cau- se du Larzac, C. Noir, C. Mejean, C. de Sauveter-| re. Być może występuje dalej we francuskich śre-' dnich górach. Należy sprawdzić, czy dane dotyczące mieszańca O. insectifera x lutea z Corbie-res, odnoszą się do tego gatunku. • Element florystyczny: Zach-przyśródziemno-j morski. Kraj: Eur: Zach Ga. Pokrewieństwa: Gatunek, ze względu na warżkę z żółtym brzegiem zaliczano jako mieszańca O. insectifora z O. iutea lub O. araneola. Hipoteza jest jednak słabo przekonująca. Wydaje się, że typ] aymoninii rozwinął się z typu insectifera bez wpływu innych gatunków. Klucz do oznaczania gatunków z kręgu form) insectifera: 1 Łatki warżki z (fioletowo)brązowym brzegiem; boczne płatki korony ciemnobrązowe lub pur- purowofioletowe.................O. insectifera V Łatki z szerokim żółtym brzegiem; boczne płatki korony zielone lub brązowawozielone .......................... O. aymoninii. ian Ophrys ciliata biv. Synonimy: 0. speculum link, 0. vernixia w szerokim znaczeniu. Wygląd: Łodyga wysokości 5-25 cm, o 2-8 kwiatach. Działki kielicha długości 7-10 mm, często brązowoczerwo-no nabiegte lub z liniami tego koloru; boczne płatki korony dtugości 4-6 mm, (czerwono)brązo-we; warżka długości 12-16 mm; łatka środkowa (bez wieńca dtugich, ciemnych włosków) 0,6-1,1 razy tak długa jak szeroka, z 0,5-1,5 mm szerokim, ciemnym nie owłosionym brzegiem; łatki bo- 8 mm czne szerokolancetowate lub jajowate; „lusterko" ciemnoniebieskie lub ciemnofioletowe, obrzeżone żółto lub pomarańczowo. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy, pola dawniej uprawne; do 1000 m n.p.m.; na glebach bogatych w wapń, suchych lub świeżych. Okres kwitnienia: II—IV. Zdjęcia: It, Grosseto, 20.4.82 (l);AI. Fier, 9.4.82 (pr.); patrz także str. 253. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; z dużymi lukami na obszarze centr+wsch-przyśródziemnomorskim i wsch-śród-ziemnomorskim. • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Tu Al, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: LS An AE; Afr: Li Tn Ag Ma. Ophrys vernixia brot. Synonim: O. speculum subsp. lusiłanica o. & E. DANESCH. Wygląd: Łodyga wysokości 15-50 cm, o 5-15 kwiatach. Wymiary części kwiatu podobne jak u O. ciliata. Działki kielicha bez brązowoczer-wonych pasków lub paski tylko bardzo słabe; boczne płatki korony (żół-tojpomarańczowe lub jasnobrązowopomarańczo-we; łatka środkowa (bez wieńca długich włosków) 0,8-1,8 razy tak długa jak szeroka, z żółtym nie-owłosionym brzegiem, wzdłuż i w poprzek silnie wypukła; łatki boczne równowąskolancetowate, prawie tak długie jak łatka środkowa lub dłuższe; „lusterko" ciemnoniebieskie, pomarańczowo lub (oliwkowo)brązowo obrzeżone. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy; do 500 m n.p.m,; wydaje się, że wymagania siedliskowe podobne są do wymagań! O. ciliata. Okres kwitnienia: lll-V, 2-3 tygodnie później niż O. ciliata. Zdjęcia: Lu, Estremadura, 31. 3. 71. Rozmieszczenie: Półwysep Iberyjski; areał obejmuje 3 rozdzielone obszary: środkową Portugalię (Estremadura), południową Portugalię (Algarve), południową Hiszapanię (Córdoba, Jaen). • Element florystyczny: Zach-śródziem-nomorski/dysjunkcyjny. Kraje: Eur: PdZach Hs Lu. Ophrys reg/s-ferinandii (renz) buttler Synonimy: O. speculum m. regw-ferinandii (renz) soó, O. vernixia subsp. reow-ferinandii (ku- ZMANOV) RENZ & TAUBENHEIM Wygląd: Łodyga wysokości 5-30 cm, o 2-11 kwiatach. Kwiaty trochę mniejsze niż u O. ciliata. Działki kielicha mocno brązowoczer-wono nabiegłe, bocz-nepłatki korony żółte z brązową podstawą lub brązowe, często wąskie; łatka środkowa (bez wieńca długich włosków) 2-4,5 razy dłuższa niż szersza, z ciemnym lub żółtym nieowłosionym brzegiem, wzdłuż prawie płaska, ale w poprzek silnie uwypuklona; łatki boczne równowąskie; „lusterko" fioletowoniebies- kie lub ciemnopurpurowe, pomarańczowo lub żół- tobrązowo obramowane. Siedlisko: Podobne jak O. ciliata; do 400 m n.p.m.; na stosunkowo suchych, zasadowych glebach. Okres kwitnienia: lll-IV, 2-3 tygodnie później niż O. ciliata. Zdjęcia: An, Izmir, 3. 4. 78 (p); An. Aydin, 7. 4.70 (I). Rozmieszczenie: Obszar wschodnioegejski; areał obejmuje 3 rozdzielone części składowe: Chios i półwysep Cesme, okolice Kugadasi/Sóke, Rhodos. • Element florystyczny: Wsch-śród- ziemnomorski/dysjunkcyjny. Kraje: Asi: An AE. 182 Ophrys bomyliflora link 2cm Wygląd: Roślina o (2-) 3-5 kulistych bulwach, nowo powstałe na długich pędach podziemnych (rozmnażanie wegetatywne). Łodyga wysokości 5-20 (-30) cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 4-8 liśćmi odziomkowymi w rozecie i 1-2 liśćmi o długich pochwach wyrastającymi w jej dolnej połowie. Liście odziomkowe jajo-wato-lancetowate, długości 3-10 cm i szerokości 1-3 cm. Kwiatostan z 1-5 kwiatami; przysadki przeważnie krótsze od zalążni. Działki kielicha zielone, wzniesione lub skierowane trochę do tyłu, boczne szeroko jajowate, tępe długości 9-12 mm i szerokości 6-8 mm, środkowa nieco krótsza i węższa; boczne płatki korony żółtozielone, owłosione, szerokotrójkątne, długości 3-4 mm; warżka ciemnobrązowa, długości 8-10 mm i szerokości 11-13 mm, głęboko 3-łatkowa; łatka środkowa półkulista, z brzegami zgiętymi do dołu, o brzegach pokrytych papillamil z przodu z wyrostkiem odgiętym w tył i na wpół przykrytym; łatki boczne zgięte ku dołoJ wi, przy nasadzie z owłosionymi guzami; ..lusterko' słabo rzucające się w oczy, brązowawą lub lekko fioletowe; prętosłup tępy. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawyj do 900 m n.p.m.; na glebach zasadowych stoi sunkowo suchych lub umiarkowanie wilgotJ nych. Okres kwitnienia: II—V. Zdjęcia: It, Gros-I seto, 12.4. 81 (I); BI, Majorca, 3.3.75 (p). Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorskij brak we wsch. części, w kierunku wsch. tylkd] do zach. Anatolii i Rhodos; na zachód do Wysp] Kanaryjskich (Gran Canaria i Teneryfa). • Element florystyczny: Śródziemnomorski, kanaryjska zach+centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Euii PdWsch Cr, Gr, Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach) BI Hs Lu, Zach Ga; Asi: An AE; Afr: Li Tn Ag M Cl. Pokrewieństwo: Gatunek w izolacji w obrębi, rodzaju; należy do mało zmiennych. Jedyny Oph-\ rys na Wyspach Kanaryjskich. Ophrys cilicia schlechter Synonim: O. kurdica d. & u RUCKBRODT SL^L- ---"V ~x^ x ^L~\ —^ i 1 Wygląd: Roślina o 2 kulistych bulwach. Łodyga wysokości 15-30 (-60) cm. 2-5 liści odziomkowych, podługowato-lancetowatych, do 13 cm długości i 2 cm szerokości, zaostrzonych; nad nimi 1-2 liści obejmujących pochwami łodygę. Kwiatostan luźny, o 3—12 kwiatach; przysadki dłuższe od kwiatów. Działki kielicha zielone, często nabiegłe białawo, różowo lub czerwono, jajowato-lancetowate, długości 9-12 mm i szerokości 3,5-4,5 mm, środkowa zgięta do przodu lub rzadko prawie prosto wzniesiona, boczne zwrócone skośnie ku przodowi; boczne płatki korony zielonkaworozowe, równową-skolancetowate, długości 4,5-6 mm, gruczolowato owłosione; warżka czerwonobrązowa lub ciemno- fioletowobrązowa, z wąskim jasnym brzegiem] długości 10-12 mm, u podstawy trzonkowato zwężona, o polu bazalnym 2,5-4 mm długości, z kai dej strony ograniczonym niską listwą; łatka środj kowa (rozpostarta!) szerokości 6-9 mm, gruczołol wato aksamitna, z przodu szerokoklinowata z ma] łym wyrostkiem, z opuszczonymi w dół częściami bocznymi i dlatego sprawiająca wrażenie wąskiej! łatki boczne skierowane do dołu, krótko owłosio] ne, każda u nasady z 1-2 mm wysokości guzem] guz po wewnętrznej stronie z zielonym paskiem] „lusterko" przeważnie z 4 podłużnymi pasmamij a każdy z nich z 1-2 poprzecznymi łącznikami z białawym lub fioletowym brzegiem. Występują czerwone punkty staminodialne. Siedlisko: Widne lasy liściaste, zarośla, ubogie taki; 500-1300 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń; dość suchych lub świeżych. Okres kwitnienia: IV-Vj Zdjęcia: An, Diyarbakir, 17.5.74 (I); An, Antalya, 19, 5. 83 (p). Rozmieszczenie: Endemicznie w pd, i pd.-wsch. Anatolii; znany z Antalya na zachodzie| do Siirt na wschodzie. • Element florystyczny: Wsch-śródziemnomorski, orientalny. Kraj: Asi: An, 184 > 185 Ophiys kotschyi h. fleischm. & soó Synonim: 0. cypria renz. Wygląd: Roślina o 2 ja-jowato-kulistych bulwach. Łodyga wysokości 10-35 cm, z 1-2 łus-kolistkami u podstawy, 2-7 liśćmi przy ziemi zgrupowanymi w rozetę, oraz 1-2 liśćmi wyżej. Liście odziomkowe wąskoowalne, długości 4-8 cm i szerokości 1,5--2,5 cm. Kwiatostan luźny, o 3-10 kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha nabiegłe zielono lub (brązowawo)różowo, długości 12,5-16 mm i szerokości 6-8,5 mm, środkowa zgięta do przodu, a boczne skierowane pod kątem prostym na boki; boczne płatki korony długości 5,5-8 mm, zielone z brązowawą podstawą, owłosione; warżka czar-nopurpurowa, długości 11,5-15 mm, głęboko 3- -łatkowa; łatka środkowa (rozpostarta!) szerokośd 14-17 mm, gruczołowato zamszowa, z przodu sej cowato wycięta z potężnym wyrostkiem, silnf uwypuklona i dlatego robi wrażenie wąskiej; łatli boczne bardziej brązowopurpurowe, skierowań do dołu gęsto owłosione, u nasady z guzami sokości 1-2 mm; „lusterko" rozpostarte, w posta szerokich pasm, siatkowata połączonych, ciemn lila z białawym brzegiem; pole bazalne 2,4-3, mm długości i szerokości; zgrubienia bazalne bia ławę z ciemnym wierzchołkiem. Punkty stamin dialne koloru fioletowego. Siedlisko: Widne lasy iglaste, garigi, wydmy pia kowe, również plantacje krzewów; do 1000 n.p.m.; na glebach zawierających wapń, umiark wanie suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia, lll-IV. Zdjęcia: Cy, Limassol, 14. 3. 84 (I); CJ Troodos, 19.3.70 (p). Rozmieszczenie: Endemicz] nie na Cyprze. • Element florystyczny: Wschj -śródziemnomorski. Kraj: Asi: Cy. Pokrewieństwa: Gatunek zaliczany do kręgu fornj Reinholdii. Rozważane są również powiązani z O. umbilicata. Ophrys cretica (vierh.) e. nelson Synonimy: O. kotschyi subsp. cretica (vierh.) SUNDERMANN, O. C. SUbsp. nam E. NELSON, O. doerfleri H. fleischm., ostatnio przemieniony na gatunek, prawdopodobnie tu nie należy. Wygląd: Podobny do O, kotschyi; liście odziomkowe lancetowate, długości do 7 cm i szerokości 1,8 cm. Kwiatostan o 2-8 kwiatach; przysadki prawie nie dłuższe od zalążni. Działki kielicha zielone, często działki boczne czerwono nabiegłe szczególnie w dolnej połowie (lub całe), jajowate, długości 11-15 mm i szerokości 5-7,5 mm, środkowa skierowana do tyłu lub prosto wzniesiona; boczne płatki korony (zielonkawo)różowolila, wąskotrój-kątne, długości 6-9 mm, owłosione; warżka czar- nopurpurowa, długości 11-14 mm, głęboko 3-łat' kowa; łatka środkowa (rozpostarta!) szerokość' 10-14 mm, przy brzegach krótko owłosion z przodu szerokoklinowata z wyrostkiem drobnym lub potężnym, silnie uwypuklona; łatki boczne rozparte na boki, gęsto owłosione, bez guzów tylko z nieznacznymi; „lusterko" różnorodne, roz postarte i w postaci szerokich, siatkowata pot czonych pasm lub w kształcie litery H albo równ ległych pasm, ciemnobrązowolila i białawo obrze-i żonę albo całe białawe; bazalne pole i zgrubienie! podobne jak u O. kotschyi. Przeważnie brak czer wonych punktów staminodialnych. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy, niegd uprawiane pola; do 1100 m n.p.m. na glebacN zasobnych w wapń, suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: Cr, Rethimnon,; 31. 3.72 (I); Cr, Lasithi, 5. 4. 72 (p). Rozmieszczenie: Centrum areału na wyspach Mo-j rza Egejskiego (znany z wysp Egina, Syros, NaH xos, Kreta, Karpatos, Rodos, Samos) również na Attyce. • Element florystyczny: Wsch-śródziemn ziomkowych, lanceto- f II watych, długości 4-10 ! 11/©vyQ\ cm ' szerokości 0,5-2,5 ^¦y/^)P:Q' \ cm-Dzia,l • ^^^m B^^^flH om Opbrys holoserice (bufm fil.) w. greuter subs. panimaculata (o. & i danesch) o. & e. danesch Synonim: 0. 0. & E. DANESCH. fuciflora subs. panimaculata Wygląd: Łodyga wysokości 10-35 cm o 2-7 kwiatach. Dziatki kielicha długości 12,5-15,5 mm i szerokości 6,5--8,5 mm, środkowa przeważnie silnie skierowana do tytu; boczne płatki korony zabarwione podobnie jak dziatki kielicha, (żótto)zielone, rzadko jasnoróżowe, długości 4-7 mm, owłosione; warżka ciemnobrązowa, (rozpostarta!) szersza niż dłuższa, 11-14 x 15-18,5 mm, słabo wysklepiona, przypominająca tra lub krąg, z guzami zielonkawymi od strony w wnętrznej, z przodu z małym wyrostkiem o 3 zą kach, z dtugimi włoskami dookoła; „lusterko" pr ste, często w formie litery H lub dające po 1 wyp stce do podstawy guzów. Siedlisko: Lasy i zarośla dębu omszonego; ubogi murawy, rzadko lasy sosnowe; do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: It, Fóggia, 9.4.1 Rozmieszczenie: Południowe Włochy; Apulia (Ff gia koło Lecce) i Basilicata (Matera). • Elem florystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-prz; śródziemnomorski. Kra): Eur: Pd It. Opbrys holoserica (burm. fil.) w. greuter subsp. apulica (o. & e. danesch) buttler Synonimy: 0. fuciflora subsp. apulica o. & e. DANESCH, 0. apulica (0. & E. DANESCH) 0. & E. DANESCH. Wygląd: Łodyga wysokości 15-30 (-55) cm, o 3-8 kwiatach. Działki kielicha (zielonkawo)różo-we lub czerwone, długości 14-18,5 mm; boczne płatki korony długości 6,5-8,5 mm; warżka silnie wysklepiona (patrz w kluczu), (rozpostarta!) szerokości 17-21,5 mm, z guzami 2-4 mm wysokości, na tylnym brzegu krótko owłosiona; „lusterko" przeważnie rozciągnięte i bogato rozczłonkowane, brązowawofioletow^ z jasnym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy i zarośla dębowe i sosnow garigi, ubogie murawy; do 900 m n.p.m.; na gl bach zasadowych. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęci, It, Fóggia, 13.4.82 (p). Rozmieszczenie: Południowe Włochy (na południ od Molise i Monte Gargano) i Sycylia (rzadko Podobne rośliny znane są z Massa (Toskanr Spoleto (Umbria) i Kos (wyspa na Morzu Ege skim); ich zaszeregowanie jest sprawą otwarta] • Element florystyczny: Centr-śródziemnomors' centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd: Si Mieszaniec Ophrys boloserica x scolopax Wygląd: Oba gatunki tworzą płodne mieszańce, a z tych powstaje wiele niezależnie od siebie rozwijających się populacji mieszańców. Rosną częściowo poza obecnym areałem 0. scolopax. Różnorodność jest duża; wygląd większości roślin jest zwykle pośredni między cechami obu rodziców, ale tra- fiają się również osobniki, których prawie n daje się odróżnić od 0. holoserica (warżka ni podzielona, słabo wysklepiona, z małymi g zami) lub od 0. scolopax (warżka 3-łatkowl silnie wysklepiona, z dużymi guzami). Rr sunek z lewej strony pokazuje obrys różnyc. form warżki. Przy krzyżowaniu się, w wygi, dzie rośliny potomnej swój udział mają róż podgatunki i odmiany rodziców. Rozmieszczenie: Północne Karpaty (Mora" Słowacja, określany jako 0. fusciflora sub$l holubyana [andrasovszky] jav.), Istria, Dalma. ja, południowe Włochy, północna Francja, wysjj Morza Egejskiego, z pewnością również gdzie« dziej. Zdjęcia: Cz, Morawy, 3.6.74. pLl Dwulistnik k y*a li 205 Ophrys bornmuelleri u. schulze Pokrewieństwo: Grupa 0. bornmuelleri obejmuje 2 gatunki, dopiero niedawno rozdzielone. Wiele zagadnień jest otwartych. Klucz do oznaczania gatunków: 1 Warżka skierowana skośnie do przodu lub poziomo (brzeg boczny widziany z boku!), długości 6-10 mm i szerokości 8-12,5 mm; pręto-słup wysokości 4-5 mm ...1. 0. bornmuelleri 1* Warżka skierowana pionowo w dół lub ku tyłowi, długości 9-12,5 mm i szerokości 11,5-17 mm; prętosłup wysokości 5-6 mm ... ........................ 2. 0. Ievantina 1. Ophrys bornmuelleri Synonimy: 0. fuciflora subsp. bornmuelleri (m. schulze) b. & e. willing, 0. holoserica subsp. bornmuelleri (m. schulze) autorum, 0. b. subsp. car-duchowni renz & taubenheim. Wygląd: Łodyga wys. 15-50 cm, o 1-15 kwiatach. Działki kielicha zielone, białawe lub czerwonawe, długości 10-13 mm i szerokości , 5-7 mm; boczne płatki korony długości 1,5-2,2 mm; warżka robi wrażenie trapezowatej lub kwadratowej, dookoła owłosiona, z silnymi guzami, z przodu z dużym wyrostkiem; „lusterko" przeważnie w formie litery H, z boku rozgałęzione. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Cy, Limassoi, 12. 4. 83 (p/g); An, SiirJ miejsce, gdzie opisano typ (»carduchorum «) 18. ] 80 (p/ś). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, Cypr, Lewanty, p1 łudniowo-wschodnie Włochy. Poza tym w iracki Kurdystanie. Element llorystyczny: Wsch-śródziemj nomorski. Kraje: Asi: U LS Cy An. 2. Ophrys levantina gólz & reinhard Synonimy: 0. bornmuellerii subsp. grandillora (i FLEISCHM. & SOÓ) RENZ & TAUBENHEIM, 0. fuciflofl subsp. bornmuelleri var. grandillora (h. fleischi| & SOÓ) B. & E. WILLING. Wygląd: Łodyga wys kości 10-30 cm, o 2. kwiatach. Działki kielicha zielonkawobiała rzadko czerwonawi długości 11-14,5m i szerokości 5,5-9 mr boczne płatki korony długości 2-3,2 mm; Ksztai warżki podobny jak u poprzedniego gatunku; „luf terko" w kształcie litery H lub zredukowane. Siedlisko: Podobne jak u innych gatunków; do 1 m n.p.m.; niekiedy także na glebie wilgotnej. Okres kwitnienia: IHV. Zdjęcia: An, Siirt, 23.4.80 ( Cy, Limassoi, 12. 3. 84 (l/ś). Rozmieszczenie: Mniejsza, południowo-wschodnia i południowa Ana lia, Lewanty, Cypr, Rodos. • Element florysty" Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Asi: U LS CY An A Ophrys biancae (tod.) macchiati Synonim: O. anapi o. i E, danesch. Wygląd: Łodyga wysoki J«L kości 10-25 cm, o 4-10 kwiatach. 4-6 liści odziomkowych, lancetowatych. Działki kielicha białawe lub różowe, gr icm rzadko zielonkawe, długości 10-14 mm i szerokości 5-7 mm, działka środkowa wzniesiona lub trochę nachylona do przodu, boczne płatki korony różowe lub czerwone, szerokotrójkątne, długości 2-3 mm, najwyżej x(t długości działek kielicha; warżka trapezowata (rozpostarta!), długości 8-10,5 mm, a z przodu szerokości 10-14 mm, w centrum brązowoczerwona lub rzadko ciemnoj brązowa, ku brzegom żółta, dookoła owłosion-z guzami u podstawy, w przedniej połowie z p dłużną listwą w środku i z brzegami skierowanym ku tyłowi. Wyrostek długości do 4 mm, pros „lusterko" w kształcie litery H, brązowofioleto z wąskim białawym brzegiem. Siedlisko: Garigi, widne lasy sosnowe, dawny ren uprawny; do 700 m n.p.m. Okres kwitnienia: lll-IV. 2-3 tygodnie przed oxyrrhynchos. Zdjęcia: Si, Syrakuzy, 11. 4.76. Rozmieszczenie: Endemiczny w południow -wschodnich Włoszech (Syrakuzy, Ragusa, Ci tania). • Element llorystyczny: Centr-śródziemn morski. Kraj: Eur: Pd Si. 0. Iev8ntina, również poniżej Ophrys lacaitae lojac. Synonimy: 0. fuciflora var. lacaitae (lojac.) e. g. camus, 0. f. subsp. lacaitae (lojac.) sundermann. Wygląd: Ogólną posturą przypomina 0. oxyr-rhynchos. Działki kielicha zielone długości 11,5-14 mm i szerokości 5-6,5 mm; boczne płatki korony długości 2-3 mm, maximum '/4 długości działek kielicha; warżka (rozpostarta!) długości 11,4-14 mm, a z przodu szerokości 14,5-18,5 mm, z małą silnie wysklepioną brązową strefą środkową i szerokim żółtym brzegiem, tylko na tylnym brzegu pokr długimi włoskami, poza tym naga. Przedni nek z potężną, wysoko podgiętą listwą środko często z ząbkowanymi brzegami; wyrostek bard duży, wzniesiony; „lusterko" w formie litery brązowofioletowe z białym brzegiem. Siedlisko: Widne zarośla, porośnięte krzewa ubogie murawy; do 1200 m n.p.m., na gleba dość kwaśnych. Okres kwitnienia: lll-VI; 2-3 tyg dnie później niż 0. oxyrrhynchos. Zdjęcia: It, Ise nia, 19. 6.78 (I); It, Salerno, 23. 5.70 (p). M mieszczenie: Sycylia, południowe Włochy (Poten< za, Salerno, Isernia, Latina). • Element florystyczj ny: Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si Ophrys oxyrrhynchos tod. Synonimy: 0. fuciflora subsp. oxyrrhynchos (tod.) soó, 0. holoserica subsp. celiensis (o. & e. DANESCH) O. & E. DANESCH. Wygląd: Łodyga wysokości 10-25 cm, o 3-9 kwiatach. 5-6 lancetowatych liści odziomkowych. Działki kielicha przeważnie zielone, rzadziej brązowoczer-wone, długości 11,5-15 mm i szerokości 5,5-8 mm, działka środkowa skierowana do tyłu; boczne płatki korony trójkątne, długości 2,5-5 mm, owłosione; warżka (rozpostar- ta!) długości 9,5-12 mm, z przodu szerokości 14-18 mm; tylna połowa brązowoczerwona, ze słabymi guzami; gęsto owłosiona; przednia połcf wa czerwonobrązowa lub żółtobrązowa, rzadk żółta, prawie naga, z listwą podłużną w środk i z wysoko podniesionymi brzegami, wyrostek 4 cm długi, wzniesiony; „lusterko" przeważni rozpostarte, fioletowe z białym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy dębowe, garigi, niegdyś uprawiane pola; do 600 m n.p.m. Okres kwitnienia! Ill-V. Zdjęcia: Si, Caltanisetta, 15. 4. 76 (I); Si, Palermo, 5. 4. 76 (p). Rozmieszczenie: Sycylia! Basilikata, Apulia (Kalabria?). • Element florystyj czny: Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si M Ophrys candica w. greuter, matthas & risse Synonimy: O. fuciflora subsp. candica e. nelson, O. f. var. candica sundermann, O. holoserica subsp. candica renz & taubenheim. Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm o 2-7 kwiatach. Działki kielicha białawe lub różowe, długości 11,5-15 mm, szerokości 4,5-7 mm, skierowane do tyłu, boczne płatki korony długości 3-4,5 mm, owłosione, warżka brązowa, (rozpostarta!) długości 9,5-12 mm i szerokości 12-16 mm, dokoła owłosiona, słabo pogarbiona, wyrostek duży, wzniesiony. „Lusterko" tarczkowa- te z szerokim białym brzegiem, obejmujące drobi ne pole bazalne, brązowofioletowa powierzchnia] często jasno marmurkowata, rzadko o wyraźnycH liniach. Siedlisko: Lasy sosnowe, garigi, ubogie murawy] do 900 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V; później niż O. holoserica i O. oxyrrhynchos. Zdjęcia: Ara Mugla, 14. 5. 76 (I); Cr, Chania, 11. 4. 72 (pj Rozmieszczenie: Wschodnia i centralna część obj szaru śródziemnomorskiego; południowo-zachoj dnia Anatolia, Samos, Rodos, Kreta, południowi Peloponez, południowa Apulia, południowa Sycy-J Na. • Element florystyczny: wsch + centr-śródj ziemnomorski/dyzjunkcyjny. Kraje: Eur: PdWsch] Cr Gr, Pd Si It; Asi: An AE. ¦ &' W? Xi ryt Ophrp lunuldta parł. Synonim: 0. sphegodes subsp. lunulata sun- DERMANN. zmienność „lusterka" Wygląd: Roślina o 2 ku- -tct—o—pj—-r- liście-jajowatych buliły u o w wacn. Łodyga wysoko- -------------------------^j- ści 10-40 cm, z 0-2 łus- <ą f* os #Q kolistkami u podstawy, __________________3-6 liśćmi odziomkowy- 0L> \)5 o» w mi zgrupowanymi w ro-. "m .gr zetę, a wyżej z 1-3 liś- ćmi obejmującymi pochwami łodygą. Liście odziomkowe wąskolancetowate, długości 5-12 cm i szerokości 1-2 cm. Kwiatostan luźny o (4-) 6-10 kwiatach; dolne przysadki dłuższe od kwiatów. Dziatki kielicha różowe lub czerwone, środkowa zgięta do przodu, boczne zwrócone skośnie na boki, jajo-wato-owalne, długości (11-) 12,5-16 mm i szerokości (4,4-) 5,5-7 mm; boczne płatki korony różowe, równowąskolancetowate, długości 8,5-11 mm, nagie lub na brzegu owłosione; warżka czerwono-brązowa lub ciemnobrązowa z nagim żółtawym lub jasnobrązowym brzegiem, głęboko 3-łatkowa, z częściami bocznymi opuszczonymi w dół, Ophrys spruneri nyman Synonimy: 0. sphegodes subsp. spruneri (nyman) e. nelson, 0. sphaciotica h. fleischm., 0. sphegodes subsp. parnassica (vierh.) j. j. wood. Wygląd: Roślina o 2 ku-listo-jajowatych bulwach. Łodyga wysokości 1540 (-50) cm, z 1-2 łuskolistkami u podstawy, 3-6 jajowato-lance-towatymi liśćmi odziomkowymi zgrupowanymi w rozetę, a wyżej z 1-2 liśćmi łodygowymi. Kwiatostan luźny, 2-8 kwiatowy, działki kielicha jajowate, długości 10-16,6 mm i szerokości 5-6,5 mm, o białawozielonym tle, działki boczne w dolnej połowie (rzadko całe) czerwono nabiegłe, skośnie zwrócone w dół; środkowa zabarwiona jednolicie, prosto wzniesiona; boczne płatki korony długości 7-10,5 mm, zielonkaworóżowe lub czerwone, nagie lub krótko owłosione, często faliste. Warżka czarnofiole-towa, długości 11-15 mm, głęboko lub słabo podzielona na 3 łatki; łatka środkowa wypukła, ku brzegom pokryta krótkimi włoskowatymi papillami, z małym o-tr> przez to robiąca wrażenie wąskoprostokątnej, długości 10,5-14 mm i (rozpostarta!) szerokości 13,5-18 mm; łatka środkowa po bokach porośniętf włoskami, z przodu z ząbkowatym wyrostkienj łatki boczne skierowane do tyłu, gęsto owłosiona u nasady ze słabymi garbkami; „lusterko" prze] ważnie półksiężycowate, niekiedy z przedłużenia! mi do pola bazalnego, niebieskawe lub brązowa we; podstawa warżki z 2 prawie czarnymi zgrubiej niami bazalnymi. Czerwone gruczoły staminodiai ne słabo rozwinięte (?brak). Siedlisko: Ubogie murawy, garigi, dawne pola uprawne, widne lasy; do 800 m n.p.m.; na glebach zasadowych (ale również słabo kwaśnych) dość suchych lub wilgotnych. Okres kwitnienia: lll-N Zdjęcia: Si, Palermo, 5.4.70 (I); Si, Syrakuzy, 11 4. 76 (p). Rozprzestrzenienie: Sycylia i Wyspy Eolskie; uwćh żane endemiczne na tym terenie, Dane na temaj innych obszarów (Malta, Kalabria, Monte Pollinoj Sardynia, Elba) są wątpliwe i wymagają potwieJ dzenia. • Element florystyczny: Centr-śródzienj nomorski. Kraje: Eur: Pd Si. wyrostkiem; łatki boczne skierowane ku dołowi bez garbków lub tylko z bardzo słabymi, krótka owłosione; „lusterko" w kształcie litery H, obel mujące pole bazalne, czasami z 2 poprzecznym połączeniami lub bez nich, fioletowoniebieskij z jaśniejszym brzegiem; zgrubienia bazalne prJ wie czarne. Przeważnie występują czerwone pud] kty staminodialne. Siedlisko: Widne lasy liściaste i iglaste, garigi i ubogie murawy; do 900 m n.p.m.; na glebacj zasadowych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Cl Rethimnon, 7.4,80 (I); Gr, Lakonia, 19.4.84 (p.| Rozmieszczenie: Pd. część Półwyspu Bałkański! go i Wyspy Egejskie; na greckim lądzie na półnl do Epiru i pd. Macedonii, na Wyspach Jońskil Zakinthos i Kefalina, na Wyspach Egejskich i wschód do Ikaria i Chios, (?również na Cyl ladach). • Element florystyczny: Wsch + cenl śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Cr Ą Asi: AE. Pokrewieństwo: Rośliny z południowej Turcji, nil kiedy zestawiane z O. spruneri, omawiane są prl O. transhyrcana (str. 220). Ophrys sphegodes miler Synonimy: 0. aranifera hudson, 0. arachnitifor- miS GREŃ. & PHILIPPE. Wygląd: Działki kieli-^ cha zielone lub białawe lub różowe (»arach-nitiformis«), boczne płatki korony żółtozielone lub brązowoczer-spheg. wone nagj6] CZęSto ja. listę; warżka (czerwono)brązowa, nie podzielona, lub podzielona stabo, rzadko gtęboko 3-łatkowa, przeważnie z garbkami, z tytu krótko owłosiona; „lusterko" szarobrązowe lub szaroniebieskie z jasnym brzegiem. Zmienność niektórych cech podzielona jest na klasy (patrz podgatunki): łodyga niska/średnia/wysoka =10-25/25-40/40-55 cm; kwiatostan skąpy/obfity = 2-8/5-15-kwiatowy; dziatki kielicha krótkie/dtugie = 10-14/12-16 mm długości; boczne płatki korony krótkie/długie = 0,55-0,75/0,70-0,85 razy tak dtugie jak działki kielicha; warżka mata /duża =9-13x11-16,5/ /12-15x 14,5-19 mm długości i szerokości. Siedlisko: Widne lasy, makie, garigi, ubogie murawy; do 1300 m n.p.m.; na glebach zasadowych, świeżych lub dość suchych. Uwaga: Grupa O. sphegodes jest bardzo bogata w formy i trudna do podzielenia. Tutaj wyróżniono 2 podgatunki. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Warżka poprzecznie (przeważnie) bardzo wysklepiona z opuszczonymi w dół częściami bocznymi. Z przodu przeważnie sercowato wycięta, rzadko przytępiona (z wyrostkiem lub bez niego), często z ciemnym brzegiem...... ..............1. O. s. subsp. sphegodes V Warżka słabo wysklepiona ze skośnie w dół skierowanymi częściami bocznymi, z przodu przytępiona lub szerokoklinowata (często z wyrostkiem), z żóttym brzegiem................. ................2.O.S. subsp. epirołica 1.0, s. subsp. sphegodes Synonim: Wariant 2: O. exaltata ten., O. trinacrica del prete, O. s. subsp. panormitana (tod.) e. nelson, O. spwneri subsp. panormitana (tod.) soó, O. s. subsp. sicula e. nelson. - Wariant 3: S. s. subsp. cephalonica b. & h. baumann. - Wariant 4: O. s. subsp. praecox corias. - Wariant 5: O. s. subsp. provincialis e. nelson. Wygląd: Wariant 1 (»sphegodes«): Łodyga nis- ka/średnia, skąpokwiatowa; dziatki kielicha i boc ne płatki korony krótkie, warżka mała. Wariant 2: Łodyga średnia/wysoka, kwiatostan o fity; działki kielicha długie, boczne płatki koron krótkie, warżka mała/(duża), nie podzielona (»si; cula«) lub gtęboko 3-łatkowa (»panormitana« Wariant 3: Łodyga niska/średnia, kwiatostan ską py/obfity; dziatki kielicha i boczne płatki koron długie, warżka duża. Wariant 4: Jak wariant 3 ale działki kielicha kró kie. Wariant 5: „Lusterko" z bocznymi rozgatęzienia sięgającymi do wewnętrznych stron garbków innych wariantów nie rozgałęzione, w kształci litery H) poza tym jak wariant 1, ale boczne płat korony niekiedy dłuższe. Okres kwitnienia: I—VI. Zdjęcia: Wariant 1: Ge, Górna Bawaria, 4.6.79 (l/g); Ga, Gers, 17.5. Ą (p/g). - Wariant 2: Si, Syrakuzy, 12.4.76 (str. 2U| p/g), str. 215 l/g).-Wariant3. Gr, Kefallonia, 2.{ 83 (str. 215 p/g). - Wariant 4 Sa, Sassari, 11.3.71 (p/ś). - Wariant 5: Ga, Var, 14. 4.71 (l/ś). Ro* mieszczenie: Obszar śródziemnomorski, zachc-l dnia i środkowa Europa, na wschód do północnej Anatolii, w północnym Iranie wątpliwy. Wariant 1:| prawie na całym areale (brak Si i Sa); wariant 2J Sycylia i południowe Włochy (Reggio, Cosenza, Salerno); wariant 3: Wyspy Jońskie (Kefalonia, Itaka); wariant 4: północna Sardynia (Sassari), pc-j łudniowy skraj Korsyki; wariant 5: Prowansja.! • Element florystyczny: Śródziemnomorski, przyśródziemnomorski, panoński, pd+śr-atlantyJ cki, pd-subatlantycki, pd-środkowoeuropejski. Kraj je: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm, Pd ?Me 9 It Sa Co, PdZach BI Hs Lu, Śr He Au Hu Ge CĄ Asi: ?CY An AE; ?Afr. 2.0, s. subsp. epirołica (renz) goli & reinhard. Wygląd: Podobny do wariantu 1 poprzedniego podgatunku, różni się kształtem i wysklepieniem warżki; często dolna połowa bocznych działek kielicha brązowoczerwona. „Lusterko" w kształci litery H. Okres kwitnienia: V. Zdjęcia: Gr, Thesprotia, 17. i 79 (l/d); Al, Sarande, 21. 5. 80 (p/d). Rozmiesi czenie: Centralna Grecja, zachodnia Macedonia Epirus, południowa Albania. • Element florystycz ny: Wsch + centr-śródziemnomorski, wscn-przy śródziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr A( Uwaga: Patrz O. hebes (str. 214). O. s. subsp. epirołica on Ophrys draneola reichenb. BECHERER. Synonimy: 0. tommasinii vis., 0. sphegodes subsp. tommasinii (vis.) soó, 0. litigiosa E. G. camus, 0. sphegodes subsp. litigiosa (e. g. camus) Wygląd: Łodyga wysokości 20-45 cm o 2-12 kwiatach. Działki kielicha zielone, długości 8--12 mm i szerokości 4-6 mm; boczne płatki korony długości 5-8 mm, nagie; warżka czerwo-nobrązowa lub czarnobrązowa z żółtym nagim brzegiem, długości 6,5-9 mm i szerokości 7,5-11,5 mm, lekko wysklepiona, rzadko guzkowata, szcze- Ophrys hebes (kalopissis) e.& b. willing Synonim: 0. sphegodes subsp. hebes kalopissis. Wygląd: Łodyga wysokości 10-30 cm, o 2-10 kwiatach. Działki kielicha zielone, boczne często w dolnej połowie nabiegłe czerwono, długości 11-14 mm i szerokości 5-6,5 mm; boczne płatki korony długości 7-10 mm, nagie; warżka ciemna czerwonobrą-zowa z żółtym lub brązowym brzegiem, długości 8-12 mm i szerokości 10-15 mm, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa, rzadko słabo guzkowata, zam- gólnie przy podstawie długo jasno owłosiom z przodu sercowato wycięta i często bez wyrostl „lusterko" w kształcie litery H, szarofioletowe szarobrązowe. Siedlisko: Podobne jak 0. godes; do 1100 m n.p.m. Okres kwitnienia: IM wcześniej niż 0. sphegodes. Zdjęcia: Ju, Istria, 10. 79 (p); Ge, pd. Wirtembergia, 14.5.83 (I); str. 260j Rozmieszczenie: Od Francji do Katalonii, środk. Włochy, Dalmacja i środk. Niemcy. • Element flory styczny: Centr+zach-przyśródziemnomorski, pd -atlantycki, pd-subatlantycki. Kraje: Eur: PdWsch Ju, Pij It, PdZach Hs, Zach Ga, Śr He Ge. Uwaga: Podobi drobnokwiatowe rośliny występują na Krecie. Ich szeregowanie systematyczne należy sprawdzić. szowato krótko owłosiona, z przodu stępiona z tym wyrostkiem; „lusterko" przeważnie rozpostai (linie podłużne 2^3 razy połączone i rozgałęzione boki), rzadko przypominające kształt litery H, brązc-j we z jasnym brzegiem. Siedlisko: Widne lasy i zaroi śla, ubogie murawy; do 1400 m n.p.m,; na glebacn zasadowych, świeżych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjfj cia: Al, Shkoder, 18. 4.82. Rozmieszczenie: Grecja i pn. Albania; można go oczekiwać w pd. Jugosławii! • Element llorystyczny: Wsch+centr-śródziemnoj morski, wsch+centr-przyśródziemnomorski. Krajej Eur: PdWsch Gr Al. Uwaga: Należy sprawdzić, czy takson O. sphegodes (przede wszystkim podgatunek epirotica) zawsze daje się dobrze wyróżnić. Ohprys garganica o. & e. danesch Synonim: 0. sphegodes subsp. garganica e. nelson. Ani nazwa gatunkowa ani podgatunkowa nie zostały opublikowane zgodnie z regułami nazewnictwa. Wygląd: Łodyga wysokości 25-35 cm, o 4-8 kwiatach. 6-9 jajowato--lancetowatych liści odziomkowych Działki kielicha zielone, długości 10,5-13,5 mm i szerokości 4-7 mm; boczne płatki korony uderzająco duże, do 'j3 długości działek kielicha, 0,4-0,55 razy tak szerokie jak długie (szersze niż u 0. sphegodes), oliwko-wozielone lub brązowe, z falistym, często ciemnym brzegiem, nagie; warżka ciemnobrązowa lub czarnobrązowa, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa, słabo wysklepiona ze skośnie w dół skierowanymi lub rozpostartymi brzegami bocznymi (podobnie jak u 0. sphegodes subsp. epirotica), bez guzków lub słabo guzkowata, na tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu często z wyrostkiem; „lusterko" w kształcie litery H z bocznymi odgałęzieniami na tylnym końcu (podobnie jak u sphegodes wariant »provincialis«), szaroniebie skie lub szarofioletowe. Siedlisko: Garigi, ubogie murawy, widne lasy sos-j nowe i dębowe; do 500 m n.p.m. Okres kwitnienia: IV-V. Zdjęcia: It, Fóggia, 8.4.32. Rozmieszczenie: Półwysep Apeniński; Sycylia] Apulia, Kalabria, Basilikata, Toskania. • Element llorystyczny: Centr-śródziemnomors centr-przyśródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Si It. Uwaga: O. garganica należy do trudnych taksonó z kręgu form Sphegodes, który na ogół stawia jeszcze wiele znaków zapytania, Do zbadania pozostaj czy właściwe jest zaszeregowanie go do rangi oso nego gatunku. Następnie należy sprawdzić, czy zemplarze O. garganica z Kalabrii odpowiadają r linom z Włoch. Przy całym podobieństwie, tym z Kalabrii brak uderzająco szerokich płatków korony Również w południowej Francji występują gdzieni gdzie podobne rośliny; zbliżają się one do wariant »provincialis« gatunku O. sphegodes. i Ophrys aescuiapii renz Synonimy: O. sphegodes subsp. aesculapii (renz) soó, O. ae. subsp. pseudoaranifera renz. Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm. 5-7 liści odziomkowych lancetowatych lub podługowa-to-jajowatych; wyżej na łodydze 1-2 liście łodygowe. Kwiatostan luźny, o 3-10 kwiatach; przysadki dłuższe niż zalążnie. Działki kielicha (żółtawo)zielone, boczne niekiedy w dolnej połowie brązowo-czerwono plamiste, długości 9-13 mm i szerokości 3,5-5,5 mm, środkowa wzniesiona i wklęsło wygięta; boczne płatki korony żółtozielone lub żółte, długości 5-8,5 mm, o falistym brzegu, nagie; warżka ciemnobrązowa lub czerwonobrązowa i zamszowato owłosiona o brzegu nagim 2-3 mm szerokim, jas- nożółtym lub pomarańczowożóttym, czasami lek ko 3-łatkowa, słabo wysklepiona, bez guzków lub! tylko bardzo słabo guzkowata, z przodu z małymi wyrostkiem; „lusterko" w kształcie litery H, rzadk" z bocznymi wypustkami lub z przodu z drugi poprzecznym połączeniem, obejmujące pol bazalne, szarobrązowe lub szarofioletowe z j nofioletowym brzegiem; zgrubienia bazaln zielonkawe z ciemniejszym wierzchołkiem. Bra czerwonych punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy sosnowe, garigi, ubogie nr rawy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasadowych dość suchych. Okres kwitnienia: lll-V. Zdjęcia: Eubeja, 11.4.84 (I); Gr. Argolis, »pseudoaranif&f ra«, 5. 4. 80 (p). Rozmieszczenie: Endemiczn" w pd. Grecji, brak jednak w części zach.; Pelop" nez (wsch. połowa), Fokis, Beocja, Attyka, Fthi dis, Magnisja, Eubea. • Element florystyczn Wsch-śródziemnomorski. Kraje: Eur; Pd Gr. Zmienność: Czasami występują rośliny o mniej! szych warżkach (8—9 x 9—10 mm) z węższym żół-ł tym brzegiem: »pseudoaranifera«. Ich status nalH ży sprawdzić. 91R Ophrys helenae renz Synonim: 0. sphegodes subsp. helenae (renz) SOÓ & 0. MORESBY MOORE. Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm, o 2-8 kwiatach. Działki ok-wiatu zielone, często czerwonawo nabiegte. Działki kielicha jajowate, długości 11-15,5 mm i szerokości 5,5-8 mm, środkowa skierowana do tyłu; boczne płatki korony długości 7-12 mm, nagie; warżka w kolorze czerwonego wina lub ciemnobrązowoczerwona, zamszowato krótko owłosiona, długości 11,5-17,5 mm i szerokości (rozpostarta!) 15-23 mm, wypukło wysklepiona, bez guzków lub tylko bardzo słab guzkowata, z przodu z małym wyrostkiem; „luste ka" brak lub tylko bardzo słabo zaznaczone (wid czne pod światło); zgrubienia bazalne niewyraźn rozwinięte. Siedlisko: Ubogie murawy, ubogie łąki, garigi, dne lasy; do 1000 m n.p.m.; na glebach zasad wych, suchych lub wilgotnych. Okres kwitnieni IV-VI. Zdjęcia: Gr, loannina, 17.5.79 (I), 1.6, (p). Rozmieszczenie: Centrum areału w północn Grecji (Epirus, Tessalia, zachodnia Macedonia pojedynczo do południowej Albanii, środków Grecji, Peloponezu (Ilia). • Element florystyczn Wsch + centr-śródziemnomorski, wsch-przyśró ziemnomorski. Kraje: Eur: PdWsch Gr Al. Ophrys incubacea bianca Synonimy: O. atrata lindley, O. sphegodes subsp. atrata (lindley) e. mayer. Wygląd: Łodyga wys. 2(M0 (-60) cm, o 3-8 kwiatach, działki kielicha zielone, rzadko różowe, dł. 10,5-15,5 mm i szer. 4-7,5 mm; boczne płatki korony zielone lub czerwonawo nabiegte, dł. 6,5-9 mm, na brzegu faliste, nagie; warżka ciemna czerwonobrązowa lub czarnobrązowojfio-letowa), dł. i szer. 10-14 mm, z guzkami wys. do 3,5 mm, z przodu sercowato wycięta i często z małym wyrostkiem, dookoła owłosiona ciemnymi długim kosmkami; „lusterko" w kształcie litery H z bocz nymi odgałęzieniami od podstawy do wewnętrzn strony guzków, szaroniebieskie z jasnym brzegie Główka znamienia u podstawy bardzo wcięta. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, garigi, ubogie mur wy; do 1000 m n.p.m. Okres kwitnienia: lll-V. Zd' cia: BI, Majorka, 14.3.75 (I); It, Fóggia, 10.4.82 Rozmieszczenie: Zach. i centr. obszar śródziem morski; na południowy zachód do Kerkiry. • E ment florystyczny: Centr+zach-śródziemnomors centr+zach-przyśródziemnomorski. Kraje: E PdWsch Gr Al Ju, Pd Me Si It Sa Co, PdZach BI H Lu, Zach Ga. Ophrys tarentina gólz & reinhard Wygląd: Łodyga wys. 10-30 cm, o 3-8 kwiatach. Działki kielicha zielone, dł. 10-14,5 mm i szer. 4,5-7 mm; boczne płatki korony żółtozielone, czasami czerwonawe, dł. 8-10 mm, nagie, z falistym brzegiem; warżka czarno-brązowa lub czerwonawobrązowa, dł. 10,5--14 mm i (rozpostarta!) szer. 13-17 mm, nie podzielona lub słabo 3-łatkowa. wypukło wysklepiona, bez guzków lub tylko słabo guzkowata, dokoła pokryta długimi włoskami, z wąskim żółtawym i nagim brzegiem, z prz du z małym wyrostkiem, „lusterko" zmiennej w kształcie litery H i obejmujące pole bazaln lub zredukowane do formy podkowy alb 2 izolowanych wydłużonych plam, szarofiolet we, zgrubienia bazalne ciemne. Brak punktó stamninodialnych. Siedlisko: Garigi, ubogi murawy, rzadko widne lasy; do 600 m n.p.m. na glebach zasadowych, dość suchych, szkieł towych. Okres kwitnienia: lll-IV. Zdjęcia: It, Taj ranto, 13. 4. 74 (I); It, Cosenza, 24. 4. 73 (pj Rozmieszczenie: Pd. Włochy; Cosenza, Matera Taranto, Brindisi. • Element tlorystyczn* Centr-śródziemnomorski. Kraje: Eur: Pd It. Ophrys mammosa desf. Wygląd: Łodyga wysokości 20-60 cm z 1-2 luskolistkami u podstawy, 3-6 (-9) liśćmi odziomkowymi w (luźnej) rozecie i z 1-2 liśćmi powyżej. Liście odziomkowe lancetowate, do 20 cm dtugości i 4 cm szerokości. Kwiatostan o 2-10 (-18) kwiatach; przysadki dłuższe od zalążni. Działki kielicha zielone, boczne w dolnej połowie, a niekiedy i środkowa nabiegłe purpurą w różnym stopniu intensywności, prosto wzniesione lub skierowane do tyłu, jajowato-lancetowate, długości 10-19 mm i szerokości 4-8,5 mm; boczne płatki korony żółtozielone lub purpurowe, długości 7-12 mm, nagie; warżka czerwo-nobrązowa, brązowofioletowa lub czarnopu-rpurowa, długości 10-17 mm i szerokości (rozpostarta!) 10-19 mm, wypukła, przeważnie z potężnymi, szerokostożkowatymi guzami, na tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu z papillami lub naga, wyrostek mały lub go brak; „lusterko" w kształcie litery H lub 2 pasów, szaroniebieskie lub szarolila; jamka znamienia dwa razy szersza od wysokości; zgrubienia bazalne prawie czarne, brak punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy iglaste i liściaste, makie, garigi, ubogie murawy; do 1400 m n.p.m.; na glebach dość suchych lub dość wilgotnych, często na zasadowych. Okres kwitnienia: II—V. Klucz do oznaczania podgatunków: 1 Dziobkowata wypustka prętosłupa (łącznik) 0,5-1,5 (-2) mm długości. Warżka z potężnymi (do 7,5 mm wysokości) guzami, przeważnie nie podzielona; „lusterko" nie rozgałęzione ......1. O. m. subsp. mammosa 1* Łącznik prętosłupa dł. 1,5-3,5 mm. Warżka z niskimi (do 3 mm wys.) guzami, często słabo 3-łatkowa; „lusterko" niekiedy rozgałęzione na boki......2. O. m. subsp. transhyrcana \.O.m. subsp. mammosa Synonimy: O. sphegodes subsp. mammosa (desf.) e. nelson, 0. tamka (aggeenko) nevski, m. subsp. grammica b. & e. willing, 0. m. subs, serotina b. & e. willing. Zdjęcia: An. Izmir, 21.3.78 (l/d); Cy, Paphos, 10, 83 (p/d). Rozmieszczenie: Półwysep Bałkański! Azja Mniejsza, Krym; na północ do Bułgarii, południowej Jugosławii i środkowej Albanii, na wschód do Trabzon w północnej Anatolii i Adanj w południowej Anatolii. • Element florystyczny: Wsch + centr-śródziem nomorski, wsch+centr-przyśródziemnomorski. I Kraje: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu RK; Asi: CJ AnAE. 2. O. m. subsp. transhyrcana (czE.mmovsKh) but- TLER; Synonimy: 0. transhyrcana czerniakcwska, (Ą sphegodes subsp. transhyrcana (czerniakovskaj soó, 0. sintenisii h. fleischm. & bornm. 0. spili subsp sintenisii (h. fleischm. & bornm.) e. nelson. Zdjęcia: U, Galilea, 19.4.81 (l/g); An, Icel, 23. 4] 78 (p/g); Cy, Limassol, 19.3.84 (l/ś). Rozmieszczenie: Azja Mniejsza, na zachód do południowej Anatolii (Antalya). Poza tym w irackim Kurdystanie, południowym, zachodnim i półl nocnym Iranie oraz w Turkmenistanie. • Element florystyczny: Wsch-środziemnomorskij orientalny. Kraje: Asi: U LS Cy An. Uwaga: Oba podgatunki są bardzo zmienne, pod względem wielkości kwiatów, wysklepienia i bar-i wy warżki oraz wysokości guzów; również wcześ-j nie i późno kwitnące warianty rosną niekiedy tym samym miejscu. Morfologicznie podgatun' nie są ostro rozdzielone. Na terenie styku po gatunków (południowa Anatolia, Cypr) częste b wają formy przejściowe, ale również dalej na z chód lub na wschód można znaleźć rośliny zbliż ne do drugiego podgatunku. Do wyjaśnienia pozostaje status roślin w p łudniowej Anatolii (od Mersin do Iskenderun Są one znane jako O. transhyrcana subsp. arna nensis renz & taubenheim (0. sphegodes subs. amanensis e. nelson), a niekiedy zaliczane do spruneri). Wygląd: Działki kielicha białawozielone lub mocn różowe; warżka czarnofioletowa, nie podzielo lub 3-łatkowa; łącznik tak długi jak u 0. m. subs transhyrcana. Zdjęcie: An. Hatay, 20. 5.71 (p/ś). 0 m. subsp. ttanshpcana - również w środku po lewej Dwulistnik O. m. subsp. mammosa powyżej »amanensiS" Ophrys morisii (u. martelli) ciferri & giacomini lem Wygląd: Łodyga wysokości 15-40 cm, o 3-10 kwiatach. Dziatki kielicha białawe lub lilioworóżowe, rzadziej zielone, długości 10,5-15 mm i szerokości 5,5-8,5 mm, trochę odgięte do tyłu; boczne płatki korony pomarańczowoczerwone lub ciemno-brązowoczerwone, długości 6,5-10 mm, z falistym brzegiem; warżka (lila-)ciemnobrązowa, długości 10-13,5 mm i szerokości (rozpostarta!) 13-18,5 mm, rzadko lekko 3-łatkowa, wypukła, na tylnym brzegu krótko owłosiona, przeważnie bez guzków, z dość potężnym trójkątnym lub trójząbkowym wyrostkiem; „lusterko" zmienne, przeważnie duże i bogato rozgałęzione, bywa również tarczkowate, rzadziej w kształcie litery H, brązowofioletowe z jaśniejszym brzegiem; zgrubienia bazalne czarnopurpurowe. Punkty staminodialne występują lub ich brak. Ophrys tyrrhena gólz & reinhard Synonim: O. exaltata sensu del prete (nie ten., patrz str. 212). Wygląd: Łodyga wyso- kości 15-35 cm, o 2-8 kwiatach. Działki kielicha przeważnie białawe lub różowoliliowe, rzadko zielone, jajowate, długości 11-17 mm i szerokości 5-8 mm, prosto wzniesione; boczne płatki korony białe, różowoliliowe lub brązowe, czasami z ciemnym brzegiem, długości 7-10 mm, często owłosione; warżka ciemnobrązowa, długości 10-14 mm i (rozpostarta!) szerokości 11-17 mm, nie podzielona lub lekko 3-łatkowa, rozszerzona, bez guzków lub z niskimi guzkami, dookoła z krótkimi włoskami, z przodu przeważnie sercowa-to wycięta z dość potężnym wyrostkiem trójkątnym lub o 3 ząbkach; „lusterko" zmienne, przeważnie obficie rozczłonkowane, rzadko w kształcie litery H (szaro)brązowe lub ciemnofioletowe z jasnym brzegiem. Zgrubienia bazalne czarniawe. Często występują czerwone punkty staminodialne. Siedlisko: Widne makie, garigi, ubogie pa wista; do 900 m npm., na glebach zasadowyc lub lekko kwaśnych. Okres kwitnienia: III-I Zdjęcia: Sa, Cagliari 3.4. 71 (p); Sa, Nuoro, 4. 71 (I). Rozmieszczenie: Sardynia, dan z Korsyki należy sprawdzić. • Element fkr tyczny: Centr-śródziemnomorski, ?centr-przyśr ziemnomorski. Kraje: Eur: Pd Sa ?Co. Obecnie przyjęło się rośliny z kręgu form SphegJ des o barwnych działkach kielicha, a więc białawych do różowoliliowych określać jako ar chnitiformis. Rośliny z tą cechą nie stanowią ża nej jednostki systematycznej, lecz występu u wielu gatunków, jak na przykład u O. spheg des, O. araneola i 0. ineubacea. Warianty arac nitiformis różnią się od egzemplarzy z zielony-działkami kielicha jedynie barwą działek. Wyst powanie barwnych działek kielicha traktowa jest jako normalna wariacja cech dziedzicznyc W centralnej i zachodniej części obszaru śródzi mnomorskiego występują oprócz tego takso arachnitiformis, które prawdopodobnie powsta z krzyżowania się kręgu form Sphegodes (dzia kielicha przeważnie zielone) z kręgiem form Fucif! lora lub Ferrum-equinum (działki kielicha przewa żnie kolorowe). W takich ustabilizowanych taks" nach mieszańców przewagę mają działki barwn nad działkami zielonymi, do tego dochodzą właa ciwości, których brak w kręgu form Sphegode, jak owłosione boczne płatki korony i duże wyrost wargi. Dokładniejsze badania taksonów przedst wiono na stronach 222-225. Dalsze taksony zna" są z Kastylii, Dalmacji i Apulii. Siedlisko: Widne lasy, ubogie murawy porośnięt krzakami; do 500 m n.p.m.; na glebach zasad wych, suchych lub świeżych. Okres kwitnień' lll-IV. Zdjęcia: It, Genua, 17.4.70 (p); It, Grosset 7. 4. 79 (I). Rozmieszczenie: Endemicznie wzdł zach. wybrzeża Włoch; znany z prowincji Genu Livorno, Siena, Grosseto, Latina, Frosinon • Element florystyczny: Centr-przyśródziemn morski. Kraj: Eur: Pd It. Pokrewieństwo: Gatunek wykazuje bliskie krewieństwo z O. morisi. Podobne są także tyrrhena i O. aveymnensis. Ophrys splendida gólz & reinhard Synonim: 0. arachnitiformis sensu del prete (nie greń. & philippe, patrz str. 212). Wygląd: Łodyga wys. 10-25 cm, o 2-8 kwiatach. Dziatki kielicha białawe lub różowoliliowe, dl. 10,5-14,5 mm i szer. 5,5-8 mm, prosto wzniesione; boczne płatki korony wyraźnie dwubarwne, białe lub różowe z żółtozielonym lub (pomarańczowo)czerwonym brzegiem, często faliste, nagie; warżka ciemnobrązowa z wąskim żółtym brzegiem, długości 8-12 mm i szerokości (rozpostar- ta!) 10-14 mm, wypukła, często bez guzków, n tylnym brzegu krótko owłosiona, z przodu sercowat wycięta, z małym wyrostkiem lub bez niego; „luster-j ko" H-kształtne, często linie tarczowato się zlewają! szaroniebieskie lub ciemnofioletowe z białym brz&f giem. Brak punktów staminodialnych. Siedlisko: Widne lasy, garigi, ubogie murawy; d 400 m n.p.m.; na glebach zasadowych, suchyc lub dość świeżych. Okres kwitnienia: IV—V. Zdjęcia: Ga, Bouches-du-Rhóne, 16.4.79 (I), 14.5. 73 (p). Rozmieszczenie: Południowa Francja; od Rhónej (Arles) do okolic Cannes. • Element florystyczny: Zach-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach Ga. Ophrys aveyronensis (j. J. wood) delforge Synonim: O. sphegodes subsp. aveyronensis J. J. WOOD. Wygląd: Łodyga wysokości 10-40 cm o 3-5 ¦12) kwiatach, Dziatki kielicha różowoliliowe, rzadko kremowe, dl. 12--16 mm i szer. 6-8 mm, wzniesione prosto w górę; boczne płatki korony różowe z intensywnie zabarwionym (pomarańczowo)czerwonym brzegiem, dl. 7-10 mm, pokryte papillami; warżka brązowa lub brązowolila, dl. 9-15 mm i szer. (rozpostarta!) 12-16 mm, nie podzielona lub lekko 3-łatkowa, trochę wypuJ kła, dokoła krótko owłosiona, przeważnie bez guz-J ków, z przodu z małym wyrostkiem; „lusterko" prze-) ważnie duże i bardzo rozgałęzione, rzadko w kształcie litery H lub pasów, szarolila i jasno obrzeżone. Zgrubienia bazalne czarnooliwkowe. Brak punktó staminodialnych, Siedlisko: Ubogie łąki luźno porośnięte krzakami, 600-700 m n.p.m.; na glebach zawi rających wapń, dość suchych. Okres kwitnienia: V-VI.| Zdjęcia: Ga, Aveyron. 6.6.82. Rozmieszczenie: Pd. Francja (Aveyron, Herault); nieliczne stanowiska w okolicy Causes du Larsac. • Element florystyczny:] Zach-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach Ga. Ophrys sipontensis o. & e. danesch Synonimy: O. sphegodes subsp. sipontensis gumprecht, O. garganica subsp. sipontensis del prete. Żadna z tych nazw nie została opublikowana zgodnie z regułami nazewnictwa. Wygląd: Gatunek podobny do O. incubacea (str. 218), przede wszystkim ze względu na długość włosków na brzegach warżki, ciemną barwę warżki i prę-toslup wcięty u podstawy. Znaczące różnice przy przeciętnie większych kwiatach stanowią: białawe lub różowoliliowe dziatki kielicha, różowe lub brązowoczerwone boczne płatki korony, warżka bez guzków lub sła bo guzkowata, „lusterko" czasami silniej rozczłonkowane, z wyjątkiem podstawy rozgałęzione] również na boki. Siedlisko: Ubogie murawy i ubogie pastwiska; do! 600 m n.p.m.; na glebach zawierających wapń, dość suchych. Okres kwitnienia: IV. Zdjęcia: It. Fóggia, 11.4.74 (I), 9.4.82 (p). Rozmieszczenie:] Endemicznie we Włoszech na południowym zboczu i u południowego podnóża Monte Gargano (Manfredonia). • Element florystyczny: Centr-] -przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: Zach It. Uwaga: Należy lepiej zbadać wzajemne powiązania taksonu z O. incubacea, który czasami ma czerwone działki kielicha. 224 Ophrys beitolonii moretti b'formis Wygląd: Łodyga wysokości 10-35 cm, o 2-8 kwiatach. Dziatki kielicha przeważnie różowe, również zielone, długości 13--18,5 mm i szerokości 6-8 mm, prosto wzniesione, boczne płatki korony różowe lub czerwone, długości 8-12 mm, dość wąskie (2,5-4,5 razy dłuższe od szerokości), delikatnie owłosione, z wierzchołkiem zgiętym do przodu; warżka czarnopurpu-rowa, nie podzielona lub rzadko 3-łatkowa, długości 12,5-18,5 mm i (rozpostarta!) tak szeroka jak długa, ale robiąca wrażenie wąskiej z powodu podgiętych części bocznych, dookoła porośnięta włoskami, bez guzków, z przodu sercowato wycięta i ze wzniesionym żółtawym wyrostkiem; „lusterko" tarczkowate w przedniej połowie warżki, jaskrawonie-bieskie, bez obrzeżenia; brak punktów sta-minodialnych. Siedlisko: Widne lasy i zarośla, garigi, ubogie murawy; do 1200 m n.p.m.; na glebach zasadowych, świeżych lub suchych. Okres kwitnienia: lll-VI. Zdjęcia: It, Fóggia, 9. 4. 82 (l/g); Si, Siracusa, 11.4. 76 (p/g). Rozmieszczenie: Półwysep Apeniński na południe od Ligurii, Półwysep Bałkański od Istrii do Czarnogóry a także Kerkira (Kortu). Dane z południowej Francji nie są pewne. • Element llorystyczny: Centr-śródziemnomorski, centr-przyśródziemnomorski. Kraj: Eur: PdZach Gr Ju, Pd ?Me Si It ?Co. Pokrewieństwo; Z krzyżówek 0. beitolonii z innymi gatunkami kręgu form Sphegodes powstały ustabilizowane taksony mieszańców. Rosną one w centralnej i zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego często w liczebnych populacjach, częściowo poza areałem 0. bertolonii. Stąd można wnioskować o ich dawnym powstaniu. Ponieważ zmienność taksonów mieszańców jest wielka i sfery zmienności się przenikają, objęto je wszystkie nazwą 0. bertoloniiformis & E. danesch (0. b. berłoloniifoimis [o. & e. I nesch] sundermann). Niektóre z nich króf przedstawiamy. Dalsze cechy do wymieniony w kluczu to: boczne działki kielicha często nagi faliste i skierowane do tyłu; warżka często z gu kami, małym i skierowanym do dołu wyrostkie~ niekiedy tylko słabo wypukłym. 1. Działki kielicha przeważnie zielone: 0. bertold niiformis. Monte Gargano; zdjęcia: It. Fóggia, 2 4.73 (l/d), 10.4.74 (p/d) - 0. promontorii o. &] danesch, podobny do poprzedniego, boczne płai korony wyraźnie duże, Fóggia, Frosinone, Latr zdjęcia: It, Fóggia, 14.4.81 (str. 228 l/ś). 2. Dzia kielicha przeważnie białe lub różowe; 2,1. Warz mała, długości 10-14 mm: O. catalaunica o. & danesch, Katalonia; zdjęcia: (str. 228): Hs, B celona, 30. 4.75 (l/g), 28. 4.77 (p/g). - Podob taksony w południowej Francji, Sycylii, Dalmacji 0. dalmatica [murr] soó, zdjęcia: (str. 229): Chorwacja, 16.4.80 (l/d), 1.4.83 (p/d). 2.2 Warz duża, 12-16 mm długości: O. benacensis (reis o. & e. danesch, warżka nie podzielona lub sła 3-łatkowa; skraj południowych Alp (od Como Treviso); zdjęcia: (str. 229): It, Brescia, 20. 4.. (l/g; It. Trydent 28.4.82 (p/g). - Podobne takso:, w południowo-wschodniej Francji, zdjęcia: G; Var, 15. 4.71 (str. 228 l/d, p/d); środkowe Włoc" »0. b. triloba renz«, podobny do poprzednieg ale warżka często głęboko 3-łatkowa, Balearf zdjęcie: BI, Majorka, 19.3.75 (str. 220 p/ś). Klucz do oznaczanie gatunków z grupy OpbiĄ -bertolonii: 1 Warżka w pobliżu środka uniesiona prawie [ kątem prostym (siodłowato); jamka znamien! prawie 1,3 -1,8 razy wyższa niż szersza; cza ne nabrzmienia bazalne siedzące1,5-2 I przed podstawą prętosłupa na uwypukleń siodłowato zwężonej podstawy warżki; pr tosłup wysokości 7,5-9 mm, smukły, zwężają' się ku podstawie (widok z boku). 0. bertolo 1* Warżka słabo wygięta ku górze lub pros' jamka znamienia do 1,2 razy tak wysoka i szeroka, często szersza niż wyższa; nabrzm nia bazalne siedzące na podstawie prętosłup prętosłup 4,5-7,5 mm wysokości, potężrt z rozszerzoną podstawą. O. bertoloniiform' Poniżej: -promontori Calypso bulbosa (l) oakes Synonimy: C. borealis (swartz) salisb., C. ame-ricana r. br., C. occidenłalis (holz.) a. a. heller, Cypripedium bulbosum i. Wygląd: Roślina o jajowatej bulwie; bulwa z 1 liściem asymilacyj-nym, otoczonym pochwami obumarłych liści. Liść na ogonku długości do 7 cm; blaszka liściowa jajowata, długości do 6 cm i szerokości 5 cm. Łodyga 10-20 cm, otulona u dołu kilkoma pochwiastymi łuskolistka-mi, z 1 kwiatem. Kwiat duży, w kącie różowej przysadki, na krótkiej szypułce, zwisający. Działki kielicha i boczne płatki korony podobnie ukształtowane, purpuroworóżowe, wąskolancetowate, długości 12-22 mm i szerokości 2,5-4 mm, prosto odstające; warżka długości 15-23 mm, trzewiczko-wato rozdęta, w tylnej części kończąca się szerokim, rozdwojonym kolcem, wewnątrz z purpurowymi punktami i pasami, przednia część płaska, biaława z żółtymi pęczkami włosków u podstawy. Siedlisko: Cieniste, wilgotne lasy iglaste. Okres kwitnienia: V—VI. Zdjęcia: Su, Vasternorrland, 16.6.76. Rozmieszczenie: W północnoeuropejskiej strefr" tajgi, na południe do 57°N. Gatunek zasiedla areJ okołobiegunowy w strefie umiarkowanej i boresj nej, w Ameryce Północnej sięga w górach dalej południe; w Azji większe przerwy w występów' niu, na przykład w zachodniej Syberii i wschodn'' Jakucji. Element florystyczny: Skandynawski, pn-rosyjs pn-syberyjski. Kraje: Eur: Śr: RB, Pn Su Fe RN, Wsch RE. Zmienność: Zabarwienie warżki i pęczków wł ków zmienia się nieznacznie. Typy północnoam! rykanskie odbiegające od roślin euroazjatycki nie zasługują jednak na rangę odmiany LUER 1975). Pokrewieństwo: Warżka przypomina warżkę o wika (por. nazwy LINNEUSZA); oba rodzaje nie jednak bliżej spokrewnione. Żłobik koralowy Corallorrhiza trifida chatel. Synonim: C. intacta cham., C. innata R. br. Wygląd: Roślina z ko-ralokształtnym, rozgałęzionym kłączem, bez korzeni. Łodyga 7-30 cm, u dołu otoczona pochwami nielicznych łuskolistków, żółtawo-zielona. Kwiatostan luźny, 2-12-kwiatowy. Kwiaty na krótkich szy-pułkach, odstające, przysadki długości do 2 mm. Działki kielicha zielonkawe, często (brązowo)czerwono plamiste lub nabiegłe, długości 5-6 mm i szerokości 1-1,5 mm, obie boczne działki biegnące pod nasadą warżki krótkim ciernistym wyrostkiem; boczne płatki korony podobnie zabarwione, trochę krótsze, tworzące ze środkową działką kielicha luźny hełm; warżka biała, często czerwono plamista, języczkowata, dłu- gości 5-6 mm, u podstawy z 2 ząbkowatymi l! kami bocznymi i 2 podłużnymi listwami. Siedlisko: Cieniste, wilgotne lasy, również tun i wilgotne zagłębienia wydm; do 2000 m n.p. preferuje gleby ubogie, lekko kwaśne. Okres kwitnienia: V—VIII. Zdjęcia: Ge, południowa Badenia, 1.6.66 (I), 21 62 (ś); Ge, południowa Wirtembergia, 17.6.711 Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzeni w Europie i Azji Mniejszej od strefy arktycznej przyśródziemnomorskiej, bardzo rzadko w stre śródziemnomorskiej, tylko rzadko na obszarze togeograficznym zach-przyśródziemnomorsk, i pdfśr-atlantyckim. Gatunek okołobieguno: głównie występuje w strefie umiarkowanej i boli alnej, pojedynczo dalej na północ, a w góra, przenika dalej na południe. • Element florystyczny: (Śródziemnomorsko/g^ ski) przyśródziemnomorsko/górski, umiarkowa borealny, (arktyczny). Kraje: Eur: PdWsch Gr Al Bu Rm RK, Pd It, PdZach Hs, Zach Ga Be tHo Śr He Au Hu Ge Da Cz Po RB, Pn Su No Fe RN Wsch RW RC; Asi: An. 9^1 Lipiennik Loesela Liparis loeselii (l) l. c. m. richard ovata Wygląd: Roślina o poziomym kłączu, na końcu którego powstaje nowy pęd kwiatowy, w pobliżu zeszłorocznego. Łodyga wysokości 5-25 cm, u podstawy z jedną pseudobulwą, otuloną pochwami liściowymi, u góry ostro 3--5-kanciasta. 2 (3) liście asymilacyjne, lancetowate lub owalne, długości 2-11 cm i szerokości 0,7-2 cm, wzniesione. Kwiatostan luźny, długości 2-10 cm o 3-18 kwiatach; przysadki krótkie, łusko-wate. Kwiaty żółtawozielone, na krótkich szy-pułkach. Działki kielicha długości 4,5-5,5 mm i 1,4-1,8 mm szerokości, lancetowate, trochę dłuższe od równowąskich, ok. 0,5 mm szerokich bocznych płatków korony i warżki; warżka sierpowato wygięta i zagięta wzdłuż, z szer kojajowatym odcinkiem przednim i krótki wąskim odcinkiem tylnym o faliście pokarb wanym brzegu. Siedlisko: Torfowisko niskie i pośrednie, ró nież wilgotne zagłębienia wydmowe; do 900 n.p.m.; na glebach wilgotnych, bogatych w w pienie. Okres kwitnienia: V—VII. Zdjęcia: Ge, Allgau, 20.6.67 (I), 25. 6. 83 ( Rozmieszczenie: W umiarkowanej strefl Europy, pojedynczo w strefie przyśródziemn1 morskiej; rzadki. Poza tym na wschód w str fie umiarkowanej do środkowej Syberii, for czty w Jakucji i Nizinie Turańskiej; dru część areału w strefie umiarkowanej i borę nej Ameryki Północnej i Alaski. • Element rystyczny: Umiarkowany, (przyśródziemnomors Kraje: Eur: PdWsch Ju ?tBu Rm, Pd It, PdZach Zach Ga Be Ho Br, Śr He Au Hu Ge Da Cz Po I Pn Su No Fe, Wsch RW RE RC. Zmienność: Nieki, dy na wydmach południowej Walii występują i rianty z jajowato-owalnymi liśćmi; opisano je ja" odmianę »ovata«. Wyblin jednostronny Malaxis monophyllos (l.) swartz W Synonimy: M. m. var. brachypoda (a. gray) MORRIS & AMES, M. ffl, IW. diphylloS (CHAM.) LUER, Microstylis monophyllos (l.) lindley. Wygląd: Roślina o pionowym kłączu. Łodyga wysokości 10-3-(-50) cm, u podstawy z pseudobulwą (tuż nad zeszłoroczną) otuloną pochwami liściowymi, u góry kanciasta, z 1 luskolistkiem i 1 (rzadko 2) liściem asymilacyj-nym. Liść owalno-jajowaty, długości 3—10 cm i szerokości 1,5-5 cm. Kwiatostan długości 3-15 (-25) cm o obfitych, gęstych kwiatach; przysadki krótkie, łuskowate. Kwiaty żółtawozielone na szy-pułkach długości 1-1,5 mm, skręconych o 360° (lub o 180°). Działki kielicha długości 2-2,7 mm, jajowato-lancetowate; boczne płatki korony długości 1,7-2,4 mm. równowąskie; warżka długości 1,7-2,4 mm, okrągława z trójkątnym wierzchołkiem i 2 małymi łatkami bocznymi, miseczkowato zagłębiona, skierowana ku górze (lub w dół). Siedlisko: Wilgotne lasy, szczególnie olsy, wilg ne łąki, wilgotne omszone skały; do 1600 m n.p.mj na glebach zasadowych, chętnie w półcieniu. Okres kwitnienia: VI—VII. Zdjęcia: Ge, Allgau,15.7.71. Rozmieszczenie: W umiarkowanej i borealnf strefie Europy, brak w zachodniej Europie, południe do Alp i Karpat. Gatunek o areale okoł, biegunowym w strefie umiarkowanej i borealn w górach wschodniej Azji i Ameryki Północnej strefy śródziemnomorskiej. • Element florystyczny: Alpejski, karpacli (pd)łpn-subatlantycki, środkowoeuropejski, sa macki, śr-syberyjski, skandynawski, (pn-rosyjskij Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Śr He Au Ge Po RB, Pn Su No Fe RN, Wsch RW RC. Zmienność: Prawie wszystkie rośliny północn amerykańskie mają kwiaty skręcone o 180°, pr czym warżka skierowana jest do dołu (»brachyp da«), poza tym jednak odpowiada wariantowi e roazjatyckiemu, sięgającemu do Alaski. Wątlik błotny Hammatbya paludosa (l.) o. kunze Synonim: Malaxis paludosa (l) swartz. Wygląd: Roślina o pionowym kłączu. Łodyga wysokości 5-25 cm, u podstawy z pseudo-bulwą (1-2 cm ponad zeszłoroczną), otoczoną pochwami liściowymi, 3-5-kanciasta, w dolnej części z 1-2 tuskolistkami i 2-3 liśćmi asymilacyjnymi. Najwyższy liść największy, lancetowaty, dt. 8-30 mm i szerokości 5-11 mm. Kwiatostan długości 2-15 cm, luźny, obfity; przysadki krótkie, tuskowate. Kwiaty żółtawozielone, na szypułkach długości 1,5-2 mm, skręconych o 360°. Działki kielicha długości 2,4-3 mm, jajowate, boczne trochę krótsze od środkowej, boczne płatki korony długości 1,5-2 mm, jajowate z podgiętym wierzchołkiem; warżka długości 1,5-2 mm, jajowata, zaostrzona, wklęsła. Rozmnażanie: Na przednim brzegu liścia odkład.-' ją się rozmnóżki, które odpadają i wyrastał z nich nowe rośliny. Siedlisko: Zapadliska w torfowiskach wysokie' torfowiska pośrednie, zagłębienia w wydmach; ' 1100 m n.p.m.; na glebach ubogich i kwaśnych. Okres kwitnienia: VII—VIII. Zdjęcia: Ge, Górna Bawaria, 31. 7. 65 (I); Allgau, 8. 8.78 (ś), 1. 8.77 (p). Rozmieszczenie: W umiarkowanej i borealn strefie Europy, rzadko przenikają do strefy pr śródziemnomorskiej, podobnie w Siedmiogrodz i nad dolnym Donem. Gatunek o areale okołobi gunowym (Eurazja i Ameryka Północna). Element florystyczny: Umiarkowany, borealn, (panoński), (pontyjski). Kraje: Eur: PdWsch Ju Rm, Pd It, Zach Ga Be Br Hb Fa, Śr He Au Ge Da Cz Po RB, Pn Su I RN, Wsch RW RE RC. Pokrewieństwa: Rodzaj Hammarbya jest mon powy. Bardzo blisko spokrewniony z rodzaj Malaxis, może z nim nawet zostać połączony. - Uzupełnienie - Nigritella widderi teppner & klein Wygląd: Kwiatostan kulisty lub jajowaty. Kwiaty różowe, pąki w kolorze bardziej intensywnym niż otwarte kwiaty. Warżka dolnych kwiatów długości 6-9 mm, 2,4-3,2 mm nad podstawą siodłowato zwężona, odcinek tylny bulwiasto rozszerzony i 2,6-3,2 mm szeroki, kwiaty górne o nieco mniejszych wymiarach; boczne działki kielicha trochę szersze od środkowej i wyraźnie szersze od bocznych płatków korony; ostroga długości 1-1,4 mm. Rozmnażanie bezpłciowe. Siedlisko: Alpejskie ubogie murawy nawapien-ne; ponad 1500 m n.p.m.; gleby zasadowe, dość suche. Okres kwitnienia: VII. Zdjęcia: Au, Steiermark, 18. 7. 85 (I, p/g) 23. 7. 85 (p/d), skala 1 cm. Rozmieszczenie: Północno-wschodnie Alpy Wapienne; gatunek opisany w 1985 r. zna jest z Veitschalpe, Górna Szwabia, Tote Geb ge i Lofere Alpen; prawdopodobnie można znaleźć również w Bawarii. • Element fjorystyczny: Alpejski. Kraje: Eur: Śr Au? Ge. Pokrewieństa: N. widderi tworzy wraz z rubra, N. striaca i N. archiductis-\oanri\s gru gatunków, rozmnażających się bezpłciowo. I ne gatunki z rodzaju Nigritella, rozmnażają s; płciowo, jak to zwykle bywa u storczykó z wyjątkiem skandynawskiej populacji N. nty ra. Przy rozmnażaniu bezpłciowym (apomixi nie powstają komórki żeńskie, z których pt zapłodnieniu wyrastają embriony. W tym przj padku embriony powstają bez zapłodnieni z komórek zalążka (nucellus), przy czym zapi lenie (przeniesienie pyłku) nie jest potrzebni Apomixis daje podobne korzyści jak autdj gamia (patrz str. 263): gatunek jest niezależ od organizmu zapylającego i może zasiedl nowe siedliska, jak na przykład wysokie gó 01.A i ' '^ "TOf ?3fi Klucze do oznaczania Przegląd 1. Klucz do rodzajów str. 8 2. Klucz do gatunków i grup gatunków W przypadku dużych rodzajów Orchis i Ophrys zamieszczono w tekście częściowe klucze do kręgu form. Obuwik (Cypripedium) 12 Kruszczyk (Epipactis) 237 Bulawnik (Cephalanthera) 239 Limodorum 38 Listera (Listera) 42 Spiranthes 46 Tajęża (Goodyera) 48 Platanthera 239 Gołka (Gymnadenia) 64 Ciemnogłów (Nigritella) 66 Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza) 239 Storczyca (Traunsteinera) 108 Storczyk(CVc/ró) 242 Krąg form Coriophora 110 Krąg form Laxiflora 112 Krąg form Mascula 244 Krąg form Collina 244 Krąg form Ouadripunctata 132 Krąg form Boryi 134 Krąg form Morio 244 Krąg form Militaris 245 Klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania 245 Barlia 152 Himantoglossum 245 Serapias 246 Dwulistnik (Ophrys) 246 Krąg form Lutea 249 Krąg form Speculum 250 Krąg form Reinholdii 250 Krąg form Scolopax 250 Krąg form Ferrum-equinum 250 236 Krąg form Fuciflora 251 Krąg form Sphegodes 251 O posługiwaniu się kluczami do oznaczania Klucze pomagają oznaczyć nieznane rośliny. Zbudowane są dychotomicznie. Przeciwstawione są zawsze dwie możliwości, oznaczone tymi samymi cyframi (1/1*, 2/2* itd). Zaczynamy od alternatywy 1, sprawdzamy obie możliwości, wybieramy odpowiadającą i przechodzimy do cyfry podanej na końcu. W ten sposób posuwamy się od alternatywy do alternatywy aż znajdziemy nazwę gatunku lub podgatunku. Wówczas wynik można sprawdzić z opisem i ilustracją gatunku w części opisowej. Cyfra umieszczona poniżej w nawiasie daje możność drogi powrotnej. Przy tym prostym postępowaniu wynikają jednak u storczyków liczne problemy, Ponieważ gatunki są niekiedy bardzo do siebie podobne trudno zestawić alternatywne cechy, które zarówno dadzi się opisać w krótkiej formie jak i będą łatwe do rozpoznania. Im mniej wyraźnie wyrażają się różnice gatunkowe, tym subtelniejszymi cechami na leży operować w kluczu, a w związku z tym wyni ka konieczność bardziej dokładnego obserwowa nia przy oznaczaniu. W niektórych przypadkach trzeba mieć w ręce lupę z 10-krotnym powiększeniem; często nie możemy się obyć bez skali mili metrowej do mierzenia. W idealnym przypadku każda roślina powinna dać się oznaczyć za porno cą klucza bez żadnych wątpliwości. Cel ten jedna jest prawie nieosiągalny i nie należy tego też oczekiwać od kluczy zamieszczonych w tej książ ce. Ciągle na nowo, choć z coraz to mniejszym prawdopodobieństwem, występują rośliny silnie odbiegające od zwykłego obrazu danego gatunki (odmiany barwy lub budowy wywołane mutacjam lub wpływem środowiska). Gdybyśmy chcieli uwzględniać wszystkie takie przypadki, klucz stałby się nieprzejrzysty, nazbyt długi i w związku z tym nieużyteczny. Podobne problemy pojawiają się, gdy gatunki są nazbyt zmienne, co ma miejsce szczególnie u Dactylorhiza (patrz uwaga na str. 240 na początku klucza) i w mniejszym stopniu u Ophrys i niektórych kręgów form Ochris. Zawsze zaleca się, aby nie oznaczać natychmiast napotkanego egzemplarza lecz spokojnie obejrzeć całą populację w danym miejscu występowania. Uzyskuje się wówczas obraz zmienności i tym sposobem zmniejsza niebezpieczeństwo błędnego oznaczenia. Doświadczenie wykazało, że im dłuższe klucze tym bardziej niepewne. Dlatego w niniejszej książce przebieg oznaczania od rozpoznania rośliny jako storczyka do ustalenia jej przynależności gatunkowej został podzielony na częściowe etapy. Pierwszy klucz na str. 8-11 prowadzi do rodzajów, następne klucze do gatunków i podgatunków. Jeśli jest to potrzebne, tak jak przede wszystkim w przypadku bogatych w gatunki Ophrys i Orchis włączono dalsze etapy częściowe. Oznaczenie przebiega według następującego schematu: rodzina -> rodzaj -> krąg form* -»grupa* -> gatunek -»podgatunek* Jednostki oznaczone * stosowane są w kluczu tylko w razie konieczności. Podział ten ma swe zalety dla osoby, która ma już pewną znajomość storczyków. Nie musi za każdym razem zaczynać od początku klucza, lecz może wejść w klucz częściowy, na ile mu pozwoli dotychczasowa wiedza. Trzeba jeszcze zwrócić uwagę na stan rze-czy. Przy konstrukcji kluczy pierwszoplanowym zadaniem była ich użyteczność jako praktycznego środka pomocniczego. Dlatego, gdy tylko było to możliwe, wybierano cechy łatwo rozpoznawalne. Mniej zwracano uwagi na stosunki pokrewieństwa Między gatunkami. Gatunki, które znalazły się * kluczu blisko siebie nie muszą koniecznie być Ze sobą blisko spokrewnione. Odwrotny przypadek zachodzi wówczas, gdy przy budowie klu-czy podaje się wzmianki o pokrewieństwie, gdy **a gatunki w sposób nieoczekiwany trzeba po-s'awić w tej samej alternatywie. Każdy klucz ma swoje własne „życie wewnętrzne" - i swoje słabe punkty. Gdy w końcu użytkownik je odkryje, często poczynił już tak duże postępy w znajmości gatunków, że klucz nie jest mu potrzebny. Na takie odkrycie warto poświęcić trud niektórych błędnych oznaczeń. Kruszczyk (Epipactis) 1 Człon nasadowy (hypochilum) warżki z obu stron ma łatkę boczną; człon nasadowy i końcowy (epichilum) związane ruchomym przegubem................................2 1' Hypochilum bez łatek bocznych; hypochilum i epichilum nieruchome względem siebie .................................... 3 2 Hypochilum podługowato-łódkowate z wyprostowanymi, wąskotrójkątnymi łatkami bocznymi; epichilum wąskotrójkątne, z gładkim wierzchołkiem, zaostrzone............. ................L \ieratrifolia (str. 14) 2* Hypochilum płasko miseczkowate ze skośno odstającymi, szerokotrójkątnymi łatkami bocznymi; epichilum okrągławe, z pofalowanym brzegiem, tępe.... L palustris (str, 14) 3 (1) Łodyga w kwiatostanie naga lub skąpo owłosiona.................................4 3* Łodyga w kwiatostanie gęsto puszyście lub filcowało owłosiona.......................5 4 Kwiaty w pełni rozkwitu zwisające lub przynajmniej silnie pochylone; liście jasnozielone ...................E phyllanthes (str. 28) 4* Kwiaty w pełni rozkwitu poziomo odstające lub odrobinę zgięte, liście ciemnozielone, niekiedy purpurowe........................ ..............grupa L troodi (str. 30) 5 (3) Epichilum z 3 zmarszczkowato-brodawko-watymi wzniesieniami: 2 okrągławe boczne guzy i 1 wydłużona listwa boczna........... ........grupa L microphylla (str. 22) 5* Epichilum płaskie lub z 2 (rzadko 3) wypukłościami, gładkimi lub trochę podłużnie bru-zdkowanymi...............................6 6 Roślina obcopylna: w kwiecie w pełni roz- 007 winiętym znajduje się kulisty lepki gruczoł (gruczoł dziobkowy), pytkowiny leżą nie uszkodzone w klinandriach (lub są już usunięte wraz gruczołem dziobkowym).......7 6" Roślina samopylna: w kwiecie w pełni rozwiniętym nie ma gruczołu dziobkowego - albo brak go zupełnie lub występuje tylko w pąku a przy rozkwitaniu zascha, pytkowiny rozpadają się w pąku lub po rozkwitnięciu. .................................... 9 7 Roślina ciemnoszarozielona (oś kwiatostanowa często bladozielna), liście i cała łodyga w jednolicie fioletowym odcieniu; liście lancetowate lub wąskojajowate; kwiaty jedwabiście połyskujące..................... ................L purpurata (str. 16) 7* Roślina zielona, brak odcieni fioletowych lub skoncentrowane na łodydze; liście jajowate lub okrąglawe, rzadko lancetowate; kwiaty nie połyskujące...........................8 8 Działki kielicha zielone, warżka i boczne płatki korony białawe i często z różowym poblaskiem, hypochilum wewnątrz czarnofiole-towe; łodyga zawsze zielona............... ............... L condensata (str.16) 8* Warżka i wszystkie działki okwiatu czerwonawo nabiegłe, a jeżeli nie - to zielone, wówczas hypochilum wewnątrz nie czar-nofioletowe, jaśniejsze; łodyga często fioletowo nabiegła.......L helleborine (str. 18) 9 (6) Epichilum nieco dłuższe lub przeważnie wyraźnie dłuższe niż szersze, zaostrzone, działki kielicha (10-) 11-15 mm długości, często (ale nie zawsze) zaostrzone........ ................L leptochila (str. 28) 9* Epichilum szersze niż dłuższe lub tak długie jak szerokie, tępe; działki kielicha 6-11 (-12) mm długości, nie zaostrzone wyraźnie..... ................................... 10 10 Liście sztywne, podłużnie pofałdowane i ry-nienkowate, sierpowato zgięte, na brzegu faliste, daleko odstające - (roślina 25-90 cm wysokości; liście lancetowate, żółtawoszaro-zielone, działki kielicha 70-10 (-12) mm długości) ...................L muelleri (s\r. 24) 238 10* Liście wiotkie, przeważnie płaskie, wzniesione lub zwisające.........................n 11 Liście na ogonku długości 5-10 mm. - (Roślina 20 -60 cm wysokości; liście lancetowate, ciemnozielone, fioletowo nabiegłe, płatki kielicha 9-12 mm długości)...............U ...................L greuteri (str. 24) \ 11* Liście na ogonku do 4 mm długości......12 12 Znamię bocznie u nasady z każdej strony z 1 zaostrzonym guzem. - (Roślina 30-60 cm wysokości; liście lancetowate, żółtawozie-lone; działki kiekicha 8-11 mm długości)... ................ L youngiana (str,24) 12' Znamię bez zaostrzonych guzów........... ................................... 13 13 Prętosłup z klinandrium, powierzchnia znamienia skośna do osi zalążni (patrz rysi I na str. 24)................................14 13* Brak klinandrium, powierzchnia znamienia prostopadła do osi zalążni...............15 14 Łodyga zielona; epichilum przeważnie z podniesionymi brzegami i wysuniętym wierzchołkiem, bez czerwonego zabarwienia. - (roślina 10-30 [-45] cm wysokości; liście lancetowate, jasnozielone; działki kielicha 6-9,5 mm długości).......L albensis (str. 24) 14* Łodyga od dołu fioletowa; epichilum z płaskimi brzegami i podgiętym wierzchołkiem, przeważnie czerwonawo nabiegłe. - (roślina 20-60 cm wysokości; liście jajowato-lancetc-wate, żółtawozielone, działki kielicha 6-8mm długości).......L dunensis (str. 24) 15 (13) Liście szerokojajowate, z gładkim brzegiem; przysadki krótsze od kwiatów lub tej samej długości; działki kielicha (8-) 9-11 mf» długości..................................j ... autogamiczna rasa «neerlandica» (str. 18) 15' Liście jajowato-lancetowate, z falistym brzegiem; dolne przysadki dużo dłuższe od kwiatów; działki kielicha 6-8 mm długości.... 1' 16 Hypochilum wewnątrz jasnooliwkowe li brązowawe; epichilum zielonkawobiale, rzl dko z różowym poblaskiem: liście skupione w środku łodygi (z wyjątkiem tuskolistkó* - (roślina 15-35 wysokości; liście jasnozielone) .....................................E pontica (str. 24) 16' Hypochilum wewnątrz (ciemno)czerwone; epichilum białe, przeważnie czerwonawo nabiegłe; liście dość regularnie rozmieszczone na łodydze (patrz alternatywa 14*).... .................L dunensis (str. 24) Butawnik (Cephalanthera) 1 Warżka kwiatu z krótką ostrogą; liście asy-milacyjne często trąbkowato zwinięte...... ... grupa C. -epipactoides (str. 36) 1* Warżka bez ostrogi; liście płaskie.........2 2 Kwiaty purpuroworóżowe; łodyga w obrębie kwiatostanu oraz zalążnie gęsto gruczołowa-to owłosione...............C. rubra (str. 34) 2* Kwiaty (biało)żółtawe; łodyga i zalążnie z pojedynczymi włoskami.................3 3 Liście lancetowate, 4-6 razy dłuższe niż szersze; przysadki kwiatowe (z wyjątkiem niekiedy najniższych i przedostatnich) dużo krótsze od zalążni..............C. longifolia (str. 34) 3' Liście jajowate 2-3 razy dłuższe niż szersze; przysadki ku górze równomiernie się zmniejszające, dolne dłuższe, górne krótsze od zalążni............grupa C. damasonium (str. 32) Platanthera 1 Ostroga dłuższa niż 13 mm [Platanthera w wąskim znaczeniu).....................2 '' Ostroga krótsza od 9 mm.................4 2 Obie powierzchnie worków pyłkowych równoległe, oddalone od siebie o ok. 1 mm .. ..................P bifolia (str. 54) 2 Obie powierzchnie worków pyłkowych skośne, oddalone od siebie u nasady 2-4 mm, na wierzchołku 0,5-2mm.....................3 3 Kwiaty (przynajmniej boczne działki kielicha) białe lub żółtawobiałe................. .............P. chlorantha (str. 54) 3 Kwiaty zielone lub żółtozielone............ .......grupa P. algeriensis (str. 52) 4 (1) Roślina tylko z 1 przygruntowym liściem asymilacyjnym (Lysiella)................... ................P. obtusata (str. 58 4* Roślina z wieloma liśćmi rozmieszczonymi na łodydze [Limorchis)....................5 5 Warżka na wierzchołku zagięta ku górze; ostroga 7-9 mm długości................... .................P. azorica (str. 56) 5* Warżka wyprostowana lub zagięta ku dołowi; ostroga 2-5 (-7) mm długości.............6 6 Boczne działki kielicha jajowate, prawie nie skręcone, ich powierzchnia skierowana w tę samą stronę co warżka; ostroga 2-3 mm długości..............P. micrantha (str. 56) 6* Boczne działki kielicha lancetowate, skręcone w kierunku warźki; ostroga 3,5-5 (-7) mm długości.............P. hyperborea (str. 56) Gatunki z tego zakresu należą do 3 sekcji, niekiedy zaliczanych do samodzielnych rodzajów. Ich nazwy podano w kluczu. Kukułka (Storczyk) (Dactylorhiza) Podział rodzaju 1. Krąg form Sambucina Grupa D. romana: D. romana, D. markusii, D. flavescens; D. insularis, D. sambucina 2. Krąg form Iberica D. iberica 3. Krąg form Maculata a) D. umbrosa; D. osmanica; grupa D. urvilleana: D.unilleana, D. nieschalkiorum b) D. loliosa, D. saccifera, D. maculata c) grupa D. majalis: D. euxina, D. majalis, D. cordigera; grupa D. purpurella, D. kerryensis d) D. baltica e) D. lapponica, D. cruenta, D. traunsteineri, D. baumaniana f) D. kalopissii; grupa D. praetermissa: D. praetermissa, D. sphagnicola g) D. elata h) grupa D. incarnata: D. incarnata, D. ochroleuca Wśród europejskich rodzajów storczyków Dac-tylorhiza sprawia najwięcej trudności przy rozróżnianiu i oznaczaniu taksonów. Problemy wynikają z genetycznej struktury rodzaju co dla takso-nomów i florystów przejawia się przede wszystkim trzema cechami: 1. Taksony są mało zróżnicowane, niewiele różnią się budową. 2. Populacje taksonów mają niezwykle dużą zmienność; ciągle spotyka się rośliny silnie odbiegające od przeciętnego wyglądu. 3. Tam gdzie różne taksony rosną razem, powstają mieszańce, wskutek czego rozmywają się granice morfologiczne. Do tych kryteriów biologicznych dochodzi często jeszcze niedostateczny stan znajomości. Klucz do oznaczania usiłuje brać pod uwagę te problemy. Na ogół nadaje się on do oznaczania populacji, a nie pojedynczych egzemplarzy. Zawsze należy zbadać wiele roślin i brać pod uwagę średni obraz danej cechy. Aby możliwie jak najbardziej ustrzec się błędnego oznaczenia, niektóre gatunki są wielokrotnie podawane w tym samym kluczu. Do tego wspomina się także stosunkowo rzadkie formy, przy czym nazwę gatunkową podaje się przy alternatywie (patrz również ...), do której można dojść tylko przy zwróceniu uwagi na ekstremalną cechę. Mimo to pewność oznaczenia można osiągnąć dopiero po dłuższym doświadczeniu. 1 Ostroga skierowana ku górze.............2 1* Ostroga skierowana poziomo lub do dołu.. .................................... 3 2 Ostroga prosta; boczne działki kielicha odstające na boki poziomo lub skierowane skośnie; liście przeważnie rozmieszczone wzdłuż łodygi..........D. insularis (str. 72) 2* Ostroga łukowato zgięta; dolne liście w rozecie ...............grupa D. romana (str. 70) 3 (1) Kwiaty żółte...........................4 3* Kwiaty czerwone, różowe, rzadko białe... 4 Ostroga prosta, walcowata, 1,5-2 mm grubości ......................D. insularis (str. 72) 4* Ostroga zgięta, stożkowata, u nasady przeważnie wyraźnie grubsza od 2 mm.......1 5 Warżka (rozpostarta!) 11-17 mm szerokości; ostroga 10-15 mm długości...............1 ...............D. sambucina (str. 74) 5* Warżka 5-9 mm szerokości; ostroga 6,5-101 mm długości.... grupa D. incarnata (str. 90) 6 (3) Ostroga wąskowalcowata 1-1,5 mm grubości ......................................7 6* Ostroga szerokowalcowata lub stożkowata, powyżej 2 mm grubości...................9 7 Boczne działki kielicha skręcone ku górze, wzniesione skośnie lub pionowo albo skierowane do przodu z wierzchnią stroną zwróconą ku dołowi.........D. maculata (str. 100) 7* Wszystkie działki okwiatu skierowane skośnie do przodu (niekiedy zbliżając się do siebie hełmowato), nie skręcone i z górną stroną zwróconą do wewnątrz................8 8 Liście asymilacyjne podługowato-lanceto-wate, 3-4 razy dłuższe niż szersze; warżka szersza niż dłuższa......D. foliosa (str. 98) 8* Liście asymilacyjne równowąskolancetowate ponad 7 razy dłuższe niż szersze; warżka często dłuższa niż szersza................. ................... D. iberica (str. 74) 9 (6) Największe liście równowąskolancetowate, ponad (6) 7 razy dłuższe niż szersze ..¦ ................................... 10 9* Największe liście lancetowate lub jajowate, najwyżej 6 (7) razy dłuższe niż szersze. .15 10 Warżka na całej powierzchni drobno kropkowana, rzadziej również z krótkimi kresecz-kami i z zaznaczonym wzorem pasmowym, kwiaty różowe......D. sphagnicola (str. 86) [patrz również D. praetermissa str. 86; D. incarnata str. 90 10* Warżka z wzorem pasmowym, złożonym z kreseczek i dużych punktów, rzadko drób* no kropkowana; kwiaty często purpurowo-czerwone, również różowe...............11 ?4n 11 Warżka niepodzielona lub płytko 3-łatkowa z nałożoną łatką środkową i zatokowatymi wcięciami o tępych kątach; liście często sztywno wyprostowane, niewiele odstające od łodygi, na wierzchołku kapturkowate.... .................L>. incarnata (str. 90) [patrz również D. traunsteineri str. 94] 11* Warżka 3-łatkowa z głębokimi ostrokątno zatokowatymi wcięciami między łatką środkową i bocznymi; liście skośnie lub daleko odstające od łodygi, na wierzchołku przeważnie płaskie..............................12 12 Roślina silna, ponad (25) 30 cm wysokości, o (4-) 5-10 liściach, największy liść ponad (10) 15 cm długości......................13 12* Roślina delikatna, do 30 (40) cm wysokości, o 2-6 liściach, największy liść do 12 (16) cm długości..................................14 13 Ostroga 6-9 mm długości; warżka 6,5-9 mm długości; liście przeważnie drobnoplamiaste, rzadko bez plam..........D. baltica (str, 88) 13* Ostroga 9-16 mm długości; warżka 6-15 mm długości; liście często bez plam, dość rzadko plamiaste...............D. elata (str. 88) 14 (12) Ostroga stożkowata z szeroką nasadą, zwężająca się stopniowo ku końcowi (widok z wierzchu)........D. traunsteineri (str. 94) [ patrz także D. lapponica, str. 92; D. maculata, str. 100] 14* Ostroga walcowata z wąską nasadą, często w środku nieco rozszerzona (widok z wierzchu) .............D. baumanniana (str. 96) [patrz również D. majalis subsp. brevifo- lia/turfosa, str 96] 15 (9) Warżka dookoła ujścia ostrogi żółtawa, kwiaty cynobrowoczerwone lub karmino-woczerwone (ciepłoczerwone) ............. ...............D. sambucina (str. 74) 15' Warżka bez koloru żółtego, kwiaty purpuro-woczerwone (zimnoczerwonme), rzadko kar-minowoczerwone (wówczas jednak ostroga krótsza niż 10 mm).......................16 ^ Warżka tylko z plamkami lub drobnymi kre-seczkami na paśmie i wieloma (drobnymi) plamkami ................................17 16* Warżka z kreseczkami i liniami przeważnie na paśmie, a obok często także (grubymi) plamkami ................................20 17 Rośliny wysokie, łodyga powyżej 20 cm wysokości, przeważnie ponad 30 cm; największe liście ponad 8 cm długości, przeważnie nawet ponad 12 cm; kwiaty przeważnie jasno ubarwione (różowe)..................18 17* Niskie rośliny; łodyga do 30 (40) cm wysokości; największe liście do 12 (16) cm długości; kwiaty przeważnie ciemnopurpurowoczer-wone.....................................19 18 Ostroga 5-9,5 cm długości, przeważnie krótsza niż 8,5 cm; plamy na liściach, jeżeli występują, przeważnie duże, często pier-ścieniowate i na całej powierzchni liścia... .............D. praetermissa (str. 86) 18* Ostroga 8 -12,5 mm długości, przeważnie ponad 8,5 mm; plamy na liściach, jeśli występują, to przeważnie w kształcie kropek i tylko na przedniej połowie liścia.......... .................D. kalopissii (str. 80) [patrz również D. elata, str. 88] 19 (17) Brzeg warżki grubo nieregularnie ząbkowany ...................D. euxina (str.80) 19* Brzeg warżki bez ząbków (niekiedy łatki boczne z dużym karbem)..................... .........grupa D. purpurella (str. 84) [patrz również D. baumanniana, str. 96] 20 (16) Ostroga 2/3-3/4 długości warżki....... ................D. osmanica (str. 76) 20* Ostroga prawie (9/10) długości warżki lub dłuższa od niej...........................21 21 Warżka na całej powierzchni porysowana, albo wachlarzowato albo ze wzorem pasmowym, obficie także na bocznych strefach brzegowych..............................26 21* Warżka ze wzorem pasmowym , w (niekiedy wąskich) bocznych strefach brzegowych bez rysunku lub z pojedynczymi rysunkami ..26 22 Ostroga 5-10 (-11) mm długości; dolne przysadki często krótsze od kwiatów.........23 22* Ostroga 9-17 mm długości; dolne przysadki dłuższe od kwiatów......................24 23 Łodyga (przeważnie) wypełniona rdzeniem, u góry z 2-4 (-6) małymi, niepochwiastymi liśćmi, najwyższy liść przeważnie nie dochodzi do kwiatostanu......................... .......D. maculata (fuchsiij (str. 100) [patrz także D. saccifera, str. 98] 23* Łodyga pusta, bez lub z 1-3 niepochwiastymi liśćmi, najwyższy liść dochodzi do kwiatostanu .............grupa D. purpurella (str. 84) [patrz również D. majalis, str. 82; D. cruenta, str. 92; D. praetermissa str. 86] 24 (22) Latka środkowa warżki duża, jej powierzchnia jest tak duża jak (1/3) 1/2 lub prawie cała łatka boczna; łodyga często wypełniona rdzeniem..............D. saccifera (str. 98) 24* Latka środkowa mała, jej powierzchnia mniejsza od 1/4 (1/3) łatki bocznej; łodyga pusta.....................................25 25 Boczne działki kielicha pochylone do przodu lub skierowane skośnie; ostroga prosta, walcowata .........grupa D. un/illeana (str. 78) [patrz również D. majalis i D. kalopissii, str. 80] 25* Boczne działki kielicha skierowane pionowo; ostroga często zgięta, walcowato-stożko-wata.......................D. elata (str. 88) 26 (21) Ostroga krótsza lub prawie nie dłuższa od warżki, niekiedy silnie zgięta.........27 26* Ostroga ponad 1,2 razy dłuższa od warżki, prosta lub prawie nie zgięta.............28 27 Warżka szersza od długości, u nasady sze-rokostożkowata /zaokrąglona; boczne działki kielicha skierowane pionowo............... .....................D. elata (str. 88) 27' Warżka przeważnie dłuższa niż szersza, u nasady wąsko stożkowata; boczne działki kielicha skierowane skośnie................ ..................D. umbrosa (str.76) 28 (26) Liście jajowato-lancetowate, 2-3,5 (4,5) razy dłuższe niż szersza.................29 28' Liście lancetowate, (3-) 4-6 razy dłuższe niż szersze ..................................30 29 Warżka przeważnie poniżej 7 mm długości i 8,5 mm szerokości; liście do 2,5 cm szerokości, często z obu stron plamiste......... ...................D. cruenta (str. 92) 29* Warżka przeważnie ponad 7 mm długości i 8,5 mm szerokości; liście powyżej 2 cm szerokości, często z jednej strony plamiste ............ grupa D. majalis (str. 82) [patrz również grupa D. -purpurella str. 84] 30 (28) Ostroga stożkowata z szeroką nasadą (wygląd z góry)..........................31 30* Ostroga walcowata z wąską nasadą (wygląd zgóry)...................................32 31 Liście z wierzchu silnie plamiste; najwyższy liść przeważnie nie dochodzi do kwiatostanu; kwiatostan luźny 5-20-kwiatowy........ ................D. lapponica (str. 92) 31' Liście plamiste po obu stronach lub bez plam; najwyższy liść przeważnie dochodzi do kwiatostanu; kwiatostan gęsty 10-30--kwiatowy...............D. cruenta (str. 92) 32 (30) Warżka wyraźnie (do 1,8 razy) szersza^ niż dłuższa; łatki boczne i niekiedy łatki środkowe ząbkowane; kwiatostan gęsty, szeroko walcowaty............D. majalis (str. 82) [patrz również D. m. subsp. brevifolial i jturfosa, str. 96] 32* Warżka niewiele szersza (do 1,3 razy) niż dłuższa: łatki boczne i środkowe całobrzegie; kwiatostan trochę luźniejszy, wąskowalcowaty......................I .............D. baumanniana (str. 96) Storczyk (Orchis) Podział rodzaju: 1 Krąg form Coriophora O. coriophora, O. sancta 2. Krąg form Laxiflora O. lańlora, O. palustris 3. Krąg form Mascula O. mascula, O. olbiensis subsp. olbien-sis, O. o. subsp. ichnusae, O. signiferal O. scopulorum; grupa O. pinetorum: (% pinetorum, O. langei; O. pallens, O. pm vincialis; grupa O. pauciflora: O. pauciH lora, O. laeta; O. anatolica 4. Krąg form Collina O. collina, O. spitzelli, O. canariensis; grupa 0. patens: O patens, O prisca 5. Krąg form Papilionacea O. papilionacea 6. Krąg form Ouadripunctata O. quadripunctata, O. brancifortii 7. Krąg form Boryi O. boryi, O. israelitica 8. Krąg form Morio O. morio subsp. morio, O. m. subsp. syriaca; O. m. subsp. albanica; grupa O. longicornu: O. longicornu, O. champag-neuxii 9. Krąg form Militaris O. punctulata, O. galilaea; grupa O. tri-dentata, O. conica, O. lactea; O. purpu-rea; grupa O. militaris: O. militaris, O. stevenii; O. italica, O. simia, O. ustulata Pierwszy klucz częściowy prowadzi zarówno do wielu kręgów form jak i bezpośrednio do niektórych gatunków. Gatunki z kręgu form można oznaczyć z następnych kluczy częściowych. Patrz także w specjalny klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania str. 245. 1 Warżka nie podzielona....................2 1* Warżka 3-łatkowa (niekiedy tylko powierzchownie!) ..................................5 2 Liście rozdzielone przy łodydze, wszystkie płasko rozpostarte.... O. palustris (str. 112) 2' Dolne liście płaskie i różyczkowato zgrupowane u nasady łodygi, górne pochwiasto obejmujące łodygę........................3 3 Boczne działki kielicha skierowane pionowo i skręcone na zewnątrz; ostroga workowata, prawie dwa razy dłuższa niż szersza...... .................. O. collina (str. 124) 3' Boczne działki kielicha pochylone do przodu, nie skręcone lub skręcone do wewnątrz; ostroga wąska, dużo dłuższa niż szersza .. .................................... 4 4 Warżka najszersza w pobliżu nasady, półkolista ............O. papilionacea (str. 130) 4' Warżka szerokoklinowata, najszersza w przedniej ćwiartce.....O. boryi (str. 134) 5 (1) 3 działki kielicha pochylone do przodu, tworzące zamknięty hełm, ale niekiedy z odgiętymi koniuszkami ......................6 5* Działki kielicha rozchylone, wyprostowane lub trochę pochylone do przodu, nie tworzące zamkniętego hełmu....................8 6 Ostroga skierowana ku górze; warżka przeważnie wyraźnie dłuższa niż szersza, często z łatkami bocznymi podwiniętymi ku dołowi ........... krąg form Morio (str. 244) 6* Ostroga skierowana do doły lub zgięta; warżka tak długa jak szeroka lub dłuższa, z rozpostartymi łatkami bocznymi..............7 7 Łatki środkowe warżki mniejsze od łatek bocznych; trójkątne nie dwudzielne........... ...... krąg form Coriophora (str.110) 7* Łatki środkowe większe od łatek bocznych, rozszczepione i przeważnie rozszerzone ku przodowi......krąg form Militaris (str. 245) 8 (5) Liście rozmieszczone na łodydze, wszystkie płasko rozpostarte, równowąskolance-towate, najszersze u podstawy............. ........krąg form Laxiflora (str. 112) 8* Dolne liście płaskie i rozerkowato zgrupowane u podstawy łodygi, jajowato-lancetowate, najszersze w środku lub bardziej z przodu, górne liście pochwiasto obejmujące łodygę .................................... 9 9 Ostroga skierowana ku górze lub zagięta.. .................. krąg form Mascula 9* Ostroga skierowana poziomo lub ku dołowi albo zagięta..............................10 10 Kwiaty małe, o działkach kielicha 3-7 mm długości..........................krąg form Ouadripunctata (str. 132) 10* Kwiaty większe, o działkach kielicha ponad (6)7 mm długości........................11 11 Ostroga co najmniej 5 (przeważnie 7-8 ) razy dłuższa niż szersza.....krąg form Boryi 11 * Ostroga najwyżej 4 razy tak długa jak szero- ka ........................................12 12 Ostroga smukła, prawie 2 mm grubości, u nasady nie rozszerzona wyraźnie, przeważnie pozioma.....O. scopulorum (str. 116) 12* Ostroga gruba, workowata lub stożkowata, u nasady ponad 3 mm grubości, często skie- 243 rowana ku tytowi........................... .......... krąg form Collina (str. 244) Orchis: Krąg form Mascula 1 Kwiaty żółte...............................2 V Kwiaty czerwone..........................4 2 Warżka bez czerwonych punktów; liście owalno-jajowate, prawie 4 razy tak długie jak szerokie, bez plamek................... ..................0. pallens (str. 120) 2* Warżka z czerwonymi punktami; liście (rów-nowąsko) lancetowate, ponad 4 razy dłuższe niż szersze, z plamkami lub bez..........3 3 Liście plamiste; warżka ma kształt nosa owcy (patrząc z boku środkowe łatki załamane ku dołowi pod kątem ok. 60°).............. ............. 0. provincialis (str. 120) 3* Liście nie plamiste; warżka bez załamania w kierunku podłużnym, tatki środkowe prosto wysunięte ................................ ........grupa 0. pauciflora (str. 122) 4 (1) Ostroga wydłużona, stożkowata, równomiernie zwężająca się od nasady, dużo dłuższa od warżki.... 0. anatolica (str. 124) 4' Ostroga walcowato-maczugowata (w końcowej ćwiartce rozszerzona) lub walcowata i prawie nie dłuższa od warżki............5 5 Boczne działki kielicha w pełni (!) otwartych kwiatów skierowane stromo ku górze lub pionowo i skręcone na zewnątrz, a patrząc od przodu - w ustawieniu skośnym lub narożnym ......................................6 5* Boczne działki kielicha pochylone do przodu i rozpostarte na boki, nie skręcone, a patrząc od przodu - w położeniu poziomym, rzadko kiedy skierowane skośnie i nieco skręcone..................................8 6 Łodyga (10-) 20-60 cm wysokości; kwiatostan (5-) 8-20 cm długości, z ponad (10) 15 kwiatami, kwiaty purpurowoczerwone (czerwień o zimnym odcieniu)................... ................ 0. mascula (str. 114) 6* Łodyga 10-25 (-35) cm wysokości; kwiatostan 3-8 (-12) cm długości, z 6-15 (-25) kwiatami białawymi, jasnoróżowymi lub intensywnie różowymi (często w ciepłym odcieniu czerwieni)........................../ 7 Ostroga 13-19 mm długości, 11/3-2 razy tak długa jak warżka, zagięta ku górze........ ......O.o. subsp. olbiensis (str. 114) 7* Ostroga 9-14 mm długości, 1-174 razy tak długa jak warżka, prosta, trochę skierowana do góry.....O.o. subsp. ichnusae (str. 114) 8 (5) Działki kielicha zaostrzone, o ostrzu krótkim lub wydłużonym....................... ................0. signifera (str. 114) 8* Działki kielicha tępe, zaokrąglone.........9; 9 Ostroga 6-8 mm długości.................. ............ 0. scopulomm (str. 116) 9* Ostroga 10-15 mm długości................ .......grupa 0. pinetorum (str. 118) Orchis: krąg form Collina 1. Warżka nie podzielona... 0. collina (str.124) 1* Warżka trójłatkowa........................21 2 Warżka o jaśniejszej barwie podstawowej (biaława lub bladofioletowa); listwy z obu stron ujścia ostrogi (widziane z boku) proste; działki kielicha od strony wewnętrznej bez kropek.............0. canariensis (str. 126) 2* Warżka z bardziej jaskrawą barwą pod-'; stawową (purpuroworóżowa lub czerwona); listwy z obu stron ujścia ostrogi (widziane z boku) schodkowate; działki kielicha od strony wewnętrznej przeważnie z purpurowymi kropkami..........................3 3 Działki kielicha po wewnętrznej stronie (nie biorąc pod uwagę kropek) jednobarwne, oli-wkowozielone, niekiedy czerwonawo na-biegłe (szczególnie na brzegu)............. .................0. spitzelil (str. 126) 3* Działki kielicha wewnątrz dwubarwne, z zielonym centrum i szerokim brzegiem barwnym ...........grupa 0. patem (str. 128) Orchis: krąg form Morio 1 Łatki boczne warżki zagięte do dołu przeważnie pod kątem prostym do środka warżki, niekiedy dotykając się przednimi brzegami; ] białawy środek warżki ostro odgraniczony 244 od intensywnie zabarwionych łatek bocznych .......grupa 0. longicomu (str. 138) f Łatki boczne prawie płaskie lub skierowane skośnie do dołu; jeśli zagięte do dołu wówczas jasne zabarwienie środka warżki przenika na łatki boczne, równomierne przejście zabarwienia.......grupa 0. moro (str. 136). Orchis: krąg form Militaris 1 Przysadki kwiatowe prawie tak długie jak zalążnia...................................2 1' Przysadki nie przekraczają długości połowy zalążni....................................3 2 Działki kielicha 3,5-4,5 mm długości, z zewnątrz czerwonobrązowe lub czarnobrą-zowe..................0. usłulata (str. 150) 2* Działki kielicha ponad 5 mm długości, zielone, białawe lub różowe.................... grupa 0. tridentata (str. 142) 3 (1) Kwiaty żółte, niekiedy czerwono poplamione ..................................4 3* Kwiaty czerwone..........................5 4 Kwiatostan zakwitający z dołu do góry; 2 łatki klapy środkowej zaokrąglone lub wąsko-rąbowate, do 2,5 razy długości zęba środkowego .............0. punctulata (str. 140) 4* Kwiatostan zakwitający odwrotnie (z góry na dół); łatki klapy środkowej równowąskie, dużo dłuższe od zęba środkowego........... .................0. galilaea (str. 140) 5 (3) Boczne klapy i łatka klapy środkowej długo zaostrzone; brzegi liści faliste....... ...................0. Itaka (str. 148) 5* Boczne klapy i łatka klapy środkowej tępe; brzegi liści gładkie........................6 6 Boczne klapy i łatka klapy środkowej równowąskie, prawie 10 razy tak długie jak szerokie, nieregularnie powykrzywiane.......... ....................0. s/m/a (str. 148) 6' Boczne klapy i łatka klapy środkowej podlu-gowate lub szeroko jajowate najwyżej 5 razy tak długie jak szerokie, przeważnie płaskie 7 7 Kwiatostan zakwitający z góry na dół; patrz alternatywa 4* (0. galilaea) 7* Kwiatostan zakwitający z dołu do góry... 8 8 Zewnętrzna strona działek kielicha różowa lub bladofioletowa.......................... ..........grupa 0. militaris (str. 146) 8" Zewnętrzna strona działek kielicha brązowo-czerwono nabiegła lub plamista, rzadko bla- dobrązowaworóżowa....................... ................ O.purpurea (str. 144) Specjalny klucz do gatunków z odwrotną kolejnością zakwitania U niewielu gatunków kwiaty w kwiatostanie otwierają się z góry na dół. Normalnie zakwitają najpierw kwiaty z samego dołu, a na końcu kwiaty górne. 1 Działki kielicha nie pochylone hełmiasto; ostroga dłuższa od 9,5 mm................... ........... Krąg form Boryi (str. 134) 1* Działki kielicha tworzą zamknięty hełm; ostroga do 6 mm długości....................2 2 Warżka 14-20 mm długości, biaława z purpurowymi łatkami, czerwono kropkowana.. ....................0. simia (str. 148) 2* Warżka 10-12 mm długości, biała, różowa lub bladożółta, czerwono poplamiona...... .................0. galilaea (sir. 140) Himantoglossum Trudny rodzaj, którego systematyka nie została całkowicie wyjaśniona. Na uwagę zasługuje duża rozpiętość zmienności wszystkich gatunków. Dlatego cechy należy sprawdzać na wielu roślinach z danej populacji; pojedyncze egzemplarze są zazwyczaj bardzo trudne do oznaczenia albo nieo-znaczalne. 1 Klapa środkowa warżki na wierzchołku wcięta do głębokości 3,5 (-7) mm; kwiatostan gęsty, kwiaty w środku oddalone od siebie o 2-4 (-5) mm........H. hircinum (str. 154) T Klapa środkowa wcięta do głębokości 5-50 mm; kwiatostan luźny, kwiaty w środku oddalone od siebie o 5-10 (-15) mm.........2 2 Warżka na białawym tle bez plamek (lub z drobniutkimi punktami); klapy boczne 3-6 mm długości; klapa środkowa pozioma lub lekko skierowana ku tyłowi................. ...................H. affine (str. 156) 245 2* Warżka na biatym tle z dużymi plamami (rzadko bez plam); klapy boczne 5-25 mm długości; klapa środkowa skierowana skośnie do tyłu................................3 3 Ostroga 2,5-3,5 (-5) mm długości; hełm z działek kielicha mały, boczne działki kielicha 8,5-11,5 mm długości.................. ..............H. adriaticum (str. 154) 3* Ostroga (5-) 6,5-13 mm długości; hełm z działek kielicha duży, boczne działki kielicha 13-18,5 mm długości................... ...............H. caprinum (str. 156) Serapias Niektóre gatunki wyglądają bardzo podobnie i tylko wówczas można je z pewnością oznaczyć, gdy się dokładnie pomierzy ich kwiaty. W tym celu koniecznie jest niekiedy rozłożenie warżki płasko, co bez zniszczenia kwiatu udaje się zrobić tylko przy zręcznych palcach. Warżka jest członowana i składa się z odcinka końcowego (epichilum) i nasadowego (hypochilum). 1 Warżka u nasady z 1 niepodzielonym (ale niekiedy klapowanym), dużym wypukłym zgrubieniem (modzelem), widocznym przy oglądaniu kwiatu........S. lingua (str. 166) 1* Warżka u nasady z 2 podługowatymi, małymi wypukłymi zgrubieniami (listwami), które udaje się zobaczyć dopiero po rozłożeniu kwiatu.....................................2 2 Warżka 14-19 mm długości, epichilum 7-11,5 mm długości.........S. paniflora (str. 166) 2' Długość warżka powyżej 20 mm, a epichilum powyżej 12 mm...........................3 3 Epichilum jajowato-lancetowate, w najszerszym miejscu 1,7 razy szersze od szerokości przy nasadzie, 2/3 lub prawie tak samo szerokie jak (rozłożone!) hypochilum......4 3* Epichilum lancetowate, najwyżej 1,6 razy szersze od szerokości przy nasadzie, 1/3 - 2/3 tak szerokie jak hypochilum.........5 4 Łodyga i liście u nasady purpurowo cętko-wane; wypukłe zgrubienia warżki rozłożone na zewnątrz..........C. cordigera (str. 160) 4* Łodyga i liście nie cętkowane; wypukłe zgru- ; bienia warżki równoległe........... grupa S. neglecta (str. 158) 5 (3) Warżka 32-42 mm długości; epichilum 18-28 mm długości................... grupa S. vormeracaea (str. 162) 5* Warżka 23-31 mm długości; epichilum 12-18,5 mm długości; działki kielicha 18-26 mm długości..............................6 6 Łodyga z 2-4 (-5) kwiatami; epichilum owłosione aż do wierzchołka; rośliny występują w grupach, ponieważ corocznie każda wytwarza 2 nowe bulwy ..S. olbia (str. 160) 6' Łodyga z 4-12 kwiatami; epichilum tylko u nasady nieco owłosione; rośliny pojedyncze (co roku tylko 1 bulwa)................7 7 Epichilum jednobarwne; hypochilum (rozpostarte!) 11,5-14,5 mm szerokości, klapy boczne przeważnie ciemniej zabarwione niż część środkowa..................... .......S. v. subsp. lańflora (str. 164) 7* Epichilum dwubarwne (brązowoczerwone z jaśniejszym brzegiem); hypochilum 15-18 mm szerokości, klapy boczne jaśniej zabarwione ..................S. nurrica (str. 164) Dwulistnik (Ophrys) Podział rodzaju 1. Krąg form Lutea 0. fusca subsp. fusca, 0.1, subsp. va-sconica, 0. iricolor, 0. atlantica, 0. pali-da, 0. omegaifera subsp. omegaifera, 0. o. subsp. fleischmannii, O.o. subsp. dy-fis, 0. lutea subsp. lutea, 0. I subsp. galilaea, 0.1. subsp. melena 2. Krąg form Insectifera 0. insectifera, 0. aymoninii 3. Krąg form Speculum 0. ciliata, 0. vernixia, 0. rep/Zs-fernandii 4. Krąg form Bombyliflora 0. bombyliflora 5. Krąg form Reinholdi 0. cilicica, O. kotschyi, O. cretica, 0-\ reinboldii subsp. reinholdii, O. r. subsp. straussii 6. Krąg form Scolopax grupa O. umbilicata: O. umbilicata, O. flavomarginata; O. scolopax subsp. sco \opax, O. s. subsp. cornuta, O. s. subsp. beldreicbii, O. isaura tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: grupę O. apifera: O. apifera, O. schulzei 7. Krąg form Ferrum-equinum O. argolica, O. elegans, O. delphinensis, O. lycia, O. ferrum-equinum, O.gottfrie- diana: grupa O. carbonifera, O. biscutel- la tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. lunulata, grupa O. bertolonii: O. berto- lonii, O. bertoloniiformis 8. Krąg form Fusciflora O. holoserica subsp. holoserica, O. h. subsp. apulica, O. h. subsp. panimaculata; grupa O. bornmuelleri: O.bornmuelleri, O. Ievantina; grupa O. oxyrrhynchos, O. oxyr-rhynchos, O. lacaitae; O. biancae, O. candica tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. O. tenthredinifera 9. Krąg form Sphegodes O. sphegodes subsp. sphegodes, O. s. subsp. epirotica, O. araneola, O. hebes, O. garganica, O. aesculapii, O. tarentina, O. helenae, O. incubacea, O. mammosa subsp. mammosa, O. m. subsp. transhy- rcana taksony aranitiforme: O. morisii, O. tyr- rhena, O. sipontensis, O. splendida, O. awyronensis tu prawdopodobnie trzeba dołączyć: O. spruneri Pierwsza część klucza prowadzi do wielu kręgów form i grup gatunków a także bezpośrednio do niektórych gatunków. Gatunki z kręgów form ' 9rup można oznaczyć za pomocą następnych kluczy częściowych. Podczas gdy większa część gatunków charakteryzuje się dobrze widocznymi kombinacjami cech, Mka gatunków zajmuje pod względem morfologicznym miejsce pośrednie. Nie da się ich jednoznacznie zaliczyć do dużych grup (kręgów form) i prawdopodobnie można je traktować jako ustabilizowane taksony mieszańców. Przy konstruowaniu klucza sprawiają one równie poważne trudności, co niektóre bardzo zmienne gatunki. Klucz usiłuje uwzględniać takie przypadki. Niektóre gatunki zostały w nim wielokrotnie umieszczone tak, żeby uwzględnić również mniej częste warianty. Do tego zwrócono uwagę na stosunkowo rzadkie formy ekstremalne, przy czym w alternatywie wspomniano takson, do którego można dojść w rzadkich przypadkach (patrz także). Jak zawsze i tutaj działa zasada, że oznaczanie jest łatwiejsze i pewniejsze, gdy bierze się pod uwagę cechy nie jednego egzemplarza lecz zmienność całej populacji. 1 Przedni koniec prętosłupa (łącznik) zaokrąglony itępy.................................2 1* Przedni koniec prętosłupa zaostrzony lub dzióbkowato wydłużony, ostry.............6 2 Działki kielicha różowe lub purpurowoczer-wone; warżka z dużym, wzniesionym wyrostkiem ..........O. tenthredinifera (str. 176) 2' Działki kielicha zielone, niekiedy nabiegłe brązowawo, czerwonawo lub purpurowo; warżka bez wyrostka lub z małym, skierowanym do tyłu...............................3 3 Warżka przy brzegu z wieńcem długich włosków, otaczającym 3 łatki.................. .......krąg form Speculum (str. 250) 3* Warżka bez brzeżnych włosków...........4 4 Łatka środkowa warżki z brzegami silnie zagiętymi do dołu, w związku z czym półkuli-ście uwypuklona, brodawkowata; łatki boczne również silnie uwypuklone, kosmkowato owłosione........O. bombyliflora (str. 184) 4' Wszystkie łatki warżki płaskie lub uwypuklone, ale nie półkuliste, tylko brodawkowate (nie owłosione kosmkowato)..............5 5 Warżka u nasady z 2 czarnymi bazalnymi wypukłymi zgrubieniami; boczne płatki korony równowąskie, co najmniej 5 razy dłuższe niż szersze, z powodu zagiętych brzegów robiące wrażenie jeszcze węższych........ .......krąg form Insectifera (str. 180) 5* Warżka bez bazalnych zgrubień; boczne płatki korony podługowato-prostokątne, do 4 ra- zy tak długie jak szerokie.................. ............krąg form Lutea (str 249) 6 (1) Warżka niepodzielona; czasami w środku lub przed nim trochę wcięta i z zaznaczonymi 3 tatkami (tatki boczne zagięte na tych samych poziomach co łatka środkowa).... 7 6' Warżka 3-łatkowa, łatki boczne oddzielające się w tylnej połowie, zagięte do dołu i skręcone od poziomu łatki środkowej........17 7 Warżka siodłowata; wzdłuż w środku zagięta ku górze, z bocznie wzniesionymi bokami.. ........ grupa 0. bertolonii (str. 226) 7* Warżka nie siodtowata....................8 8 Warżka na wierzchołku z dużym (przeważnie) 3-ząbkowym wyrostkiem; boczne płatki korony zawsze owłosione; lusterko obejmujące podstawę warżki (z wyjątkiem niekiedy 0. Ievdntina)................................ ........ krąg form Fuciflora (str. 251) (patrz również grupa 0. crabronifere str. 200] 8* Warżka bez wyrostka lub z małym trójkątnym; boczne ptatki korony nagie lub owłosione; lusterko obejmujące podstawę warżki lub od niej odchodzące (niekiedy warżka z dużym wyrostkiem, ale wówczas z odizolowanym lusterkiem)................ 9 Działki kielicha zielone, niekiedy działki boczne w dolnej połowie czerwonawo nabiegłe ................................... 10 9* Działki kielicha białawe, różowe lub czerwone ........................................13 10 Lusterko obejmujące podstawę warżki, przeważnie w kształcie litery H, niekiedy w kształcie 2 oddzielnych pasów, albo także silniej rozgałęzione (brak u 0. helenae)........... ......krąg form Sphegodes (str. 251) 10* Lusterko oddzielone od podstawy warżki albo także zgrupowane w środku warżki (plama) i z przerywanymi doczepkami do podstawy warżki.............................11 11 Na brzegu warżki z tyłu włoski dłuższe, z przodu krótsze lub prawie bez włosków; warżka z powodu podgiętych ku górze brzegów często robi wrażenie ostrotrójkątnej... ............ 0. gottfriediana (str. 198) : 12' 13* 14 14* 9 15 15* 16 16' 17* Cały brzeg warżki długo owłosiony i równa miernie podgięty ku górze; warżka robi wr& żenię z przodu zaokrąglonej....... Warżka z żółtym brzegiem; włoski żółtobn zowe, brązowe lub jasnoczerwonawe ................0. tarentina (str. 218) Warżka z czerwonobrązowym brzegiem; włoski ciemno(czerwono) brązowe........i .........0. bertoloniiformis (str. 226) (patrz także krąg form Ferrum-equinum, str. 250] (9) Lusterko obejmujące nasadę warżki, w kształcie litery H lub bogato rozgałęzione, czasami tarczkowate.....................14 Lusterko oddzielone od nasady warżkijj w kształcie plam izolowanych lub poprzecznie połączonych ..........................I Środkowa działka kielicha bardziej lub mrtii wklęsłe zagięta aż do wierzchołka......... ......krąg form Sphegodes (str. 251) [patrz także krąg form Ferru -equinum, str. 250] Środkowa działka kielicha z nagle do tyli załamanym odcinkiem końcowym...... .....................0. lycia (str. (13) Warżka na wierzchołku z dużym 3-zęl nym wyrostkiem........................ ......grupa 0. crabronifera (str. [patrz także 0. Ievantina, str. 206] Warżka z małym trójkątnym wyrostkiem bez wyrostka.............................\ Warżka słabo wypukła, z płaskimi lub skoi nie ku górze skierowanymi brzegami, w tylnej połowie mocniej i dłużej owłosiona niż w przedniej; jeżeli dookoła owłosiona jedni kowo, wówczas brązowa........... krąg form Ferrum-eguinum (str. 2 Warżka silnie wypukła z podwiniętymi brzegami, dookoła długo owłosiona, czamopurpurowa ........0. bertoloniiformis (str. 226) (6) Warżka na wierzchołku z dużym, częsti 3-ząbkowym wyrostkiem.................1 Warżka z małym, trójkątnym wyrostkiem. ...........................................I Wierzchołek łatki środkowej silnie zakrzy- 248 wiony ku dołowi, przez co wyrostek zagięty pod warżkę......grupa 0. apifera (str. 178) 18* Wierzchołek łatki środkowej wysunięty do przodu lub zagięty ku tytowi, wyrostek skierowany ku przodowi.....................19 19 Podstawowy kolor warżki ciemny, czarnopu-rpurowy lub brązowopurpurowy............ .......krąg form Reinholdii (str. 250) 19* Podstawowy kolor warżki jaśniejszy, (cze-rwonojbrązowy, bez purpury (ale lusterko niekiedy purpurowe).....................20 20 Guzy łatek bocznych wydłużone, zaostrzone, w kształcie rogów; lusterko obejmujące podstawę warżki............................... ........krąg form Scolopax (str. 250) 20' Guzy łatek bocznych słabo wyrażone, krótkie i tępe; lusterko przeważnie bez połączenia z podstawą warżki, rzadko ją obejmujące.. .............O.delphinensis (str. 196) 21 (17) Lusterko odłączone od podstawy warżki, w kształcie odizolowanych lub poprzecznie połączonych plam........................22 21* Lusterko obejmujące podstawę warżki, przeważnie w kształcie litery H, także w postaci dwu pasów..............................25 22 Lusterko biate lub z szerokim, białym brzegiem ....................................... .......krąg form Reinholdii (str. 250) 22* Lusterko bez białej barwy lub tylko z bardzo wąskim białym brzegiem.................23 23 Działki kielicha zielone, niekiedy boczne dziatki w dolnej połowie czerwonawo nabiegłe ................0. gottfriediana (str. 198) 23* Działki kielicha różowe lub czerwone.... 24 24 Warżka czerwonobrązowa lub ciemnobrązowa z żółtawym lub jasnobrązowym brzegiem, robi wrażenie wąsko prostokątnej (klapy boczne i brzegi klapy środkowej zagięte do dołu)............... 0. lunulata (str. 210) 24' Warżka czamopurpurowa z czerwonobrązowym brzegiem, robi wrażenie szeroko-owalnej (klapy boczne i klapa środkowa dość wypukłe).............................. .........0. bertoloniiformis (str. 226) [patrz także 0. elegans str. 196] 25 (21) Lusterko biate ......................... ....... krąg form Reinholdii (str. 250) 25* Lusterko inaczej zabarwione, jednak niekiedy z wąskim brzegiem...................26 26 Podstawowe zabarwienie warżki czarno-fioletowe..............0. spruneri (str. 210) [patrz również 0. transhyrcana subsp. amanensis, str.220] 26* Podstawowe zabarwienie warżki czerwo-nobrązowe lub ciemnobrązowe..........27 27 Lusterko w kształcie litery H lub silniej rozgałęzione, zbudowane z szerokich pasów.. ......krąg form Sphegodes (str. 251) 27* Lusterko w kształcie podwójnych plam, obejmujące podstawę warżki drobnymi kresecz-kami..................0. lunulata (str. 210) Ophrys: krąg form Lutea 1 Strefa brzegowa warżki płasko rozpostarta lub zagięta ku górze......0. lutea (str. 174) 1* Strefa brzegowa warżki (łatki boczne) zagięta ku dołowi...............................2 2 Warżka u nasady bez podłużnej bruzdki, płaska przy przejściu w jamkę znamienia ....3 2* Warżka u nasady, w jej środku z podłużną bruzdką, przy przejściu w jamkę znamienia z 2 bocznymi zgrubieniami...............4 3 Warżka w kształcie siodła, wzdłuż od środka wygięta ku górze; lusterko bez wyraźnego brzegu................0. atlantica (str. 170) 3* Warżka zagięta ku dołowi; lusterko z jasnym brzegiem w kształcie litery w.............. ............. 0. omegaifera (str. 172) 4 (2) Warżka w pobliżu nasady załamana ku dołowi pod kątem prostym................. ..................0. pallida (sir. 170) 4' Warżka prosta lub równomiernie zgięta, najwyżej łatka środkowa może być silnie przegięta ......................................5 5 Lusterko jaskrawoniebieskie; warżka 15-23 mm długości, od spodu brązowoczerwona, bez żółto obrzeżonej łatki środkowej....... ..................O.tricolor(s\r. 168) 5* Lusterko szare, brązowe lub lila; jeżeli niebieskie to wówczas warżka od spodu oliw- kowa, często mniejsza lub z łatką środkową żółto obrzeżoną..........0. fusca (str. 168) Ophrys: krąg form Speculum 1 Łatki warżki płaskie lub prawie nie wypukłe; łatki boczne szeroko lancetowate, skierowane skośnie ku górze; pole podstawy z każdej strony z 2 listwami prawie jednakowej długości .......................0. ciliata (str. 182) 1* Łatki warżki silnie uwypuklone z brzegami zagiętymi ku dołowi; łatki boczne równowąs-kolancetowate, poziome lub prawie nie wzniesione; pole podstawowe z każdej strony z 2 lub 3 listwami wyraźnie niejednakowej długości...................................2 2 Włoski warżki jasne: pomarańczowe lub brą-zowożółte, rzadko czerwonobrązowe; łatka środkowa z brzegiem nieowłosionym, 1,5-2,5 mm szerokości; pole podstawowe z każdej strony z 2 listwami podłużnymi............... .................O, vernixia (str. 182) 2* Włoski warżki ciemne: (czerwono)brązowe lub ciemnofioletowe; środkowa łatka z brzegiem nieowłosionym, 0,5-1 (-1,5) mm szerokości; pole podstawowe z każdej strony przeważnie z 3 listwami podłużnymi....... ........o. reo/s-ferdinandii (str. 182) Ophrys: krąg form Reinholdii 1 Pole podstawowe u nasady warżki dłuższe niż szersze, z 2 niskimi listwami; łatki boczne odchodzące w wyraźnej odległości od jamki znamienia.......0. cilicica (str. 184) 1' Pole podstawowe tak długie jak szerokie, bez bocznych listew; łatki boczne rozchodzące się u podstawy warżki.................2 2 Lusterko obejmujące pole podstawy......3 2* Lusterko odsunięte od podstawy warżki lub rzadziej połączone 2 delikatnymi liniami ..4 3 Środkowa działka kielicha zgięta ku przodowi, łatki boczne skierowane w dół, z góry widoczne tylko guzy; wstępują czerwone punkty uwstecznionych, płonnych pylników (staminodia)..........0. kotschyi (str. 186) 3* Środkowa działka kielicha skierowana ku ty- łowi lub wyprostowana. Boczne łatki ods jące skośnie, widoczne; często brak punktc staminodialnych........0. cretica (str 4 (2) Łatki boczne skierowane ku dołowi; wy stępują czerwone punkty staminodialne; działki kielicha przeważnie różowe lub czerwone, rzadko białawe lub zielone.......... ............... 0. reinholdii (str. 188) 4* Łatki boczne odstające skośnie; często brak punktów staminodialnych; działki kielicha często zielone, również nabiegłe czerwono ..................0. cretica (str. 1 Ophrys: krąg form Scolopax 1 Środkowa działka kielicha silnie zgięta ku przodowi ponad prętosłupem; środkowa łatka warżki najszersza w przedniej ćwiartce ........grupa 0. umbilicata (str. 190] 1* Środkowa działka kielicha skierowana pro to lub ku tyłowi, a jeżeli nie to silniej wklęs zgięta i wówczas nie pochylająca się na prętosłupem; środkowa łatka warżki najszersza w środku lub tylnej połowie... 2 Boczne łatki wąsko osadzone, przy nasadzi węższe niż wysokość guzów; bazalne wypu^ kłe zgrubienie oddalone, oddzielone płaski polem bazalnym......0. scolopax (str. 192) 2' Boczne łatki osadzone szeroko, szersze przy nasadzie niż wysokość guzów; bazalne wypukłe zgrubienie zbliżone, połączone I kołowatym wzniesieniem. 0. isaura (str. Ophrys: krąg form Ferrum-equinum 1 Warżka dookoła dość równomiernie owłosiona ...........grupa 0. crabonifera (str. 201 1* Warżka nie owłosiona równomiernie dookoła, owłosienie brzegów w tylnej połowie wyraźnie dłuższe niż w przedniej..... 2 Warżka głęboko podzielona na 3 łatki, łatki boczne skierowane ku dołowi i skręcone po kątem prostym ku łatce środkowej. ............ 0. delphinensis (str. 196) 2* Warżka niepodzielona lub 3-łatkowa, wów-j czas łatki boczne zgięte tak jak latka środkowa i nie skręcone od tej płaszczyzny....3 3 Owłosienie brzegów w tylnej połowie warżki długie i kosmkowate, u nasady warżki białe, ku środkowi przechodzące w jasny brąz lub jasną purpurę.........0. argolica (str. 196) 3' Owłosienie brzegów w tylnej połowie warżki krótkie i zamszowate, jednolicie ciemne .........................................4 4 Lusterko w kształcie litery H, obejmujące pole bazalne; środkowa działka kielicha ze zgiętym ku tyłowi odcinkiem tylnym........ .................... 0. //c/s (str. 198) 4' Lusterko przeważnie oddzielone od pola ba-zalnego, podkowiaste lub z 2 oddzielnych plam; środkowa działka kielicha z odcinkiem końcowym prostym lub zgiętym ku przodowi ........ 0. ferrum-equinum (str. 198) (patrz również 0. gotttriediana, str. 198] Ophrys: krąg form Fuciflora 1 Lusterko tarczkowate (w przybliżeniu prostokątne) z szerokim białym brzegiem, wewnątrz bez rysunku lub z rozmytym wzorem, rzadko z wyraźnymi liniami................ .................0. candica (str. 208) 1' Lusterko o podstawowej strukturze przypominającej literę H, często rozgałęziającej się na boki, z wyraźnymi białymi liniami granicznymi...............................2 2 Boczne płatki korony ponad 0,30 razy dłuższe od działek kielicha....................3 2' Boczne płatki korony 0,14 -0,25 (-0,30) razy dłuższe od działek kielicha................4 3 Warżka w przedniej połowie między lusterkiem a wyrostkiem z podłużną listwą szerokości wyrostka, naga....................... ...........0. oxyrrhynchos (str. 208) 3* Warżka w środku przedniej połowy bez podłużnej listwy, krótkoowłosiona............ .............. 0. holoserica (str. 208) 4 (2) Warżka wachlarzowata, jej największa szerokość co najmniej 2 razy przewyższa szerokość u nasady, na przednim odcinku (prawie) naga (grupa 0. oxyrrhynchos)... 5 4* Warżka trapezowata, jej największa szerokość jest prawie równa 1,5 szerokości u nasady, na przednim odcinku gęstoowło-siona......................................6 5 Przedni brzeg warżki czerwonobrązowy lub żółtobrązowy, rzadko żółty; lusterko zajmuje 2/5-1/2 powierzchni warżki................. ...........0. oxyrrhynchos (str. 208) 5* Warżka szeroko żółto obrzeżona; lusterko zajmuje około 1/4 powierzchni warżki...... .................0. lacaitae (str. 208) 6 (4) Warżka od tyłu zamszowato krótkoowłosiona, z przodu brodawkowata........ .............. 0. holoserica (str. 202) 6* Warżka dookoła długoowłosiona lub od tyłu z długimi włoskami a od przodu z krótkimi. 7 7 Warżka w środku między lusterkiem a wyrostkiem z listwą podłużną szerokości wyrostka, brązowoczerwona z brzegiem pomarańczowym lub cytrynowożółtym.............. .................0. biancae (str. 206) 7* Warżka rzadko z podłużną listwą, brązowa, na brzegu zielonkawożółta lub nie żółta, na ogół bez odcieni czerwonych............... .....grupa 0. bornmuelleri (str. 206) Ophrys: krąg form Sphegodes Ten krąg form jest jednym z najtrudniejszych w rodzaju. Niewielkie różnice między taksonami, duża zmienność cech, a wreszcie wiele niewyjaśnionych zagadnień sprawiają, że oznaczanie nastręcza ogromne problemy. Szczególnie odnosi się to do kompleksu Arachnitiformis (patrz str. 222). Określenie często możliwe jest wyłącznie na podstawie populacji, natomiast pojedyncze egzemplarze nie poddają się żadnym próbom zaszegregowania. 1 Działki kielicha zielone lub żółtozielone, niekiedy boczne działki w dolnej połowie brązo-woczerwono nabiegłe.....................2 1* Działki kielicha białawe lub różowe (taksony arachnitiforme)...........................12 2 Warżka bez „lusterka" lub z „lusterkiem" niewyraźnym, owłosionym......0. helenae (str 218) 2* Warżka z wyraźnym, nagim „lusterkiem" .3 3 Warżka dokoła z długimi kosmkowatymi wioskami .....................................4 om 3* Warżka albo bez włosków lub z krótkimi, zamszowatymi włoskami..................5 4 Warżka z potężnymi guzami, bez żółtego brzegu, zawsze niepodzielona; włoski czer-wonawobrązowe lub czarnofioletowe....... .............. 0. incubacea (str. 218) 4* Warżka bez lub ze słabymi guzami, z szerokim żółtym brzegiem, często słabo 3-łatko-wa; włoski żółtobrązowe lub brązowe albo jasnoczerwonawe ....0. tarentina (str, 218) 5 (3) Płatki korony ponad 4/5 długości działek kielicha, wyraźnie szerokie (szerokość ponad 1/3-1/2 długości), często całe zabarwione na czerwonawobrązowo lub tylko na brzegu; warżka ciemna (czerwono)brązowa lub prawie czarna.... O, garganica (str. 216) 5* Płatki korony 2/3-3/4 długości działek kielicha; w razie gdy dłuższe niż 4/5, wówczas nie odpowiadają pozostałe cechy.........6 6 Lusterko skomplikowane; od obu poprzecznie połączonych podłużnych pasów przechodzące na zewnętrzne obszary warżki i niekiedy siatkowate..........................7 6* Lusterko proste: 2 podłużne pasy wolne lub 1-2 razy poprzecznie połączone..........8 7 Warżka z brzegiem do 2,5 mm szerokim (zielonawo)żółtym lub rzadziej bladobrunat-nym, często słabo 3-łatkowa, z trójkątnym wyrostkiem..............0. hebes (str. 214) 7* Warżka bez brzegu lub z bardzo wąskim, jasnym brzegiem, wówczas również nie 3-łatkowa i bez wyrostka....................... ..............0. sphegodes (str. 212) [patrz również 0. tyrrhena i 0. morisii str. 222] 8 (6) Warżka 6,5-9 mm długości i 7,5-11,5 mm szerokości............0. aianeola (str. 214) 8* Warżka ponad 9 mm długości i ponad 11 mm szerokości ................................9 9 Warżka płaska lub na całej szerokości równomiernie płasko wysklepiona, szeroko żółto obrzeżona ...............................10 9* Warżka ze słabo wysklepiona częścią środkową i silnie do dołu zgiętymi częściami V bocznymi ................................11 252 10 Warżka przeważnie niepodzielona; nagi brzeg warżki płaski lub lekko wygięty ku górze...................................... I ................ 0.aesculapi (str. 216) 10* Warżka przeważnie słabo 3-łatkowa; nagi brzeg skierowany skośnie w dół............1 ..............0. sphegodes (str. 212) 11 (9) Działki kielicha zielone; warżka silnie owłosiona, na całym brzegu kosmkowato krótkoowłosiona, szczególnie na zewnętrznych stronach guzów.......................I ..............0. sphegodes (str. 212) 11* Boczne działki kielicha w dolnej połowie brązowoczerwono nabiegłe, rzadko zielone lub nabiegłe na całej powierzchni; warżka słabo owłosiona, tylko na tylnym brzegu gru-czołowato krótkoowłosiona, na przednim brzegu gruczołowata lub naga.............I .............. 0. mammosa (str. 220) 12 (1) Warżka dookoła długo kosmkowato owłosiona .....................................13 12* Warżka albo nie owłosiona dookoła albo włoski krótkie i zamszowate.............14 13 Warżka albo bez guzów albo ze słabymi I guzami, boczne płatki korony różowe lubi brązowawoczerwone....................... ¦ ............. 0. sipontensis (str. 222)1 13* Warżka z potężnymi guzami; boczne płatki korony brudno (oliwkowo)zielone lub brązo-1 wofioletowe rzadka odmiana 0. aianeola (str. 214) I [patrz również 0. splendida, str. 224H 14 (12) Warżka głębokotrójłatkowa............I ............ 0. sphegodes; odmiana I »panormitana« (str. 212) 14* Warżka nie podzielona na łatki lub słabo I 3-łatkowa ................................15 I 15 Warżka 6,5 9 mm długości i 7,5-11,5 mm I szerokości rzadka odmiana 0. aianeola (str. 214) I [patrz również 0. splendida, str. 224] ¦ 15* Warżka ponad 9 mm długości i ponad 11 mm I szerokości ...............................16 1 16 Warżka z dość potężnym, trójkątnym lub trój- 1 zębnym wyrostkiem; boczne płatki korony przeważnie owłosione; często występują czerwone punkty staminodialne............ O.tyrrhena i 0. morisii (str. 222) 18 Cechy obu taksonów mają prawie te same zakresy zmienności; warżki 0. morisii są przeciętnie troszkę krótsze i szersze od 0. tyrrhena..........18 16* Warżka bez lub z małym zębowatym wyrostkiem; boczne płatki korony nagie lub gruczoło- wate; brak punktów staminodialnych.......17 18* 17 Lusterko przeważnie o dużej powierzchni, bardzo rozczłonowane i o prawie siatkowatym wyglądzie, rzadko w formie tarczki, pasma, czy litery H; boczne płatki korony przeważnie z gru- czołkami............0. aveyronensis (str. 224) 17* „Lusterko" mniej rozczłonowane, w kształ- cie litery H lub tarczkowate; boczne płatki korony nagie.............................19 Warżka przeważnie z żółym brzegiem i jasno owłosiona; lusterko jaskrawo biało obrzeżone, szaroniebieskie lub ciemnofioletowe, często z płasko tarczkowato zlanymi rozgałęzieniami; boczne płatki korony przeważnie wyraźnie 2-barwne. 0. splendida (str. 224) Warżka przeważnie z (zielonkawo)brązowym brzegiem, ciemnoowłosiona; lusterko przeważnie nie obrzeżone wyraźnie, często brązowawe lub czerwonawe, nie tarczkowate; boczne płatki korony rzadko wyraźnie dwubarwne ................................. ..............0. sphegodes (str. 212) Samiec żądlówki Campsoscolia ciliata na kwiecie Ophrys ciliata. Kwiaty niektórych storczyków wyglądem przypominają samice żądlówek i zwabiają samce tych owadów. Patrz tekst na str. 265 Opis storczyków W opisie podano ogólną charakterystykę storczyków. Zawiera on najważniejsze cechy morfologiczne, uwzględniając trzy główne ich grupy, zarówno gatunków tropikalnych, jak i ze stref umiarkowanych. Po nim następuje szczegółowy opis wszystkich części roślin, do którego odwołujemy się przy opisie poszczególnych gatunków i w kluczach. Wyjaśniamy tu także różne fachowe wyrażenia. Krótki opis Rośliny trwałe, zielne, zakorzenione w glebie (wszystkie gatunki europejskie) lub epi-fitycznie rosnące na drzewach (większość gatunków tropikalnych); Korzenie masywne, nierozgałęzione, często bulwkowato zgrubiałe; Łodyga niejednokrotnie wykształcona jako poziome lub pionowe kłącze, pędy roczne wzniesione, nierozgałęzione; dolne odcinki łodygi (internodia) niekiedy zgrubiałe (często u gatunków tropikalnych, rzadko u europejskich); Gromadzenie substancji zapasowych dla przetrwania niekorzystnych okresów roku w kłączach, bulwach korzeniowych lub pseudobulwach; Liście niepodzielone, ustawione skrętoleg-le lub dwurzędowo, bezogonkowe lub rzadko na ogonku, u nasady przeważnie pochwiasto obejmujące łodygę; na kłączu oraz u nasady i na wierzchołku pędów rocznych często zredukowane, tuskowate; Kwiaty na szypułkach lub siedzące, z zalążnia dolną, zygomorficzne (tylko z jedną płaszczyzną symetrii), często szypułka kwiatowa lub zalążnia skręcona o 180° (wskutek tego warżka znajduje się u dołu), rzadziej nie skręcona lub skręcona o 360° (z warżką znajdującą się u góry); okwiat z 2 okółków, po 3 działki każdy, przeważnie różnie wykształcone, zewnętrzny okółek z 3 działkami kielicha, wewnętrzny z 3 płatkami korony, z których środkowy przekształcony w warżkę; pręciki i słupek zrośnięte w prętosłup (gynostemium), prę* ciki w liczbie 3, 2 lub 1 (patrz główne grupy str. 257); Pręciki siedzące lub na krótkim trzoneczku; pylniki z 4 lub 2 workami pyłkowymi; ziarJ pyłkowe wolne (Apostasiaceae) lub skleji ne (Cypripediaceae, Orchidaceae), mas' pyłkowe u Orchidaceae skupione w pyłki winy (pollinia) na trzoneczku (dwie lu cztery odpowiednio do liczby workó pyłkowych); słupek z 3-płatowym znamieniem, środkowy płat znamienia (rostel-lum) u Orchidaceae z przodu często dziob-kowato wydłużony, wierzchołek dzióbka często wykształcony jako uczepka (vis\ cidium), oddzielana razem z pyłkowiną; słupek 3-krotny (Apostasiaceae, wiele Cy-peridiaceae) lub 1-krotny (Orchidaceae), przy dojrzewaniu zmienia się w torebkę, otwierającą się 3 lub 6 bocznymi pęknięciami; nasiona drobne, liczne, o niezróżni-cowanym zarodku, bez składników pokar mowych (bielma). Wyjaśnienie terminów fachowych Przegląd ten koncentruje się na pojęciach,] stosowanych specjalnie przy storczykach.] Dodano niektóre pojęcia ogólne z opisywanej morfologii, o ile nie zostały one już] wyjaśnione przy kluczach do oznaczania lub opisach gatunków. 1. Części wegetatywne rośliny a. Liście Rozróżniamy następujące typy liści: tuskolistki - liście tuskowate u nasady pędów rocznych bez blaszki liściowej, brązo we, bez chlorofilu liście asymilacyjne- liście płaskie, zielona liście wierzchołkowe - małe, niekiedy łus-j kowate, zielone liście w górnej części pędu rocznego przysadki kwiatowe - liście w kwiato przysadka dziatki zewnętrznego okólka środkowy worek pyłkowy ostroga Kwiat widok z boku widok z przodu prętosłup stanie, w ich pachwinach osadzone są kwiaty liście przygruntowe lub rozetowe - liście asymilacyjne zgrupowane w rozetę tuż nad ziemią. b. Włoski U storczyków występują włoski nierozgałęzione, wiele gatunków ma organy wegetatywne zupełnie nagie. Rozróżnia się włoski długie i krótkie bez podawania ich długości; to o czym w danym wypadku jest mowa, można zobaczyć przez porównanie ilustracji. Bardzo krótkie wyrostki komórkowe nazywamy papillami; granica między krótkimi włoskami a papillami nie zawsze bywa ostra. 2. Części generatywne 2.1. Części płonne okwiatu a. Listki okwiatu Okwiat podwójny (perianthium) składa się z: 3 działek kielicha (sepala) w kręgu zewnętrznym i 3 płatków korony (petala) w kręgu wewnętrznym; płatki korony znajdują się w przerwach między działkami kielicha; u storczyków środkowy płatek korony jest inaczej wykształcony niż oba boczne i nazywamy go warżką. W tekście 3 działki kielicha i 2 boczne płatki korony (bez war- żki) nazywane są listkami okwiatu; używamy tego określenia ze względu na oszczędność miejsca, ale nie jest to zupełnie prawidłowe, gdyż warżka również należy do okwiatu. b. Ustawienie listków okwiatu Ważnym kryterium wielu rodzajów jest ustawienie działek kielicha i bocznych płatków korony. Mogą one być skierowane ku przodowi, ku górze lub ku tyłowi; często boczne działki kielicha w obu ostatnich przypadkach są skręcone o 900 na zewnątrz. O hełmie mówimy wówczas, gdy listki okwiatu z przodu są zbliżone i stykają się, a więc tworzą zamkniętą przestrzeń. c. Budowa warżki Nazwy w obrębie trójdzielnej warżki: łatkami nazywamy główne odcinki; jeśli łatka jest podzielona, wówczas te jej odcinki nazywamy koniuszkami. Nazwy w obrębie warżki podzielonej poprzecznie na dwa odcinki: tylny odcinek (hypochilum) nazywamy członem nasadowym a przedni (epichilum) członem końcowym. Wyrostek: cypelek w środku wierzchołka wargi. Ostroga: uchyłek u podstawy wargi, często z miodnikami ORA 255 Pszczoła piaskowa z rodzaju Andrena na Cypripedium cal-ceolus. Wańka działa jako pułapka „Lusterko" (u Ophrys): nagi, inaczej zabarwiony obszar w środku warżki 2. 2 Organy płciowe w kwiecie Pręciki i owocolistki są u storczyków silnie przekształcone i różnią się od pozostałych roślin nasiennych. Tylna część 3 owocolist-ków rozwinęła się w dolną zalążnię. Przednia część, to znaczy szyjka słupka ze znamieniem zrasta się z pręcikami w pręto-słup. Budowa prętosłupa u Cypripediaceae różni się od prętosłupa u Orchidaceae - w wąskim znaczeniu. Cypripediaceae: 2 pręciki z boku prętosłupa pod znamieniem, nad tym w środku tarcz-kowaty płonny, ochronny pręcik. Orchidaceae - w wąskim znaczeniu: 1 pręcik znajduje się w środku prętosłupa nad zna-¦ mieniem i zawiera u europejskich gatunków przeważnie 2 worki pyłkowe. Płonny odcinek między workami pyłkowymi zwie się łączni- Mlodi owoc (torebka) z wyschniętym okwiatem kiem i niekiedy na wierzchołku wydłuża się w kształt dziobka. W każdym worku pyłkowym znajduje się pyłkowina składająca się z ziaren pyłkowych; pyłkowiny wyciągają się trzoneczkowato. Znamię powstało jako trójpłatowe, ale w trakcie wzrostu rozwija się przeważnie w jednolitą płaszczyznę. Środkową, górną łatkę znamienia nazywamy rostellum; jej przedni odcinek z płonnej tkanki często wydłuża się dziobkowato, przez co powstaje wyrostek (rostellum), na którego wierzchołku znajduje się jeden lub dwa gruczoły lepne (viscidia); viscidia stanowią koniec trzoneczków; dla ochrony gruczoły lepne często osłonięte są kieszonkowatą otoczką. Gruczoły lepne wy-ksztacają się jako dwie oddzielne tarczki albo mają kształt małej kuleczki. Powierzchnię tylną dziobkowatego wyrostka nazywamy klinadrium lub androklinium; na niej leżą gotowe do zapylania pollinia. Systematyka i taksonomia storczyków Pogrupowanie Storczyki obejmują trzy główne grupy, już od dawna rozwijające się osobno jako linie ewolucyjne i wyraźnie różniące się między innymi liczbą pręcików w każdym kwiecie. W tej ocenie fachowcy są zgodni, różnią się natomiast opiniami na temat taksonomicznego podporządkowania tych trzech głównych grup. Zaliczane są one albo jako podrodziny jednej rodziny, albo jako samodzielne rodziny. W Europie występują tylko dwie główne grupy: Cypripediaceae z rodzajem Cypripedium i trzema gatunkami i Orchidaceae - w wąskim znaczeniu z 35 rodzajami i prawie 250 gatunkami i podgatunkami. Apostasiaceae ograniczone są do tropików południowo-wschodniej Azji i północnej Australii. W sumie storczyki rozprzestrzenione są prawie na całym świecie, z centrum nasilenia występowania w tropikach i subtropikach; brak ich na terenach pustynnych. Duże rodzaje podzielone są w tej książce na kręgi form. Odpowiadają one sekcjom w używanej jeszcze terminologii. Odchodzi się od używania tego formalnego stopnia zaszeregowania, ponieważ kręgi form są częściowo inaczej rozgraniczone niż sekcje w znanym systemie storczyków. Blisko spokrewnione i podobne gatunki są ujęte w grupy. Odpowiadają one agregacjom u niektórych florystów. Systematyka storczyków Zaszeregowanie rodzajów z tej książki do podrodzin (-oideae) i trybów (tribus) (-eae); nazwy rodzajowe napisano kursywą. 1. Cypripediaceae Cypripedium 2. Orchidaceae - w wąskim znaczeniu A. Neottioideae Epipactis, Cephalanthera, Limodorum, Neottia, Listera, Spiranthes, Goodyera B. Orchidoideae a. Orchideae grupa Habenaria: Herminium, Gennaria, Habenaria grupa Platanthera: Platanthera grupa Gymnadenia: Dactylorhiza, Coeloglossum, Gymnadenia, Leucorchis, Nigritella, Neottiant-be, Chamorchis grupa Orchis: Orchis, Steveniella, Comperia, Neotinea, Aceras, Traunsteinera, Anacamptis, Bar-lia, Himantoglossum, Serapias, Ophrys C. Epidendroideae a. Malaxideae Liparis, Malaxis, Hammarbya b. Epipogieae Epipogium c. Calypsoeae Calypso D. Vandoideae a. Maxillarieae Corallorhiza a) b) Orchidaceae (w szerokim znaczeniu) 3 Apostasioideae Apostasiaceae 2/15 2 Cypripedioideae Cypripediaceae 4/100 1 Orchidoideae Orchidaceae 730/20000 (w wąskim znaczeniu) -aceae - końcówka nazwy rodziny ¦oideae - końcówka nazwy podrodziny 257 Zmienność Można przyjąć za pewnik, że w obrębie roślin jednoliściennych (Monocotyledonae) storczyki mają wspólnych przodków z liliowcami (Liliales) i oddzieliły się od nich przez specjalizację w budowie kwiatu. Storczyki stanowią stosunkowo młodą ewolucyjnie grupę. Najstarsza znaleziona ska-mienielina, która z pewnym prawdopodobieństwem może być identyfikowana ze storczykiem, pochodzi z miocenu i ma około 15 milionów lat. Zamknięcie na tym rzeczywistego wieku rodziny, byłoby tylko spekulacją. Mimo to wyraźny jest jednak ich stosunkowo młody wiek, gdy weźmie się pod uwagę, że kopalne skamienieliny większości obecnie żyjących rodzin roślin nasiennych biorą swe początki w trzeciorzędzie i kredzie, a więc 60-100 milionów lat temu. Być może z młodym wiekiem wiąże się uderzająca właściwość storczyków, a mianowicie ich bardzo duża zmienność. Przejawia się ona przede wszystkim w rodzinie Orchidaceae (w wąskim znaczeniu) bogactwem gatunkowym, które jest wynikiem wielokrotnych odmian jednego planu budowy. Zmienne są jednak i same gatunki. Storczyki sprawiają wrażenie jakby ćwiczyły się w jednej frazie aktywnej ewolucji; cechy i taksony często są słabo utrwalone. Naukowiec musi przede wszystkim dojść do ładu ze zmiennością. Przeżywa to także każdy, kto próbuje oznaczać storczyki. Gdy ma się przed sobą takie zmienne populacje, można zetknąć się z problemami ich przynależności gatunkowej. Bardzo trudne do oznaczania są przede wszystkim gatunki z rodzajów Dactylorhiza, Serapias, Epi-pactis, a także niektóre kręgi form z rodzajów Ophrys i Orchis. W tych wypadkach zmienność sprawia, że granice morfologiczne między taksonami się zacierają, natomiast łatwiej można taksony rozdzielić na podstawie innych kryteriów (np. rozmieszczenia, sposobu rozmnażania, okresu kwitnienia). Na ogół przy oznaczaniu należy zwracać uwagę na średni przejaw danej cechy w populacji, a nie każdej poszcze- Eoorchis miocaenica MEHL, najstarsze kopali znalezisko storczyków. Znalezisko pochodzi z Oh ningen-Wangen nad jeziorem Bodeńskim z pła: gólnej rośliny, odbiegającej znacznie o< średniej. Do zwykle przejawiającej się biologiczne zmienności należą także anomalie w obrębie barw i struktur. Znane są takie odmian u wielu gatunków i u wszystkich są możliwe Ze stosunkowo dużym prawdopodobieństwem napotkamy na odmiany barwne. Przj tym są one szczególnie zauważalne, ponieważ między „normalnymi" roślinam nie zwraca się na nie uwagi. Tutaj syntezi materiałów barwnych zostaje zaburzom lub zupełnie zatrzymana, co prowadzi di pojawienia się egzemplarzy bardzo jasnych lub albinotycznych. Występują takż przebarwienia. Niekiedy dotyczy to chloro* filu, przy wypadnięciu którego rośliny przy bierają kolor jasnożółtawy, lub zamiast wytworzenia innych pigmentów, pozostają sno ubarwione, jak to ma miejsce u znij kich wapieni wód słodkich górnego miocenu. Płytka wapienna zawiera kwiat storczyka z zalaz-nią i okwiatem. nych bezchlorofilowych odmian kruszczyka sinego (Epipactis purpurata). Odmiany barwne, możliwe w różnych stopniach nasilenia ujmowane są pod pojęciem hypochromii lub hyperchromii (niedobar-wienia lub przebarwienia), Rzadsze są odmiany w budowie, przez co często wyglądają dziwnie. Przede wszystkim przejawia się to w budowie kwiatów, 9dy wystąpią zaburzenia podczas rozwoju organów. Poszczególne organy mogą być zwielokrotnione lub zniekształcone; także Poszczególne organy mogą zostać zastąpione przez sąsiadujące z nimi, np. działki kielicha przez płatki korony lub płatki korony przez warżkę albo na odwrót. * Bezchlorofilowe odmiany Epipactis purpurata >u 9Óry). Czerwonobiala chimera barwy u Gym-ladenia conopsea (u do/u). Odmiana barwna Ophrys araneola; wytworzyły się tylko nieliczne barwy zielone i żółte. W rzadkich przypadkach, jak u Ophrys api-fera poprzez samozapylenie (autogamię) dochodzi do nagromadzenia się takich odmiennych form (patrz str. 178), podczas gdy zwykle znajduje się je tylko sporadycznie. Zmienność biologiczna nie powinna odbijać się w sztywnych ramach botanicznego nazewnictwa. Jest ona przejściowa i nie ma praktycznego powodu nadawania każdej odmianie odrębnej nazwy. Zwiększyłoby to już i tak ogromne obecnie zamieszanie w nazewnictwie storczyków. Mieszańce Storczyki, jak żadna inna rodzina wśród roślin naczyniowych, mają tendencje do tworzenia mieszańców. Prawie nie ma barier krzyżowania się w obrębie rodzaju, ani między rodzajami, jeśli należą do tego samego taksonu (tribus), szczególnie wśród Odmiana strukturalna (dwie warźki) u loserica. Orchideae, do których należy większośi storczyków europejskich. Nie udało się jeszcze wyjaśnić niedostatecznej izolacji genetycznej. Niekiedy przypuszcza się, że przyczyna tego leży w stosunkowo krótkim okresie istnienia storczyków (patrz rozdział „Zmienność1 krótki okres trwania ewolucji nie wystarczył do wytworzenia barier krzyżowania Mimo to zależność taka nie musiała konie cznie zaistnieć. Izolacja genetyczna zbyteczna jest wówczas, gdy izolacja taksonów zostaje zabezpieczona innym sposobem.-Patrząc w ten sposób można przyjąć, że u storczyków ważną rolę odgrywa silnia wyspecjalizowane zapylenie (patrz rozdział „Rozmnażanie"). Tam gdzie zawsze rosną blisko siebie ga tunki tego samego rodzaju lub podrodziny i nie mijają się w czasie kwitnienia, moża liczyć się z występowaniem mieszańców. Mieszańce w obrębie jednego rodzaju: Ophrys bertoloniiformis x ciliata (u góry z lewej). Ophrys insctifera x scolopax (u góry z prawej). Mieszaniec między różnymi rodzajami: Orchis laxiflora x Serapias vomeracea subsp. orientalis (u dołu). Znalezienie wszystkich możliwych kombinacji jest już tylko kwestią czasu. Wiele publikacji kładzie nacisk na to, żeby pilnie przykładać się do uzupełniania listy mieszańców. Istnieją przy tym zagadnienia ogólnej natury, którymi warto się zająć. Na przykład nie jest jasne, czy mieszańce są płodne lub jak zapy-lacze reagują na mieszańca. Mieszańce zwykle występują pojedynczo i wówczas są łatwo rozpoznawalne. Należy jednak ostrzec przed tym, aby każdą niejednoznacznie oznaczalną roślinę traktować Pochopnie jako mieszańca. Zawsze należy sprawdzić, czy nie ma się do czynienia z silnie odbiegającą odmianą. Populacje mieszańców, powstające przez wielokrotne krzyżowanie i krzyżowanie Wsteczne z rodzicami, są u storczyków wy- nie Mieszaniec między różnymi rodzajami: Anacamp-tis pyramidalis x Orchis morio raźnie wyjątkiem i zdarzają się tylko u Da-ctylorhiza, Ophrys i Orchis. W niniejszej książce, z niewielkimi wyjątkami, mieszańce zostały opuszczone. To, jakie kombinacje już poznano, można znaleźć u SUNDERMANNA (1980) lub u BAUMANNA i KUNKELE (1982). Lista zajęłaby dużo miejsca i już w krótkim czasie zostałaby i tak uzupełniona przez nowe znaleziska. Również świadomie zrezygnowano z podawania nazw mieszańców (binomów), które wprawdzie są dopuszczalne zgodnie z regułami nazewnictwa, ale jednak naukowo zbędne. Uwagi do systematyki Ten, kto badając storczyki opuści poziom florystyki i taksonomii, a zwróci się ku zagadnieniom systematyki, znajdzie również fascynujące pole badań. Storczyki znane są przede wszystkim ze swych specjalnych przystosowań do zapylania przez owady. 262 Jednakże warto przyjrzeć się bliżej ró nież innym aspektom biologii tej grupy j lin. Tutaj przedstawiono niektóre z nich. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że znai osobliwości rodziny takie jak rozsiewani! przez wiatr drobniutkich nasion, życie w symbiozie z grzybami, zapylanie paki tern ziaren pyłków przez owady i specjalr budowa kwiatu, niewiele mają ze sot wspólnego. Są jednak częściami szczegó nej strategii ewolucyjnej storczyków Wskazuje na to następujący ciąg myślowj Drobniutkie nasiona do wykiełkowania w magają odpowiedniego grzyba, stąd szar sa wykiełkowania jednego nasienia je niewielka; do zapewnienia rozmnażan potrzeba więc możliwie jak najwięcej ni sion; im więcej nasion ma być wyproduki wanych w zalążni, tym muszą być mniejsz ze względu na szczupłość miejsca (dlateg brak tkanki odżywczej i redukcja zarodka zapłodnienie niezliczonych zalążków je zapewnione tylko wówczas, gdy wszystk ziarna pyłku dostaną się na znamię - stą połączenie ziaren pyłkowych w pyłkowinj ponieważ każda roślina ma do dyspozycj tylko nieliczne pyłkowiny, trzeba zapewn ich przeniesienie stąd owadopylność i cz sto przystosowanie do określonych rodzi jów czy gatunków owadów; kwiaty mus^ być specjalnie dostosowane do przywabi, nia owadów. Te różne właściwości rozwij; ły się we wzajemnych współzależnościac! Na żyjących obecnie storczykach możi jeszcze częściowo zaobserwować pośr dnie stadia ewolucji. Biologia storczyków Rozmnażanie Zwiększanie się populacji przez rozmnażanie wegetatywne jest, abstrahując od wyjątków, u europejskich storczyków możliwe tylko u gatunków tworzących kłącza. Przez rozgałęzianie się kłączy może następować namnażanie się liczby pąków i pędów rocznych. Dla gatunków wytwarzających bulwy ta droga jest zamknięta, gdyż co roku obok starej powstaje tylko jedna nowa bulwa z pąkiem zimującym. A więc zwiększanie liczebności możliwe jest tylko przez nasiona. Zdarzają się od tego wyjątki jak u Orchis champagneuxii, Ophrys bombyliflora i Se-rapias lingula. U tych gatunków i niewielu innych wytwarzają się dwie lub więcej nowych bulw, przeważnie na długich odcinkach korzeniowych w pewnej odległości od rośliny macierzystej. Inną drogę obrała Dactylorhiza iberica; tutaj oprócz nowej bulwy rozwijają się podziemne rozłogi, które są pędami pokrytymi łuskolistkami. W obu przypadkach powstają grupy roślin, odpowiadające klonom. Zapylanie i rozmnażanie Obcopylność i związane z tym obce zapłodnienie (allogamia) jest u storczyków rozpowszechnioną formą rozmnażania płciowego. Tylko rzadko dochodzi do samozapłodnienia (autogamia) po samoza-pyleniu. Stadia przejściowe wykazują, że rozwój postępuje od allogamii przez auto-gamię fakultatywną do obligatoryjnej. U europejskich storczyków zdarzają się przykłady obu przypadków autogamii. Ophrys apifera jest fakultatywnie autogami-czny; jeśli nie dochodzi do zapylenia przez owady, trzoneczki pyłkowin zginają się ku dołowi i przenoszą pyłkowiny na znamię tego samego kwiatu. Wydaje się, że na obszarze śródziemnomorskim gatunek ten > Bezpłciowe rozmnażanie u Dactylorhiza ibeń ca; miody pęd rozłogu (z lewej). SamozapylerH u Ophrys apifera (z prawej). jest przeważnie obcopylny, natomiast w środkowej Europie samopylny, prawdopodobnie dlatego, że brak tam zapylaczy lub są one rzadkie. Obligatoryjne samozaptodnienie powstało u storczyków z rodzaju kruszczyk (Epipac-tis) i wiele jego gatunków rozmnaża się w ten sposób. Zmiany w budowie prętosłu-pa, takie jak uwstecznione gruczoły lepne i zmniejszone klinandria (patrz rys. na str. 24), a także łatwo rozpadające się pyłkowiny prawie wykluczają możliwość obcego zapylenia. Ostatnie stadium zostało osiągnięte u E. phyllanłhes i E. leptochila, u których kwiaty już się nie otwierają, a zapylenie odbywa się w pąku (kleistogamia), przy czym następuje jeszcze redukcja war-żki, ponieważ kwiat nie musi już przywabiać owadów. Autogamia uniezależnia gatunek od zapy-lacza, co ułatwia mu rozszerzenie areału, jak to prawdopodobnie ma miejsce u Ophrys apifera. Innym następstwem autogamii jest zwężenie genomu (chów wsobny), ponieważ jego rekombinacja związana z al-logamią podlega zahamowaniu. Małe mutacje będą następowały ciągle, wskutek czego gatunki autogamiczne będą wykazywać tendencje do mało zróżnicowanych ale ciągłych zmian lokalnych. Rozmnażanie przez allogamię jest wysoko rozwinięte u storczyków i prawie u żadnej innej rodziny królestwa roślin nie powstały tak bardzo wyspecjalizowane przystosowania do zapylania przez owady. Nieliczne storczyki zapylane są przez ptaki. Warunki do tego stwarza specjalna budowa kwiatu. Jest to przede wszystkim zygomorficzne ukształtowanie kwiatu: środkowy płatek korony jest powiększony i przekształcony w warżkę. Warżka, zasadniczo znajdująca się u góry, u wielu gatunków przez przekręcenie o 180° przesuwa się na dół kwiatu i w ten sposób staje idealnym lądowiskiem dla owadów. Innym przystosowaniem są pyłkowiny: tak nazywamy wiązkę sklejonych ziaren pyłko- 264 4 Pszczoła na Orchis tridentata; wiele kwiatów gatunków Orchis / Dactylorhiza wabi złudnym nektarem wych w worku pyłkowym. WAGENTZ trafnie porównał je do paczek wartościowych, które w zaufaniu powierzono wybranym owadom, do przetransportowania na znamię. Ponieważ pyłkowiny są rzadkim dobrem, ich przeniesienie musi być pewne. Są one przeciwieństwem „przesyłek zwykłych" innych roślin nasiennych, wytwarzających obfitość ziarn pyłkowych, z których wiele może zaginąć bez większej szkody dla rozmnażania. Nadzwyczaj różnorodnymi metodami storczyki wabią swoje zapylające owady. Dużą rolę odgrywa tu struktura, barwa i zapach kwiatu. Często podaż pokarmu zachęca do powtórnych odwiedzin kwiatu. Nektar (w ostrodze warżki), a u gatunków tropikalnych również olejek i substancje pyłkopo-dobne wabią, ale nie są pyłkiem. Ochronne położenie pyłkowin zapobiega zaginięciu ich podczas spożywania pokarmu. Przy odwiedzinach kwiatu pytkowina przyczepia się do ciała owada za pomocą tarczki lep-nej i nie może się oddzielić inaczej jak tylko na lepkim znamieniu słupka. Do storczyków, które swym zapylaczom oferują pewne korzyści, należą także gatunki z rodzaju Serapias: kwiaty służą jako dające ochronę miejsca do spania. Stosunki między storczykami i owadami rozwinęły się jeszcze dalej, a obustronne korzyści przechyliły się na stronę rośliny. Niektóre storczyki łudzą swych gości, przy czym odwołują się do określonych instynktów owada, ale nie oferują żadnego ekwiwalentu. Owad daje się nabrać - i zapylenie zostaje zapewnione. Mówi się o kwiatach mamiących. Należą do nich kwiaty z ostrogą, bez nek- ^ Osa z rodzaju Gorytes na Serapias lingula; kwiaty w kształcie norki siużą jako miejsce do spania. taru, lub przypominające bogate w pokarm kwiaty innych roślin. Wśród storczyków tropikalnych znane są badane liczne przypadki, gdzie mamienie jest inne, ale zawsze przebiega w bardzo specjalny sposób. Jedno z najbardziej mamiących przystosowań znajduje się u śródziemnomorskiego rodzaju Ophrys. Fenomen został opisany jako kwiat wabiący zapachem feromonu: kwiaty wytwarzają zapachy przypominające wabiącą substancję płciową (feromon) samic pewnych owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera: pszczoły, osy); tym sposobem przywabiają one samce, a w końcu przez wygląd, budowę i owłosienie warżki skłaniają je do prób kopulacji; przy poruszeniach do ciała owada przyczepiają się pyłkowiny. Podniety zapachowe, świetlne i dotykowe są tak dokładnie i dobrze dobrane, że ten sam samiec daje się wielokrotnie oszukać. Droga obrana przez storczyki wiedzie nieuchronnie do coraz większej specjalizacji stosunków między kwiatem a zapylającym je owadem. Im ściślej dostosuje się roślina do zachowania zwierzęcia, tym pewniejsze jest przeniesienie pyłku, a tym samym i rozmnażanie. Rodzaj Ophrys wyraźnie okazuje te tendencje. W tym rodzaju urzeczywistniają się wszystkie możliwe przypadki: jeden gatunek z licznymi zapylaczami, niekiedy w różnych częściach areału, niekiedy na tym samym obszarze z odmianami wcześnie i późno zakwitającymi; jeden gatunek z tylko jednym zapylaczem; lub także jeden zapylacz dla wielu gatunków, ale wówczas dla gatunków których areały nie zachodzą na siebie. O tym z jaką pewnością odbywa się zapylenie, świadczy mała liczba kwiatów u Ophrys. Gatunki mogą rozmnażać się stosunkowo niewielkim kosztem, jak na przykład w kręgu form Lutea - zazwyczaj o 1-4 kwiatach. > Kornutka dlugoczuikowa na Ophrys tenthredi-nifera 265 Izolacja gatunków Ponieważ wielokrotnie w obrębie rodzajów, a często nawet między nimi nie ma barier krzyżowania się (patrz podrozdział „Mieszańce") powstaje pytanie, w jaki sposób gatunki uzyskują izolację. Bez wątpienia ważne jest przystosowanie do określonego owada zapylającego. Jednakże na obecnym poziomie poznania trudno ocenić, czy ten mechanizm izolacji odgrywa taką samą rolę u wszystkich rodzajów. Bywają również przykłady gatunków, u których separacja podporządkowana jest przestrzeni lub czasowi. Np. Ophrys mammosa i 0. incuba-cea (0. atrata) są zapylane przez tego samego owada, a jednak się nie mieszają, ponieważ wykluczają się geograficznie; tylko w Albanii, tam gdzie strefy ich występowania się stykają, występują populacje mieszane. Dość częste są przypadki izolacji czasowej, a więc różnej pory kwitnienia. Na to przy opisie gatunków zawsze zwracamy uwagę („kwitnie ... wcześniej/później niż .."). Przykładem może tu być para gatunków Orchis palustris/O. laxiflora, rozdzielonych w czasie o trzy tygodnie i prawie nie mające tendencji do tworzenia mieszańców. Różnica w czasie kwitnienia nie musi jednak w każdym przypadku dotyczyć różnych gatunków. U Ophrys wielokrotnie występuje ona w obrębie jednego gatunku; wówczas wyrastają na tym samym obszarze (prawie) jednakowe morfologicznie odmiany o różnych fazach kwitnienia. Takie przypadki mogą być początkowymi stadiami tworzenia się nowego taksonu. Prawie nie badano, czy bezpłodność mieszańców jest u storczyków istotnym czynnikiem. W nielicznych przypadkach stwierdzono, że mieszańce są płodne i w naturalnych warunkach zdolne do krzyżowania wstecznego z rodzicami. Przypuszczalnie jednak częściej dochodzi do przypadków odwrotnych. Symbioza z grzybami Storczyki odżywiają się z pomocą grzybów, są mikotroficzne. Stosunki te są korzystne dla obu stron i dlatego można je nazwać symbiozą. Grzyb zaopatruje storczyk w wodę, sole mineralne, prawdopodobnie również w związki organiczne, a od niego otrzymuje węglowodany i inne związki organiczne. Grzybnia wnika w komórki storczyka (symbioza endotroficzna) i w końcu zostaje strawiona. Zależność storczyka od grzyba zmienia się w czasie różnych cyklów rozwoju. Ponieważ maleńkie nasiona nie mają tkanki odżywczej i prawie żadnych materiałów zapasowych, zarodek jest początkowo całkowicie zależny od grzyba. Wzrost przebiega powoli, rozwija się wrzecionowaty, kilkumilimetrowy, blady twór, zwany protokornem. Dopiero po jego wzmocnieniu, co w warunkach naturalnych może trwać wiele lat, pojawiają się zawiązki korzeni i pędu z liśćmi. Dorosła, zielona roślina odżywia się dalej samodzielnie, ale prawie zawsze pozostaje w symbiozie. Grzyb żyje w warstwie korowej korzeni, pozostając z nimi w mikoryzie. Niektóre gatunki są zależne od grzyba przez całe życie, ponieważ rośliny całkowicie lub częściowo utraciły zdolność do tworzenia chlorofilu i nie mogą się samodzielnie odżywiać. Takie storczyki pasożytują na grzybach. Do nich należą niektóre gatunki pasożytnicze takie jak storzan bezlistny (Epi-pogium aphyllum) i gnieźnik leśny (Neotia nidus-avis), co objawia się bladymi organami i brakiem liści lub co najwyżej występowaniem liści łuskowatych. Mogą żyć w ekstremalnie zacienionych siedliskach, ponieważ do asymilacji nie potrzebują światła słonecznego. Limodorum i żło-bik koralowy (Corallorrhiza trifida) znajdują się w stadium przejściowym do pasożytnict-wa. Ich liście są również zredukowane, ale występują niewielkie ilości chlorofilu, co można poznać po zielonkawym zabarwieniu. Niewiele wiadomo o grzybach żyjących w symbiozie. Wydaje się, że storczyki żyją z określonymi gatunkami grzybów. 267 Rozmieszczenie w Rozmieszczenie gatunków i pogatunków opisano na trzy rozmaite sposoby. Jeśli: chcemy szybko uzyskać informacje, gdzie jaki takson występuje, możemy przeczytać ogólne dane pod hasłem „Rozmieszczenie". Dokładniejsze informacje, znajdziemy pod hasłami „Element florystyczny" i „Kraje". Oba ostatnio wspomniane systemy są niezależne od siebie, ale się uzupełniają. Element florystyczny daje zainte-: resowanemu możliwość dowiedzenia się czegoś więcej o klimatyczno-ekologicznych wymaganiach danego taksonu. Dane o kraju mogą być pomocne przy przygotowaniu podróży lub sprawdzaniu oznaczenia, jeśli1 chcemy wiedzieć, czy istnieje prawdopodobieństwo, że możemy tam znaleźć stwierdzony przez nas gatunek. Wiele z opisywanych tu gatunków i podga-tunków rośnie dziko również poza terenem objętym w naszej książce. Dalsze występowanie jest podane pod hasłem „Rozmieszczenie". Dlatego „Element florystyczny" i „Kraje" odnoszą się tylko do ram geograficznych tej książki, a więc do Europy, Azji Mniejszej i północnej Afryki. Zasadniczo rozmieszczenie większości tak-sonów jest obecnie znane w głównych zarysach. Wyjątek stanowią na przykład te gatunki, które zostały odkryte dopiero w ostatnim czasie lub jako jedyne znalezisko. Wj tym przypadku zawsze jest to zaznaczone. Na ogół trzeba pamiętać o tym, że florys-tyczne badania w Europie i na jej obrzeżach są na razie na bardzo różnym poziomie. Niektóre części terenów śródziemnomorskich są, w porównaniu z północną i środkową Europą, wyraźnie źle poznane. Orchis mascula x pallens; mieszaniec nie ma czynnych organów męskich; ponieważ brak trzo-neczków pylkowin i uczepek nie może nastąpić przenoszenie pyiku (u góry). Ophrys bombyliflora x tenthredinifera z pylkowinami zdolnymi do fun kcjonowania, ale bezpłodny prawdopodobnie z innej przyczyny (u dołu). Mając świadomość tych braków rozpoczęto w ostatnich latach intensywne badania nad storczykami, aby te luki uzupełnić. Przyczyniły się do tego różne programy kartowania (patrz str. 276). Należy się liczyć ze znaleziskami rozszerzającymi znane areały. Może się jeszcze zdarzyć spotkanie gatunku nowego dla danego terenu. Mniej zmian natomiast można oczekiwać w elementach flory, ponieważ nie bazuje się tu na dowolnych granicach politycznych, lecz na rzeczowej znajomości biologicznej. Na przykład znalezienie nowego dla Hiszpanii gatunku Epipactis phyllanłhes lub nowych dla wyspy Rhodos Ophrys levantina i 0. reinholdii subsp. straussii rozszerzyło wprawdzie listę krajów, ale nie spowodowało konieczności wprowadzenia nowego elementu flory. Areał i klimat Dział nauk botanicznych, zajmujący się zasięgiem gatunków, nazywamy chorologią. Niekiedy stosujemy również nazwę geografia roślin, ale te pojęcia nie zawsze się pokrywają. Ważnym osiągnięciem badań jest stwierdzenie, że gatunki nie są rozmieszczone na Ziemi w sposób przypadkowy. Jeśli porównać zasięgi występowania (areały) wielu gatunków, ponakładane na mapę, uzyskuje się zaskakujące odkrycie: granice areałów biegną określonymi liniami, powracając u różnych gatunków z różną częstotliwością i w zmiennych kombinacjach. Obszary zamknięte takimi wspólnymi liniami granicznymi nazywamy obszarami fitogeograficznymi. Powtarzające się występowanie podobnych areałów nasuwa wniosek, że rozprzestrzenienie gatunków zależy od czynników Podlegających ogólnym prawom przyrody. Bez wątpienia ważnym czynnikiem jest klimat. Pewne gatunki spotyka się na okreś-'onych obszarach klimatycznych. Na przykład wiecznie zielone drzewa lasu deszczowego lub zrzucające liście na zimę gatunki drzew w naszej strefie umiarkowanej. Spośród czynników klimatycznych, od- 268 działujących na rośliny, temperatura i opady odgrywają najważniejszą rolę. Ziemię podzielono na strefy klimatyczne odpowiednio do gradientów temperatury od równika do biegunów. Biegną one pasami równolegle do szerokości geograficznych. W podobny sposób, wychodząc od roślin, rozróżnia się strefy roślinne. Odpowiadają one tylko w przybliżeniu strefom klimatycznym, ponieważ granice nie zostały pociągnięte schematycznie wzdłuż linii klimatycznych lecz wzdłuż granic rozprzestrzenienia roślin. Linie te nie pokrywają się dlatego, że rośliny oprócz klimatu reagują także na inne czynniki środowiska, takie jak gleba i ukształtowanie terenu, a na dodatek zasięgi noszą także piętno przekształceń historycznych (geologicznych). Na półkuli północnej, od równika do bieguna wyróżniamy następujące strefy: tropikalna, subtropikalna, meridionalna (śródziemnomorska), submeridionalna (przyśród-ziemnomorska), umiarkowana, borealna i arktyczna. Zainteresowania niniejszej książki dotyczą storczyków znajdujących się w przedziale stref od śródziemnomorskiej do arktycznej. Każda strefa roślinna została podzielona na liczne obszary fitogeograficzne. Podział kontynentów można także przeprowadzić na podstawie gradientów klimatu oceanicznego lub kontynentalnego. Oba pojęcia się uzupełniają i bywają stosowane zależnie od sposobu patrzenia. Rozróżniamy klimat: oceaniczny, suboceaniczny, subkontynentalny i kontynentalny, a w miarę potrzeby ich stopnie pośrednie. Obszary z klimatem oceanicznym cechują umiarkowane temperatury i wysokie opady, obszary z klimatem kontynentalnym duże wahania temperatury, niskie opady. Odpowiednio do tych gradientów wyraźnie zmienia się również szata roślinna. Europejskie gatunki storczyków są mniej lub bardziej związane z klimatem oceanicznym. W wyniku kombinacji wymagań określonych stopni klimatu oceanicznego z określonymi strefami florystycznymi powstają charakterystyczne obrazy zasięgów, powta- 269 rzające się we wszystkich taksonach. Nawet daleko sięgające gatunki wykazują zaskakujące zgodności. Na przykład wiele euroazjatyckich gatunków storczyków w klimacie kontynentalnym (wschodnia Europa i Syberia) ograniczonych jest do strefy umiarkowanej, podczas gdy w klimacie oceanicznym (zachodnia Europa) mogą ciągnąć się od strefy śródziemnomorskiej do borealnej; za przykład mogą tu służyć Cephelanthera rubra, Orchis ustu/ata lub Epipogium aphyllum. Obszary fitogeograficzne Obszary fitogeograficzne są jednostkami wynikającymi z fitogeograficznego podziału Ziemi. Grupowane są na podstawie podobieństwa, to znaczy według wspólnych gatunków i zestawiane ze sobą. Często używany system, opracowany przez fito-geografów z Halle, a głównie przez Meus-la, wyróżnia jednostki w porządku wstępującym od okręgu florystycznego jako najmniejszej jednostki aż do państwa roślinnego-największej. System obszarów florystycznych przykładowo: Florystyczny okrąg: (w książce nie wyróżniany) podprowincja: pd-subatlantycka prowincja: subatlantycka podregion: podregiony środkowoeuropejskie: śr + pd-atlantycki, subatlantycki, środkowoeuropejski, sarmacki region: regiony środkowoeuropejskie: tereny podregionu oraz alpejski i karpacki państwo: holarktyka Obszar florystyczny jest pojęciem ogólnym używanym wówczas, gdy nie operuje się określoną jednostką. 270 Wymieniane w książce obszary florystycz-ne naniesiono na mapę na str. 272. Tereny te opierają się na opisanym systemie, ale należą do różnych jednostek, często są to prowincje roślinne, rzadziej podprowincje lub subregiony. Ten wybór okazał się celowy w przypadku opisu zasięgu storczyków i stanowi kompromis między wystarczającą dokładnością a występującym uogólnieniem. Zestawienie jednostek podziału fitogeograficznego (z zachodu na wschód) i uszeregowanych według stref roślinności (z południa na północ): Strefy: strefa śródziemnomorska: kanaryjska, maderska, zach-śródziemnomorska, centr-śródziemnomorska, orientalna strefa przyśródziemnomorska: azorska, zach-przyśródziemnomorska, centr--przyśródziemnomorska, wsch-przy-śródziemnomorska, [kaukaska*] strefa umiarkowana: pd-atlantycka, śr-atlantycka, pn-subatlantycka, pn-subatlantycka, pd-środkowoeuropej-ska, pn-środkowoeuropejska (bałtyj-ska), sarmacka, [śr-syberyjska*] strefa borealna: pn-atlantycka, skandynawska, pn-rosyjska, [pn-syberyjska*] strefa arktyczna: lapońska, samoje-dzka obszary wysokogórskie: alpejski, karpacki śr = środkowo-, pd = południowo-, pn = północno; zach = zachodnio-, wsch = wschodnio-, centr = centralnie * obszary fitogeograficzne wykraczającej poza geograficzne ramy tej książki Element florystyczny Element florystyczny określa występowanie danego gatunku (lub ogólnie taksonu), według fitogeograficznego podziału Ziemi na obszary fitogeograficzne; jest ogółem obszarów fitogeograficznych zasiedlonych przez dany gatunek. Podano element florystyczny każdego przedstawianego gatunku lub podgatunku. Dotyczy to tylko ram geograficznych zakreślonych dla tej książki; opuszczono obszary fitogeograficzne roślin sięgające aż do Azji lub Ameryki Północnej. Obszary fitogeograficzne uszeregowane są zazwyczaj według stref roślinności z południa na północ. Dla uproszczenia sposobu pisania skrócono je oznaczając różnymi prefiksami (na przykład: centr+ wsch-śród-ziemnomorski). Jeśli zasiedlają wszystkie odnośne tereny, opuszczono prefiksy (na przykład śródziemnomorski oznacza zach + centr + wsch.; subatlantycki oznacza pn + pd.) Jeśli areał rozciąga się (prawie) na całą strefę florystyczną, podano ją zamiast poszczególnych obszarów fitogeograficznych (na przykład: borealny oznacza: pn-atlantycki, skandynawski, pn-rosyjski). Obszar lub strefę fitogeografi-czną, na którą dany takson zachodzi w niewielkim stopniu tylko z brzegu ujęto w nawias kwadratowy. Optyczne wrażenie areału uzyskuje się nakładając obszar fitogeograficzny taksonu na mapę ze str. 272/273. Przy tym jednak trzeba brać pod uwagę, że takson nie zawsze zasiedla całą powierzchnie obszaru fitogeograficznego. W takich przypadkach często uzyskuje się dalsze wskazówki z danych odnoszących się do krajów. Przyjrzyjmy się temu na przykładzie Orchis laxiflora. Jego element florystyczny podano jako śródziemnomorski, przyśródziemno-rnorski, pd-atlantycki, pd-subatlantycki (str. 112) Z mapy można łatwo ustalić, że gatu- Gólka dlugoostrogowa (Gymnadenia conopseaj nek rozprzestrzeniony jest na całym terenie śródziemnomorskim, z czego jednak wypadła północna Afryka (nie podano żadnych krajów). Zgodnie z tym jest on w znacznym stopniu przystosowany do klimatu śródziemnomorskiego. Jego brak w północnej Afryce spowodowany jest raczej przyczynami historycznymi niż klimatycznymi. W atlantycko-subatlantyckiej Europie Zachodniej, gdzie dzięki oceanicznym wpływom Atlantyku panuje klimat z łagodnymi zimami, gatunek ten może przenikać dalej na północ. Jeśli do tego weźmie się dane dotyczące krajów, można dalej wyczytać, że gatunek ten sięga na północ w strefę 271 Jednostki podziału fitogeograficznego w Europie, Azji Mniejszej i w Afryce Północnej (do tekstu ze str. 270). Strefy klimatyczno-roślinne narysowano liniami grubymi, a obszary fitogeograficzne w obrębie tych stref - liniami cienkimi. Wysokogórskie obszary fitogeograficzne Alp i Karpat odgraniczono liniami przerywanymi. Strefy klimatyczno-roślinne zaznaczono cyframi na lewym i prawym brzegu mapy: 1. - strefa śródziemnomorska, 2. - strefa przyśródziemnomorska, 3. - strefa umiarkowana, 4. - strefa borealna, 5. - strefa arktyczna. Na południu do strefy śródziemnomorskiej przylega strefa subtropikalna. Według H. Meusla, E. Jagera i E. Weinerta, „Vergleichende Chorologie der zentraleuropaischen Flora", Jena 1965, mapa 258, zmieniona. 272 273 atlantycką aż do Francji (w rzeczywistości do wysp kanału La Manche, które objęto oznaczeniem Ga) i na tereny subatlantyc- ? kie aż do Szwajcarii (He), ale nie występuje w Belgii (Be) i w Niemczech (Ge). Znaczenie Kraje AE Kraje, w których znaleziono dany gatunek zostały w danych o występowaniu zazna- Ag czone w skrócie dwoma literami. Skróty te Al są zgodne z wprowadzanymi obecnie An w międzynarodowych botanicznych Au oznaczeniach, jak np, we „Flora Europea", Az której 5 tomów ukazało się w latach od Be 1964 do 1980, lub w Med-Checklist, rozpo- BI czętym w 1981 r. katalogu gatunków Br z ościennych krajów obszarów śródziemnomorskich. Skróty przeważnie odnoszą Bu się do państw w ich granicach polity- Cl cznych, ale bywają również odstępstwa spowodowane przyczynami geograficzny- Co mi. Cr W danych dotyczących występowania kraje zostały uszeregowane według jednego Cy schematu: najpierw z Europy, później Azji Cz i na koniec z Afryki. W Europie grupa kra- Da jów zaczyna się od południowego- Fa -wschodu, a pozostałe grupy krajów zgod- Fe nie ze wskazówkami zegara. Kolejność Ga skrótów nazw krajów: Eur: PdWsch Cr Gr Tu Al Ju Bu Rm Ge RK Gr Pd Me Si It Sa Co Hb PdZach Bł Hs Lu Az Zach Ga Be Ho Br Hb Fa He Centr He, Au Hu Ge Da Cz Po Ho RB HS Pn Su No Fe RN Is Wsch RW RE RC Hu Asi: Sn Ij LS Cy An AE U Afr: Li Tn Ag Ma Ml Cl Is t Według obecnego stanu wie- It dzy gatunek wymarły na terę- Ju nie danego kraju Li Gatunek w danym kraju nie ro- LS dzimy lecz przywleczony przez człowieka Występowanie w danym kraju niepewne i wymaga potwierdzenia skrótów nazw państw Wschodnioegejskie wyspy na południe od Lesbos Algieria Albania azjatycka Turcja (Anatolia Austria i Liechtenstein Azory Belgia Baleary Wielka Brytania, bez wysp w kanale La Manche Bułgaria Wyspy Kanaryjskie (Cana-rienses Insulae) Korsyka (Corsica) Kreta (Creta), Karpathos, Kasos i Gavdhos Cypr Czechosłowacja Dania Faróer (Faeroenses Insulae) Finlandia (Fennia) Francja (Gallia) i Wyspy w kanale La Manche Niemcy (Germania) Grecja, bez AE i Cr Irlandia (HiBernia), cała wyspa Szwajcaria (Helvetia) Holandia Hiszpania (Hispania) i Andorra bez BI i Cl Węgry (Hungaria) Izrael i Jordania Islandia Włochy (Italia), bez Sa i Si Jugosławia (dawna) Libia Liban i Syria ?74 Lu Portugalia (Lusitania), bez Az i Ml Ma Marokko Me Malta (Melita) Ml Madera (Maderenses Insulae) No Norwegia Po Polska [R. Rosja europejska] RB Kraje Bałtyckie: Estonia, Ło- twa, Litwa, Królewiec RC Rosja Centralna: Ladoga-ll- men, górna Wołga, Wołga-Kama, górny Dniepr, Wołga-Don, Ural RE Rosja - część wschodnia (E = wschód): dolny Don, dol- na Wołga, Zawołże RK Krym Rm Rumunia RN Rosja - część północna: Rosja arktyczna, Karelo-Laponia, Dźwina-Peczora RW Rosja - część zachodnia (W = zachód) Mołdawia, śro- dkowy Dniepr, Morze Czarne, górny Dniestr Sa Sardynia Si Sycylia Sn Półwysep Synaj Su Szwecja (Suecia) Tn Tunezja Tu Turcja (europejska część) i Im- roz Rozprzestrzenienie pionowe To co zostało dotychczas powiedziane na temat występowania gatunków odnosiło się zawsze do rozprzestrzenienia poziomego. Stanowi ono jednak tylko jeden z komponentów obrazu areału. Drugim jest rozprzestrzenienie pionowe. Każdy gatunek ma swe własne rozprzestrzenienie pionowe, związane z wymaganiami pod względem klimatu i innych czyn- ników środowiskowych. Ponieważ grupy gatunków, rosnących w rozmaitych zespołach roślinnych, wykazują wspólnotę wymagań, roślinność dzieli się zależnie od wysokości, na której występuje. Zjawisko to szczególnie dobrze daje się zaobserwować w wysokich górach, gdzie w niewielkiej odległości typy roślinności następują po sobie zgodnie z pewnymi prawidłowościami i często bywają ostro od siebie odgraniczone. Mówimy wtedy o piętrach roślinności. W Europie wyróżniamy następujące piętra: piętro nizinne piętro wyżynne piętro podgórskie piętro regla dolnego piętro górskie piętro wysokogórskie piętro regla górnego piętro subalpejskie piętro alpejskie piętro niwalne Granice wysokości poszczególnych pięter zależą od szerokości geograficznej i lokalnych warunków klimatycznych. Zgodnie ze swym pochodzeniem od pierwotnie tropikalnego kręgu form, storczyki Europy zasiedlają głównie niższe, cieplejsze piętra. Ku górze zmniejsza się liczba ich gatunków. Tylko nieliczne taksony sięgają powyżej granicy lasów w piętrze alpejskim, a jedynie pojedyncze są ograniczone wyłącznie do położeń wysokogórskich - takie jak Chamorchis alpina i storczyki z rodzaju Nigritella. Podobne zjawisko stwierdzamy posuwając się ku biegunowi. Również i tu zmniejsza się liczba gatunków; strefa arktyczna nie ma już własnych storczyków i przenika tam tylko niewiele gatunków, Rozprzestrzenienie pionowe opisywane jest w tekście krótko pod hasłem „Siedlisko". Podawane tam są granice wysokości w pełnych setkach metrów, przeważnie 275 górna granica, gdy takson z nizin wspina się ku górze lub także granica dolna w przypadku taksonów z głównym punktem ciężkości w wyższych położeniach górskich. Podawane są znane wartości ekstremalne, odnoszące się zwykle do południowej części areału. Gatunki, które w Afryce Północnej lub Azji Mniejszej sięgają powyżej 2000 m n.p.m, w górach położonych dalej na północ mają swą górną granicę występowania często kilkaset metrów niżej. Ogólną prawidłowością jest (nie tylko w stosunku do storczyków), że gatunki na tyle zasiedlają wyższe położenia górskie, o ile dalej na południe znajdują się góry. Występowaniu w piętrze wyżynnym lub podgórskim w Europie Środkowej (strefa umiarkowana) odpowiada często występowanie w piętrze górskim na obszarze śródziemnomorskim (strefa śródziemnomorska lub przyśródziemnomorska). W tych przypadkach pod hasłem „Element florystyczny" do danych fitogeograficznych dodawane jest piętro roślinności. Kartowanie storczyków Od lat siedemdziesiątych prowadzi się wiele badań w ramach planów kartograficznych, mających na celu poznanie występowania europejskich gatunków storczyków. Te projekty badawcze, dotyczące specjalnie storczyków, biegną równolegle z innymi projektami, w ramach których opracowywane jest występowanie roślin nasiennych i innych grup roślinnych. W wielu krajach Europy kartowaniem zajmują się stowarzyszenia badaczy storczyków. Sekretariaty udzielają informacji na temat metody nanoszenia znalezisk na siatkę geograficzną i sposobu przedstawiania. W Polsce badaniami nad storczykami zajmują się naukowcy z Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Ponieważ jest do zapełnienia jeszcze wiele luk, dane na temat występowania storczy- ków oraz informacja, z jakiego pochodzą regionu, są zawsze mile widziane i należy przekazywać je do placówek, które prowadzą badania. Kartowanie, jako projekty zespołowe powstaje przy współudziale wielu zainteresowanych. Im większy jest krąg współpracowników, tym szybciej zostanie osiągnięty cel możliwie jak najpełniejszego objęcia terenu występowania storczyków. Od tego zależy także ochrona i zachowanie tej zagrożonej grupy roślin. Ochrona storczyków Storczyki należą do zagrożonej grupy roślin; dotyczy to zarówno wielu gatunków jak i wielu krajów. Wprawdzie w Europie prawdopodobnie jeszcze żaden gatunek nie został całkowicie zniszczony, jednakże już w niektórych krajach straty są znaczne. Czerwone Księgi udzielają informacji na ten temat. Jako przyczynę zagrożenia storczyków należy przede wszystkim podać ograniczenie ich możliwości życiowych. Odpowiadające im biotopy stają się coraz rzadsze. Przy tym wielką rolę odgrywa nie tylko zmniejszanie się powierzchni, lecz także ciągłe przekształcanie naturalnego środowiska. Prawie wszystkie gatunki storczyków reagują wrażliwie na wprowadzanie nowych metod zagospodarowania; nie znoszą żadnej intensyfikacji - nawożenia, melioracji, nadmiernego wykorzystywania - jaka obecnie ma miejsce na wielu terenach. Tylko niewiele gatunków może się dostosować do antropopresji; należy do nich kruszczyk szerokolistny (Epipa-ctis helleborine) i listera jajowata (Listera ovata), przenikające nawet w zniszczone lasy. Plastyczność ekologiczna obu gatunków przejawia się tym, że są to jedyne europejskie gatunki, które zadomowiły się w Ameryce Północnej. Wcześniejsze metody użytkowania ziemi, określone jako ekstensywne, były niezbęd- 276 ne dla rozprzestrzeniania się storczyków. Pod tym względem rodzina ta nie jest wyjątkiem, lecz podlega tym samym warunkom, co wiele innych grup roślin i zwierząt. Do ogólnych zagrożeń dochodzi jeszcze szereg innych problemów, które zaostrzają sytuację. Na przykład w Turcji populacje są silnie dziesiątkowane przez zbieraczy, którzy wykopują bulwy i wytwarzają z nich środek leczniczy - salep (tysiące kilogramów rocznie). Szkody powodują także niekiedy handlarze, którzy bezprawnie plądrują miejsca występowania i sprzedają bulwy „miłośnikom". W wielu krajach, ze względu na zagrożenie, wydano ustawy dotyczące ochrony storczyków. Przepisy nie są jednolite, na przykład w Polsce i w Niemczech ochroną objęte są wszystkie gatunki, podczas gdy niektóre pospolite gatunki w części kantonów szwajcarskich i w austriackich krajów związkowych nie są zupełnie chronione lub chronione tylko częściowo. Poza tym storczyki objęte są Waszyngtońskim Układem Ochrony Gatunków, regulującym międzynarodowy handel zwierzętami i roślinami. Cała rodzina należy do grupy „gatunków bezpośrednio zagrożonych wyniszczeniem", co oznacza, że nie wolno nimi handlować, z pewnymi wyjątkami, przy których na wywóz wymagane jest pozwolenie kraju dostarczającego, a na wwóz pozwolenie kraju do którego są dostarczane. Przepisy są konieczne również w przypadku storczyków tropikalnych, którymi przede wszystkim się handluje, a dla utrzymania gatunku stanowią bezwzględną podstawę. Europejskie storczyki niemal nie odnoszą korzyści z tych przepisów, gdyż ochrona gatunkowa pozostaje bezskuteczna wówczas, gdy jednocześnie nie zachowuje się biotopu. Dlatego konieczne są inne, dodatkowe strategie ochrony przyrody. Również tereny chronione w tradycyjnym sensie są tylko pierwszym krokiem i nie powinny pozostać jedynym stadium początkowym lecz muszą zostać uzupełnione ogólną koncepcją. Zajmowanie się storczykami powinno być jednocześnie związane z podejmowaniem odpowiedzialności za ich ochronę. * Piśmiennictwo Z bogatej literatury poświęconej storczykom możemy tu podać tylko niektóre książki, w których została uwzględniona cała Europa z obszarami do niej przylegającymi lub tylko znaczna jej część. Dodano tu również ważne opracowania rodzajów. , BAUMANN, H. und KUNKELE: Die wildwachsenden Orchideen Europas. 432 pp, Kosmos-Naturfuhrer, Stuttgart 1982. DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Mitteieuropa, 4 Aufl. 263 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1975. DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Siideuropa. 256 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1969. DANESCH, O & E.: Orchideen Europas. Ophrys-Hybriden. 268 pp. Hallwag, Bern, Stuttgart, 1972. DAVIES, P. & J. & A. HUXLEY: Wild orchids of Britain and Europę. 256 pp. Chatto & Windus, London 1983. DELFORGE, P„ & D. TYTECA: Europaische Wildorchideen. 191 pp. Benziger, Ziirich, Koln 1984. KELLER, G, SCHLECHTER, R. & R. V. SOÓ: Monographie und Iconographie der Orchideen Europas und des Mittelmeergebiets. 5 Bandę. Feddes Repertorium, Sonderbeiheft A, Dahlem bei Belin 1925-1944. KOHLHAUPT, P.: Mittel- und sudeuropaischsche Orchideen. 110 pp. Athesia, Bożen 1981. LANDWEHR, J.: Wilde orchideen van Europa. 575 pp. Vereniging tot Behoud van Natuur-monumenten in Nederland, s'Gravenland 1977 (Franzbsische Ausgabe, Lousanne 1982) MOSSBERG, B., & S. NILSSON Syd- och Mellaneuropas orkideer. 131 pp. Stockholm 1980. NELSON, E.: Gestallwandel und Artbildung erortert am Beispiel der Orchidaceen Europas und der Mittelmeerlan- der insbesondere der Gattung Ophrys mit einer Monographie und Ikonographie der Gattung Ophrys. 250 pp, 66 tab. Selbstverlag, Chernex-Montreux 1962. NELSON, E.: Monographie und Ikonographie der Orchidace- en-Gatlungen Serapias, Aceras, Loroglossum, Barlia. 79 pp. 44 tab. Selbstverlag, Chernex-Montreux 1968. NELSON, E.: Monographie und Ikonographie der Orchidaceen- Gattung Dactylorhiza. 127 pp. 87 tab. Speich, Ziirich 1976. NILSSON, S. & B. MOSSBERG: Orchideen Mittel- und Nordeuropas. 142 pp. Kosmos Feldfiihrer, Stuttgert 1978. NYLEN, B.: Orkider i Norden 127 pp. Natur och Kultur, Kristianstadt 1984. SUNDERMANN, H.: Europaische und mediterrane Orchideen 3. Aufl. 279 pp. Brucke-Verlag, Hildesheim 1980. WILLIAMS, J.G. & A.E. & N. ARLOTT: Orchideen Europas mit Nordafrika und Kleinasien 176 pp. BLV-Verlag, Miinchen Bern Wien 1979. Przegląd pozatropikalnych storczyków Ameryki Północnej: ' LUER, CA.: The Native Orchids of the United States and Cana- da excluding Florida. 361 pp. S. New York Botanical Garden 1975. Dzieło wzorcowe o rodzinie: SCHLECHTER, R.: Die Orchideen, 3. Aufl. Parey, Berlin, Hamburg, wychodzące od 1970. 278 Liczne publikacje dotyczą storczyków poszczególnych krajów lub krajobrazów. Stanowią one albo część flory danych krajów albo są pojedynczymi pracami. Krytyczne opracowania we Florze od 1980 r. DAVIS, P. H. (red.): Flora of Turkey 8. University Press, Edinburgh 1984. Orchideen: J. RENZ & G. TAUBENHEIM. HANSEN, K. (red.): Dansk feltflora. Gyldendal, Copenhagen 1981. Orchideen: B. L0JTNANT. HEUCKELS, H„ & R. VAN DER MEIJDEN: Flora van Nederland, 20. Aufl. Wolters-Noordhoff, Groningen 1983. LANGE, J.-E., Nouvelle florę do la Belgique ..., 3. Auf. Jardin botanique national de Belge, Meise 1983. LID, J.: Norsk, svensk, finsk flora, 5. Aufl. von O. GJAEREVOLL. Det Norske Samlaget, Oslo 1985. MEIKLE, R., D.: Flora von Cyprus 2. The Bentham-Moxon Trust, Kew 1985. Orchideen: J. J. WOOD. TUTIN, G., i współprac: (red.) Flora Europea 5. Cambridge University Press 1980. Orchideen: D.M. MOORE, D.A. WEBB & R. DE SOÓ. Wybór pojedynczych prac (od 1980): DANESCH, O. & E.: Die Orchideen der Schweiz. 174 S. Silva, Ziirich 1984. GÓLZ, P„ & H. R. REIHARD: Die Orchideenflora Albaniens. MittrilungsblattAHO Baden-Wuttemberg 16 (2), 202 pp. Tubingen 1984. LAUX, H. E, & R. KELLER: Unsere Orchideen. 108 pp. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft, Stuttgart 1984. PROCHAZKA, F., & V. VELiSEK: Orchideje nasi pfirody. 281 pp. Ćeskoslovenska Akademie Ved, Praha 1983. RAYNAUD, O: Les orchidees du Maroc. 119 pp. Societe francaise d'Orchidophilie, Paris 1985. SEZlK, E.: Orkidelerimiz. 166 pp. Sandoz Kultur Yaymlan 6. (bez miejscowości) 1984 [Tiirkei] Specjalistyczne prace, znajdujące się w różnych czasopismach można liczyć w tysiącach. Obszerny przegląd znajduje się w bibliografii B. i E. WILLINGA: Bibliographie uber die Orchideen Europas und der Mittelmeerlander 1744-1976. Wildenowia, Beiheft 11; 325 pp. Berlin 1977. Do tego: 1. Supplement. Englera 5; 280 pp. Berlin 1985. W obu częściach zarejestrowano 6305 tytułów! Wybór ważniejszych publikacji zawarty jest w SUNDERMANN (1980). Czasopisma fachowe (wybór): Berichte aus den Arbeitskreisen Heimische Orchideen (AHO) Liebfrauenring 4, D-6360 Friedberg 3, c/o H. BLATT). Jahresberichte des Naturwissenschaftlichen Vere-ins in Wuppertal (Auer Schulstr. 20, D-5600 Wuppertal); tomy 19 (1964), 21/22 (1968), 23 (1970), 25 (1972), 29 (1976), 33 (1980), 36 (1983) zawierają osiągnięcia »Wuppertaler Orchiden-Tagungen«. Mitteilungen des AHO. Red.: Kulturbund der DDR, zentraler Fachausschuf) Botanick (c/o G. HAMEL. DDR-1241 Heimersdorf) Mitteilungsblatt AHO Baden-Wuttemberg (Schón-bergstr. 1, D-7400 Tubingen, c/o O. FELDWEG) Die Orchidee (Deutsch Orchideen Gesellschaft, Arndstr. 8. D-2724 Sottrum c/o L. THIELMANN) Orchideen (Nederlanse Orchideeen Vereniging, Esdoornlaan 6, NL-2612 TD Delft) L'Orchidophile, Bulletin de la Societe francaise d'Orchidophille (l'allee Daumier, F-94 450 Limeil Brevannes) 279 Wykaz gatunków Nazwy pisane kursywą oznaczają synonimy Aceras anthropophorum 106 Anacamptis pyramidalis 150 var. brachystachys 150 var. tanayensis 150 Anacamptis unilleana 150 Barlia longibracteała 152 Barlia metlesicsiana 152 Barlia robertiana 152 Bulawnik czerwony 34 Butawnik mieczolistny 34 Bulawnik wielkokwiatowy 32 Calypso americana 230 Calypso borealis 230 Calypso bulbosa 230 Calypso occidentalis 230 Cephalanthera alba 32 Cephalanthera caucasica 34 Cephalanthera cucullata 36 subsp. epipactoides 36 subsp. floribunda 36 subsp. kurdica 36 Cephalanthera damasonium 32 subsp. kotschyana 32 Cephalanthera ensifolia 34 Cephalanthera epipactoides 36 Cephalanthera floribunda 36 Cephalanthera grandillora 32 Cephalanthera kotschyana 32 Cephalanthera kurdica 36 Cephalanthera longifolia 34 Cephalanthera pallens 32 Cephalanthera rubra 34 Cephalanthera xiphophyllum 34 Chamorchis alpina 58 Ciemnoglów wąskolistny 66 Coeloglossum diphyllum 50 Coeloglossum viride 60 subsp. bracteatum 60 var. islandicum 60 Comperia comperiana 104 Comperia karduchorum 104 Comperia laurka 104 Corallorrhiza innata 230 Corallorrhiza intacta 230 Corallorrhiza trifida 230 Cypripedium bulbosum 230 Cypripedium calceolus 12 Cypripedium guttatum 12 subsp. yatabeanum 12 Cypripedium macranthos 12 var. mntricosum 12 Cypripedium thunbergii 12 Dactylorhiza baltica 88 Dactylorhiza baumanniana 96 Dactylorhiza bithynica 98 Dactylorhiza cataonica 76 Dactylorhiza caucasica 80 Dactylorhiza chuhensis 76 Dactylorhiza cilicica 76 Dactylorhiza cordigera 80 subsp. bosniaca 80 subsp. siculorum 80 Dactylorhiza cruenta 92 subsp. lapponica 92 Dactylorhiza cunifolia 94 Dactylorhiza deweveri 86 Dactylorhiza elata 88 subsp. anatolica 76 subsp. brennensis 88 subsp. durandii 88 subsp. sesquipedalis 88 Dactylorhiza euxina 80 var. markowitschii 80 Dactylorhiza fistulosa 82 Dactylorhiza flavescens 70 Dactylorhiza foliosa 98 Dactylorhiza fuchsii 100 subsp. okellyi 100 subsp. psychrophila 100 subsp. sooana 100 Dactylorhiza genasiana 98 Dactylorhiza graeca 82 Dactylorhiza iberica 74 Dactylorhiza incarnata 90 subsp. africana 88 subsp. cilicica 76 subsp. coccinea 90 subsp.cruenta 92 subsp. haematodes 90 var. hyphaematodes 90 subsp. ochroleuca 90 subsp. praetermissa 86 subsp. pulchella 84, 90 subsp. punctata 90 subsp. serotina 90 subsp. sphagnicola 86 var. straminea 90 subsp. turcestanica 76 Dactylorhiza insularis 72 var. bartonii 72 Dactylorhiza kalopissii 82 Dactylorhiza kerryensis 84 Dactylorhiza lagotis 80 Dactylorhiza lancibracteata 78 Dactylorhiza lapponica 92 Dactylorhiza latifolia 74, 82 subsp. baltica 88 Dactylorhiza maculata 100 subsp. baborica 100 subsp. caramulensis 100 subsp. deflexa 100 subsp. elodes 100 subsp. ericetorum 100 subsp. fuchsii 100 subsp. hebridensis 100 subsp. maurisica 100 subsp. meyeri 100 subsp. montelii 100 subsp. osmanica 78 subsp. rhoumensis 100 subsp. saccifera 98 subsp. schurii 100 subsp. sudetica 100 subsp. transsikanica subsp. triphylla 78 Dactylorhiza majalis 82 subsp. alpestris 82 subsp. baltica 88 subsp. brevifolia 94 subsp. cambrensis 84 subsp. caucasica 80 subsp. cordigera 80 subsp. lapponica subsp. occidentalis 84 subsp. pardalina 86 subsp. praetermissa 86 subsp. purpurella 84 subsp. russowii 94 subsp. scotica 84 subsp. traunsteineri 94 subsp. traunsteinerioides 94 280 subsp. turfosa 94 Dactylorhiza markowitschii 80 Dactylorhiza markusii 72 Dactylorhiza nieschalkiorum 78 Dactylorhiza ochroleuca 90 Dactylorhiza osmanica 76,78 var. anatolica 76 Dactylorhiza persica 76 Dactylorhiza praetemissa 86 var. junialis 86 Dactylorhiza purpurella 84 subsp. majaliformis 84 m. pulchella 84 Dactylorhiza pseudocordigera 92 Dactylorhiza pycnantha 92 Dactylorhiza romana 70 subsp. bartonii 72 subsp. georgica 70 Dactylorhiza ruprechtii 70 Dactylorhiza russowii 94 Dactylorhiza saccifera 98 Dactylorhiza sambucina 74 subsp. georgica 70 subsp. insularis 72 subsp. pseudosambucina 70 subsp. siciliensis 72 Dactylorhiza sanasunitensis 76 Dactylorhiza sphagnicola 86 Dactylorhiza strictilolia 90 Dactylorhiza sulphurea 70 subsp. pseudosambucina 70 subsp. siciliensis 72 Dactylorhiza traunsteineri 94 subsp. curvifolia 94 subsp. francis-drucei 94 subsp. hibernica 94 subsp. lapponica 92 Dactylorhiza traunsteinerioides 94 Dactylorhiza tripylla 78 Dactylorhiza umbrosa 76 Dactylorhiza urvilleana 78 Dactylorhiza vanensis 76 Dactylorhiza wirtgenii 86 Dwulistnik muszy 180 Epipactis abyssinica 14 Epipactis albensis 24 Epipactis atropurpurea 22 Epipactis atrorubens 22 subsp. borbasii 22 subsp. paniflora 22 Epipactis cambrensis 28 Epipactis cleistogama 28 Epipactis condensata 16 Epipactis confusa 28 Epipactis consimilis 14 Epipactis cretica 30 Epipactis dunensis 24 Epipactis greuteri 24 Epipactis helleborine 18 subsp. condensata 16 subsp. confusa 28 subsp. dunensis 24 subsp. leptochila 28 subsp. muelleri 24 subsp. neerlandica 18 subsp. persica 30 subsp. phyllanthes 28 subsp. pontica 24 subsp. tremolsii 18 subsp. troodi 30 subsp. varians 16 subsp. viridis 18 Epipactis latifolia 18 Epipactis leptochila 28 subsp. neglecta 28 Epipactis microphylla 20 Epipactis muelleri 24 Epipactis palustris 14 Epipactis parviflora 22 Epipactis pendula 28 Epipactis persica 30 Epipactis phyllanthes 28 Epipactis pontica 24 Epipactis purpurata 16 Epipactis rubiginosa 22 Epipactis sessilifolia 16 Epipactis somaliensis 14 Epipactis tremolsii 18 Epipactis troodi 30 Epipactis vectensis 28 Epipactis veratrifolia 14 Epipactis violacea 16 Epipactis viridiflava 28 Epipactis youngiana 24 Epipogium aphyllum 40 Epipogium roseum 40 Gennaria diphylla 50 Gnieźnik leśny 40 Gotek białawy 62 Goodyera macrophylla 48 Goodyera repens 48 Gótka dlugoostrogowa 64 Gólka wonna 64 Gymnadenia albida 62 Gymnadenia conopsea 64 \/ar. alpina 64 var. densiflora 64 var. lapponica 64 subsp. montana 64 Gymnadenia cucullata 60 Gymnadenia frivaldii 62 Gymnadenia nigra 66 subsp. rubra 68 Gymnadenia odoratissima 64 Habenaria hyperborea 56 Habenaria longibracteata 56 Habenaria micrantha 56 Habenaria obtusata 58 Habenaria tridactylites 50 Hammarbya paludosa 234 Herminium monorchis 48 Himantoglossum adriaticum 154 Himantoglossum affine 156 Himantoglossum bolleanum 156 Himantoglossum calcaratum 156 Himantoglossum caprinum 156 Himantoglossum formosum 156 Himantoglossum hircinum 154 subsp. adriaticum 154 subsp. affine 156 subsp. calcaratum 156 subsp. caprinum 156 Himantoglossum long i bracteatum 152 Kręczynka jesienna 44 Kruszczyk błotny 14 Kruszczyk drobnolistny 20 Kruszczyk Muellera 24 Kruszczyk ostroptatkowy 28 Kruszczyk rdzawoczerwony 22 Kruszczyk siny 16 Kruszczyk szerokolistny 18 Kukuczka kapturkowata 60 Kukułka (Storczyk) bałtycka 88 Kukułka (Storczyk) bzowa 74 Kukułka (Storczyk) krwista 90 Kukułka (Storczyk) plamista 100 281 Kukułka (Storczyk) sercowata 80 Kukułka (Storczyk) szerokolistna 82 Kukułka (Storczyk) Traunsteinera 94 Leucorchis albida 62 subsp. straminea 62 m. subalpina 62 Leucorchis frivaldii 62 Limnorchis hyperborea 56 Limodorum abortivum 38 subsp. gracile 38 subsp. trabutianum 38 Limodorum trabutianum 38 Liparis loeselii 232 Lipiennik Loesela 232 Listera cordata 42 var. nephrophylla 42 Listera jajowata 42 Listera ovata 42 Listera sercowata 42 Lysiella obtusata 58 Lysiella oligantha 58 Malaxis monophyllos 232 var. brachypoda 232 var. diphyllos 232 Malaxis paludosa 234 Microstylis monophyllos 232 Miodokwiat krzyżowy 48 Neotinea Intacta 106 Neotinea maculata 106 Neottia nidus-avis 40 Neottianthe cucullata 60 Nlgritella angustlfolia 66 Nigritella archiducis-joannis 66 Nigritella corneliana 68 Nigritella lithopolitanica 68 subsp. corneliana 68 Nigritella miniata 68 Nigritella nigra 66 subsp. corneliana 68 subsp. rubra 68 Nigritella rubra 68 Nigritella stiriaca 66 Nigritella widderi 234 Obuwik pospolity 12 Ophrys aesculapii 216 subsp. pseudoaranifera 216 Ophrys anapi 206 Ophrys apifera 178 var. friburgensis 178 subsp. jurana 178 Ophrys apiformis 192 Ophrys apulica 204 Ophrys arachnites 202 Ophrys arachnitiformis 212, 224 Ophrys araneola 214 Ophrys aranifera 212 Ophrys argolica 196 subsp. elegans 196 Ophrys argolica x oestrifera 196 Ophrys atlantica 170 Ophrys atrata 218 Ophrys attica 190, 194 f. flavomarginata 190 Ophrys aveyronensis 224 Ophrys aymoninii 180 Ophrys benacensis 226 Ophrys bertolonii 226 subsp. bertoloniiformis 226 f. triloba 226 Ophrys bertoloniiformis 226 Ophrys biancae 206 Ophrys biscutella 200 Ophrys bombyliflora 184 Ophrys bornmuelleri 206 subsp. carduchorum 206 subsp. grandiflora 206 Ophrys botteronii 178 Ophrys bremifera 192 Ophrys candica 208 Ophrys carmeli 190 subsp. attica 190 subsp. orientalis 190 Ophrys catalaunica 226 Ophrys ciliata 182 Ophrys cilicica 184 Ophrys cornuta 194 Ophrys crabonifera 200 Ophrys cretica 186 subsp. karpathensis 186 subsp. naxia 186 Ophrys cypria 186 Ophrys dalmatica 226 Ophrys delphinensis 196 Ophrys dinsmorei 190 Ophrys doerfleri 186 Ophrys dyris 172 Ophrys elegans 196 Ophrys episcopalis 202 Ophrys exaltata 200, 212, 222 subsp. sundermanii 200 Ophrys ferrum-equinum 198 subsp. gottfriediana 198 Ophrys flavomarginata 190 Ophrys fleischmannii 172 Ophrys fuciflora 202 (patrz również O. holoserica) subsp. apiformis 192 subsp. apulica 204 subsp. bornmuelleri 206 var. grandiflora 206 subsp./var. candica 208 subsp. cornuta 194 subsp.exaltata 200 subsp. holubyana 204 subsp./var. lacaitae 208 subsp. oxyrrhynchos 208 subsp. parvimaculata 204 subsp. pollinensis 200 subsp. scolopax 192 Ophrys fusca 168 subsp. atlantica 170 subsp. duriaei 170 subsp. dyris 172 subsp. fleischmannii 172 subsp. funerea 168 subsp. iricolor 168 subsp. omegaifera 172 subsp. pallida 170 subsp. vasconica 168 Ophrys galilaea 174 Ophrys garganica 216 subsp. sipontensis 224 Ophrys gottfriediana 198 Ophrys hebes 214 Ophrys heldreichii 194 Ophrys helenae 218 Ophrys holoserica 202 (patrz również O. fuciflora) subsp. apulica 204 subsp. bornmuellerii 206 subsp. candica 208 subsp. celiensis 208 subsp. chestermanii 202 subsp. elatior 202 subsp. gracilis 202 subsp. heterochila 202 282 subsp. maxima 202 subsp. parvimaculata 204 subsp. pollinensis 200 Ophrys holoserica x scolopax 204 Ophrys incubacea 218 Ophrys insectifera 180 subsp. aymoninii 180 Ophrys insectifera x lutea 180 Ophrys iricolor 168 Ophrys isaura 194 Ophrys kotschyi 186 subsp. cretica 186 Ophrys kurdica 184 Ophrys lacaitae 208 Ophrys levantina 206 Ophrys litigiosa 214 Ophrys lunulata 210 Ophrys luristanica 176 Ophrys lutea 174 subsp. galilaea 174 subsp. melena 174 subsp./var. minor 174 subsp. murbeckii 174 subsp. subfusca 174 Ophrys lycia 198 Ophrys mammosa 220 subsp. grammica 220 subsp. serotina 220 subsp. transhyrcana 220 Ophrys mimnolea 188 Ophrys morisii 222 Ophrys murbeckii 174 Ophrys muscifera 180 Ophrys myodes 180 Ophrys oestrifera 194 subsp. bremifera 192 subsp. heldreichii 194 Ophrys omegaifera 172 subsp. dyris 172 subsp. fleischmannii 172 Ophrys oxyrrhynchos 208 Ophrys pallida 170 Ophrys pectus 170 Ophrys phrygia 192 Ophrys promontorii 226 Ophrys regis-ferdinandii 182 Ophrys reinholdii 188 subsp. leucotaenia 188 subsp. straussii 188 Ophrys schulzei 176 Ophrys scolopax 192,194 subsp. apiformis 192 subsp. attica 190 subsp. cornuta 194 subsp. heldreichii 194 subsp. oestrifera 194 subsp. orientalis 190 Ophrys sicula 174 Ophrys sintenisii 220 Ophrys sipontensis 224 Ophrys speculum 182 subsp. lusitanica 182 var.regis-ferdinandii 182 Ophrys sphaciotica 210 Ophrys sphegodes 212 subsp. aesculapii 216 subsp. amanensis 220 subsp. atrata 218 subsp. amyronensis 224 subsp. cephalonica 212 subsp. epirotica 212 subsp. garganica 216 subsp. hebes 214 subsp. helenae 218 subsp. litigiosa 214 subsp. lunulata 210 subsp.mammosa 220 subsp. panormitana 212 subsp. parnassica 210 subsp. praecox 212 subsp. provincialis 212 subsp. sicula 212 subsp. sintenisii 220 subsp. sipontensis 224 subsp. spruneri 210 subsp. tommasinii 214 subsp.transhyrcana 220 Ophrys splendida 224 Ophrys spruneri 210 subsp. panormitana 212 Ophrys straussii 188 Ophrys tarentina 218 Ophrys tamka 220 Ophrys tenthredinifera 176 subsp. praecox 176 Ophrys tommasinii 214 Ophrys transhyrcana 220 subsp. amanensis 220 Ophrys trinacrica 212 Ophrys trollii 178 Ophrys tyrrhena 222 Ophrys umbilicata 190 subsp. attica 190 subsp. carmeli 190 subsp. khuzestanica 190 Ophrys vernixia 182 subsp.regis-ferdinandii 182 Orchis acuminata 142 Orchis adenocheilae 140 Orchis albanica 136 Orchis alpestris 82 Orchis amblyoloba 78 Orchis anatolica 124 subsp. sitiaca 124 subsp. troodi 124 Orchis angustifolia 94 subsp. pycnantha 92 Orchis baltica 88 Orchis boryi 134 Orchis bosniaca 80 Orchis brancifortii 132 Orchis brevicornis 128 Orchis canariensis 126 Orchis caspia 130 Orchis cataonica 76 Orchis caucasica 80 Orchis champagneuxii 138 Orchis cilicica 76 Orchis collina 124 Orchis commutata 142 Orchis comperiana 104 Orchis conica 142 Orchis cordigera 80 Orchis coriophora 110 subsp. fragrans 110 subsp. martinii 110 subsp. sancta 110 Orchis cruenta 92 Orchis cunifolia 94 Orchis dinsmorei 112 Orchis diphylla 50 Orchis elata 88 Orchis euxina 80 Orchis fedtschenkoi 124 Orchis flavescens 70 Orchis francis-drucei 94 Orchis fuchsii 100 Orchis galilaea 140 Orchis georgica 70 Orchis gervasiana 98 Orchis globosa 108 Orchis hanrii 144 283 Orchis hispanica 118 Orchis iberica 74 Orchis incarnata 90 var. ochroleuca 90 Orchis insularis 72 Orchis israelitica 134 Orchis italica 148 Orchis kerryensis 84 Orchis lactea 144 Orchis laeta 122 Orchis lancibracteata 78 Orchis langei 118 Orchis lapponica 92 Orchis latifolia 82 subsp. baltica 88 Orchis laxiflora 112 subsp. elegans 112 subsp. palustris 112 subsp. robusta 112 Orchis leucoglossa 124 Orchis lokiana 144 Orchis longicornu 136 Orchis longicruris 148 Orchis macrostachys 98 Orchis maculata 100 subsp. macrostachys 98 subsp. saccifera 98 Orchis maderensis 98 Orchis majalis var. occidentalis 8' subsp. traunsteinerioides 94 Orchis markusii 72 Orchis mascula 114 subsp. hispanica 118 subsp. ichnusae 114 subsp. laxifloriformis 118 subsp. occidentalis 114 subsp. olbiensis 114 subsp. pinetorum 118 subsp. scopulorum 116 subsp. signifera 114 subsp. wanjkowii 114 Orchis mediterranea 70 Orchis melchilafii 130 Orchis militaris 146 Orchis morio 136 subsp. albanica 136 subsp. champagneuxii 138 subsp. pieta 136 subsp. syriaca 136 Orchis munbyana 88 Orchis olbiensis 114 subsp. ichusae 114 Orchis osmanica 76 Orchis pallens 120 Orchis palustris 112 Orchis papilionacea 130 subsp. bruhnsiana 130 var. grandiflora 130 v ar. I subsp. rubra 130 Orchis patens 128 var. atlantica 126 subsp. canariensis 126 subsp. falcicalcarata 128 subsp. nitidilolia 128 subsp. orientalis 126 Orchis pauciflora 122 Orchis pieta subsp. libani 136 Orchis pinetorum 118 Orchis praetermissa 86 Orchis prisca 128 Orchis provincialis 120 W. laeta 122 subsp. pauciflora 122 Orchis pseudocordigera 92 Orchis pseudolaxiflora 112 Orchis pseudosambucina 70 Orchis punctulata 140 subsp. galilaea 140 subsp. sepulchralis 140 subsp. stewnii 140 Orchis purpurea 144 Orchis purpurella 84 Orchis pusilla 142 Orchis quadripunctata 132 var. brancifortii 132 Orchis robusta 112 Orchis romana 70 Orchis rubra 130 Orchis russowii 94 Orchis saccata 124 Orchis saccifera 98 Orchis sambucina 74 Orchis sanasunitensis 76 Orchis sancta 110 Orchis schelkownikowii 140 Orchis scopulorum 116 Orchis sesquipedalis 88 Orchis sicula 72 Orchis signifera 114 Orchis simia 148 Orchis speciosa 114 Orchis sphaerica 108 Orchis sphagnicola 86 Orchis spitzelii 126 subsp. nitidifolia 128 Orchis stevenii 140,146 Orchis strictifolia 90 Orchis sulphurea 72 Orchis syriaca 136 Orchis traunsteineri 94 Orchis tridentata 142 subsp. commutata 142 subsp. lactea 144 Orchis triphylla 78 Orchis turcestanica 76 Orchis umbrosa 76 Orchis unilleana 78 Orchis ustulata 150 Orchis viridifusca 126 Ozorka zielona 60 Platanthera algeriensis 52 Platanthera azorica 56 Platanthera bifolia 54 subsp. graciliflora 54 subsp. latiflora 54 Platanthera chlorantha 54 subsp. algeriensis 52 subsp. holmboei 52 Platanthera covallariifolia 56 Platanthera holmboei 52 Platanthera hyperborea 56 Platanthera kuenkelei 54 Platanthera micrantha 56 Platanthera montana 54 Platanthera obtusata 58 subsp. oligantha 58 Platanthera oligantha 58 Platanthera panula 58 Podkolan biały 54 Podkolan zielonawy 54 Potrostek alpejski 58 Pseudorchis albida 62 Pseudorchis frmldii 62 Serapias azorica 160 Serapias columnae 164 Serapias cordigera 160 subsp. lańflora 164 subsp. neglecta 158 subsp. olbia 160 subsp. orientalis 162 subsp. vomeracea 162 284 Serapias excavata 166 Serapias gregaria 160 Serapias lingua 166 subsp. duriaei 166 Serapias lingua x cordigera 160 Serapias longipetala 162 Serapias mauretaniaca 166 Serapias neglecta 158 subsp. ionica 158 Serapias nurrica 164 Serapias olbia 160 Serapias orientalis 162 subsp. apulica 162 m. cordigeroides 162 Serapias oxyglottis 166 Serapias parviflora 166 subsp. laxiflora 164 Serapias pseudocordigera 162 Serapias stenopetala 166 Serapias vomeracea 162 subsp. laxiflora 164 subsp. orientalis 162 Spiranthes aestivalis 44 Spiranthes amoena 46 Spiranthes autumnalis 44 Spiranthes gemmipara 46 Spiranthes romanzoffiana 46 Spiranthes sinensis 46 Spiranthes spiralis 44 Spiranthes stricta 46 Steveniella satyrioides 104 Storczyca kulista 108 Storczyk blady 120 Storczyk błotny 112 Storczyk cuchnący 110 Storczyk drobnokwiatowy 150 Storczyk kukawka 146 Storczyk męski 114 Storczyk purpurowy 144 Storczyk samczy 136 Storczyk stożkowaty 150 Storczyk trójzębny 142 Storzan bezlistny 40 Tajęża jednostronna 48 Traunsteineria globosa 108 subsp. sphaerica 108 Traunsteineria sphaerica 108 Wątlik błotny 234 Wyblin jednostronny 232 Żłobik koralowy 230 Autorzy fotografii (Skróty: d.l-na dole po lewej, d.p. - na dole po prawej, g.l. - na górze po lewej, g.p.- na górze po prawej, ś.l- w środku po lewej, ś.p. - w środku po prawej d.ś - na dole w środku, g.ś -na górze w środku). H. Baumann: str. 23 d.L, 23 d.p., 123 d.L, 215 g.p.; K. Baumann: 35 g.L, 41 d.L, 45 d.p., 55 g.l.,55 d.L, 103 ś.p., 149 g.L, 153 g.ś., 211 d.l. 231 d.L; H. Blatt: 115 g.p, 131 g.L, 195 g.L; H.W. E. van Bruggen; 20 g.L, 20 g.p., 47 g.L, 47 g.p. 89 d.L; B. Castelein: 13 d.L, 13 d.p.; R. Cramm: 13 g.L, 101 g.p.; B. Corrias: 116 g.L, 133 g. p„ 165 d.L, 165 d.p., 213 ś.p.; D. D. Chesterman (Zbiór Kew) 73 g.L, 116 g.p., 203 d.p.,; P. H. Davies: 53 g.p., 53 d.L, 99 d.L; P. Delforge: 181 d.l..181 g.p., 225 ś.L, 225 ś.p.; J. Devillers-Terschuren: 83 g.p.; H. EisenbeiB: 69 d.L, 143 d.p., 149 d.p, 213 g.L; J. u. Essink: 39 d.L, 39 d.p., 81 d.L, 83 d.L, 83 d. ś„ 133 g.L; X. Finkenzeller: 45 g.L, 67 g.L, 67 g.p., 67 ś.L, 71 g.p., 73 g.l.,75 g.L, 75 g.p., 91 g.ś., 91 d.p., 93 d.L, 101 d.L, 167 g.p., 199 ś.L, 233 g.L, 233 g.p„ 233 d.L, 233 d.p., 235 g.p.; E. Garnweidner: 21 d.L, 21 d.p., 23 g.L, 39 g.L, 41 g.L, 43 g.p., 49 d.L, 55 g.p., 59 d.p., 61 g.L, 71 g.L, 87 g.L, 89 g.L, 95 g.p., 113 g.p., 113 d.p., 117 g. p, 121 g.p., 121 d.L, 129 g.L, 133 d.L, 135 g.p., 138 g.L, 175 ś.p., 197 g.L, 210 d.L, 203 ś.p., 235 g.L; P. Gólz: 171 g.p., 181 g.p., 209 ś.p., 211 g.L, 219 d.p., 223 g.L, 223 g.p., 227 d.L; R. Haslberger: 115 d.p.; G. Kalden: 65 ś.p., 179 g.L; M. Kalteisen: 209 g.L; E. Klein: 39 g.p., 85 d.L, 85 d.p., 87 d.L, 87 d.p., 96 g.L, 96 d.p., 159 g.L; H. Kumpel: 29 ś.p., 61 d.L, 61 d.p., 97 g.p., 101 d.p., 151 d.ś., 205 d.L, 205 d.p.; S. Kiinkele: 97 d.L, 97 d.p.; W. Layer: 43 g.l.,115 g.L; W. Loos: 107 g.p., 145 g.L; G. Loopez: 65 g.p., 153 g.p., 155 g.L, 155 g.p., 193 ś.L; D. Mitschell: 13 g.p, 23 g.p., 26 g.L, 26 d.L, 26 d.p., 29 d.l, 29 d. p, 33 g.p, 85 g.p, 87 g.p, 91 g.p, 91 d.ś, 95 d.l, 95 d.p, 107 d.L; A. u. Nieschalk: 19 g.p, 25 g.l, 29 g.l, 71 d.l, 73 g.p, 73 d.p, 77 d.p.; R. Peter: 19 g.l, 29 g.p, 37 g.p, 37 d.p, 69 d.p, 91 g.l, 105 g.p, 107 g.l, 119 d.p, 123 g.l, 127 g.l, 127 g.p. 139 g.l, 159 g.p, 159 d.l, 169 g.l, 173 g.l, 173 d.p, 175 ś.l, 185 d.p, 187 g.l, 191 d.l, 193 d.p, 195 d.l, 197 ś.p, 199 ś.p, 207 ś.l, 217 d.p, 221 ś.L; W. Pilz: 41 ś.l, 55 ś.l, 121 g.l, 179 ś.L; H. R. Reinhard: 35 ś.p, 45 g.p, 49 d.p, 55 d.p, 63 g.l, 67 ś.p, 69 g.l, 91 d.L, 93 g.l, 93 d.p, 95 g.l, 97 g.l, 99 g.l, 99 g.p, 101 g.l, 103 d.p, 113 d.p, 115 d.l, 123 g.p, 131 g.p, 131 ś.l, 137 ś.L, 137 d.l, 137 d.p, 159 d.p, 161 d.l, 163 d.p, 167 g.p, 169 ś.p. 171 d.l, 171 d.p, 173 ś.1,173 ś.p, 175 d.l, 179 ś.p, 179 d.l, 183 g.p, 187 d.l, 187 d.p, 193 ś.p, 201 g.l, 203 d.l, 205 g.l, 205 g.p, 205 ś.l, 207 d.l, 207 d.p, 209 g.p, 209 ś.l, 209 d.p, 211 g.p, 213 g.p, 213 ś.l, 213 d.l, 213 d.p, 214 g.l, 214 g.p, 215 ś.p, 215 d.l, 215 d.p, 219 g.p, 219 d.l, 223 d.l, 223 d.p, 225 g.l, 225 g.p, 225 d.l, 227 g.p, 227 d.p, 228 g.l, 228 g.p, 228 ś.l, 228 d.l, 228 d.p, 229 g.l.,229 d.l, 229 d.p.; J. Renz: 37 g.l, 81 g.l, 173 d.l, 177 ś.p, 189 g.l, 189 ś.l, 189 ś.p, 189 d.l, 195 d.p, 199 g.p, 199 d.p, 219 g.p.; K. Robatsch: 21 g.l, 21 g.p, 31 d.l, 31 d.p, 53 g.l, 57 d.l, 57 d.p.; D. u. U. Riickbrodt: 15 g.l, 15 ś.p, 26 g.p, 31 g.l, 31 g.p, 33 d.l, 33 d.p, 35 d.p. 39 ś.l, 41 g.p, 41 d.p, 47 d.l, 47 d.p, 49 g.l, 51 g.l, 51 g.p, 51 d.l, 51 d.p, 59 g.l, 59 g.p, 59 d.l, 61 g.p, 63 g.p, 63 d.l, 63 d.p, 65 g.l, 65 d.l, 65 d.p, 69 g.p, 75 d.p, 75 d.L, 77 d.l, 77 g.ś, 77 g.p, 79 g.p, 79 d.l, 79 d.p, 81 g.p, 81 d.ś, 81 d.p, 83 g.l, 93 g.p, 93 d.ś, 99 d.p, 102 g.l, 102 g.p, 102 d.l, 102 d.p, 103 g.l, 103 g.p, 105 g.l, 109 g.l, 109 g.p, 109 d.l, 109 d.p, 111 g.l, 111 g.p, 111 d.l, 111 d.p, 113 g.l, 113 ś.p, 117 g.l, 117 ś.l, 119 d.l, 121 d.p, 125 g.l, 125 g.ś, 125 g.p, 125 d.p, 127 d.L, 127 d.p. 129 g.p, 131 ś.p, 131 d.l, 131 d.p, 135 d.l, 135 d.p, 137 g.p, 138 g.p, 139 d.l, 139 d.p, 141 g.l, 141 g.p.,141 d.l, 141 d.p, 143 g.l, 143 g.p, 143 d.l, 145 d.l, 145 ś.p, 145 d.p, 147 g.l, 149 g.p, 149 d.l, 149 ś.p, 151 g.p, 151 d.p, 153 g.l, 157 g.l, 157 g.p, 157 d.p, 161 g.l, 161 d.p, 163 d.l, 165 g.p, 167 d.p, 175 g.l, 175 g.p, 175 d.p, 179 d.p, 183 ś.l, 183 ś.p, 183 d.l, 183 d.p, 185 g.p, 185 d.l, 187 g.p, 189 g.p, 189 d.p, 191 g.p, 193 g.l, 195 g.p, 197 ś.l, 203 g.l, 219 ś.l, 221 g.l, 228 ś,p, 231 g.p, 321 d.p.; L. Rydlo: 25 d.l, 25 d.p.; J. Schimmitat 17 g.l, 17 g.p.; W. Schmidt-Fisłer: 103 d.L; H. Schrempp: 35 g.p, 163 g.l, 231 d.ś, 235 g.ś.; W, J, Schrenk: 57 g.L, 57 g.p.; W. Schubert: 15 g.p, 35 d.l, 147 g.p, 151 g.l; Sihrestris Fotosereice: Bellmann: 25 g.p, 45 d.l, 49 g.p, 111 g.ś, 169 ś.l, 177 g.p, 181 g.l, 185 g.l, 203 g.p, 215 ś.L; H. Sundermann: 19 d.l, 53 d.p, 117 d.l, 117 d.p, 123 d.p.; G. Synatzschke: 151 d.L; G. Taubenheim: 15 d.l, 15 d.p, 17 d.l, 17 d.p, 27 g.l, 27 g.p, 43 d.L, 43 d.p, 45 ś.p, 71 d.p, 77 d.l, 79 g.l, 105 d.l, 105 d.p, 147 d.l, 147 d.p, 157 d.l, 163 d.p, 169 d.p, 173 g.p, 177 d.l, 177 d.p, 191 ś.l, 195 ś.l, 195 ś.p, 199 d.l, 207 g.l, 207 ś.p, 209 d.l, 221 g.p, 221 ś.p.; H. Teppner1:67 d.l, 67 d.p, 235 d.i.,235 ś.p, 235 d.p.; W. Teschner: 27 d.l, 27 d.p, 37 d.l, 129 d.l, 129 d.g, 145 g.p, 153 d.l, 153 d.p, 155 d.l, 155 d.p, 171 g.L: D. Tyteca: 19 d.p, 85 g.l, 89 g.p, 119 g.l, 119 g.p, 177 d.L; E Vimba: 89 d.L; K. Wagner: 107 d.p, 125 d.l, 133 d.p, 135 g.l, 137 g.l, 139 g.p, 165 g.l, 179 g.p, 183 g.l, 191 g.l, 191 ś.p, 191 d.p, 193 g.p, 193 d.l, 197 g.p, 197 d.l, 197 d.p, 199 g.l, 201 g.p, 201 d.p, 205 ś.p, 207 g.p, 211 d.p, 217 g.l, 217 g.p, 217 d.l, 219 ś.p, 221 d.p, 225 d.p, 227 g.p, 229 g.p; K. Weihs: 33 g.L; W Zepf: 161 g.p, 167 d.l. Część ogólna: X. Finkenzeller: 271; J. Mehl2: 258, 259 g.l, rysunek: A. & C. Nieschalk: 259 g.p.; H, R. Reinhard: 253, 256 I, 259 d, 2601,261 g.1,261 g.p, 262,264 g, 264 d, 266, 268 g, 268 d.; D. & U. Ruckbrodt 260 p, 261 d, 263 p, H. Schrempp: 256 p.; W. Vóth: 263 I. Pierwsza publikacja zdjęć w:1 Pyttion (Austria], tom 25 (1985);2 Berichte aus den Arbeitskreisen Heimische Orchideen tom 1 (1984). LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Seria obejmuje następujące tytuły: Drzewa Grzyby Ptaki lądowe Minerały Ssaki Ptaki wodne Motyle Zioła i owoce leśne Ryby morskie Skamieniałości Płazy i gady Ryby słodkowodne Owady Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Krzewy Kwiaty polne i leśne Porosty, mchy i paprotniki Żyć i przeżyć Pola i miedze Morza i wybrzeża Las Żyją wśród nas. Fauna i flora osiedli ludzkich Storczyki ?Rfi KSYKON PRZYRODNICZY 0 Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody • Szczegółowe opisy wszystkich dziko rosnących storczyków Europy • Kolorowe fotografie wszystkich omawianych gatunków • Schematyczne rysunki pomocne przy rozpoznawaniu poszczególnych gatunków • Prawdziwy botaniczny klucz do oznaczania gatunków Opisy 215 gatunków, 572 kolorowe fotografie, 197 rysunków ISBN 83-7227-419-3 Nr 2412 9788372274199