Dzikowska czarownicy Wierzy� - nie wierzy�? Etnografowie dziel� ich na znachor�w, czarownik�w i szaman�w. Znachor, upraszczaj�c, to ten, kt�ry zna choroby i potrafi je leczy�, czarownik sprowadza na zam�wienie najrozmaitsze dopusty ze �mierci� w��cznie, szaman za� potrafi i pom�c, i zaszkodzi�, ale przede wszystkim nawi�zuje w transie kontakt z si�ami nadprzyrodzonymi; pe�ni zatem rol� po�rednika mi�dzy lud�mi i bogami. W wielu regionach �wiata, zw�aszcza w Azji, szamanizm uznawano za religi�. W Ameryce �aci�skiej jest inaczej. Trudno tutaj o klasyczne rozr�nienie, bywa, �e te trzy magiczne funkcje przeplataj� si� ze sob�. Nikt nie wierzy�, �e zrobimy film o czarownikach. Nafta w Meksyku jest, przemys� jest, rewolucja te� ci�gle jest, sztuka � prosz� bardzo, przedkolumbijska, ludowa, i ta najlepsza, wsp�czesna. Ale czarownik�w � nie ma. Ani znachor�w. Jak�e mog� istnie�, skoro prawo m�wi wyra�nie, �e leczy� mo�e ten jedynie, kto uko�czy� odpowiednie studia?! Tak s�ysza�am oficjalnie przez lata. Czarownicy byli jak wstydliwy pryszcz. �e zakazani � fascynowali mnie tym bardziej. Zauroczenie tematem rozpocz�o si� od przypadku. Zanim spotka�am Joann�, uwa�a�am magi� za niegodnego konkurenta codzienno�ci Latynos�w. �adnych dziwactw, egzotyki, niech Czytelnik poznaje dzie� powszedni, procesy i tendencje, bo inaczej jego wiedza b�dzie wypaczona. � Znachorzy to tak�e dzie� powszedni � zadecydowa�a Joanna. � I bynajmniej nie jest to �wiadectwo zacofania kraju, lecz dow�d przetrwania tradycji. Moim zdaniem medycyna przedkolumbijska musia�a mie� wspania�e osi�gni�cia, traktowa�a integralnie cia�o i psychik� chorego. W�a�nie poprzez dzia�anie na psychik� po- 5 trafi�a cz�sto upora� si� z dolegliwo�ciami, kt�re wymagaj� dzisiaj nieoboj�tnej interwencji �rodk�w farmakologicznych. A jakie potrafili robi� operacje...! � To przesz�o��... � Przesz�o��? Joanna szybkim ruchem zrzuci�a bluz� i kaza�a mi obejrze� sw�j kr�gos�up. By�a na nim drobna, ledwie ju� widoczna blizna. �lad po operacji zrobionej przez znachork�. Najpierw, gdy wypad� jej dysk, posz�a do szpitala. To proste, stwierdzili lekarze, ale trzeba zrobi� zabieg; potem rehabilitacja, s�owem dwa�trzy miesi�ce wykre�lone'z �ycia. Wtedy Joanna przypomnia�a sobie o tej starej kobiecie � znachorce. M�� mia� zrazu opory, ale postawi�a na swoim. Kurna chata, t�um chorych. Wreszcie przysz�a kolej na ni�. Ci�cie by�o pewne, szybko porusza�y si� palce znachorki. Pami�ta rytualne mod�y, zio�a, kt�re trzeba by�o wypi�, i jak ostro�nie j� k�adziono na pod�odze. Nie wolno si� rusza� przez siedemdziesi�t dwie godziny, przykaza�a stara. Bola�o, ale t�po, by�a zamroczona. Wkr�tce jednak jej ciekawo�� zacz�a si� przedziera� coraz �mielej poprzez odurzenie. Le�a�a w tym samym pomieszczeniu, gdzie przyjmowa�a znachorka. Niesamowite si� tam dzia�y rzeczy. Cho�by jeden przyk�ad. Przychodzi Indianka z szesnastoletnimi bli�niakami. Jednojajowi, identyczni. Ale jeden rozwini�ty normalnie, drugi j�ka si�, be�koce. I oto stara, no�em przypominaj�cym kuchenny, otwiera j�kale czaszk�. Operuje w skupieniu, pomrukuj�c zakl�cia. Nagle � cud: stara pyta o co� ch�opca, a ten odpowiada jej normalnie! Joann� po up�ywie trzech d�b podniesiono sztywno, tak jak desk�, i postawiono na nogi: by�a zdrowa. Wierzy�, nie wierzy�... � Joanno, gdzie mieszka ta znachorka? Chcia�abym j� zobaczy�. Joanna kr�ci. Nie mo�e poda� adresu. Znachorzy nie chc�, by o nich pisano, boj� si� prze�ladowa�. Jest to daleko od stolicy, na prowincji. Mo�e kiedy� sama mnie tam zabierze, obiecuje. Nie spotka�am wi�cej Joanny, polskiej malarki, tak zauroczonej india�skim Meksykiem, �e rzuci�a olejne farby i zacz�a tworzy� swoje obrazy lak�, przedkolumbijskim sposobem stosowanym do dzisiaj w Olinala, gdzie sp�dza�a kilka miesi�cy w roku. Je�li znachorka nie by�a li tylko tworem wyobra�ni, musi mieszka� � my- 6 sia�am � w g�rzystej, niedost�pnej prawie g�uszy jednego z najbiedniejszych stan�w Meksyku, gdzie� w Guerrero. Postanowi�am j� odnale��. Uda�o mi si� to jednak dopiero... w Polsce. Zrazu nie skojarzy�am sobie zupe�nie, �e pani Maria Dul�bina to matka Joanny. Opowiadano mi wprawdzie, �e mieszka w Warszawie pani, kt�r� uleczy�a Indianka, ale tyle zna�am ju� w�wczas podobnych wypadk�w z samego Meksyku, �e nie szuka�am w Polsce kontaktu � z Polk�. Traf chcia�, �e pewnego razu pani Maria znalaz�a si� w moim domu. � Moja c�rka tak�e kocha Meksyk jak pani. Mo�e dlatego, �e znalaz�a tam pomoc. Cierpia�a na dyskopati� � zwierzy�a mi si�. Dopiero wtedy dostrzeg�am podobie�stwo rys�w pomi�dzy emerytowan� nauczycielk� polskiego z warszawskiego Liceum Sztuk Plastycznych i moj� zwariowan� znajom� z Meksyku. � Czy pani c�rka ma na imi� Joanna...? � Joanna. To ona uratowa�a mi nog�. A w�a�ciwie � Pachita. Pachita umar�a w 1979 roku i nie mog� jej pozna�. Wcale nie by�a Indiank� z zapad�ej wsi, do kt�rej trudno dotrze�. Zapewne Metyska, mieszka�a w stolicy, gdzie... gra�a w teatrze. I oto � opowiada pani Maria Dul�bina � pewnego razu aktorka us�ysza�a g�os nakazuj�cy jej wykonywanie operacji. � Nigdy w �yciu � mia�a odpowiedzie� Pachita; po pierwsze nie zna�a si� na leczeniu, po wt�re za� � wcale nie mia�a zamiaru zmienia� zawodu. A jednak musia�a rzuci� scen� � zosta�a sparali�owana. Z czego �y�? � Zapasy wyczerpa�y si� szybko, przysz�o �ebra� na ulicy. Wtedy znowu pos�ysza�a ten sam g�os � opowiada pani Dul�bina. � Uzdrowi� ci�, ale b�dziesz rni pomaga� w operacjach... Nie by�o rady, musia�a si� zgodzi�. Zreszt� � to nie ona operowa�a, tylko w�a�ciciel owego tajemniczego g�osu, zmar�y przed dwustu laty s�awny znachor tybeta�ski. On kierowa� r�koma Pachity podczas skomplikowanych zabieg�w, wciela� si� w ni�, by pomaga� I ludziom. Pani Maria pozna�a Pachit� w roku 1977, kiedy by�a aktorka mia�a ju� oko�o dziewi��dziesi�ciu lat. Pani o ogromnym apetycie � wspomina pani Maria � ale nie oty�a, sprawna fizycznie, wygl�da�a najwy�ej na sze��dziesi�t lat. Jak dosz�o do tego spotkania? I To d�uga historia... Kiedy pani Dul�bina mia�a szesna�cie lat, zwichn�a niefortunnie nog� w kolanie. Stale spada�a rzepka, ale 7 pewien w�oski chirurg poprzek�ada� odpowiednio mi�nie i po pewnym czasie noga sta�a si� z powrotem tak sprawna, �e panna Marysia mog�a �miga� na nartach. Drugi wypadek mia� miejsce, kiedy Joanna by�a ju� w Meksyku. Goni�y si� dwa psy i w zacietrzewieniu wpad�y prosto pod nogi pani Dul�biny. Przewr�ci�a si�. Zerwa�a si� nie tylko rzepka w tym samym co przed laty kolanie, ale tak�e wszystkie �ci�gn�. I dosz�o do zmia�d�enia ��kotki. � Wszystko w porz�dku � powiedzia� lekarz z warszawskiej kliniki, wypisuj�c pani Marii recept� na kule. 1 Czas mija�, a ona nie mog�a chodzi�. Uda�a si� wi�c do bardzo dobrego chirurga, prywatnie. Okaza�o si�, �e wadliwe ustawienie ko�ci spowodowa�o � podczas gdy noga by�a w gipsie � przyrastanie rzepki w niew�a�ciwym miejscu; uszkodzi� si� staw. � Sprawa nieodwracalna � poinformowa� brutalnie chirurg. I doda�, dla pocieszenia: � W domu jest winda, sklepik naprzeciwko, to po co ma pani chodzi�...? Diagnoz� potwierdzi�o trzech chirurg�w urazowych zatrudnionych przy kadrze narodowej; tacy dobrze znaj� si� na rzepkach i ��kot-ka�h. By�a skazana na kule do ko�ca �ycia. I na ten okropny b�l przy ka�dej nier�wno�ci drogi, przechyleniu stopy. To w�wczas Joanna nam�wi�a j� listownie, aby zrezygnowa�a z pomocy medycyny oficjalnej. Niech przyje�d�a do Meksyku. Pa- chita pomo�e jej na pewno. Pachita stale zmienia�a miejsce zamieszkania. Bez �adnych studi�w medycznych, a wykonywa�a tak powa�ne operacje � nic dziwnego, �e by�y k�opoty z policj�. Musia�a te� kry� si� przed t�umami chorych, nie mia�a przecie� si�, by dopom�c wszystkim. Operowa�a tylko raz w tygodniu, zwykle w czwartek, wykonuj�c oko�o dwudziestu zabieg�w. Najpierw � konsultacja, od czwartej do si�dmej po po�udniu, p�niej w�a�ciwe operacje; ko�czy�y si� oko�o pierwszej w nocy. Kiedy Joanna zawioz�a matk� do do�� zamo�nego domu, kt�regc adresu nie pami�ta � pani Maria zobaczy�a w k�cie pokoju, do kt� rego j� zaprowadzono, smutn�, ubran� w szar� sukni� kobiet�. Ju by�a w transie. � O co chodzi? � zapyta�a. 1 dotkn�a jej kolana. 8 - To g�upstwo, prosty zabieg, b�dziesz chodzi� normalnie � powiedzia�a. � Ale je�li nie zrobisz najpierw operacji brzusznej, umrzesz ju� za kilka miesi�cy... Do dzisiaj nie wie, co to by�o, prawdopodobnie Pachita podnios�a jej �o��dek i narz�dy kobiece. Pewien jasnowidz Korea�czyk powiedzia� jej p�niej: wiesz, �e mia�a� umrze�?... Mo�e wi�c, gdyby nie operacja � my�li nieraz � grozi�by jej nowotw�r? Postanowi�y z Joann�, �e podda si� wszystkiemu, co ka�e Pachita. I �e poczekaj�, ile trzeba. Bo kolejno�� zabieg�w nie by�a oboj�tna � operowano wed�ug stopnia wytrzyma�o�ci fizycznej: najpierw ma�ych ch�opc�w, p�niej ma�e dziewczynki, nast�pnie m�czyzn � od starszych do m�odych i dopiero na ko�cu kobiety, tak�e na pocz�tku te w podesz�ym wieku. Pani Maria by�a przera�ona � wyznaczona przez Pachit� na sam koniec, musia�a wys�ucha� j�k�w i okrzyk�w b�lu wszystkich poprzedzaj�cych j� pacjent�w. Marzy�a, �eby jak najszybciej zapa�� w trans... � Co pani pami�ta z zabiegu? W pokoju operacyjnym by�o na wp� ciemno � Pachita mia�a wprawdzie s�aby wzrok, ale nie potrzebowa�a �wiat�a. Po�o�ono pani� Mari� na le�ance, zobaczy�a wok� siebie sze�� os�b. By�a w�r�d nich jedna kobieta; kiedy Pachita zaczyna�a operowa� � kobieta wznosi�a r�ce do g�ry i wzywa�a na pomoc wy�sz� energi�. (Mo�e � my�l� � by�a to po prostu asekuracja bioenergetyczna?) Asystent z prawej strony Pachity podawa� jej n�, spirytus i wat�. By�o to ust�pstwo na rzecz szpitala, ale cho� pomieszczenie wygl�da�o raczej brudno � Pachita nigdy nie mia�a infekcji. Asystenci byli ubrani zwyczajnie, tak jak na ulicy, �adnych bia�ych kitl�w. Chorym nie zdejmowano ubra� do zabiegu, ods�aniaj�c tylko miejsce, w kt�rym potrzebna by�a operacja. � A Pachita? Pachita mia�a na sobie � pami�ta pani Dul�bina � fartuch z dwiema du�ymi kieszeniami, do kt�rych wk�adano dowolne datki. Cz�� rozdawa�a pod koniec jej dnia pracy biednym, cz�� przeznacza�a na potrzeby ufundowanego przez siebie sieroci�ca. Sama �y�a bardzo skromnie. Budowa�a tylko dom dla c�rki i wnuka. Jeszcze wspomnienie sprzed zabiegu. Do Pachity podesz�a kobieta Iw podesz�ym ju� wieku. � Przysz�a� � mrukn�a uzdrawiaczka. � Min�o trzydzie�ci lat, dosy� si� nacierpia�a�. Odwi� r�k�... Kiedy Indianka odsun�a szal, pani Maria zobaczy�a, �e jej r�ka jest uschni�ta. Pachita popatrzy�a, dotkn�a nieszcz�liw�. � Id� ju� � wymrucza�a znowu. Ani na twarzy Pachity, ani w zachowaniu si� Indianki nie by�o wida� szczeg�lnych emocji. Tylko pani Maria otworzy�a usta ze zdumienia. Bo r�ka kobiety mia�a teraz kszta�t normalny. Wierzy� � nie wierzy�? Inne wspomnienia � g�ucha odzyska�a pod wp�ywem dotkni�cia Pachity s�uch, Pachita operowa�a nowotw�r m�zgu i uszkodzenie kr�gos�upa, w kt�rym wymieni�a kr�gi. Jakim� magicznym sposobem zjawia�y si� w jej r�ku cz�ci ludzkiego cia�a potrzebne do wymiany podczas operacji, ale czasami � domniemywa pani Maria � przysy�ano je ze szpitala. Kiedy operowa�a dysk Joanny po wypadku samochodowym, c�rka pani Marii widzia�a pono�, jak w r�ku uzdrawiaczki zjawiaj� si� te zamienne cz�ci. � A wi�c, powr��my do pani operacji... Nie pami�ta�a wiele. Kiedy po�o�ono j� na le�ance � jeden z asystent�w przytrzyma� jej nogi, aby nie mog�a si� rusza�. Poczu�a nagle silny ucisk i gor�co � tak jak przy miejscowym znieczuleniu. Trwa�o to kr�tko, mo�e kilkana�cie minut. Zamkn�a oczy, �eby nic nie widzie�. Tylko Joanna obserwowa�a, jak Pachita zag��bia w brzuchu matki n� india�ski, powoduj�c du�y up�yw krwi. Ci�cie by�o bardzo znaczne, ponad 30 centymetr�w. Ale � znikn�o zupe�nie ju� po dw�ch tygodniach. Obesz�o si� bez zszywania, za�o�ono jej jedynie w operowanym miejscu wa�ek z waty I i mocno zabanda�owano. Pami�ta, �e po zabiegu zupe�nie zesztywnia�a, wpad�a w trans. Nie czu�a b�lu, kiedy wynoszono j� trzymaj�c | pod karkiem i za pi�ty, a potem zawini�to w prze�cierad�o, po�o�ono na dywanie obok innych chorych. Po pewnym czasie zapragn�a zmieni� pozycj�, lecz pami�ta to dziwne, niezno�ne uczucie, kt�rego nie potrafi nazwa�. Poczu�a ch��d, dreszcze. Tymczasem Pachita i jej zesp� zasiedli spokojnie do przygotowanej przez Joann� kolacji. Normalnie powinna le�e� sztywno przez 72 godziny, przeniesiono j� jednak na ��ko znacznie wcze�niej. Zacz�y si� przygotowania do operowania nogi. Najpierw robiono jej ok�ady z zi�, �eby zmi> 10 zesztywnia�e kolano. Rozpozna�a w�r�d ingrediencji rut�, rumianek, sza�wi�, ale by�y tak�e zio�a miejscowe, india�skie, kt�rych nie potrafi nazwa�. Mieszano je z czerwonym winem i olejem orzechowym, podgrzewaj�c nast�pnie przez dwadzie�cia minut. Z tak w�a�nie przygotowanej mikstury mia�a ok�ad na kolano. Po pi�ciu dniach przygotowa� pojecha�y z Joann� do dzielnicy ubogich. Taks�wk� pod sam dom, tak jak kaza�a Pachita, obawiaj�c si�, �e kto� mo�e napa�� na dwie obce tu kobiety. Tutaj zobaczy�y, jak �yje jedna z najs�awniejszych kobiet w Meksyku. By�a to bardzo n�dzna chata. Pacjenci � zupe�nie odmienni, biedni ludzie, byle jak ubrani; niekt�rzy nie dawali pewnie �adnych datk�w. Pani Maria spr�bowa�a raz jeszcze zgi�� nog�, ale b�l by� wielki, ok�ady nie zdo�a�y usun�� ca�kowicie skurczu mi�ni. Znowu znalaz�a si� na le�ance u�o�ona do�� wysoko. Tym razem � pami�ta � by�o tylko trzech asystent�w. Na pocz�tku czu�a wszystko i widzia�a ten n�, dosy� du�y, t�py, mo�e by�a to nawet niewielka maczeta. W trans wpad�a dopiero pod koniec zabiegu. � Przez ca�y czas mia�a pani otwarte oczy? Nie, znowu zamkn�a. S�ysza�a jednak, jak trzeszczy przecinana sk�ra. I bola�o j� � ale nie tak bardzo. Przykry by� jedynie moment wyrwania ��kotki, kt�r� Pachita wyrzuci�a i w�o�y�a jej w kolano inn�. S�dzi, �e to nie by�a india�ska, tylko przywieziona ze szpitala. S�ysza�a, jak Pachita m�wi odmienionym nagle, grubym, m�skim g�osem. � Co tu napl�ta� ten m�j poprzednik, poprzestawia� mi�nie, musimy je doprowadzi� do porz�dku... Po operacji znowu zesztywnia�a, by�a w transie. Teraz odczuwa�a b�ogo��, cieszy�a si�, �e wszystko co z�e � ju� poza ni�. Kolano by�o bardzo grubo zabanda�owane. Troch� le�a�a na pod�odze, jak poprzednio, ale pami�ta, �e przenoszono j� przez podw�rze do innego pomieszczenia; te� by�o biedne. Potem Joanna zabra�a j� do hotelu. Na trzeci dzie� zwlek�a si� z ��ka i pojecha�a z Joann� do Cuautli, niedaleko Miasta Meksyku, gdzie � za rad� Pachity � k�pa�a si� w basenie. Mog�a ju� porusza� nog�, kt�ra coraz bardziej si� zgina�a, ale jeszcze chodzi�a o kuli. Kiedy po dw�ch tygodniach powr�ci�y do Meksyku � znowu radzono jej zastosowa� tak� sam� jak poprzednio kuracj� z zio�ami. Ca�kowite wyleczenie, m�wi�a Pall chita, nast�pi nad ciep�ym morzem. I tak si� te� sta�o. Ale ju� nie w Meksyku. W Bu�garii. � Jak si� teraz pani czuje? Znakomicie. Co niedziel� chodzi na dziesi�ciokilometrowe wycieczki do puszczy i nie ma wra�enia, �eby operowana noga m�czy�a si� bardziej ni� ta, kt�ra zawsze by�a zdrowa. � Czy pozosta� �lad po operacji? �adnego. Blizna, tak jak poprzednio, znik�a ca�kowicie po dw�ch tygodniach. Tak jak kaza�a Pachita, codziennie robi sobie kr�tki masa� i uprawia jog�. % � Czy widzia�a pani jeszcze kiedykolwiek Pachit�? Pojecha�y do niej na kontrol�. Tym razem a� w okolice El Paso, gdzie wdzi�czny pacjent wybudowa� jej dom, aby mog�a odpocz�� z dala od pacjent�w. Tylko �e Pachita zamieni�a go natychmiast w klinik�, wstawi�a dwadzie�cia ��ek. Pozna�a je natychmiast. � Ach, to wy, z Polski � powiedzia�a znowu m�skim g�osem. � Wszystko w porz�dku. To wtedy poleci�a pani Marii moczenie si� w ciep�ym morzu. Odprowadzi�am pani� Mari� Dul�bin� do furtki, a potem, ukryta za firank�, obserwowa�am, jak prosto i pewnie idzie do przystanku autobusowego. �aden ruch nie przypomina�, �e by�a skazana na trwa�e kalectwo. Wierzy� � nie wierzy�? Drugie spotkanie, wci�� jeszcze po�rednie, z medycyn� ludow�, jak bardziej elegancko nazywa si� znachorstwo, mia�o miejsce w Chile. Nie wiem, czy �yje jeszcze Rosendo Huenuman. Indianin z plemienia Mapucz�w, zwanych tak�e Araukanami, by� dzia�aczem Komunistycznej Partii Chile, a Mapucze, kt�rym rz�d Salvadora Allen-de zacz�� dawa� ziemi�, byli szczeg�lnie zawzi�cie eksterminowani przez dyktatur� Pinocheta. To Rosendo je�dzi� ze mn� po osiedlach india�skich, zwanych redukcjami; jego autorytet otwiera� mi drzwi ruk, kurnych chat utkanych ze s�omy. Mog�am robi� zdj�cia, zbiera� informacje. Rosendo �a�owa�, �e by�am tak kr�tko na ziemi Mapucz�w, ledwie kilka dni. Jego babka mieszka�a daleko. A bardzo chcia�, �ebym j� pozna�a: by�a machi, szamank�. Podczas najwa�niejszych, zwi�za- 12 nych ze zbiorami i p�odno�ci�, �wi�t roku, zwanych Ngullatun, nawi�zywa�a kontakt z g��wnym bogiem Mapucz�w � Ngeneczenem. Nie ma jego �wi�ty� ani wizerunk�w. Kap�ank� jest machi. Machi wspina si� na rytualn� drabin� rehue i popada w trans. Wtedy dusza machi szybuje w za�wiatach, przekazuj�c Ngeneczenowi wyrazy dzi�kczynienia i pro�by Mapucz�w, pyta, jakie ofiary trzeba z�o�y� bogu. � Ale mo�e chcesz zobaczy� inn� machi? Poszli�my do jednej z ruk. Jak zwykle ubita z ziemi polepa miast pod�ogi, na �rodku tli� si� wieczny ogie�, kt�rego dym wydobywa� si� przez poszycie dachu. Niewiele sprz�t�w, nawet jak- na india�sk� chat� � stara kobieta, przykryta czarn� chust�, mieszka�a sama. Nie wysz�a za m��, nie mia�a dzieci, obni�y�oby to bowiem jej moce magiczne. Nie, nie chcia�a pokaza� mi. jak popada w trans. Nie by�o ani �wi�ta, ani kl�ski, �eby przeb�agiwa� boga. A �artowa� ze� nie mo�na. Owszem, zgodzi�a si� pokaza� swoje srebro. I drabin� te�. Na srebrnych ozdobach � stylizacja or�a dwug�owego, tak popularnego w�r�d szaman�w Azji. Mo�e to ten ptak pomaga jej szybowa� w za�wiaty, gdzie udaje si� wst�piwszy na ostatni stopie� drabinki rehue? Policzy�am, �e drabina ma dziewi�� stopni, a dziewi�tka to magiczna liczba szaman�w azjatyckich. Szaman miewa dziewi�ciu pomocnik�w, wchodzi na dziewi�� brz�z, �wi�te drzewo (podobnie jak i drabina rehue � symbol drzewa kosmicznego) ma dziewi�� lub siedem ga��zi. Czy�by jeszcze jeden dow�d, �e Indianie przybyli z Azji, a przodkowie Mapucz�w, o cerze znacznie ja�niejszej ni� pozosta�e tubylcze ludy Ameryki, by� mo�e z Syberii lub Mongolii? Polski uczony, profesor doktor Andrzej Wierci�ski, utrzymuje, �e by�a i taka fala odleg�ej migracji. Ka�da machi leczy, ale babka, powiada Rosendo, jest najs�ynniejsz� znachork� w regionie. Pami�ta�, jak operowa�a jego matk�. Woreczek ��ciowy. Czas ju� by� najwy�szy, wyj�a cztery kamienie jak przepi�rcze jaja. � Czy chora odczuwa�a b�l? Je�eli � to niewielki. Machi zna sposoby anestezji. Jednym z nich jest hipnoza. Ale du�� rol� odgrywaj� li�cie �wi�tego drzewa Mapucz�w � canelo. I dym z papierosa. Lepiej, gdy jest to papieros specjalny, z li�ci ma�ui i innych traw, mo�na jednak od biedy pos�u�y� si� fabrycznym. 13 � Jaki by� przebieg operacji? Najpierw babka ob�o�y�a brzuch chorej li��mi canelo i rozci�a przez nie sk�r� specjalnym no�ykiem. Potem przedmucha�a ran� dymem z papierosa i zdezynfekowa�a j� sokiem z li�ci �wi�tego drzewa. Po zoperowaniu woreczka nie zaszy�a rany, po�o�y�a tylko na niei te same li�cie i przewi�za�a brzuch paskiem. Ci�cie zros�o si� naprawd� szybko: nie spos�b prawie znale�� blizny. Raz, wspomina� Rosendo, przyjecha� do babki chirurg z Temuco, stolicy regionu. Popatrzy� zafascynowany i zaprosi� star� z rewizyt� do szpitala. Niech zobaczy miejskie operacje. Pojecha�a. �wiat�a, maski, dziwne jakie� aparaty, instrumenty i maszyny. To nie by� �wiat, do kt�rego przywyk�a w swojej kurnej chacie. Nie pojecha�a wi�cej do Temuco. Znowu: wierzy�, nie wierzy�...? Machi leczy miksturami z zi�, kt�rych sk�ad wypracowa�o do�wiadczenie wiek�w. Miesza wyci�gi ze sk�r �ab i ropuch. Jest przekonana, �e i�h dzia�anie pot�guj� ta�ce i magiczne zakl�cia. Ale oto ameryka�scy uczeni odkryli, �e chocia� sk�ra ropuszki kokoi zawiera jedn� z najsilniejszych trucizn, jednak stosowana w odpowiednich dawkach potrafi ta trucizna leczy� skomplikowane schorzenia. Doktor Carlos Mariani stwierdzi� te�, �e w wydzielinach sk�rnych ropuch znajduje si� substancja, zwana bufotenin�, posiadaj�ca w�a�ciwo�ci halucynacyjne. Mo�e jednak co� si� kryje i w sposobach machi...? Trzecie spotkanie � z Deli� Carrillo, nauczycielk� z San Andres Cohamiata. Siedzia�y�my na pniu drzewa oczekuj�c na samolot, kt�ry mia� mnie zabra� do innej wsi Huiczol�w. Nie by�y to wsie zwyczajne, raczej centra ceremonialne, kt�re zape�nia�y si� jedynie podczas �wi�t. Do niedawna w San Andres Cohamiata sta� tylko ko�ci� otoczony prostok�tem pustych chat, przed kilku laty przyby�y szko�a z internatem i o�rodek zdrowia. Wtedy przyjecha�a tu i Delia, po naukach w Tepic i Morelii. Czarne w�osy obci�te kr�tko, pokr�cone, kostium ze sztucznego materia�u � dziwna tutaj, miejska elegancja. Pewnie, my�l�, ju� odsta�a od india�skiej spo�eczno�ci, mo�e nawet jej si� wstydzi. Samolot, a raczej awionetka, kt�ra rozwozi po tym bezdro�nym regionie specjalist�w Narodowego Instytutu India�skiego, nie ma okre�lonych godzin l�dowania. Wiadomo, �e przyleci, je�li pogoda dopisze, ale kiedy � kt� to zgadnie. Trzeba czeka�. Delia opowie- 14 dzia�a mi ju� o swojej rancheria, jak nazywa si� zagroda Huiczol�w, o m�u i o szkole. Wreszcie zacz�a m�wi� te� o swoim marakame. Marakame to znachor, czarownik i szaman w jednej osobie. Pozna�am marakame z ?????? de Bolanos. By� stary. Dawno ju� odby� dziesi�� pielgrzymek w ci�gu kolejnych dziesi�ciu lat do odleg�ego stanu San Luis Potosi, koniecznych, aby zwyk�y �miertelnik przekszta�ci� si� w duchowego przewodnika Huiczol�w. Same zreszt� pielgrzymki nie wystarczaj�: trzeba znale�� na wzg�rzu Virkuta kaktusy peyote, takie, kt�re rosn� w kszta�cie jelenia, z wi�kszym kaktusem � sercem w �rodku. Przysz�y marakame zjada halucynu-j�cy kaktus, kt�ry zawiera mezkalin�. I ma wizje. Nie tylko widzi ro�liny i zwierz�ta, wspania�e, nieziemskie �wiat�a i kolory, s�yszy �piew ptak�w. Nie tylko jest szcz�liwy. Podczas peyotowego upojenia przychodzi do� inny marakame, male�ki jak dziecko. I uczy go, jak ma leczy� ludzi. Ale to dopiero po dziewi�tej podr�y na wzg�rze Virkuta. W dziesi�tym roku przekazuje mu wiedz� o uk�adaniu pie�ni. Odt�d zostaje ju� prawdziwym marakame. Marakame Delii mieszka o kilka dni drogi z San Andres Cohamiata." To on da� jej imi� Urrama, zobaczy� je we �nie. Delia to imi� dla obcych, imi� z oficjalnych dokument�w. Zawsze odwiedza marakame, kiedy co� j� boli. Najcz�ciej boli g�owa. Wystarczy, �e marakame przytknie wargi do jej czo�a i wyssie ziarno kie�kuj�cej kukurydzy, a dolegliwo�� ust�puje. To w�a�nie kukurydza wprowadzona magicznie do jej cia�a jest przyczyn� choroby. Kiedy bola� Deli� �o��dek, marakame najpierw uk�u� j� w piersi ko�cem �wi�tej strza�y, potem wyssa� z brzucha kamie�. Innym razem wyj�� znowu z nogi kukurydz�. Mo�e te� odnale�� w ciele kawa�ki sk�ry albo sier�ci zwierz�t, w�giel drzewny, rozmaite przedmioty magiczne. Pytam Delii, dlaczego nie chodzi do zwyk�ego lekarza. � Mo�e by mi pom�g� � zastanawia si� Huiczolka � mo�e wyleczy�by. Co jednak taki obcy mo�e wiedzie� o przyczynie choroby Huiczola? A je�li nie b�d� jej zna�a, zachoruj� znowu. Tylko marakame mo�e mi powiedzie�, jakiego obrazi�am boga i jak� mu powinnam z�o�y� ofiar� w �wi�tej grocie. By�a to opowie�� kobiety wykszta�conej. Ale znowu jedynie relacja. I oto co� si� jakby odmieni�o. Meksyk przesta� si� kr�powa� swojej magii. M�wiono, �e interesuje si� ni� pewien bardzo wysoki 15 urz�dnik pa�stwowy w sp�dnicy. Kiedy jednak obiecano nam pomoc zafascynowanego etnografi� dyrektora muzeum, postanowili�my z Tony Halikiem wyprawi� si� do Los Tuxtlas. Tam odbywaj� si� kongresy czarownik�w. V . 16 Bia�a magia w Los Tuxtlas Santiago Tuxtla, San Andres Tuxtla i Cametaco to trzy municipia, czyli powiaty, w stanie Veracruz, kt�re tworz� wsp�lnie region zwany Los Tuxtlas. S�ynie on z urody krajobrazu, �yznej ziemi, zabytk�w kultury Olmek�w, ale przede wszystkim � z czarownik�w. Tutaj odbywaj� si� doroczne ich kongresy. � Zaczynamy od bia�ej czy od czarnej magii...? Decydujemy, �e od bia�ej, trzeba stopniowa� emocje. Ju� drugi dzie� jeste�my w Santiago Tuxtla, jednym z dwudziestu jeden miast, kt�re niegdy� hiszpa�ski w�adca Karol V przydzieli�, wraz z tytu�em Markiza del Valle, zdobywcy Meksyku Hernanowi Cortezowi. Naszym amfitrionem b�dzie dyrektor miejscowego muzeum. Ogorza�a twarz i ch�d kawalerzysty zdaj� si� wskazywa�, �e wi�cej czasu sp�dza w siodle ni� za dyrektorskim biurkiem. No c�, typowy � powiedzieliby�my � obszarnik. Ma trzy rancza, stada byd�a, a do tego plantacj� trzciny cukrowej. Znajduje si� ona, m�wi, niedaleko El Uvero, hacjendy, gdzie #� w roku 1526, a wi�c ledwie w pi�� lat po podboju � za�o�ono plantacj� trzciny pierwsz� na tym kontynencie; pracowa�o na niej dwudziestu pi�ciu Indian i dziewi��dziesi�ciu trzech Murzyn�w, tak�e pierwszych pewnie niewolnik�w w kolonialnym Meksyku. Rezydencje na wsi, dom w mie�cie. Kto wie, jakie jeszcze ma dyrektor interesy, w ka�dym razie mieszka�cy okolicy jemu to k�aniaj� si� najni�ej. Ale pasj� miejscowego kacyka nie wydaje si� wcale mno�enie pieni�dzy: jest ni� muzealnictwo. Santiago Tuxtla � chwali si� � to jedyny powiat w kraju, kt�ry ma a� dwa muzea. To, w kt�rym si� znajdujemy, oraz muzeum w Tres Z^piiS^Slri situ, czyli na miejscu wykopalisk. W Tres Zapote^sobyli�my poprzedniego dnia. To w tej ma�ej wiosce, 17 *>ako*2' od kt�rej odstrasza turyst�w polna droga, don Jose Melgar dokona� w roku 1869 niezwyk�ego odkrycia � wykopa� ogromn� kamienn� g�ow� o negroidalnych rysach, zadziwiaj�ce dzie�o dawnych mieszka�c�w regionu, kt�rych nazwano Olmekami. To oni stworzyli najstarsz� cywilizacj� Mezoameryki, kt�ra si�ga 1500 roku p.n.e., a niekt�rzy uczeni cofaj� jej pocz�tki o kilka jeszcze stuleci. Olmekowie zacz�li budowa� piramidy i �wi�tynie, stworzyli kalendarz, rze�bili pos�gi bog�w o twarzach dzieci i k�ach jaguara, wykuwali w kamieniu d�onie z�o�one niby do modlitwy i ozdobne jarzma. Liczne w Tres Zapotes kamienne �arna do mielenia kukurydzy �wiadcz�, �e nieobce im by�o osiad�e, rozwini�te rolnictwo. � A czy znali pismo? Dyrektor prosi o wiadro z wod� i polewa szary blok kamienia. To s�ynna stela ? Wilgo� odkrywa ni� reliefu uk�adaj�c� si� w kamienny glif � to najstarsza data, jak� znaleziono dotychczas w Ameryce �aci�skiej � odpowiada rokowi 31 p.n.e. Tres Zapotes uwa�a si� za najdawniejszy � obok La Venta i San Lorenzo � o�rodek cywilizacji Olmek�w. Tutejsze zabytki datuje si� na oko�o 1850 rok p.n.e. Wielkich g��w w Tres Zapotes nie ma. Jedn� zabrano do muzeum w Santiago Tuxtla, druga stanowi ozdob� powiatowego ryneczku. Jak je transportowano? � Teraz � m�wi dyrektor � nie by�o problemu. Natomiast tw�rcy tych rze�b, kt�rych pochodzenie niestrudzony von Daniken przypisuje oczywi�cie kosmitom, wyrabiali je w andezytowym kamienio�omie na wzg�rzu La Vigia, odleg�ym od Tres Zapotes o pi�� do sze�ciu ledwie kilometr�w; stamt�d za� mo�na je by�o po prostu przytoczy�. Do innych o�rodk�w olmeckich prawdopodobnie sp�awiono kolosalne g�owy rzekami. Cywilizacja Olmek�w kryje wiele tajemnic. Ich rozwik�aniu sprzyjaj� przede wszystkim badania naukowe, ale te� niekiedy � przypadek. Oto do niedawna, w �lad za Carlosem Pellicerem, znakomitym poet� i tw�rc� muzeum sztuki olmeckiej La Venta w pi�knym parku Villahermosy, s�dzono, �e pi�knie wypolerowane s�upy falliczne s�u�y�y Olmekom do sporz�dzania klatek dla jaguar�w. A tymczasem, kiedy w roku 1978 budowano gazoci�g z Cactusa do Reynosy, niedaleko Tres Zapotes znaleziono nietkni�te ogrodzenie z tych kamiennych pali otaczaj�ce miejsce ofiary przykryte kamienn� p�yt�; niestety, spl�drowano je ju� przed wiekami. 18 Najciekawsze zabytki przeni�s� dyrektor do muzeum w Santiago Tuxtla. Ot, cho�by figurk� oranta o twarzy zwr�conej ku niebu. Jego zdaniem by� to znachor, kt�ry zanosi mod�y do bog�w czuwaj�cych nad zdrowiem Olmek�w. Jakie stosowa� metody leczenia? Nasz gospodarz s�dzi, �e niewiele r�ni�y si� od tych, kt�re przetrwa�y do dzisiaj w regionie Los Tuxtlas. Czarownicy, znachor-stwo � to kolejna jego pasja. Teraz wi�cej ich tu jeszcze ni� lekarzy. Chocia� jednak medycyna oficjalna coraz cz�ciej si�ga do do�wiadcze� ludowej, jej rozw�j musi doprowadzi� w przysz�o�ci do zaniku magii. Dlatego trzeba zostawi� przysz�ym pokoleniom cho�by jej dokumentacj�. Nagrywa wi�c relacje czarownik�w i znachor�w, kr�ci o nich filmy. Ale lepiej zna si� na hodowli byd�a ni� obs�udze kamery. Cieszy si� wi�c � m�wi o nas � �e przyjechali fachowcy... Ch�tnie nam pomo�e nawi�za� kontakty. Ustalamy raz jeszcze, �e od bia�ej zaczynamy magii. �eby zdoby� zaufanie czarownik�w � b�d� ich pacjentk�. ,,W imi� Ojca, w imi� Syna, w imi� Ducha �wi�tego, w imi� Wszystkich �wi�tych, o ksi��� wszechpot�ny, uwolnij j� od wszelkiego z�a. Uwolnij j� od przestrachu, od z�ych mocy czarownika, od z�ych spojrze� ludzi, zawi�ci s�siad�w, od wszelkich urok�w..." Siedz� na niskim, drewnianym sto�eczku. Spod p�przymkni�tych powiek widz�, jak nachyla si� nade mn� dobrotliwa twarz starego cz�owieka. Jest bosy, w zgrzebnych spodniach i koszuli, ma zapadni�te policzki i ogromne czarne oczy. Lat z ok�adem osiemdziesi�t, ale czupryna g�sta, krucza. Zd��y� mi ju� powiedzie�, �e j� farbuje, bo mu smutno, kiedy widzi, �e ma w�osy bia�e jak kwiat pomara�czy, co kwitnie za oknem. Teraz zanosi mod�y do dobrych si� opieku�czych, �eby mi pomog�y. Dlatego te� pali tyle �wiec przed domowym o�tarzem, na kt�rym stoj� obrazy �wi�tego Piotra, Matki Boskiej z Gwadelupy i Jana Chrzciciela. M�wi: �Je�li B�g zechce, to na pewno wyzdrowiejesz, je�li nie, nie pomo�e �aden �wi�ty..." Mod�y i zakl�cia, czyli jak si� m�wi uczenie �magia werbalna", wspomagaj� tylko inne zabiegi Cuate. Najwa�niejsza jest limpia, oczyszczenie. Pod �cian� le�� ga��zki ro�liny przypominaj�cej ni to barwinek, ni to bor�wk�. Nazywa si� albahaca. Je�li Cuate ma czas � sam j� zbiera w okolicznych lasach, ale najcz�ciej kupuje na miejscowym targu. Bierze teraz ki�� albahaki i omiata ni� starannie ca�e moje cia�o, najdok�adniej twarz. Listeczki ro�liny s� 19 ostre, k�uj�ce. Cuate co chwila potrz�sa ga��zk�, jak gdyby strzepywa� z niej z�o, kt�re zdo�a� ju� w ni� zebra� z mego cia�a, i powraca zn�w do oczyszczania. � Cuate, co mi dolega...? Nie pyta� mnie o to, bo co pacjent mo�e wiedzie� o przyczynie schorzenia! Je�li dolegliwo�� jest naturalna, sama przechodzi, ale pochodzenie prawdziwej choroby jest zawsze magiczne. Na mnie, s�dzi Cuate, kto� rzuci� urok. Nie pomo�e na to samo tylko oczyszczenie albahak�. � Zamknij mocno oczy... ' Tony Halik dotychczas powtarza, �e zosta�am po prostu opluta. Ale naprawd� drugi stopie� oczyszczenia polega� na tym, �e Cuate nabra� wody w usta i mocno opryska� mi twarz. Niestety, Halik filmowa� t� scen�. Nie w�tpi�, �e jedynie dla dobra obrazu poprosi� starego, by spryska� mnie trzy razy... Jeszcze tylko rzucenie gar�ci ziarenek przypominaj�cych gorczyc�, za siebie i pod nogi � i zabieg sko�czony. � B�d� zdrowa, Cuate? � Je�eli mi ufasz. Nie, nie trzeba p�aci�... Pacjenci, kt�rzy oczekiwali na swoj� kolejk� przed biedn� chat� Cuate, wierzyli na pewno w moc jego zabieg�w. Znaj� go, opowiada�a Martina Monterogari, od tylu ju� lat. By� zupe�nie m�odym ch�opcem, gdy zaczyna� leczy�. Terminowa� u pradziadka � znachora, ale tak naprawd� � s� tu wszyscy przekonani � B�g nauczy� go pomaga� ludziom. Dlatego Martina przysz�a do niego i dzi�. Co jej dolega? Wysokie ci�nienie, nerwica, serce. By�a u wielu lekarzy, ale nie pomogli. Tylko Cuate mo�e j� uzdrowi�. Tak samo jak m�czyzn�, kt�ry siedzi obok, Marcelina Colorado Castanied�. By� wielokrotnie operowany na prostat�. Teraz boli go i puchnie brzuch. I na niego rzucono pewnie mai de ojo, urok... Maria Luisa Bernal Antemate mieszka podobnie jak Cuate Chagalla (czyli Kumpel Krewetka, jak t�umaczy dyrektor muzeum, wywodz�c drug� cz�� imienia znachora od chacalli, co w j�zyku nahuatl oznacza w�a�nie krewetk�) na przedmie�ciu Santiago Tuxtla. Pozna� jej dom �atwo, jest bowiem czerwony, podobnie jak wst��ki, kt�re wplot�a w cienkie ju�, upi�te w koron� warkocze. Czerwie� broni dost�pu z�ym pr�dom, a tyle ich przynosz� ze sob� pacjenci! Zaszkodzi� by mog�y nie tylko jej, ale tak�e suce Coyocie, dw�m papugom, 20 kt�re na nasz widok rozdar�y si� w klatkach, pi�ciu snuj�cym si� po domu kotom oraz kilku �winiom, kt�re przywi�za�a sznurkiem w przedsionku. Dobre, dobre �winki, m�wi, i podaje ka�dej kukurydziany placek. Odk�d umar� m�� policjant, jedynymi prawdziwymi przyjaci�mi s� dla niej zwierz�ta... Wn�trze domu jeszcze biedniejsze ni�eli u Cuate. Ubita ziemia miast pod�ogi, ledwie kilka najprostszych sprz�t�w; ale czysto tutaj � i weso�o. Sprawiaj� to wra�enie kolorowe bombki rozwieszone pod sufitem, nad o�tarzem. Kuracjom Marii Luisy tak�e patronuj� �wi�ty Piotr i Matka Boska z Gwadelupy, ale jeszcze Naj�wi�tsze Dzieci�tko z Atocha, kt�rego przyniesiony z Hiszpanii kult bardzo si� w Meksyku upowszechni�. I wspiera Mari� Luis� najs�awniejszy znachor w stanie Ver^cruz, Adam Cardel z Jalapy, kt�rego portret powiesi�a pomi�dzy wizerunkami �wi�tych i dyplomem otrzymanym na ostatnim kongresie czarownik�w. Maria Luisa jest schludna, u�miechni�ta. Ile ma lat? Nie pami�ta, tylko wujek Antonio mo�e wiedzie� o tym. Ale on mieszka w Mie�cie Meksyk. Tam w�a�nie rozpoczyna�a znachorskie nauki pod kierunkiem matki chrzestnej. Dawno to by�o, ze trzy �wierci wieku temu. Mia�a wtedy jakie� dziesi�� lat... � Usi�d�. Znowu zamieni�am si� w pacjentk�. Siadam na czerwonym krzese�ku przed o�tarzem, oczekuj�c kolejnych emocji. Tym razem limpia b�dzie znacznie przyjemniejsza. Maria Luisa nie oczyszcza mnie albahak� ani wod�, lecz zwyk�ymi kurzymi jajami. Wyjmuje dwa z kartonu, najwidoczniej zakupione w sklepie, i mamrocz�c modlitwy wodzi jajkami po mojej g�owie, twarzy, ramionach, g�aszcze' jajkiem moje plecy, nogi, nawet stopy. A kiedy zebra�a w skorupki wszystkie me k�opoty, rozbija jajka i wlewa je do szklanki z wod�. U zdrowego cz�owieka bia�ko jest czyste. W moim � wida� jakie� �y�ki i w��kienka. Naprawd� zm�tnia�o. Znachorka d�ugo przypatruje si� jajecznej konfiguracji, najwyra�niej niezadowolona. Wreszcie � jest diagnoza! � Z g�ow� � m�wi � masz k�opoty, ale dam ci takie zio�a, �e wszystko odejdzie... . Maria Luisa przyjmuje tylko w poniedzia�ki i pi�tki. Dzisiaj �roda, zgodzi�a si� mnie zbada� na pro�b� dyrektora. Nie oczekuje ju� pacjent�w, mo�emy porozmawia�. � Czy ma pani, Mario Luiso, jak�� lekarsk� specjalizacj�? 21 Owszem, ma. To ona najskuteczniej w okolicy pomaga chorym umys�owo. Najpierw ich oczyszcza, tak jak mnie jajkami, ale tak�e albahak�. I daje im do picia mieszank� z zi� i kwiat�w o siedmiu kolorach. Naturalnie, �e specjalnych. Leczy tak�e uk�szenia jadowitych w�y. Do tej kuracji potrzebny jest bia�y kamyczek, ot, ten w�a�nie, co le�y na o�tarzu. Przyk�ada go do ranki i przygotowuje choremu stosowny nap�j. Jest to horchata, czyli woda ry�owa, zmieszana z wywarem z wi�r�w drzewa pa�o amarillo. � Czy ten spos�b zawsze skutkuje? Zawsze, chyba �e do pomieszczenia, w kt�rym leczy m�czyzna, wejdzie kobieta, i odwrotnie. Wtedy ca�y zabieg na nic. Niezawodnie potrafi te� wyleczy� impotencj�; radzi, jakie mieszanki zio�owe nale�y stosowa�, �eby mie� dzieci, jakie � by ich nie mie�. Za porad� bierze zale�nie od schorzenia, ale nie wi�cej ni� 50 pesos (r�wnowarto�� dw�ch dolar�w). Dla niej i dla zwierz�t starczy... Anai Castel przybra�a pseudonim Anai Azul, czyli Niebieska Anai. Jest pono� �on� wysokiego urz�dnika ministerialnego. Mieszka w stolicy i tam ma gabinet, w kt�rym odczytuje karty tarokowe. A wi�c � wr�ka. Jej specjalno�ci� jest jednak usuwanie b�lu. Ot, cho�by wczoraj, kiedy przyjecha�a do Santiago Tuxtla, kt�re odwiedza kilka razy w roku, tu� ko�o dworca zdarzy� si� wypadek. Ch�opiec, kt�rego kopn�� ko�, skr�ca� si� z cierpienia. Przesun�a r�k� nad zsinia�ym udem, a ma�y u�miechn�� si�, wsta� i pobieg� do domu... Postanowi�am wypr�bowa� zdolno�ci Anai Azul najpierw na Haliku. Skr�cona kostka nabrzmia�a mu jak bania. Ach, jak boli, boli... Mieszkali�my wszyscy w tym samym hotelu �Castellanos", a �e przedstawi� nas ju� sobie nieoceniony dyrektor, uzna�am, �e mog� zadzwoni� do Anai. Przybieg�a do pokoju Halika w d�ugiej sukni i modnym turbanie na jasnych w�osach. Jaki� kontrast z Mari� Luis�! C�, znachorki nie mieszkaj� tylko w biednych chatach... Usiad�a na ��ku Toniego i natychmiast zabra�a si� do roboty. Przede wszystkim nasun�a turban g��boko na uszy, bo podczas zabiegu winny by� przykryte. I zacz�a prztyka� wzd�u� nogi palcami. � Widz� kolor czerwony � powiedzia�a, gdy obdukcja dosz�a ju� do kostki. � Tutaj jest ognisko choroby... Wobec opuchlizny nie wyda�a mi si� ta diagnoza rewelacj�. Obserwowa�am Halika. Le�a� z oczami zamkni�tymi, bo tak kaza�a Anai. 22 � Jaki widzisz kolor, te� czerwony? � zapyta�a. � Czerwony � potwierdzi�. Teraz palcami prawej d�oni zacz�a przesuwa� nad kostk�. � Widzisz kolor pomara�czowy? � Pomara�czowy. � To choroba zaczyna ust�powa�. Potem widzia� ��ty, a gdy dosz�o do zielonego � Anai Azul, kt�ra przez ca�y czas to prztyka�a, to przeci�ga�a nad kostk� palcami � kaza�a mu otworzy� oczy. I wsta�. C� to � nie syczy z b�lu? Nie utyka? Opuchlizna najwyra�niej si� zmniejszy�a. Do rana znikn�a zupe�nie. Naprawd�. Mia�a siedem lat, kiedy zacz�a zdawa� sobie spraw�, �e ma jaki� dziwny dar. By�o to w roku 1937. Umar� wtedy ojciec jej nauczycielki. Pami�ta, jednego dnia nauczycielka zosta�a po lekcjach w klasie i p�aka�a. Zapragn�a j� pocieszy�, stan�a wi�c na �awce i chcia�a pog�adzi� w�osy m�odej kobiety. Ale nie �mia�a jej dotkn��, i tylko praw� w�a�nie r�k� zacz�a zatacza� k�ka nad jej g�ow�. Kobieta uspokoi�a si� natychmiast. By�o to w mie�cie San Luis Potosi, a szko�a nazywa�a si� Minerva. Odt�d, najpierw z ciekawo�ci, wkr�tce za�, �eby pom�c ludziom, dotyka�a chorych. Stawali si� zdrowsi. Oddala�a b�l. Mieszka�cy San Luis Potosi ma�o, �e s� religijni, s� fanatyczni. Ta ma�a, m�wili do wychowuj�cej j� babki, jest op�tana przez szatana... Bezustannie prowadzili j� wi�c do ko�cio�a, kazali si� modli�. Radzili, by babka j� leczy�a. Wi�c nie dotyka�a ju� nikogo, ba�a si� i ludzi, i �mieszno�ci. Jej si�a magiczna przygas�a. A� po latach mia�a ci�ki wypadek samochodowy. W szpitalu przypl�ta� si� tyfus. By�a nieprzytomna przez sze�� dni. Ale obudzi�a si� zdrowa. Wtedy postanowi�a leczy� znowu. Jakie kuruje dolegliwo�ci? Przede wszystkim zatoki, reumatyzm, oparzenia, nerwice. Jej r�ka � stwierdzono � obni�a poziom cukru we krwi. Nie widz�, �e praw� d�o� ma wi�ksz� od lewej? To dlatego, �e posiada w niej t� szczeg�ln� energi�, kt�ra uzdrawia. Nie u�ywa nigdy kubk�w plastikowych, bo zostaj� na nich �lady palc�w, jak od przypalenia... Postanowi�am i ja podda� si� eksperymentowi. Mo�e istotnie pomo�e mi na bezsenno��...? Um�wi�y�my si� nad basenem hotelowym. Anai leczy wprawdzie 23 i we wn�trzach, ale woli na powietrzu, tam gdzie �atwiej mo�e nawi�za� kontakt z niebem, gwiazdami, ziemi�, z kosmosem. Bo to one przekazuj� jej energi�. Zamkn�a oczy. Najpierw dobieg� mnie g�os modlitwy: Anai wzywa�a si�y natury i wszech�wiata, aby mi pomog�y. Za chwil� rozleg�o si� charakterystyczne prztykanie palc�w. � Widzisz czerwone? � pyta�a prztykaj�c wzd�u� mojego kr�gos�upa. Nie widzia�am. � A teraz? � niecierpliwi�a si�, prztykaj�c wok� g�owy. \ Te� nie mia�am przed oczyma czerwono. � Czujesz ciep�o, gdy przesuwam d�oni� wzd�u� twojego cia�a? Nie czu�am nic. Anai zacz�a si� denerwowa�. Ale si� nie podda�a. Nie ka�dy � dosz�a do wniosku � widzie� musi kolory. Mo�e mnie wyleczy metod� bezbarwn�... � Na pewno b�dziesz dzisiaj dobrze spa�. B�dziesz bardzo dobrze spa� � stwierdzi�a po dziesi�ciu minutach obwodzenia mnie d�oni�. �miertelnie zm�czona po�o�y�am si� oko�o p�nocy. Czeka�am dwie godziny, lecz Morfeusz nie przyszed�. Jutro znowu b�dzie ci�ki dzie�... Za�y�am pigu�ki. Mo�e Halik jest po prostu znakomitym medium...? Czarownik w�drowny Zdobyli�my w tropieniu czarownik�w nowego sojusznika. Jose" Antonio Gonzalez, przedstawiciel Ministerstwa Turystyki w Los Tuxtlas, rozumowa� prawid�owo: trzeba reklamowa�, gdzie si� da, atrakcje regionu. Najlepiej wyrobi� sobie specjalno��. Na Jukatan przyje�d�aj� tury�ci, by podziwia� ruiny miast Maj�w, do Acapul-co � �eby pogrza� si� na zawsze tam pewnym s�o�cu, do San Cristobal de las Casas � na najs�ynniejszy w kraju targ india�ski. A do Los Tuxtlas niechaj przybywaj� leczy� si� u czarownik�w! Jose Antonio jest przekonany, �e magia nie szkodzi, a s� ludzie, kt�rym pomaga... � Teraz kolej na czarn� magi�. P�jdziemy do Xolo? � zaproponowa� dyrektor miejscowego muzeum, Fernando Bustamante. � A gdyby tak najpierw odwiedzi� Telleza? � wtr�ci� Jose Antonio. � Mo�e nie jest tak autentyczny jak Jose Xolo, ale sposoby ma ciekawe. Zw�aszcza do filmowania... � To szarlatan � zareplikowa� don Fernando. � I... Machn�� r�k� i przeprosi�: nie mo�e nam towarzyszy�, ma do za�atwienia pilne sprawy. Spotkamy si� p�niej. Sk�d ten zawieszony g�os, niedom�wienia, wyraz niesmaku jakby...? � Hej, ch�opcze! � Kilkuletni wyrostek oderwa� si� od hotelowej �ciany i podbieg� do Jose Antonia, jak gdyby czeka� tylko na jego rozkazy. � Prowad� do Telleza. A wi�c wszystko by�o u�o�one. Czarownik nie tylko nie b�dzie stawia� nam przeszk�d, lecz jeszcze zaprasza, dba, �eby�my nie zb��dzili. Sytuacja zapowiada si� interesuj�co. Z asfaltu �r�dmie�cia Santiago Tuxtla zjechali�my na kocie �by zau�k�w, potem w kr�t�, wyboist�, ale ci�gle miejsk� jeszcze drog� 25 poln�. Manuel Tellez oczekiwa� nas przed bram�. By� to dom zwyczajny, ni to biedny, ni zamo�ny: wyda� mi si� zaniedbany, jak gdyby gospodarz nie przywi�zywa� wagi do spraw tego �wiata. �redniego wzrostu, raczej t�gi, o twarzy kr�g�ej, ze szramami po ospie, koszula w kwiatki, na g�owie kokieteryjnie przewi�zana do ty�u chusteczka. I � pomalowane wargi. To dlatego typowy meksyka�ski macho, ten superm�czyzna, na jakiego wygl�da� don Fernando, nie poleca� nam kontaktu z Tellezem! Dla nas jednak nie mia�y znaczenia upodobania gospodarza, wa�ny by� jego zaw�d. Najwyra�niej zale�a�o mu na reklamie. Ale... � Poka�� wszystko, co potrafi�. Pod jednym warunkiem: dacie mi dyplom i za�wiadczenie. Tutaj wszyscy czarownicy maj� jaki� papier, mnie si� za� dyskryminuje. Te� chcia�bym sobie powiesi� na �cianie jaki� dyplom... Nie dysponowali�my dyplomem. � Czy wystarczy ci pismo z wydzia�u turystyki, na blankiecie firmowym? � zaproponowa� Jose Antonio. Pomedytowa� chwil�. � Niechaj b�dzie. Ale �eby na pewno. Jedna, druga brudna izba z odrapanymi �cianami, i jeste�my w sanktuarium. Na o�tarzu tradycyjnie obraz Matki Boskiej z Gwadelupy, a tak�e pos��ki Matki Boskiej z San Juan de los Lagos i peruwia�skiego �wi�tego Marcina de Porras. I Budda! T�usty, u�miechni�ty, typowa figurka wykonana dla turyst�w mo�e gdzie� w Hongkongu, Singapurze, a mo�e w Japonii. � To m�j najlepszy protektor i pomocnik � informuje Tellez. � Rozmawiam z nim ka�dego ranka, prosz�c, aby sprowadzi� mi du�o pacjent�w z grubsz� fors�. I nie zawodzi... � A kula? � pytam, pokazuj�c na spor�, o �rednicy co najmniej �wierci metra kul�, kt�ra le�y obok Buddy. � To kula magiczna, widz� w niej choroby. Pochodzi z Niemiec Zachodnich � pochwali� si�. Wiedzia�am, �e pos�uguj� si� kul� przy stawianiu diagnozy czarownicy, znachorzy i szamani z Azji, Afryki, nawet Majowie z niedalekiego Jukatanu, ale bywa to zazwyczaj ma�a kulka z naturalnego kwarcu b�d� kryszta�u, znaleziona jakoby w tajemniczych okoliczno�ciach. Czy mo�na moc magiczn� wyprodukowa� ta�mowo w fabryce? 26 Ale spostrzeg�am w sanktuarium i przedmioty autentyczne, gliniane figurki totonackich bog�w. Sk�d si� tu znalaz�y? Tellez przywi�z� je z El Tajin, g��wnego o�rodka kulturowego Totonak�w, s�ynnego z piramidy niszowej. A wi�c maj� sze��set, mo�e tysi�c lat, bo To-tonacy tworzyli sw� cywilizacj� pomi�dzy pi�tym a trzynastym wiekiem. Trafi� tam, bo ca�e jego �ycie by�o w�drowne. Urodzi� si� w Tehuantepec, w stanie ??????, ale ju� w dzieci�stwie przeni�s� si� z rodzin� do Papantli, na p�nocy stanu Veracruz, w�a�nie niedaleko El Tajin. To tam matka, gdy mia� lat trzyna�cie, zacz�a go uczy� praktyk magicznych. Kiedy si� usamodzielni� � zacz�� je�dzi� po ca�ym Meksyku. Ale nigdzie nie zagrza� miejsca. W Santiago Tuxtla mieszka od dw�ch lat. Dobra to ziemia dla znachor�w. Na brak pacjent�w si� nie skar�y, pracuje we wszystkie, pr�cz niedziel, dni tygodnia. Chcia�by tu zapu�ci� korzenie. Dlatego przyda�by mu si� jaki� papier. � Don Manuel... W uchylonych drzwiach sanktuarium dostrzeg�am pomara�czow� twarz w�sacza w sombrero. � Wchod�cie, zaczynamy... Rozstawiamy �wiat�a, przygotowujemy kamer� filmow� i aparaty fotograficzne. Zawsze mnie zadziwia�o, �e ludzie, kt�rzy na ulicy nie pozwalaj� si� fotografowa� (a je�li � to ��daj� pieni�dzy), nigdy nie protestuj� przeciwko robieniu im zdj�� u znachor�w. A przecie� jeszcze nagrywam ich intymne relacje! Reaguj�, jak gdyby znajdowali si� pod wp�ywem jakiej� hipnotyzuj�cej si�y, kt�ra sp�ta�a im wol�. I teraz siedmiu m�czyzn nie zwraca uwagi na nasz� obecno��. Przybyli tu w sprawie wa�nej. Najwa�niejszej. Od trzech miesi�cy nie spad�a na ich pola kropla deszczu. Je�li susza si� przed�u�y � nie ma co liczy� w tym roku na zbi�r kukurydzy, s�o�ce wypali m�ode jeszcze kie�ki. Tylko Tellez mo�e im dopom�c. Niech poprosi bog�w... Przypomnia�a mi si� opowie�� Joanny. W jednej z wiosek stanu Guerreo, m�wi�a, kiedy d�ugo nie pada, znak to, �e Indianie obrazili boga deszczu. Trzeba mu z�o�y� ofiar�. Rada starszych wybiera wi�c m�czyzn�, przewa�nie ch�opca, i wyprowadza go na skraj wioski. Tam zostaje ukamienowany. Pyta�a ksi�dza, czy nie mo�na by za- 27 pobiec barbarzy�skiemu obrz�dowi. Pr�bowa�. Co jednak mo�e poradzi�, kiedy istotnie, najp�niej po up�ywie trzydziestu dni od z�o�enia ofiary, nadchodzi ulewa... Nie poda�a mi Joanna nazwy wioski. Znowu powraca w�tpliwo��: prawda to czy bujna wyobra�nia malarki? Teraz b�d� �wiadkiem rytua�u bezkrwawego. Ch�opi siadaj� p�kolem na drewnianych sto�kach. � Miednica! � wo�a Manuel Tellez. M�oda kobieta, pewnie s�u��ca, przynosi miednic� z wod�. Z ��tego plastiku, jak�e ma�o zda si� mie� wsp�lnego z rytua�em! Ch�opi siedz� skupieni, bez ruchu, nie dziwi ich ten oczywisty mezalians dawnych czas�w ze wsp�czesno�ci�. Nie o �rodki chodzi zreszt�, wa�ny jest rezultat. Ostatnie przygotowania. Znachor stawia wok� miednicy cztery �wiece, mamrocze modlitwy. Nie rozumiem ani s�owa. � To w j�zyku Totonak�w � m�wi Jose Antonio. Powolutku, ostro�nie, zdejmuje Tellez z o�tarza przedkolumbijskie figurki. Zaczyna je k�pa� w miednicy. Nabiera wod� d�oni�, polewa, zanurza bog�w, pryska na ich cia�a, g�adzi mokr� r�k�. Twarze ch�op�w napi�te, oczy w innym, przesz�ym �wiecie. A bogom zdaje si� by� dobrze w wodzie; mo�e naprawd� przypomn� sobie teraz o potrzebach podopiecznych z ziemi? Dawniej wierzono, �e k�piel bog�w sprowadza deszcz. Teraz, bywa, funkcje glinianych idoli przej�y ko�cielne obrazy. S� miejscowo�ci, w kt�rych, je�li d�ugo nie pada, k�pie si� w rzece wizerunki katolickich �wi�tych. Tellez po��czy� prawdopodobnie zas�yszane opowie�ci i w�asne obserwacje, aby skomponowa� sw�j szczeg�lny obrz�d. � Aaaa... Z gard�a Telleza wydobywa si� chrapliwy mruk, modlitwa staje si� g�o�niejsza. To przecie� szarlatan, jestem o tym przekonana, a jednak i mnie udziela si� niesamowity nastr�j. Kiedy Tellez rozpoczyna ta�czy� wok� miednicy z bogami, przestaje by� t�ust�, �mieszn� postaci�. Celebruje magiczny rytua� i jest kap�anem. Po wyj�ciu figurek z k�pieli og�asza tonem, w kt�rym nie ma miejsca na w�tpliwo��: � Deszcz spadnie najp�niej za trzy tygodnie... 28 Rytua� sko�czony. Ch�opi wysup�uj� z kieszeni pieni�dze, dzi�kuj�. Wierz�, �e ratunek przyjdzie... � Oby tylko deszcz nie zawi�d� � szepcze Jose Antonio � bo inaczej mog� wr�ci� i pobi� Telleza. Mo�e dlatego tak cz�sto zmienia miejsce zamieszkania...? Zostali�my na chwil� sami w sanktuarium, Tellez wyszed� do pokoju-poczekalni, aby wybra� pacjenta, kt�rego choroba kwalifikowa�aby go do magicznej operacji. �wi�ci katoliccy i dawni bogowie. Typowy przyk�ad egzystowania do dzisiaj, ponad czterysta lat od konkwisty, dw�ch religii obok siebie. Spotykam si� z tym nieraz i w Meksyku, i w Gwatemali, i w krajach andyjskich. Cz�stszym zjawiskiem wydaje si� synkre-tyzm, pomieszanie si� re