Dzikowska
czarownicy

Wierzyć - nie wierzyć?


Etnografowie dzielą ich na znachorów, czarowników i szamanów. Znachor, 
upraszczając, to ten, który zna choroby i potrafi je leczyć, czarownik sprowadza 
na zamówienie najrozmaitsze dopusty ze śmiercią włącznie, szaman zaś potrafi i 
pomóc, i zaszkodzić, ale przede wszystkim nawiązuje w transie kontakt z siłami 
nadprzyrodzonymi; pełni zatem rolę pośrednika między ludźmi i bogami. W wielu 
regionach świata, zwłaszcza w Azji, szamanizm uznawano za religię. W Ameryce 
Łacińskiej jest inaczej. Trudno tutaj o klasyczne rozróżnienie, bywa, że te trzy 
magiczne funkcje przeplatają się ze sobą.
Nikt nie wierzył, że zrobimy film o czarownikach. Nafta w Meksyku jest, przemysł 
jest, rewolucja też ciągle jest, sztuka — proszę bardzo, przedkolumbijska, 
ludowa, i ta najlepsza, współczesna. Ale czarowników — nie ma. Ani znachorów. 
Jakże mogą istnieć, skoro prawo mówi wyraźnie, że leczyć może ten jedynie, kto 
ukończył odpowiednie studia?!
Tak słyszałam oficjalnie przez lata. Czarownicy byli jak wstydliwy pryszcz. Że 
zakazani — fascynowali mnie tym bardziej.
Zauroczenie tematem rozpoczęło się od przypadku. Zanim spotkałam Joannę, 
uważałam magię za niegodnego konkurenta codzienności Latynosów. Żadnych dziwactw, 
egzotyki, niech Czytelnik poznaje dzień powszedni, procesy i tendencje, bo 
inaczej jego wiedza będzie wypaczona.
— Znachorzy to także dzień powszedni — zadecydowała Joanna. — I bynajmniej nie 
jest to świadectwo zacofania kraju, lecz dowód przetrwania tradycji. Moim 
zdaniem medycyna przedkolumbijska musiała mieć wspaniałe osiągnięcia, traktowała 
integralnie ciało i psychikę chorego. Właśnie poprzez działanie na psychikę po-
5
trafiła często uporać się z dolegliwościami, które wymagają dzisiaj nieobojętnej 
interwencji środków farmakologicznych. A jakie potrafili robić operacje...!
—  To przeszłość...
—  Przeszłość? Joanna szybkim ruchem zrzuciła bluzę i kazała mi obejrzeć swój
kręgosłup. Była na nim drobna, ledwie już widoczna blizna. Ślad po operacji 
zrobionej przez znachorkę.
Najpierw,  gdy  wypadł   jej  dysk,  poszła  do  szpitala.  To  proste, 
stwierdzili lekarze,  ale  trzeba zrobić  zabieg;  potem rehabilitacja, słowem 
dwa—trzy miesiące wykreślone'z życia. Wtedy Joanna przypomniała sobie o tej 
starej kobiecie — znachorce. Mąż miał zrazu opory, ale postawiła na swoim. Kurna 
chata, tłum chorych. Wreszcie przyszła kolej na nią. Cięcie było pewne, szybko 
poruszały się palce znachorki. Pamięta rytualne modły, zioła, które trzeba było 
wypić, i jak ostrożnie ją kładziono na podłodze. Nie wolno się ruszać przez 
siedemdziesiąt dwie godziny, przykazała stara.
Bolało, ale tępo, była zamroczona. Wkrótce jednak jej ciekawość zaczęła   się   
przedzierać   coraz   śmielej   poprzez   odurzenie.   Leżała w tym samym 
pomieszczeniu, gdzie przyjmowała znachorka. Niesamowite się tam działy rzeczy. 
Choćby jeden przykład. Przychodzi Indianka  z  szesnastoletnimi  bliźniakami.   
Jednojajowi,  identyczni. Ale jeden rozwinięty normalnie, drugi jąka się, 
bełkoce. I oto stara, nożem przypominającym kuchenny, otwiera jąkale czaszkę. 
Operuje w skupieniu, pomrukując zaklęcia. Nagle — cud: stara pyta o coś chłopca, 
a ten odpowiada jej normalnie!
Joannę po upływie trzech dób podniesiono sztywno, tak jak deskę,
i postawiono na nogi: była zdrowa.
Wierzyć, nie wierzyć... — Joanno, gdzie mieszka ta znachorka?
Chciałabym ją zobaczyć.
Joanna kręci. Nie może podać adresu. Znachorzy nie chcą, by o nich pisano, boją 
się prześladowań. Jest to daleko od stolicy, na prowincji. Może kiedyś sama mnie 
tam zabierze, obiecuje.
Nie spotkałam więcej Joanny, polskiej malarki, tak zauroczonej indiańskim 
Meksykiem, że rzuciła olejne farby i zaczęła tworzyć swoje obrazy laką, 
przedkolumbijskim sposobem stosowanym do dzisiaj w Olinala, gdzie spędzała kilka 
miesięcy w roku. Jeśli znachorka nie była li tylko tworem wyobraźni, musi 
mieszkać — my-
6
siałam — w górzystej, niedostępnej prawie głuszy jednego z najbiedniejszych 
stanów Meksyku, gdzieś w Guerrero. Postanowiłam ją odnaleźć. Udało mi się to 
jednak dopiero... w Polsce.
Zrazu nie skojarzyłam sobie zupełnie, że pani Maria Dulębina to matka Joanny. 
Opowiadano mi wprawdzie, że mieszka w Warszawie pani, którą uleczyła Indianka, 
ale tyle znałam już wówczas podobnych wypadków z samego Meksyku, że nie szukałam 
w Polsce kontaktu — z Polką. Traf chciał, że pewnego razu pani Maria znalazła 
się w moim domu.
—  Moja córka także kocha Meksyk jak pani. Może dlatego, że znalazła tam pomoc. 
Cierpiała na dyskopatię — zwierzyła mi się.
Dopiero wtedy dostrzegłam podobieństwo rysów pomiędzy emerytowaną nauczycielką 
polskiego z warszawskiego Liceum Sztuk Plastycznych i moją zwariowaną znajomą z 
Meksyku.
—  Czy pani córka ma na imię Joanna...?
—  Joanna. To ona uratowała mi nogę. A właściwie — Pachita. Pachita umarła w  
1979 roku i nie mogę jej poznać.  Wcale nie
była Indianką z zapadłej wsi, do której trudno dotrzeć. Zapewne Metyska, 
mieszkała w stolicy, gdzie... grała w teatrze. I oto — opowiada pani Maria 
Dulębina — pewnego razu aktorka usłyszała głos nakazujący jej wykonywanie 
operacji. — Nigdy w życiu — miała odpowiedzieć Pachita; po pierwsze nie znała 
się na leczeniu, po wtóre zaś — wcale nie miała zamiaru zmieniać zawodu.
A jednak musiała rzucić scenę — została sparaliżowana. Z czego żyć? — Zapasy 
wyczerpały się szybko, przyszło żebrać na ulicy. Wtedy znowu posłyszała ten sam 
głos — opowiada pani Dulębina. — Uzdrowię cię, ale będziesz rni pomagać w 
operacjach...
Nie było rady, musiała się zgodzić. Zresztą — to nie ona operowała, tylko 
właściciel owego tajemniczego głosu, zmarły przed dwustu laty sławny znachor 
tybetański. On kierował rękoma Pachity podczas skomplikowanych zabiegów, wcielał 
się w nią, by pomagać
I  ludziom.
Pani Maria poznała Pachitę w roku 1977, kiedy była aktorka miała już około 
dziewięćdziesięciu lat. Pani o ogromnym apetycie — wspomina pani Maria — ale nie 
otyła, sprawna fizycznie, wyglądała najwyżej na sześćdziesiąt lat. Jak doszło do 
tego spotkania?
I To długa historia... Kiedy pani Dulębina miała szesnaście lat, zwichnęła 
niefortunnie nogę w kolanie.  Stale spadała rzepka,  ale
7
pewien włoski chirurg poprzekładał odpowiednio mięśnie i po pewnym czasie noga 
stała sią z powrotem tak sprawna, że panna Marysia
mogła śmigać na nartach.
Drugi wypadek miał miejsce, kiedy Joanna była już w Meksyku. Goniły sią dwa psy 
i w zacietrzewieniu wpadły prosto pod nogi pani Duląbiny. Przewróciła sią. 
Zerwała sią nie tylko rzepka w tym samym co przed laty kolanie, ale także 
wszystkie ściągną. I doszło
do zmiażdżenia łąkotki.
— Wszystko w  porządku —  powiedział  lekarz  z warszawskiej
kliniki, wypisując pani Marii receptą na kule.                             1
Czas mijał, a ona nie mogła chodzić. Udała sią wiąc do bardzo dobrego chirurga, 
prywatnie. Okazało sią, że wadliwe ustawienie kości spowodowało — podczas gdy 
noga była w gipsie — przyrastanie rzepki w niewłaściwym miejscu; uszkodził sią 
staw.
—  Sprawa nieodwracalna — poinformował brutalnie chirurg.
I dodał, dla pocieszenia:
—  W domu jest winda, sklepik naprzeciwko, to po co ma pani
chodzić...?
Diagnozą potwierdziło trzech chirurgów urazowych zatrudnionych przy kadrze 
narodowej; tacy dobrze znają sią na rzepkach i łękot-kaćh. Była skazana na kule 
do końca życia. I na ten okropny ból przy każdej nierówności drogi, przechyleniu 
stopy.
To  wówczas  Joanna  namówiła  ją  listownie,  aby  zrezygnowała z pomocy 
medycyny oficjalnej. Niech przyjeżdża do Meksyku. Pa-
chita pomoże jej na pewno.
Pachita stale zmieniała miejsce zamieszkania. Bez żadnych studiów medycznych, a 
wykonywała tak poważne operacje — nic dziwnego, że były kłopoty z policją. 
Musiała też kryć sią przed tłumami chorych, nie miała przecież sił, by dopomóc 
wszystkim. Operowała tylko raz w tygodniu, zwykle w czwartek, wykonując około 
dwudziestu zabiegów. Najpierw — konsultacja, od czwartej do siódmej po południu, 
później właściwe operacje; kończyły sią około pierwszej w nocy.
Kiedy Joanna zawiozła matką do dość zamożnego domu, któregc adresu nie pamięta — 
pani Maria zobaczyła w kącie pokoju, do któ rego ją zaprowadzono, smutną, ubraną 
w szarą suknią kobietą. Ju
była w transie.
— O co chodzi? — zapytała. 1 dotknęła jej kolana.
8
- To głupstwo, prosty zabieg, będziesz chodzić normalnie — powiedziała. — Ale 
jeśli nie zrobisz najpierw operacji brzusznej, umrzesz już za kilka miesięcy...
Do dzisiaj nie wie, co to było, prawdopodobnie Pachita podniosła jej żołądek i 
narządy kobiece. Pewien jasnowidz Koreańczyk powiedział jej później: wiesz, że 
miałaś umrzeć?... Może więc, gdyby nie operacja — myśli nieraz — groziłby jej 
nowotwór?
Postanowiły z Joanną, że podda się wszystkiemu, co każe Pachita. I że poczekają, 
ile trzeba. Bo kolejność zabiegów nie była obojętna — operowano według stopnia 
wytrzymałości fizycznej: najpierw małych chłopców, później małe dziewczynki, 
następnie mężczyzn — od starszych do młodych i dopiero na końcu kobiety, także 
na początku te w podeszłym wieku.
Pani Maria była przerażona — wyznaczona przez Pachitę na sam koniec, musiała 
wysłuchać jęków i okrzyków bólu wszystkich poprzedzających ją pacjentów. Marzyła, 
żeby jak najszybciej zapaść w trans...
—  Co pani pamięta z zabiegu?
W pokoju operacyjnym było na wpół ciemno — Pachita miała wprawdzie słaby wzrok, 
ale nie potrzebowała światła. Położono panią Marię na leżance, zobaczyła wokół 
siebie sześć osób. Była wśród nich jedna kobieta; kiedy Pachita zaczynała 
operować — kobieta wznosiła ręce do góry i wzywała na pomoc wyższą energię. 
(Może — myślę — była to po prostu asekuracja bioenergetyczna?) Asystent z prawej 
strony Pachity podawał jej nóż, spirytus i watę. Było to ustępstwo na rzecz 
szpitala, ale choć pomieszczenie wyglądało raczej brudno — Pachita nigdy nie 
miała infekcji. Asystenci byli ubrani zwyczajnie, tak jak na ulicy, żadnych 
białych kitlów. Chorym nie zdejmowano ubrań do zabiegu, odsłaniając tylko 
miejsce, w którym potrzebna była operacja.
—  A Pachita?
Pachita miała na sobie — pamięta pani Dulębina — fartuch z dwiema dużymi 
kieszeniami, do których wkładano dowolne datki. Część rozdawała pod koniec jej 
dnia pracy biednym, część przeznaczała na potrzeby ufundowanego przez siebie 
sierocińca. Sama żyła bardzo skromnie. Budowała tylko dom dla córki i wnuka.
Jeszcze wspomnienie sprzed zabiegu. Do Pachity podeszła kobieta
Iw podeszłym już wieku.
— Przyszłaś — mruknęła uzdrawiaczka. — Minęło trzydzieści lat, dosyć się 
nacierpiałaś. Odwiń rękę...
Kiedy Indianka odsunęła szal, pani Maria zobaczyła, że jej ręka
jest uschnięta.
Pachita popatrzyła, dotknęła nieszczęśliwą. — Idź już — wymruczała znowu.
Ani na twarzy Pachity, ani w zachowaniu się Indianki nie było widać szczególnych 
emocji. Tylko pani Maria otworzyła usta ze zdumienia. Bo ręka kobiety miała 
teraz kształt normalny.
Wierzyć — nie wierzyć?
Inne wspomnienia — głucha odzyskała pod wpływem dotknięcia Pachity  słuch, 
Pachita operowała nowotwór  mózgu i uszkodzenie kręgosłupa, w którym wymieniła 
kręgi. Jakimś magicznym sposobem zjawiały  się w  jej ręku części ludzkiego  
ciała potrzebne  do wymiany   podczas   operacji,   ale   czasami   —   
domniemywa   pani Maria — przysyłano je ze szpitala. Kiedy operowała dysk Joanny 
po wypadku samochodowym, córka pani Marii widziała ponoć, jak w ręku 
uzdrawiaczki zjawiają się te zamienne części. — A więc, powróćmy do pani 
operacji...
Nie pamiętała wiele. Kiedy położono ją na leżance — jeden z asystentów 
przytrzymał jej nogi, aby nie mogła się ruszać. Poczuła nagle silny ucisk i 
gorąco — tak jak przy miejscowym znieczuleniu. Trwało to krótko, może 
kilkanaście minut. Zamknęła oczy, żeby nic nie widzieć. Tylko Joanna obserwowała, 
jak Pachita zagłębia w brzuchu matki nóż indiański, powodując duży upływ krwi.
Cięcie   było   bardzo   znaczne,   ponad   30   centymetrów.   Ale   — zniknęło 
zupełnie już po dwóch tygodniach. Obeszło się bez zszywania, założono jej 
jedynie w operowanym miejscu wałek z waty I i mocno zabandażowano. Pamięta, że 
po zabiegu zupełnie zesztywniała, wpadła w trans. Nie czuła bólu, kiedy 
wynoszono ją trzymając | pod karkiem i za pięty, a potem zawinięto w 
prześcieradło, położono na dywanie obok  innych chorych. Po pewnym  czasie  
zapragnęła zmienić pozycję, lecz pamięta to dziwne, nieznośne uczucie, którego 
nie potrafi nazwać. Poczuła chłód, dreszcze. Tymczasem Pachita i jej zespół  
zasiedli  spokojnie  do  przygotowanej  przez  Joannę kolacji. Normalnie powinna 
leżeć sztywno przez 72 godziny, przeniesiono ją jednak na łóżko znacznie 
wcześniej. Zaczęły się przygotowania do operowania nogi. Najpierw robiono jej 
okłady z ziół, żeby zmi>
10
zesztywniałe kolano. Rozpoznała wśród ingrediencji rutę, rumianek, szałwię, ale 
były także zioła miejscowe, indiańskie, których nie potrafi nazwać. Mieszano je 
z czerwonym winem i olejem orzechowym, podgrzewając następnie przez dwadzieścia 
minut. Z tak właśnie przygotowanej mikstury miała okład na kolano.
Po pięciu dniach przygotowań pojechały z Joanną do dzielnicy ubogich. Taksówką 
pod sam dom, tak jak kazała Pachita, obawiając się, że ktoś może napaść na dwie 
obce tu kobiety. Tutaj zobaczyły, jak żyje jedna z najsławniejszych kobiet w 
Meksyku. Była to bardzo nędzna chata. Pacjenci — zupełnie odmienni, biedni 
ludzie, byle jak ubrani; niektórzy nie dawali pewnie żadnych datków.
Pani Maria spróbowała raz jeszcze zgiąć nogę, ale ból był wielki, okłady nie 
zdołały usunąć całkowicie skurczu mięśni. Znowu znalazła się na leżance ułożona 
dość wysoko. Tym razem — pamięta — było tylko trzech asystentów. Na początku 
czuła wszystko i widziała ten nóż, dosyć duży, tępy, może była to nawet 
niewielka maczeta. W trans wpadła dopiero pod koniec zabiegu.
—  Przez cały czas miała pani otwarte oczy?
Nie, znowu zamknęła. Słyszała jednak, jak trzeszczy przecinana skóra. I bolało 
ją — ale nie tak bardzo. Przykry był jedynie moment wyrwania łękotki, którą 
Pachita wyrzuciła i włożyła jej w kolano inną. Sądzi, że to nie była indiańska, 
tylko przywieziona ze szpitala. Słyszała, jak Pachita mówi odmienionym nagle, 
grubym, męskim głosem.
—  Co tu naplątał ten mój poprzednik, poprzestawiał mięśnie, musimy je 
doprowadzić do porządku...
Po operacji znowu zesztywniała, była w transie. Teraz odczuwała błogość, 
cieszyła się, że wszystko co złe — już poza nią. Kolano było bardzo grubo 
zabandażowane. Trochę leżała na podłodze, jak poprzednio, ale pamięta, że 
przenoszono ją przez podwórze do innego pomieszczenia; też było biedne. Potem 
Joanna zabrała ją do hotelu. Na trzeci dzień zwlekła się z łóżka i pojechała z 
Joanną do Cuautli, niedaleko Miasta Meksyku, gdzie — za radą Pachity — kąpała 
się w basenie. Mogła już poruszać nogą, która coraz bardziej się zginała, ale 
jeszcze chodziła o kuli. Kiedy po dwóch tygodniach powróciły do Meksyku — znowu 
radzono jej zastosować taką samą jak poprzednio kurację z ziołami. Całkowite 
wyleczenie, mówiła Pall
chita, nastąpi nad ciepłym morzem. I tak się też stało. Ale już nie w Meksyku. W 
Bułgarii.
—  Jak się teraz pani czuje?
Znakomicie. Co niedzielę chodzi na dziesięciokilometrowe wycieczki do puszczy i 
nie ma wrażenia, żeby operowana noga męczyła się bardziej niż ta, która zawsze 
była zdrowa.
—  Czy pozostał ślad po operacji?
Żadnego. Blizna, tak jak poprzednio, znikła całkowicie po dwóch tygodniach. Tak 
jak kazała Pachita, codziennie robi sobie krótki masaż i uprawia jogę.                                                                         
%
—  Czy widziała pani jeszcze kiedykolwiek Pachitę?
Pojechały do niej na kontrolę. Tym razem aż w okolice El Paso, gdzie wdzięczny 
pacjent wybudował jej dom, aby mogła odpocząć z dala od pacjentów. Tylko że 
Pachita zamieniła go natychmiast w klinikę, wstawiła dwadzieścia łóżek.
Poznała je natychmiast.
—  Ach, to wy, z Polski — powiedziała znowu męskim głosem. — Wszystko w porządku.
To wtedy poleciła pani Marii moczenie się w ciepłym morzu.
Odprowadziłam panią Marię Dulębinę do furtki, a potem, ukryta za firanką, 
obserwowałam, jak prosto i pewnie idzie do przystanku autobusowego. Żaden ruch 
nie przypominał, że była skazana na trwałe kalectwo.
Wierzyć — nie wierzyć?
Drugie spotkanie, wciąż jeszcze pośrednie, z medycyną ludową, jak bardziej 
elegancko nazywa się znachorstwo, miało miejsce w Chile.
Nie wiem, czy żyje jeszcze Rosendo Huenuman. Indianin z plemienia Mapuczów, 
zwanych także Araukanami, był działaczem Komunistycznej Partii Chile, a Mapucze, 
którym rząd Salvadora Allen-de zaczął dawać ziemię, byli szczególnie zawzięcie 
eksterminowani przez dyktaturę Pinocheta. To Rosendo jeździł ze mną po osiedlach 
indiańskich, zwanych redukcjami; jego autorytet otwierał mi drzwi ruk, kurnych 
chat utkanych ze słomy. Mogłam robić zdjęcia, zbierać informacje.
Rosendo żałował, że byłam tak krótko na ziemi Mapuczów, ledwie kilka dni. Jego 
babka mieszkała daleko. A bardzo chciał, żebym ją poznała:  była  machi, 
szamanką. Podczas najważniejszych,  związa-
12
nych ze zbiorami i płodnością, świąt roku, zwanych Ngullatun, nawiązywała 
kontakt z głównym bogiem Mapuczów — Ngeneczenem. Nie ma jego świątyń ani 
wizerunków. Kapłanką jest machi. Machi wspina się na rytualną drabinę rehue i 
popada w trans. Wtedy dusza machi szybuje w zaświatach, przekazując Ngeneczenowi 
wyrazy dziękczynienia i prośby Mapuczów, pyta, jakie ofiary trzeba złożyć bogu.
— Ale może chcesz zobaczyć inną machi?
Poszliśmy do jednej z ruk. Jak zwykle ubita z ziemi polepa miast podłogi, na 
środku tlił się wieczny ogień, którego dym wydobywał się przez poszycie dachu. 
Niewiele sprzętów, nawet jak- na indiańską chatę — stara kobieta, przykryta 
czarną chustą, mieszkała sama. Nie wyszła za mąż, nie miała dzieci, obniżyłoby 
to bowiem jej moce magiczne. Nie, nie chciała pokazać mi. jak popada w trans. 
Nie było ani święta, ani klęski, żeby przebłagiwać boga. A żartować zeń nie 
można. Owszem, zgodziła się pokazać swoje srebro. I drabinę też. Na srebrnych 
ozdobach — stylizacja orła dwugłowego, tak popularnego wśród szamanów Azji. Może 
to ten ptak pomaga jej szybować w zaświaty, gdzie udaje się wstąpiwszy na 
ostatni stopień drabinki rehue? Policzyłam, że drabina ma dziewięć stopni, a 
dziewiątka to magiczna liczba szamanów azjatyckich. Szaman miewa dziewięciu 
pomocników, wchodzi na dziewięć brzóz, święte drzewo (podobnie jak i drabina 
rehue — symbol drzewa kosmicznego) ma dziewięć lub siedem gałęzi. Czyżby jeszcze 
jeden dowód, że Indianie przybyli z Azji, a przodkowie Mapuczów, o cerze 
znacznie jaśniejszej niż pozostałe tubylcze ludy Ameryki, być może z Syberii lub 
Mongolii? Polski uczony, profesor doktor Andrzej Wierciński, utrzymuje, że była 
i taka fala odległej migracji.
Każda machi leczy, ale babka, powiada Rosendo, jest najsłynniejszą znachorką w 
regionie. Pamiętał, jak operowała jego matkę. Woreczek żółciowy. Czas już był 
najwyższy, wyjęła  cztery kamienie jak przepiórcze jaja. — Czy chora odczuwała 
ból?
Jeżeli — to niewielki. Machi zna sposoby anestezji. Jednym z nich jest hipnoza. 
Ale dużą rolę odgrywają liście świętego drzewa Mapuczów — canelo. I dym z 
papierosa. Lepiej, gdy jest to papieros specjalny, z liści maąui i innych traw, 
można jednak od biedy posłużyć się fabrycznym.
13
— Jaki był przebieg operacji?
Najpierw babka obłożyła brzuch chorej liśćmi canelo i rozcięła przez nie skórę 
specjalnym nożykiem. Potem przedmuchała ranę dymem z papierosa i zdezynfekowała 
ją sokiem z liści świętego drzewa. Po zoperowaniu woreczka nie zaszyła rany, 
położyła tylko na niei te same liście i przewiązała brzuch paskiem. Cięcie 
zrosło się naprawdę szybko: nie sposób prawie znaleźć blizny.
Raz, wspominał Rosendo, przyjechał do babki chirurg z Temuco, stolicy regionu. 
Popatrzył zafascynowany i zaprosił starą z rewizytą do szpitala. Niech zobaczy 
miejskie operacje. Pojechała. Światła, maski, dziwne jakieś aparaty, instrumenty 
i maszyny. To nie był świat, do którego przywykła w swojej kurnej chacie. Nie 
pojechała więcej do Temuco.
Znowu: wierzyć, nie wierzyć...? Machi leczy miksturami z ziół, których skład 
wypracowało doświadczenie wieków. Miesza wyciągi ze skór żab i ropuch. Jest 
przekonana, że ićh działanie potęgują tańce i magiczne zaklęcia. Ale oto 
amerykańscy uczeni odkryli, że chociaż skóra ropuszki kokoi zawiera jedną z 
najsilniejszych trucizn, jednak stosowana w odpowiednich dawkach potrafi ta 
trucizna leczyć skomplikowane schorzenia. Doktor Carlos Mariani stwierdził też, 
że w wydzielinach skórnych ropuch znajduje się substancja, zwana bufoteniną, 
posiadająca właściwości halucynacyjne. Może jednak coś się kryje i w sposobach 
machi...?
Trzecie spotkanie — z Delią Carrillo, nauczycielką z San Andres Cohamiata. 
Siedziałyśmy na pniu drzewa oczekując na samolot, który miał mnie zabrać do 
innej wsi Huiczolów. Nie były to wsie zwyczajne, raczej centra ceremonialne, 
które zapełniały się jedynie podczas świąt. Do niedawna w San Andres Cohamiata 
stał tylko kościół otoczony prostokątem pustych chat, przed kilku laty przybyły 
szkoła z internatem i ośrodek zdrowia. Wtedy przyjechała tu i Delia, po naukach 
w Tepic i Morelii. Czarne włosy obcięte krótko, pokręcone, kostium ze sztucznego 
materiału — dziwna tutaj, miejska elegancja. Pewnie, myślę, już odstała od 
indiańskiej społeczności, może nawet jej się wstydzi.
Samolot, a raczej awionetka, która rozwozi po tym bezdrożnym regionie 
specjalistów Narodowego Instytutu Indiańskiego, nie ma określonych godzin 
lądowania. Wiadomo, że przyleci, jeśli pogoda dopisze, ale kiedy — któż to 
zgadnie. Trzeba czekać. Delia opowie-
14
działa mi już o swojej rancheria, jak nazywa się zagroda Huiczolów, o mężu i o 
szkole. Wreszcie zaczęła mówić też o swoim marakame.
Marakame to znachor, czarownik i szaman w jednej osobie. Poznałam marakame z 
?????? de Bolanos. Był stary. Dawno już odbył dziesięć pielgrzymek w ciągu 
kolejnych dziesięciu lat do odległego stanu San Luis Potosi, koniecznych, aby 
zwykły śmiertelnik przekształcił się w duchowego przewodnika Huiczolów. Same 
zresztą pielgrzymki nie wystarczają: trzeba znaleźć na wzgórzu Virkuta kaktusy 
peyote, takie, które rosną w kształcie jelenia, z większym kaktusem — sercem w 
środku. Przyszły marakame zjada halucynu-jący kaktus, który zawiera mezkalinę. I 
ma wizje. Nie tylko widzi rośliny i zwierzęta, wspaniałe, nieziemskie światła i 
kolory, słyszy śpiew ptaków. Nie tylko jest szczęśliwy. Podczas peyotowego 
upojenia przychodzi doń inny marakame, maleńki jak dziecko. I uczy go, jak ma 
leczyć ludzi. Ale to dopiero po dziewiątej podróży na wzgórze Virkuta. W 
dziesiątym roku przekazuje mu wiedzę o układaniu pieśni. Odtąd zostaje już 
prawdziwym marakame.
Marakame Delii mieszka o kilka dni drogi z San Andres Cohamiata." To on dał jej 
imię Urrama, zobaczył je we śnie. Delia to imię dla obcych, imię z oficjalnych 
dokumentów. Zawsze odwiedza marakame, kiedy coś ją boli. Najczęściej boli głowa. 
Wystarczy, że marakame przytknie wargi do jej czoła i wyssie ziarno kiełkującej 
kukurydzy, a dolegliwość ustępuje. To właśnie kukurydza wprowadzona magicznie do 
jej ciała jest przyczyną choroby. Kiedy bolał Delię żołądek, marakame najpierw 
ukłuł ją w piersi końcem świętej strzały, potem wyssał z brzucha kamień. Innym 
razem wyjął znowu z nogi kukurydzę. Może też odnaleźć w ciele kawałki skóry albo 
sierści zwierząt, węgiel drzewny, rozmaite przedmioty magiczne.
Pytam Delii, dlaczego nie chodzi do zwykłego lekarza. — Może by mi pomógł — 
zastanawia się Huiczolka — może wyleczyłby. Co jednak taki obcy może wiedzieć o 
przyczynie choroby Huiczola? A jeśli nie będę jej znała, zachoruję znowu. Tylko 
marakame może mi powiedzieć, jakiego obraziłam boga i jaką mu powinnam złożyć 
ofiarę w świętej grocie.
Była to opowieść kobiety wykształconej. Ale znowu jedynie relacja.
I oto coś się jakby odmieniło. Meksyk przestał się krępować swojej magii. 
Mówiono, że interesuje się nią pewien bardzo wysoki
15
urzędnik państwowy w spódnicy. Kiedy jednak obiecano nam pomoc zafascynowanego 
etnografią dyrektora muzeum, postanowiliśmy z Tony Halikiem wyprawić się do Los 
Tuxtlas. Tam odbywają się kongresy czarowników.
			
			
		V	
			
			




					
					
					
				.	








16
Biała magia w Los Tuxtlas
Santiago Tuxtla, San Andres Tuxtla i Cametaco to trzy municipia, czyli powiaty, 
w stanie Veracruz, które tworzą wspólnie region zwany Los Tuxtlas. Słynie on z 
urody krajobrazu, żyznej ziemi, zabytków kultury Olmeków, ale przede wszystkim — 
z czarowników. Tutaj odbywają się doroczne ich kongresy.
— Zaczynamy od białej czy od czarnej magii...?
Decydujemy, że od białej, trzeba stopniować emocje.
Już drugi dzień jesteśmy w Santiago Tuxtla, jednym z dwudziestu jeden miast, 
które niegdyś hiszpański władca Karol V przydzielił, wraz z tytułem Markiza del 
Valle, zdobywcy Meksyku Hernanowi Cortezowi. Naszym amfitrionem będzie dyrektor 
miejscowego muzeum. Ogorzała twarz i chód kawalerzysty zdają się wskazywać, że 
więcej czasu spędza w siodle niż za dyrektorskim biurkiem. No cóż, typowy — 
powiedzielibyśmy — obszarnik. Ma trzy rancza, stada bydła, a do tego plantację 
trzciny cukrowej. Znajduje się ona, mówi, niedaleko El Uvero, hacjendy, gdzie #— 
w roku 1526, a więc ledwie w pięć lat po podboju — założono plantację trzciny 
pierwszą na tym kontynencie; pracowało na niej dwudziestu pięciu Indian i 
dziewięćdziesięciu trzech Murzynów, także pierwszych pewnie niewolników w 
kolonialnym Meksyku. Rezydencje na wsi, dom w mieście. Kto wie, jakie jeszcze ma 
dyrektor interesy, w każdym razie mieszkańcy okolicy jemu to kłaniają się 
najniżej. Ale pasją miejscowego kacyka nie wydaje się wcale mnożenie pieniędzy: 
jest nią muzealnictwo. Santiago Tuxtla — chwali się — to jedyny powiat w kraju, 
który ma aż dwa muzea. To, w którym się znajdujemy, oraz muzeum w Tres 
Z^piiS^Slri situ, czyli na miejscu wykopalisk.
W Tres Zapote^sobyliśmy poprzedniego dnia. To w tej małej wiosce,
17
*>ako*2'
od której odstrasza turystów polna droga, don Jose Melgar dokonał w roku 1869 
niezwykłego odkrycia — wykopał ogromną kamienną głowę o negroidalnych rysach, 
zadziwiające dzieło dawnych mieszkańców regionu, których nazwano Olmekami. To 
oni stworzyli najstarszą cywilizację Mezoameryki, która sięga 1500 roku p.n.e., 
a niektórzy uczeni cofają jej początki o kilka jeszcze stuleci. Olmekowie 
zaczęli budować piramidy i świątynie, stworzyli kalendarz, rzeźbili posągi bogów 
o twarzach dzieci i kłach jaguara, wykuwali w kamieniu dłonie złożone niby do 
modlitwy i ozdobne jarzma. Liczne w Tres Zapotes kamienne żarna do mielenia 
kukurydzy świadczą, że nieobce im było osiadłe, rozwinięte rolnictwo.
— A czy znali pismo?
Dyrektor prosi o wiadro z wodą i polewa szary blok kamienia. To słynna stela ? 
Wilgoć odkrywa nić reliefu układającą się w kamienny glif — to najstarsza data, 
jaką znaleziono dotychczas w Ameryce Łacińskiej — odpowiada rokowi 31 p.n.e. 
Tres Zapotes uważa się za najdawniejszy — obok La Venta i San Lorenzo — ośrodek 
cywilizacji Olmeków. Tutejsze zabytki datuje się na około 1850 rok p.n.e.
Wielkich głów w Tres Zapotes nie ma. Jedną zabrano do muzeum w Santiago Tuxtla, 
druga stanowi ozdobę powiatowego ryneczku. Jak je transportowano? — Teraz — mówi 
dyrektor — nie było problemu. Natomiast twórcy tych rzeźb, których pochodzenie 
niestrudzony von Daniken przypisuje oczywiście kosmitom, wyrabiali je w 
andezytowym kamieniołomie na wzgórzu La Vigia, odległym od Tres Zapotes o pięć 
do sześciu ledwie kilometrów; stamtąd zaś można je było po prostu przytoczyć. Do 
innych ośrodków olmeckich prawdopodobnie spławiono kolosalne głowy rzekami.
Cywilizacja Olmeków kryje wiele tajemnic. Ich rozwikłaniu sprzyjają przede 
wszystkim badania naukowe, ale też niekiedy — przypadek. Oto do niedawna, w ślad 
za Carlosem Pellicerem, znakomitym poetą i twórcą muzeum sztuki olmeckiej La 
Venta w pięknym parku Villahermosy, sądzono, że pięknie wypolerowane słupy 
falliczne służyły Olmekom do sporządzania klatek dla jaguarów. A tymczasem, 
kiedy w roku 1978 budowano gazociąg z Cactusa do Reynosy, niedaleko Tres Zapotes 
znaleziono nietknięte ogrodzenie z tych kamiennych pali otaczające miejsce 
ofiary przykryte kamienną płytą; niestety, splądrowano je już przed wiekami.
18
Najciekawsze zabytki przeniósł dyrektor do muzeum w Santiago Tuxtla. Ot, choćby 
figurkę oranta o twarzy zwróconej ku niebu. Jego zdaniem był to znachor, który 
zanosi modły do bogów czuwających nad zdrowiem Olmeków. Jakie stosował metody 
leczenia? Nasz gospodarz sądzi, że niewiele różniły się od tych, które 
przetrwały do dzisiaj w regionie Los Tuxtlas. Czarownicy, znachor-stwo — to 
kolejna jego pasja. Teraz więcej ich tu jeszcze niż lekarzy. Chociaż jednak 
medycyna oficjalna coraz częściej sięga do doświadczeń ludowej, jej rozwój musi 
doprowadzić w przyszłości do zaniku magii. Dlatego trzeba zostawić przyszłym 
pokoleniom choćby jej dokumentację. Nagrywa więc relacje czarowników i znachorów, 
kręci o nich filmy. Ale lepiej zna się na hodowli bydła niż obsłudze kamery. 
Cieszy się więc — mówi o nas — że przyjechali fachowcy... Chętnie nam pomoże 
nawiązać kontakty.
Ustalamy raz jeszcze, że od białej zaczynamy magii. Żeby zdobyć zaufanie 
czarowników — będę ich pacjentką.
,,W imię Ojca, w imię Syna, w imię Ducha Świętego, w imię Wszystkich Świętych, o 
książę wszechpotężny, uwolnij ją od wszelkiego zła. Uwolnij ją od przestrachu, 
od złych mocy czarownika, od złych spojrzeń ludzi, zawiści sąsiadów, od 
wszelkich uroków..."
Siedzę na niskim, drewnianym stołeczku. Spod półprzymkniętych powiek widzę, jak 
nachyla się nade mną dobrotliwa twarz starego człowieka. Jest bosy, w zgrzebnych 
spodniach i koszuli, ma zapadnięte policzki i ogromne czarne oczy. Lat z okładem 
osiemdziesiąt, ale czupryna gęsta, krucza. Zdążył mi już powiedzieć, że ją 
farbuje, bo mu smutno, kiedy widzi, że ma włosy białe jak kwiat pomarańczy, co 
kwitnie za oknem. Teraz zanosi modły do dobrych sił opiekuńczych, żeby mi 
pomogły. Dlatego też pali tyle świec przed domowym ołtarzem, na którym stoją 
obrazy świętego Piotra, Matki Boskiej z Gwadelupy i Jana Chrzciciela. Mówi: 
„Jeśli Bóg zechce, to na pewno wyzdrowiejesz, jeśli nie, nie pomoże żaden 
święty..."
Modły i zaklęcia, czyli jak się mówi uczenie „magia werbalna", wspomagają tylko 
inne zabiegi Cuate. Najważniejsza jest limpia, oczyszczenie. Pod ścianą leżą 
gałązki rośliny przypominającej ni to barwinek, ni to borówkę. Nazywa się 
albahaca. Jeśli Cuate ma czas — sam ją zbiera w okolicznych lasach, ale 
najczęściej kupuje na miejscowym targu. Bierze teraz kiść albahaki i omiata nią 
starannie  całe  moje  ciało,  najdokładniej  twarz.  Listeczki rośliny  są
19
ostre, kłujące. Cuate co chwila potrząsa gałązką, jak gdyby strzepywał z niej 
zło, które zdołał już w nią zebrać z mego ciała, i powraca znów do oczyszczania.
—  Cuate, co mi dolega...?
Nie pytał mnie o to, bo co pacjent może wiedzieć o przyczynie schorzenia! Jeśli 
dolegliwość jest naturalna, sama przechodzi, ale pochodzenie prawdziwej choroby 
jest zawsze magiczne. Na mnie, sądzi Cuate, ktoś rzucił urok. Nie pomoże na to 
samo tylko oczyszczenie albahaką.
—  Zamknij mocno oczy...                                                                   
' Tony Halik dotychczas powtarza, że zostałam po prostu opluta.
Ale naprawdę drugi stopień oczyszczenia polegał na tym, że Cuate nabrał wody w 
usta i mocno opryskał mi twarz. Niestety, Halik filmował tę scenę. Nie wątpię, 
że jedynie dla dobra obrazu poprosił starego, by spryskał mnie trzy razy...
Jeszcze tylko rzucenie garści ziarenek przypominających gorczycę, za siebie i 
pod nogi — i zabieg skończony.
—  Będę zdrowa, Cuate?
—  Jeżeli mi ufasz. Nie, nie trzeba płacić...
Pacjenci, którzy oczekiwali na swoją kolejkę przed biedną chatą Cuate, wierzyli 
na pewno w moc jego zabiegów. Znają go, opowiadała Martina Monterogari, od tylu 
już lat. Był zupełnie młodym chłopcem, gdy zaczynał leczyć. Terminował u 
pradziadka — znachora, ale tak naprawdę — są tu wszyscy przekonani — Bóg nauczył 
go pomagać ludziom. Dlatego Martina przyszła do niego i dziś. Co jej dolega? 
Wysokie ciśnienie, nerwica, serce. Była u wielu lekarzy, ale nie pomogli. Tylko 
Cuate może ją uzdrowić. Tak samo jak mężczyznę, który siedzi obok, Marcelina 
Colorado Castaniedę. Był wielokrotnie operowany na prostatę. Teraz boli go i 
puchnie brzuch. I na niego rzucono pewnie mai de ojo, urok...
Maria Luisa Bernal Antemate mieszka podobnie jak Cuate Chagalla (czyli Kumpel 
Krewetka, jak tłumaczy dyrektor muzeum, wywodząc drugą część imienia znachora od 
chacalli, co w języku nahuatl oznacza właśnie krewetkę) na przedmieściu Santiago 
Tuxtla. Poznać jej dom łatwo, jest bowiem czerwony, podobnie jak wstążki, które 
wplotła w cienkie już, upięte w koronę warkocze. Czerwień broni dostępu złym 
prądom, a tyle ich przynoszą ze sobą pacjenci! Zaszkodzić by mogły nie tylko jej, 
ale także suce Coyocie, dwóm papugom,
20
które na nasz widok rozdarły się w klatkach, pięciu snującym się po domu kotom 
oraz kilku świniom, które przywiązała sznurkiem w przedsionku. Dobre, dobre 
świnki, mówi, i podaje każdej kukurydziany placek. Odkąd umarł mąż policjant, 
jedynymi prawdziwymi przyjaciółmi są dla niej zwierzęta... Wnętrze domu jeszcze 
biedniejsze niżeli u Cuate. Ubita ziemia miast podłogi, ledwie kilka 
najprostszych sprzętów; ale czysto tutaj — i wesoło. Sprawiają to wrażenie 
kolorowe bombki rozwieszone pod sufitem, nad ołtarzem. Kuracjom Marii Luisy 
także patronują święty Piotr i Matka Boska z Gwadelupy, ale jeszcze Najświętsze 
Dzieciątko z Atocha, którego przyniesiony z Hiszpanii kult bardzo się w Meksyku 
upowszechnił. I wspiera Marię Luisę najsławniejszy znachor w stanie Ver^cruz, 
Adam Cardel z Jalapy, którego portret powiesiła pomiędzy wizerunkami świętych i 
dyplomem otrzymanym na ostatnim kongresie czarowników.
Maria Luisa jest schludna, uśmiechnięta. Ile ma lat? Nie pamięta, tylko wujek 
Antonio może wiedzieć o tym. Ale on mieszka w Mieście Meksyk. Tam właśnie 
rozpoczynała znachorskie nauki pod kierunkiem matki chrzestnej. Dawno to było, 
ze trzy ćwierci wieku temu. Miała wtedy jakieś dziesięć lat...
—  Usiądź.
Znowu zamieniłam się w pacjentkę. Siadam na czerwonym krzesełku przed ołtarzem, 
oczekując kolejnych emocji. Tym razem limpia będzie znacznie przyjemniejsza. 
Maria Luisa nie oczyszcza mnie albahaką ani wodą, lecz zwykłymi kurzymi jajami. 
Wyjmuje dwa z kartonu, najwidoczniej zakupione w sklepie, i mamrocząc modlitwy 
wodzi jajkami po mojej głowie, twarzy, ramionach, głaszcze' jajkiem moje plecy, 
nogi, nawet stopy. A kiedy zebrała w skorupki wszystkie me kłopoty, rozbija 
jajka i wlewa je do szklanki z wodą. U zdrowego człowieka białko jest czyste. W 
moim — widać jakieś żyłki i włókienka. Naprawdę zmętniało. Znachorka długo 
przypatruje się jajecznej konfiguracji, najwyraźniej niezadowolona. Wreszcie — 
jest diagnoza! — Z głową — mówi — masz kłopoty, ale dam ci takie zioła, że 
wszystko odejdzie...
. Maria Luisa przyjmuje tylko w poniedziałki i piątki. Dzisiaj środa, zgodziła 
się mnie zbadać na prośbę dyrektora. Nie oczekuje już pacjentów, możemy 
porozmawiać.
—  Czy ma pani, Mario Luiso, jakąś lekarską specjalizację?
21
Owszem, ma. To ona najskuteczniej w okolicy pomaga chorym umysłowo. Najpierw ich 
oczyszcza, tak jak mnie jajkami, ale także albahaką. I daje im do picia 
mieszankę z ziół i kwiatów o siedmiu kolorach. Naturalnie, że specjalnych. Leczy 
także ukąszenia jadowitych węży. Do tej kuracji potrzebny jest biały kamyczek, 
ot, ten właśnie, co leży na ołtarzu. Przykłada go do ranki i przygotowuje 
choremu stosowny napój. Jest to horchata, czyli woda ryżowa, zmieszana z wywarem 
z wiórów drzewa pało amarillo.
—  Czy ten sposób zawsze skutkuje?
Zawsze, chyba że do pomieszczenia, w którym leczy mężczyzna, wejdzie kobieta, i 
odwrotnie. Wtedy cały zabieg na nic. Niezawodnie potrafi też wyleczyć impotencję; 
radzi, jakie mieszanki ziołowe należy stosować, żeby mieć dzieci, jakie — by ich 
nie mieć. Za poradę bierze zależnie od schorzenia, ale nie więcej niż 50 pesos 
(równowartość dwóch dolarów). Dla niej i dla zwierząt starczy...
Anai Castel przybrała pseudonim Anai Azul, czyli Niebieska Anai. Jest ponoć żoną 
wysokiego urzędnika ministerialnego. Mieszka w stolicy i tam ma gabinet, w 
którym odczytuje karty tarokowe. A więc — wróżka. Jej specjalnością jest jednak 
usuwanie bólu. Ot, choćby wczoraj, kiedy przyjechała do Santiago Tuxtla, które 
odwiedza kilka razy w roku, tuż koło dworca zdarzył się wypadek. Chłopiec, 
którego kopnął koń, skręcał się z cierpienia. Przesunęła ręką nad zsiniałym udem, 
a mały uśmiechnął się, wstał i pobiegł do domu...
Postanowiłam wypróbować zdolności Anai Azul najpierw na Haliku. Skręcona kostka 
nabrzmiała mu jak bania. Ach, jak boli, boli...
Mieszkaliśmy wszyscy w tym samym hotelu „Castellanos", a że przedstawił nas już 
sobie nieoceniony dyrektor, uznałam, że mogę zadzwonić do Anai. Przybiegła do 
pokoju Halika w długiej sukni i modnym turbanie na jasnych włosach. Jakiż 
kontrast z Marią Luisą! Cóż, znachorki nie mieszkają tylko w biednych chatach...
Usiadła na łóżku Toniego i natychmiast zabrała się do roboty. Przede wszystkim 
nasunęła turban głęboko na uszy, bo podczas zabiegu winny być przykryte. I 
zaczęła prztykać wzdłuż nogi palcami.
—  Widzę kolor czerwony — powiedziała, gdy obdukcja doszła już do kostki. — 
Tutaj jest ognisko choroby...
Wobec opuchlizny nie wydała mi się ta diagnoza rewelacją. Obserwowałam Halika. 
Leżał z oczami zamkniętymi, bo tak kazała Anai.
22
—  Jaki widzisz kolor, też czerwony? — zapytała.
—  Czerwony — potwierdził.
Teraz palcami prawej dłoni zaczęła przesuwać nad kostką.
—  Widzisz kolor pomarańczowy?
—  Pomarańczowy.
—  To choroba zaczyna ustępować.
Potem widział żółty, a gdy doszło do zielonego — Anai Azul, która przez cały 
czas to prztykała, to przeciągała nad kostką palcami — kazała mu otworzyć oczy. 
I wstać.
Cóż to — nie syczy z bólu? Nie utyka? Opuchlizna najwyraźniej się zmniejszyła. 
Do rana zniknęła zupełnie. Naprawdę.
Miała siedem lat, kiedy zaczęła zdawać sobie sprawę, że ma jakiś dziwny dar. 
Było to w roku 1937. Umarł wtedy ojciec jej nauczycielki. Pamięta, jednego dnia 
nauczycielka została po lekcjach w klasie i płakała. Zapragnęła ją pocieszyć, 
stanęła więc na ławce i chciała pogładzić włosy młodej kobiety. Ale nie śmiała 
jej dotknąć, i tylko prawą właśnie ręką zaczęła zataczać kółka nad jej głową. 
Kobieta uspokoiła się natychmiast. Było to w mieście San Luis Potosi, a szkoła 
nazywała się Minerva. Odtąd, najpierw z ciekawości, wkrótce zaś, żeby pomóc 
ludziom, dotykała chorych. Stawali się zdrowsi. Oddalała ból.
Mieszkańcy San Luis Potosi mało, że są religijni, są fanatyczni. Ta mała, mówili 
do wychowującej ją babki, jest opętana przez szatana... Bezustannie prowadzili 
ją więc do kościoła, kazali się modlić. Radzili, by babka ją leczyła. Więc nie 
dotykała już nikogo, bała się i ludzi, i śmieszności. Jej siła magiczna 
przygasła. Aż po latach miała ciężki wypadek samochodowy. W szpitalu przyplątał 
się tyfus. Była nieprzytomna przez sześć dni. Ale obudziła się zdrowa. Wtedy 
postanowiła leczyć znowu.
Jakie kuruje dolegliwości? Przede wszystkim zatoki, reumatyzm, oparzenia, 
nerwice. Jej ręka — stwierdzono — obniża poziom cukru we krwi. Nie widzę, że 
prawą dłoń ma większą od lewej? To dlatego, że posiada w niej tę szczególną 
energię, która uzdrawia. Nie używa nigdy kubków plastikowych, bo zostają na nich 
ślady palców, jak od przypalenia...
Postanowiłam i ja poddać się eksperymentowi. Może istotnie pomoże mi na 
bezsenność...?
Umówiłyśmy się nad basenem hotelowym. Anai leczy wprawdzie
23
i we wnętrzach, ale woli na powietrzu, tam gdzie łatwiej może nawiązać kontakt z 
niebem, gwiazdami, ziemią, z kosmosem. Bo to one przekazują jej energię.
Zamknęła oczy. Najpierw dobiegł mnie głos modlitwy: Anai wzywała siły natury i 
wszechświata, aby mi pomogły. Za chwilę rozległo się charakterystyczne 
prztykanie palców.
—   Widzisz czerwone? — pytała prztykając wzdłuż mojego kręgosłupa.
Nie widziałam.
—  A teraz? — niecierpliwiła się, prztykając wokół głowy.        \ Też nie 
miałam przed oczyma czerwono.
—  Czujesz ciepło, gdy przesuwam dłonią wzdłuż twojego ciała? Nie czułam nic.
Anai zaczęła się denerwować. Ale się nie poddała. Nie każdy — doszła do wniosku 
— widzieć musi kolory. Może mnie wyleczy metodą bezbarwną...
—  Na pewno będziesz dzisiaj dobrze spać. Będziesz bardzo dobrze spać — 
stwierdziła po dziesięciu minutach obwodzenia mnie dłonią.
Śmiertelnie zmęczona położyłam się około północy. Czekałam dwie godziny, lecz 
Morfeusz nie przyszedł. Jutro znowu będzie ciężki dzień... Zażyłam pigułki.
Może Halik jest po prostu znakomitym medium...?


Czarownik wędrowny
Zdobyliśmy w tropieniu czarowników nowego sojusznika. Jose" Antonio Gonzalez, 
przedstawiciel Ministerstwa Turystyki w Los Tuxtlas, rozumował prawidłowo: 
trzeba reklamować, gdzie się da, atrakcje regionu. Najlepiej wyrobić sobie 
specjalność. Na Jukatan przyjeżdżają turyści, by podziwiać ruiny miast Majów, do 
Acapul-co — żeby pogrzać się na zawsze tam pewnym słońcu, do San Cristobal de 
las Casas — na najsłynniejszy w kraju targ indiański. A do Los Tuxtlas niechaj 
przybywają leczyć się u czarowników! Jose Antonio jest przekonany, że magia nie 
szkodzi, a są ludzie, którym pomaga...
—  Teraz kolej na czarną magię. Pójdziemy do Xolo? — zaproponował dyrektor 
miejscowego muzeum, Fernando Bustamante.
—  A gdyby tak najpierw odwiedzić Telleza? — wtrącił Jose Antonio. — Może nie 
jest tak autentyczny jak Jose Xolo, ale sposoby ma ciekawe. Zwłaszcza do 
filmowania...
—  To szarlatan — zareplikował don Fernando. — I...
Machnął ręką i przeprosił: nie może nam towarzyszyć, ma do załatwienia pilne 
sprawy. Spotkamy się później.
Skąd ten zawieszony głos, niedomówienia, wyraz niesmaku jakby...?
—  Hej, chłopcze! — Kilkuletni wyrostek oderwał się od hotelowej ściany i 
podbiegł do Jose Antonia, jak gdyby czekał tylko na jego rozkazy. — Prowadź do 
Telleza.
A więc wszystko było ułożone. Czarownik nie tylko nie będzie stawiał nam 
przeszkód, lecz jeszcze zaprasza, dba, żebyśmy nie zbłądzili. Sytuacja zapowiada 
się interesująco.
Z asfaltu śródmieścia Santiago Tuxtla zjechaliśmy na kocie łby zaułków, potem w 
krętą, wyboistą, ale ciągle miejską jeszcze drogę
25
polną. Manuel Tellez oczekiwał nas przed bramą. Był to dom zwyczajny, ni to 
biedny, ni zamożny: wydał mi się zaniedbany, jak gdyby gospodarz nie 
przywiązywał wagi do spraw tego świata. Średniego wzrostu, raczej tęgi, o twarzy 
krągłej, ze szramami po ospie, koszula w kwiatki, na głowie kokieteryjnie 
przewiązana do tyłu chusteczka. I — pomalowane wargi. To dlatego typowy 
meksykański macho, ten supermężczyzna, na jakiego wyglądał don Fernando, nie 
polecał nam kontaktu z Tellezem! Dla nas jednak nie miały znaczenia upodobania 
gospodarza, ważny był jego zawód. Najwyraźniej zależało mu na reklamie. Ale...
—  Pokażę wszystko, co potrafię. Pod jednym warunkiem: dacie mi dyplom i 
zaświadczenie. Tutaj wszyscy czarownicy mają jakiś papier, mnie się zaś 
dyskryminuje. Też chciałbym sobie powiesić na ścianie jakiś dyplom...
Nie dysponowaliśmy dyplomem.
—  Czy wystarczy ci pismo z wydziału turystyki, na blankiecie firmowym? — 
zaproponował Jose Antonio.
Pomedytował chwilę.
—  Niechaj będzie. Ale żeby na pewno.
Jedna, druga brudna izba z odrapanymi ścianami, i jesteśmy w sanktuarium. Na 
ołtarzu tradycyjnie obraz Matki Boskiej z Gwadelupy, a także posążki Matki 
Boskiej z San Juan de los Lagos i peruwiańskiego świętego Marcina de Porras. I 
Budda! Tłusty, uśmiechnięty, typowa figurka wykonana dla turystów może gdzieś w 
Hongkongu, Singapurze, a może w Japonii.
—  To mój najlepszy protektor i pomocnik — informuje Tellez. — Rozmawiam z nim 
każdego ranka, prosząc, aby sprowadził mi dużo pacjentów z grubszą forsą. I nie 
zawodzi...
—  A kula? — pytam, pokazując na sporą, o średnicy co najmniej ćwierci metra 
kulę, która leży obok Buddy.
—  To kula magiczna, widzę w niej choroby. Pochodzi z Niemiec Zachodnich — 
pochwalił się.
Wiedziałam, że posługują się kulą przy stawianiu diagnozy czarownicy, znachorzy 
i szamani z Azji, Afryki, nawet Majowie z niedalekiego Jukatanu, ale bywa to 
zazwyczaj mała kulka z naturalnego kwarcu bądź kryształu, znaleziona jakoby w 
tajemniczych okolicznościach. Czy można moc magiczną wyprodukować taśmowo w 
fabryce?
26
Ale spostrzegłam w sanktuarium i przedmioty autentyczne, gliniane figurki 
totonackich bogów. Skąd się tu znalazły? Tellez przywiózł je z El Tajin, 
głównego ośrodka kulturowego Totonaków, słynnego z piramidy niszowej. A więc 
mają sześćset, może tysiąc lat, bo To-tonacy tworzyli swą cywilizację pomiędzy 
piątym a trzynastym wiekiem.
Trafił tam, bo całe jego życie było wędrowne. Urodził się w Tehuantepec, w 
stanie ??????, ale już w dzieciństwie przeniósł się z rodziną do Papantli, na 
północy stanu Veracruz, właśnie niedaleko El Tajin. To tam matka, gdy miał lat 
trzynaście, zaczęła go uczyć praktyk magicznych. Kiedy się usamodzielnił — 
zaczął jeździć po całym Meksyku. Ale nigdzie nie zagrzał miejsca. W Santiago 
Tuxtla mieszka od dwóch lat. Dobra to ziemia dla znachorów. Na brak pacjentów 
się nie skarży, pracuje we wszystkie, prócz niedziel, dni tygodnia. Chciałby tu 
zapuścić korzenie. Dlatego przydałby mu się jakiś papier.
—  Don Manuel...
W uchylonych drzwiach sanktuarium dostrzegłam pomarańczową twarz wąsacza w 
sombrero.
—  Wchodźcie, zaczynamy...
Rozstawiamy światła, przygotowujemy kamerę filmową i aparaty fotograficzne. 
Zawsze mnie zadziwiało, że ludzie, którzy na ulicy nie pozwalają się 
fotografować (a jeśli — to żądają pieniędzy), nigdy nie protestują przeciwko 
robieniu im zdjęć u znachorów. A przecież jeszcze nagrywam ich intymne relacje! 
Reagują, jak gdyby znajdowali się pod wpływem jakiejś hipnotyzującej siły, która 
spętała im wolę.
I teraz siedmiu mężczyzn nie zwraca uwagi na naszą obecność. Przybyli tu w 
sprawie ważnej. Najważniejszej. Od trzech miesięcy nie spadła na ich pola kropla 
deszczu. Jeśli susza się przedłuży — nie ma co liczyć w tym roku na zbiór 
kukurydzy, słońce wypali młode jeszcze kiełki. Tylko Tellez może im dopomóc. 
Niech poprosi bogów...
Przypomniała mi się opowieść Joanny. W jednej z wiosek stanu Guerreo, mówiła, 
kiedy długo nie pada, znak to, że Indianie obrazili boga deszczu. Trzeba mu 
złożyć ofiarę. Rada starszych wybiera więc mężczyznę, przeważnie chłopca, i 
wyprowadza go na skraj wioski. Tam zostaje ukamienowany. Pytała księdza, czy nie 
można by za-
27
pobiec barbarzyńskiemu obrzędowi. Próbował. Co jednak może poradzić, kiedy 
istotnie, najpóźniej po upływie trzydziestu dni od złożenia ofiary, nadchodzi 
ulewa...
Nie podała mi Joanna nazwy wioski. Znowu powraca wątpliwość: prawda to czy bujna 
wyobraźnia malarki?
Teraz będę świadkiem rytuału bezkrwawego. Chłopi siadają półkolem na drewnianych 
stołkach.
—  Miednica! — woła Manuel Tellez.
Młoda kobieta, pewnie służąca, przynosi miednicę z wodą. Z żółtego plastiku, 
jakże mało zda się mieć wspólnego z rytuałem! Chłopi siedzą skupieni, bez ruchu, 
nie dziwi ich ten oczywisty mezalians dawnych czasów ze współczesnością. Nie o 
środki chodzi zresztą, ważny jest rezultat.
Ostatnie przygotowania. Znachor stawia wokół miednicy cztery świece, mamrocze 
modlitwy. Nie rozumiem ani słowa.
—  To w języku Totonaków — mówi Jose Antonio. Powolutku, ostrożnie, zdejmuje 
Tellez z ołtarza przedkolumbijskie
figurki. Zaczyna je kąpać w miednicy. Nabiera wodę dłonią, polewa, zanurza bogów, 
pryska na ich ciała, gładzi mokrą ręką. Twarze chłopów napięte, oczy w innym, 
przeszłym świecie. A bogom zdaje się być dobrze w wodzie; może naprawdę 
przypomną sobie teraz o potrzebach podopiecznych z ziemi?
Dawniej wierzono, że kąpiel bogów sprowadza deszcz. Teraz, bywa, funkcje 
glinianych idoli przejęły kościelne obrazy. Są miejscowości, w których, jeśli 
długo nie pada, kąpie się w rzece wizerunki katolickich świętych.
Tellez połączył prawdopodobnie zasłyszane opowieści i własne obserwacje, aby 
skomponować swój szczególny obrzęd.
—  Aaaa...
Z gardła Telleza wydobywa się chrapliwy mruk, modlitwa staje się głośniejsza. To 
przecież szarlatan, jestem o tym przekonana, a jednak i mnie udziela się 
niesamowity nastrój. Kiedy Tellez rozpoczyna tańczyć wokół miednicy z bogami, 
przestaje być tłustą, śmieszną postacią. Celebruje magiczny rytuał i jest 
kapłanem. Po wyjęciu figurek z kąpieli ogłasza tonem, w którym nie ma miejsca na 
wątpliwość:
—  Deszcz spadnie najpóźniej za trzy tygodnie...
28
Rytuał skończony. Chłopi wysupłują z kieszeni pieniądze, dziękują. Wierzą, że 
ratunek przyjdzie...
—  Oby tylko deszcz nie zawiódł — szepcze Jose Antonio — bo inaczej mogą wrócić 
i pobić Telleza. Może dlatego tak często zmienia miejsce zamieszkania...?
Zostaliśmy na chwilę sami w sanktuarium, Tellez wyszedł do pokoju-poczekalni, 
aby wybrać pacjenta, którego choroba kwalifikowałaby go do magicznej operacji.
Święci katoliccy i dawni bogowie. Typowy przykład egzystowania do dzisiaj, ponad 
czterysta lat od konkwisty, dwóch religii obok siebie. Spotykam się z tym nieraz 
i w Meksyku, i w Gwatemali, i w krajach andyjskich. Częstszym zjawiskiem wydaje 
się synkre-tyzm, pomieszanie się religii. Zastanawiam się, co też było 
natchnieniem dla Telleza. Może słynny taniec ludzi-ptaków, dziś przeważnie 
turystyczny, ale w określonym czasie i miejscu ciągle jeszcze powiązany z 
rytuałem? Widział na pewno nieraz, w Papantli i El Tajin, jak pięciu tancerzy 
wspina się na słup trzydziestometrowej wysokości. Jeden z nich gra na bębenku 
tańcząc na maleńkiej, obrotowej platformie. Inni po pokłonach w cztery strony 
świata, po modlitwach o deszcz, rzucają się głowami w dół. Powoli rozwijają się 
sznury, którymi okręceni są w pasie i przywiązani do szczytu słupa. Coraz 
szersze zataczają koła, coraz bliżej ziemia. Już dotknęli jej stopami. Jeszcze 
tylko tancerz-kapłan spuści się po linie i — ofiara skończona. Jeśli bóg ją 
przyjął, deszcz spadnie na pewno.
Na stoliku obok ołtarza spora sterta książek. Co też czyta nasz czarownik?
Książki grube, kurzu na nich nie ma. A więc są w użyciu. Przeglądam kolejno:
—  Plantas que curan ? plantas que matan — ,,Rośliny, które leczą, i rośliny, 
które zabijają'',
—  Tesoro de las ciencias ocultas — „Skarbiec wiedzy tajemnej",
—  El libro de los mediums ? de los evocadores — „Księga mediów i spirytystów",
—  La magia verde — „Zielona magia",
—  Un solo mundo, un solo gobierno, bajo la soberania de Dios — „Jeden świat, 
jeden rząd, pod zwierzchnictwem Boga",
—  El libro internal — „Księga piekielna",
—  Tratado de ciencias ocultas — „Traktat o wiedzy tajemnej".
29
I, na samym spodzie, Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras — 
„Przekład Nowego Świata Pism Świętych".
Niezła specjalistyczna biblioteka. Domniemywam, że po lekturze tych foliałów i 
ja mogłabym zostać czarownicą.
Młody człowiek wydaje się trochę przestraszony, kładzie się jednak posłusznie na 
przykrytej prześcieradłem pryczy.
—  Jak się pan nazywa? — pytam.
—  Jorge Morales Valentin.
—  Co panu dolega?
—  Boli mnie brzuch.                                                                      
v
—  Był pan u lekarza?
—  Nawet w szpitalu, ale wciąż boli...
—   Zaraz pani powiem, co mu jest — wtrąca znachor. — Tylko spojrzę w kulę...
Ale nie postawił diagnozy od razu. Potrzebna magiczna oprawa kuracji. Wyciągnął 
więc Tellez spod ołtarza glinianą, starą kadzielnicę, napełnił ją kopalem, a gdy 
kawałki żywicy rozżarzyły się wydzielając wonny dym — począł okadzać 
czarodziejską kulę z RFN, mamrocząc stosowne zaklęcia.
—  Tak, to sprawa czarownika — zadecydował po chwili koncentracji. — Ktoś 
wprowadził obce, złośliwe ciało do brzucha Jorgego. Nie ma rady, trzeba 
operować...
Szkoda chłopca, ale dla nas wielka gratka. — Wszystkie światła skierowane na 
łóżko! — dyryguje Halik. — Włącz magnetofon!
—  Gotowe? — upewnia się Tellez. Jemu też zależy na tym filmowaniu.
—  Tak, jesteśmy gotowi.
Zapalił w nogach pryczy cztery świece, okadził pacjenta kopalo-wym dymem.
—  Rosita!
W rękach służącej trzepotał czarny, przerażony kogut. Przywykła widać do takich 
zabiegów, podała kurę Tellezowi. Krzyk ptaka był krótki. Znachor odrzucił 
ukręconą głowę i krew z koguciej szyi zaczęła płynąć wartko na odsłonięty teraz 
brzuch pacjenta. Za chwilę rozlewała się po nim czerwona, lepka kałuża. Teraz 
znachor pochylił się nad łóżkiem i przystąpił do właściwej operacji. Jedynym 
narzędziem chirurgicznym były jego usta. Przytknął je do zalanego
30
krwią pępka i rozpoczął ssać. Obrzydliwy dźwięk siorbania... Kiedy skończył, 
policzki miał nadęte, jak gdyby wypchane. Rosita podsunęła talerzyk. Z wyraźną 
ulgą wypluł skrwawiony kłębek włosów.
—  To on — powiedział ocierając twarz — powodował bóle. Teraz Jorge szybko 
powróci do zdrowia.
Służąca podawała właśnie szklankę z wodą do wypłukania ust, kiedy Halik krzyknął:
—  Jeszcze raz, muszę powtórzyć ujęcie!
Na twarzy znachora widać było obrzydzenie. Ale wsunął z powrotem w usta 
zakrwawioną mierzwę, i wypluł ją znowu.
—  Powtórzyć!
Od początku. Kiedy po raz trzeci wypluł włosy, kazał je natychmiast wyrzucić na 
śmietnik.
—  Butelka!
Rosita podała butelkę z aguardiente, wódką z trzciny cukrowej. Pociągnął spory 
łyk. Przełknie — czy wypluje? Opryskał wódką brzuch chorego, alkohol ułatwi mu 
obmycie krwi. Jeszcze jeden łyk, tym razem przełknięty, i był znowu w formie.
—  W imię Ojca i Syna, w imię Wszystkich Świętych, w imię wszystkich dobrych sił 
— modlił się, kreśląc płonącą świecą znak krzyża nad zoperowanym miejscem.
—  Rosita, podaj butelkę...
Napełnił szklankę i podtrzymując głowę pacjenta wlał mu do gardła kilka sporych 
łyków wódki. Chłopiec skrzywił się, prychnął, czknął, zakrztusił się, lecz po 
chwili najwyraźniej się ożywił.
—  No widzicie państwo, już wraca do zdrowia... Teraz — pani? Już patrzyłem w 
kulę, trzeba zrobić operację czoła. Rosita, następny kogut!
Przekonałam się, że istnieją ciarki. Czułam już prawie, jak krew zalewa mi oczy, 
nos, usta... Brrr. Nie, nie chcę już być pacjentką. W następnych spotkaniach z 
czarownikami niech wystarczą obserwacje. Chyba rzeczywiście lepiej zawierzyć 
referencjom dyrektora muzeum, nie zaś dobrej woli urzędnika biura turystycznego.
—  Szkoda, że się nie zdecydowałaś — ubolewał obłudnie Halik w drodze do hotelu 
„Castellanos". — Może by pomogło, a ja chętnie powtórzyłbym zdjęcia...
31
Świeczka i ogarek
V
Z Santiago Tuxtla do San Andres Tuxtla trzydzieści kilometrów, tyleż z San 
Andres do Catemaco. W skali kraju, gdzie aby dostać się z północnego jego krańca 
na południowy trzeba przebyć cztery tysiące kilometrów — są to odległości prawie 
spacerowe. Nic dziwnego, że traktuje się te municipia jako jeden ciąg mieszkalny 
i obywatel Catemaco jest po prostu sąsiadem tego, który żyje w San Andres. 
Lekarze zamieszkali w trzech miasteczkach służą społeczności całego regionu.
Właśnie — lekarze. Czy ich jest tutaj więcej, czy czarowników? Na ulicach San 
Andres co chwilę zwracają naszą uwagę reklamy zachęcające, by kurować się u 
doktora Y czy Z, wybitnego specjalisty cd różnych schorzeń bądź też od zdrowia 
ogólnego. Anonsy prywatnych klinik, w których przyjmuje się w dzień i w nocy. Co 
kilka kroków apteka, a w niej leki najbardziej renomowanych firm świata, choć 
przecie głęboka tutaj prowincja. Ale wszędzie pacjentów niewielu.
Przed jednym jednakowoż gabinetem lekarskim dostrzegliśmy kolejkę. Przyjmuje w 
nim doktor Rafael Aguirre Ramirez. Chirurg położnik, ale leczy wszystkie 
dolegliwości, twierdzą z przekonaniem oczekujący pacjenci. Może nie jest tak 
sławny, jak jego ojciec, Gonzalo Aguirre Pech, znachor z Catemaco, lecz z 
miejscowych lekarzy na pewno najlepszy...
Doktor — syn znachora? Oczywiście, trzeba go odwiedzić.
Poczekalnia dla pacjentów, którzy przyszli później, na ulicy, pod podcieniami 
domu. Gabinet przyjęć na pierwszym piętrze, na drugim — klinika, czyli szpitalik 
na kilka łóżek. Wdrapujemy się po stromych, drewnianych schodach. Kamera filmowa, 
aparaty fotogra-
32
ficzne, światła. W poczekalni, przy gabinecie, ożywiają się znużeni już 
oczekiwaniem i upałem pacjenci.
—  Państwo po poradę czy nagły wypadek? — pyta młoda kobieta. Wychyliła się z 
sąsiednich drzwi, najwyraźniej zaintrygowana zamieszaniem.
Żona lekarza. Doktor jeszcze nie przyjmuje, pojechał do ojca.
—  A może go dzisiaj nie będzie?
Przyjedzie na pewno, zapewniła skwapliwie, przekalkulowując widać błyskawicznie, 
że skoro zjawiła się telewizja, to będzie reklama, a tej nigdy tu nie za wiele. 
Zatelefonuje, żeby się pośpieszył, i pacjentów jest już tylu... Może tymczasem 
zaczekamy w gabinecie. Napijemy się kawy?
Na chwilę zostaliśmy sami. Pomieszczenie niewielkie, dosyć schludne. Jak to u 
lekarza — kozetka przykryta ceratą, szafka z instrumentami. Za biurkiem — fotel 
dla doktora, spędza tu przynajmniej kilka godzin dziennie, musi mieć wygodnie. 
Pacjentom wystarczą zwyczajne krzesła, na których złożyliśmy teraz nasz sprzęt. 
Pod szkłem biurka — zagraniczne banknoty, przede wszystkim dolarowe, widać 
interesuje doktora kolekcjonowanie pieniędzy, nie od rzeczy też może przypomnieć 
delikatnie pacjentom, że za darmo tu się nie przyjmuje. Najciekawsze jednak 
wydały mi się ściany gabinetu. Na honorowym miejscu, czyli nad biurkiem lekarza, 
dyplom, świadczący, że Rafael Aguirre Ramirez ukończył studia medyczne w Mieście 
Meksyk, w roku 1973. Ledwie sześć lat temu, a już taka klientela! I zdjęcia. 
Doktor w gronie kolegów, doktor z kolegami i profesorami, doktor przed gmachem 
stołecznej uczelni. To musi działać na wyobraźnię ludzi, którzy — bywa — nigdy 
nie przekroczyli regionu Los Tuxtlas. A jednak chyba nie ta, spotykana przecież 
i u innych kolegów po stetoskopie, ścienna ekspozycja jest powodem popularności 
eskulapa... Czyżby — sława ojca?
Właśnie przyjechał. Lat około czterdziestu, wysoki, o czarnej, kędzierzawej 
czuprynie i ujmującym uśmiechu. Przeprasza nas, ale nie spodziewał się takiej 
wizyty. U ojca zaś tylu pacjentów. Musiał mu dopomóc.
—  Pomóc znachorowi?...
A cóż w tym złego? — dziwi się lekarz. Przecie jego ojciec to nie byle jaki 
znachor. Zrazu i on miał lekceważący stosunek do praktyk rodzica, ale jak 
poobserwował,  jak zobaczył skutki... Nie
3 — Czarownicy
33
ukrywa, że współpracuje z ojcem nie tylko dlatego, by mu ulżyć, ale również żeby 
się nauczyć. Coś w tym jest na pewno. Dlatego też świadomie przygotowuje się 
powoli do przejęcia ojcowskiej praktyki.
—  Pan? Lekarz?
—  Najważniejsze to pomagać chorym skutecznie — tłumaczy Rafael Aguirre Ramirez. 
— A jakimi metodami... hmmm... możecie zobaczyć sami.
Umówiliśmy się, że nazajutrz zawiezie nas do ojca. Opowieści nie zastąpią 
autopsji. To trzeba zobaczyć.                                         ,
Takie jest i nasze zdanie.
Miasteczko wzięło nazwę od jeziora Catemaco. To ono przede wszystkim przyciąga 
turystów, tłumaczy szef biura turystycznego, Jose Antonio, którego 
zdecydowaliśmy się przyłączyć do nowej naszej eskapady. Turyści zjeżdżają do Los 
Tuxtlas głównie podczas Wielkiego Tygodnia, kiedy wszyscy w Meksyku mają urlop. 
Koczują wówczas wszędzie, jeśli brak miejsca w hotelach, sypiają nawet pod 
podcieniami domów. Ale hoteli przybywa, a urok jeziora i czarownicy będą ściągać 
tu przyjezdnych przez okrągły rok...
Na razie jednak na jeziorze widzimy tylko nielicznych rybaków odławiających tu 
zapewne mojarrę, rybę smaczną i rozpowszechnioną we wszystkich niemal słodkich 
wodach kraju. Ciepło, słonecznie, lekka bryza...
Wokół Catemaco wzgórza pokryte tropikalnymi chaszczami. Chodzić po nich pieszo 
prawie nie sposób, trzeba by sobie torować drogę maczetą. Nic więc dziwnego, że 
zapuszczają się tu jedynie myśliwi. Nawet jelenia można upolować, opowiada 
lekarz. Ale — trzeba uważać. Ciepły klimat, dużo węży. Trafia do jego gabinetu 
sporo nieostrożnych amatorów polowania. I do ojca też.
Właśnie dojeżdżaliśmy do domu Gonzalo Aguirre Pecha. Najpierw zobaczyliśmy spory 
parking samochodów. Rejestracja — z różnych stanów kraju. ??????, Michoacan, o, 
ktoś przyjechał nawet z Chi-huahua, chociaż to już blisko granicy ze Stanami 
Zjednoczonymi, stąd — jakieś trzy tysiące kilometrów. Motocykl, kilka rowerów, 
związane przy płocie konie wskazywały, że pośród kilkudziesięciu osób 
oczekujących przed dostatnim, murowanym budynkiem znajdują się też chorzy, 
którzy niedaleką odbyli tu drogę.
Doktor przeprosił nas na chwilę, uprzedzi ojca. Zostaliśmy w po-
czekalni. Była to duża izba, w której znajdowali się pacjenci w stanie 
najcięższym. Siedzieli na krzesłach, ławach, oczekując swej kolejki bez oznak 
zdenerwowania. Niektórych przywieziono na noszach. Jeden z pacjentów sprowadzony 
widać został prosto ze szpitala, z podłączoną jeszcze kroplówką'. Przypomniała 
mi się tragiczna kolejka karetek pogotowia, które przywoziły beznadziejnie 
chorych do refektarza warszawskiego klasztoru Świętego Jacka. Jakże liczyli na 
to, że uleczy ich cudownie dotknięcie dłoni niezmordowanego, słaniającego się ze 
zmęczenia Harrisa! Ten sam wyraz wielkiej wiary i ufności odnalazłam teraz w 
oczach pacjentów znachora. Sądzili, że dzięki kontaktowi z nadnaturalnymi siłami, 
danymi jedynie wybranym, będą znowu zdrowi, sprawni albo chociaż mniej już będą 
cierpieć...
Na zewnątrz od strony ulicy była poczekalnia dla lżej chorych, czyli długi 
szpaler krzeseł. Ogorzałe twarze wieśniaków w sombrerach, sandałach i roboczych 
spłowiałych ubraniach obok eleganckich panów z miasta, pachnących dobrą wodą 
kolońską, w garniturach i krawatach pomimo upału. Mężczyźni w guayaberach, czyli 
w koszulach w szczypanki bądź zakładki. Indianki w szerokich spódnicach 
przewiązanych krajką, w bluzkach, których haft wskazywał, z jakich przybyły tu 
okolic; na kolanach ręcznie tkane torebki, w których przywiozły zapasy żywności. 
Zwyczajne, spracowane kobiety z miasta, o których trudno powiedzieć, skąd tu 
przyjechały, żadnych cech wyróżniających. Modne elegantki poprawiające z nawyku 
nadwerężony przez pot makijaż.
Jose Antonio informuje nas szeptem:
—  To wysoki urzędnik z ministerstwa...
—  To znana aktorka...
—  Ten człowiek przyjechał z Teksasu, jest Amerykaninem...
—  Ilu pacjentów przyjmuje dziennie Gonzalo Aguirre Pech?
—  Najwyżej stu, więc niektórzy czekają po kilka dni. Zwłaszcza że w 
poniedziałki, środy i niedziele znachor odpoczywa.
Niektórzy przyszli tu tylko na konsultację, po kolejną dawkę cudownego leku, 
poradę dla krewnych. Dla tych zabrakło siedzeń, spacerują po podwórzu, 
przycupnąwszy co najwyżej na stercie zgromadzonego tam drewna. Przy jednym z pni 
pracuje czterech mężczyzn. Dwaj tną drewno piłą, dwaj inni rąbią je siekierami 
na drobniutkie szczapy.
35
—  To drzewo lecznicze?
—  Tak, pochiote, ścina się je tylko w piątki — informuje jeden z robotników.
—  A do czego służy?
—  To wie tylko don Gonzalo.
Nie umieli też powiedzieć, po co don Gonzalo trzyma na podwórzu klatki ze 
zwierzętami i ptakami — dogląda się ich, ale nie zabija, ani papug, ani małp, 
ani nawet puerco espino, małej świni z kolcami jeża. Pewnie je po prostu lubi.
—  A może słyszał, że jakiś inny sławny znachor też posiądą domowy ogród 
zoologiczny? — zastanawia się Jose Antonio.
Może. W każdym razie zwierzęta ułatwiają nam nawiązanie kontaktu z pacjentami. 
Josefina Leon Rodriguez, z którą wspólnie przyglądamy się żółwiom, zwierza mi 
się, że przyjechała z Minatitlan, gdzie rozbudowują wielkie rafinerie ropy 
naftowej i zakłady petrochemiczne. I szpitale tam są, i lekarzy coraz więcej. 
Cóż z tego, była u czternastu, a nogi jak jej puchły, tak puchną nadal. Bolą, 
nie może chodzić. To znaczy — nie mogła, bo po dwóch wizytach u don Gonzalo 
nastąpiła znaczna już poprawa...
Kobieta ze stanu Michoacan nie chce mi podać nazwiska. Po co mają ludzie 
wiedzieć, co jej dolega. Chora jest i tyle. Nie pomogli jej w szpitalach, nie 
ulżyli lekarze. A don Gonzalo oczyścił ją ziołami — i czuje się lepiej. Teraz 
poradzi się tylko w sprawie córki.
Nie wiem, gdzie znajduje się Jaltipa, skąd przyjechała Maria Josefa Gonzalez. 
Nie byłoby jej już na tym świecie, gdyby nie don Gonzalo — opowiada. Przed 
siedmioma laty badania szpitalne wykazały złośliwy nowotwór. Wtedy przyszła 
tutaj po ratunek. Dał jej don Gonzalo ziółka; kieliszeczek, mówi, będziesz piła 
po jedzeniu, bo masz chore nerki. Potem przyszedł do jej łóżka. Wyglądało jak na 
jawie, ale to był może sen, może zamroczenie. Wszystka zła krew wyciekła jej 
potem z macicy. No i wyzdrowiała. Bo don Gonzalo to wszystko potrafi i przewidzi 
wszystko, przenicuje na wylot. Jej bratu powiedział, że żona go zabije. Rok 
upłynął i brat umarł nieboraczek. Sekcja nic nie wykazała. Ale ona wie, że 
bratowa zabijała męża trutką na szczury, w małych, malusieńkich dawkach.
Sanktuarium-gabinet don Gonzalo jest niewielkie, przepierzone. Co on chowa, 
myślę, za kotarą? Szara, gruba tkanina zasłonięta, najwyraźniej wstęp wzbroniony. 
Na razie cała nasza uwaga skupia się
36
na najsławniejszym w Los Tuxtlas mistrzu znachorskiego kunsztu. ? wygląda — 
najskromniej, ot, zwyczajny starszy pan, średniego wzrostu, raczej krępy, o 
dużej, pokrytej krótką szczeciną siwych włosów czaszce. Czoło wysokie, oczy 
czarne, spokojne, nos mięsisty, płaski, gdzieś tam w rodowodzie znalazłby się 
pewnie afrykański przodek. Spokojny, pewny siebie, ale na hucpiarza nie wygląda. 
A tymczasem mówi: Właściwie to leczę jedynie siłą swojego umysłu. Mogę sprawiać 
dobro, ale także zło.
Widać jednak umysł rzadziej jest w użyciu aniżeli zioła. Leżą pod ścianą znane 
już nam gałązki albahaki, na półkach litrowe przeważnie butelki ziołowych 
wywarów.
— To wino, jerez — informuje don Gonzalo, zachowując jednak dla siebie tajemnicę 
jego ziołowego składu..— .Moje wino — mówi — pomaga na wszystko.
Weszła Indianka. Strój wskazywał, że pochodziła ze stanu ??????. Zapoteczka, 
przyjechała z Juchitan. Isabel Lopez — przedstawił ją znachor, widać częstą 
bywała pacjentką. I na chwilę odwrócił się do nas plecami, aby rozpocząć 
tradycyjną limpię, oczyszczanie jajkiem, a następnie gałązkami albahaki, które 
podawał mu asystujący z całą powagą syn lekarz.
Zdążę — nie zdążę? Jak nie zaryzykuję, to nie dowiem się pewnie nigdy, co się 
kryje za kotarą. Najpierw odsunęłam ją delikatnie, niedużo, tyle żeby dojrzeć 
tam cokolwiek. Toż to cały skład apteczny! Notowałam, zerkając ukradkiem: 
largactil, aspirina C, sperti peparacion, clinitest, insogen, super dastric... 
Nie wiem nawet, czy zdążyłam przepisać dokładnie, nie wiem, jakie działanie mają 
te leki. Sądzę, że nabycie wielu z nich wymagało recepty, od czegóż jednak syn 
lekarz? Nie, don Gonzalo naprawdę nie był zwyczajnym znachorem. Jestem 
przekonana, że jego sława miała realne podstawy. Mógł mieć największy wśród 
konkurentów procent wyleczonych. Wystarczyło poradzić się syna, dodać do win 
ziołowych opowiedni lek, podać stosowne dawki i pacjent wnet zdrowiał. A do tego 
cała otoczka rytualna działająca na psychikę!
Niby taki był skoncentrowany na tym oczyszczaniu, a jednak mnie nakrył! Mądry, 
nic już nie odmieni, więc odsunął kotarę i zaprosił, żebym sobie popatrzyła tak 
długo, jak zechcę. Może coś mi się z tych leków przyda...? Owszem, nie ukrywam, 
że chętnie bym
37
dostała  jakieś środki, które  by  mi zapewniły dobry  sen.  Ale  nie chemiczne, 
wolałabym jego magiczną terapię...
—  Czemu nie — zastanawia się znachor — ale ty nie wierzysz. Nie mogę ci pomóc. 
Zażywaj lepiej te pigułki, jedną co osiem godzin, a na pewno będziesz spała 
znakomicie — wetknął mi w rękę spory flakonik. Przeczytałam: mepro-B; pół 
słoiczka pastylek było już zużyte.
—  A czy nie będę w dzień otępiała, będę mogła normalnie pracować?
Za to nie ręczy. Ale tę Indiankę wyleczył bez środków aptecznych. Miała już 
osiem operacji brzusznych. I dopiero on jej pomógł, oczyszczeniem i winami. 
Teraz przyszła przede wszystkim w sprawie męża.
—  Bo pije i pije, stale jest pijany — użala się kobieta.
—  A chce przestać pić? — zapytuje znachor.
—  Nie, bo mówi, że alkohol sprawia mu przyjemność.
—  Więc przyprowadź go pod jakimkolwiek pozorem, coś go musi przecież czasem 
boleć. A ja go oczyszczę i dam takie zioła, że już nigdy na wódkę nie spojrzy... 
Zresztą — zaraz mu zrobimy wstępną kurację, chociaż na odległość.
Don Gonzalo bierze z kosza jajko i zbliża się do głównej ściany gabinetu. Jest 
przy niej ołtarz, ale skromniejszy niźli u znachorów odwiedzanych przedtem. Za 
to symbole bardziej urozmaicone. Nietoperz o rozpiętych skrzydłach, spory czarny 
krzyż i czerwona, rogata figurka diabła!
—  Trzeba być dobrze z niebem, z ziemią, ale także z piekłem, przecież diabeł 
też był kiedyś aniołem — tłumaczy, widząc moje zdziwienie, don Gonzalo.
I — zabiera się do roboty. Żegna jajkiem cztery ramiona krzyża, rzuca ziołami w 
nietoperza, mamrocze zaklęcia przed diabłem.
—  Przyprowadź go, teraz ci na pewno nie odmówi — odprawia Indiankę.
Zostajemy sami.
—  Czy utrzymuje się pan tylko z leczenia?
Ach, skądże. Ma przecie cztery rancza, kilkaset sztuk bydła. Dzieci dziewięcioro, 
ale odchowane. Jest w rodzinie inżynier, jest nauczycielka, ale największe 
zainteresowanie wzbudza medycyna. Studiuje ją jeszcze drugi syn, córka — 
stomatologię, druga, maturzy-
38
stka, też zamierza być lekarzem. Pozostałe dzieci jeszcze w szkole średniej. Już 
mógłby odpocząć. Ale przecież widzi, że pomaga ludziom, inaczej nie 
przyjeżdżaliby z tak daleka. Więc nadal pragnie ich leczyć. Że przy pomocy syna? 
A cóż to szkodzi? Przecie nawet lepiej. Najważniejsze — że zdrowieją. Chyba że 
choroba jest śmiertelna, wtedy żadne czary nie pomogą. Zresztą, jak widziałam, 
nie stosuje ich zbyt wiele.
—  Podoba mi się pana ojciec — mówię do lekarza, kiedy nas odwozi do San Andres. 
— Może rzeczywiście przyszłości medycyny należy upatrywać w jej powiązaniu z 
doświadczeniami leczenia ludowego? Niech mi pan jednak powie, ilu jest tu 
lekarzy, a ilu czarowników?
—  W San Andres lekarzy praktykuje ośmiu, znachorów — dziewięciu.
—  Gdy pan przejdzie na stronę medycyny ludowej, proporcje się zmienią.
Jednak co roku więcej absolwentów kończy uczelnie medyczne, niźli jest nowych 
powołań znachorskich.
Dla doktora Rafaela Aguirre Ramireza wystarczy jeszcze chorych na długie, długie 
lata. A fakt, że kolejki przed domem ojca znachora są jednak dłuższe niż przed 
jego medycznym gabinetem, ułatwia zapewne lekarzowi wybór drogi, na której chce 
pomagać chorym.






4


Diabeł
Jose ???? wierzy w swoją moc. W moc diabła. Lucyfera, Ana-gatona, Aragona, 
Eliasza, w moc innych wcieleń upadłych aniołów, których imiona wymienia podczas 
inwokacji. Gdyby żył w średniowieczu, spłonąłby na stosie; dziś z dumą pełni 
swoje posłannictwo kapłana szatana, czarownika, który dzięki swym konszachtom z 
diabłem może ludziom szkodzić, ale i pomagać.
Takie czasy, skomercjalizowano nawet czarta. Przybliżyły go milionom widzów 
filmy ,,Rosemary's Baby" Polańskiego i „Egzorcysta" Friedkina. Powstał nawet 
Kościół Szatana: jego twórcę, Antona la Vey, zwanego „Czarnym Papieżem", 
poznałam, jak i Xolo, na meksykańskiej ziemi. Było to na początku roku 1975, nie 
opodal Durango, gdzie kręcono film „Diabelski deszcz". Anton la Vey, lat 
czterdzieści cztery, szczupły, średniego wzrostu, z głową ogoloną na kolano, z 
różowymi policzkami dziecka, lecz wzrokiem płonącym — były iluzjonista i 
restauracyjny grajek, który by mi sprawić przyjemność, wystukał na pianinie 
„Warszawiankę" — kreował w tym filmie rolę szatana. Pytałam go:
—  Czy satanizm to wiara...? Ideologia...?
—  To rewolucja myślenia — tłumaczył. — Nie można człowiekowi wybaczyć 
wszystkiego i rozgrzeszać go w imię przyszłego życia. Życie mamy jedno i należy 
je wykorzystać na ziemi. Ze społecznego punktu widzenia szatan spełnia rolę 
pozytywną, prowokuje do zmian, jest bodźcem rozwoju. Ludziom — pomaga osiągnąć 
ich zamierzenia, żyć lepiej, wyzwolić się od zahamowań.
Kościół Szatana powstał w roku 1966 w San Francisco. Kiedy rozmawiałam z jego 
twórcą, miał już 20 tysięcy wyznawców-nauczy-cieli, którzy wędrowali po świecie 
zdobywając mu coraz to nowych wiernych. La Vey napisał dla nich  „Biblię 
Szatana". Wydano już



40
ponad milion jej egzemplarzy, 8 procent wartości otrzymał autor. Wyznawcom 
szatana wysyłano również, oczywiście, że odpłatnie, pięcioramienne srebrne 
gwiazdy w kole, po których rozpoznawali się wzajemnie. Dla najbardziej 
wtajemniczonych urządzano „czarne msze" — nie w kościołach, bo szatan ich nie ma, 
ale w domach wiernych. Przyjadę do San Francisco, to mnie na taką mszę zaprosi — 
obiecał „Czarny Papież", zapisując mi swój numer telefonu.
Bardziej niźli amerykańska, pociągała mnie jednak sławna „czarna msza" w Meksyku. 
Ta, którą w każdy pierwszy piątek marca celebruje Xolo.
Ale do Santiago Tuxtla mogliśmy przyjechać dopiero w kwietniu, i było już po 
kongresie czarowników. Może jednak dzięki pośrednictwu dyrektora muzeum, dzięki 
rekomendacjom Ministerstwa Turystyki, zechce nas Xolo dopuścić do swoich 
intymnych kontaktów z diabłem...?
— Co innego leczenie. Ale żaden klient nie przystanie, aby obcy byli świadkami 
ceremonii, na której prosi o karę, o śmierć... — powątpiewa Tony.
Powinnam to przewidzieć. ,,Z licznych obserwacji wielu badaczy wynika, że za 
sprawców obrzędów magii agresywnej byli uważani zawsze ludzie innego plemienia, 
obcej wspólnoty" — pisze S. A. To-kariew w książce „Pierwotne formy religii i 
ich rozwój". Niemiecki badacz K. von den Steinen jest zdania, że „wszyscy źli 
czarownicy żyją w obcych wsiach". I. B. Malinowski stwierdził, że „strach przed 
złymi czarami jest ogromny, potęguje się jeszcze, łącząc się z lękiem przed 
nieznanym i obcym". Z tego wynika, że jeżeli ktoś chce świadomie zaszkodzić 
drugiemu za fachowym pośrednictwem czarownika — udaje się poza obręb własnej 
społeczności. Cichcem, w tajemnicy. Nie, nie ma co liczyć, żeby się pozwolił 
sfotografować, zobaczyć przynajmniej... Zbyt wielkie ryzyko. Przecież ten, co 
zadaje śmierć, sam też śmiercią, według prymitywnych wierzeń, płaci, jeśli mu 
się zbrodnię udowodni. Narażaliby się i klient, i czarownik.
Znajdujemy się w diabelskim sanktuarium Xolo. Mała komórka na zapleczu domu nie 
ma okien, aby łatwiej można było ustrzec tajemnicę. Oglądamy wnętrze przy 
świetle elektrycznym. Zatłoczenie diabłów. Czarne i czerwone ich figury 
rozmaitej wielkości stoją w kątach, pod ścianami, te najbardziej okazałe — na 
ołtarzu. U ich stóp woskowe  czarne  laleczki,  poprzebijane  szpilkami z  
kolorową
41
główką. „Czarownica u Teokryta, topiąc w ogniu wizerunek woskowy swego 
niewiernego kochanka, by on topniał z miłości do niej, nie zapomina o tym, by 
wrzucić do ognia nitkę z jego szaty, którą pozostawił u niej w domu" — pisze J. 
G. Frazer w „Złotej gałęzi" A więc praktyki czarodziejskie naszego stulecia 
wywodzą się ze starożytności- I jeszcze jeden cytat, z „Traktatu o historii 
religii" M. Eliade. Pisze on: „Fakt, że czarownica pali kukłę z wosku z 
doczepionym puklem włosów ofiary, nie zdając sobie dostatecznie sprawy z teorii, 
jaką zakłada ten akt magiczny, nie będzie miał żadnego znaczenia dla zrozumienia 
magii sympatycznej. Dla zrozumienia tej magii ważne jest uświadomienie sobie, że 
takie postępowanie stało się możliwe wtedy, kiedy niektóre osoby nabrały 
przekonania (w wyniku doświadczenia) lub skonstatowały (teoretycznie), że 
paznokcie, włosy i przedmioty osobistego użytku zachowują nadal ścisły związek z 
istotą ludzką nawet wtedy, gdy zostanie ich pozbawiona. Takie przekonanie, że 
istnieje jakaś «sieć przestrzenna» wiążąca ze sobą nawet najbardziej odległe 
przedmioty i łącząca je nićmi sympatii..."
Xolo nie czytał Frazera ? Eliade, skończył zaledwie trzy klasy szkoły 
podstawowej i jeśli sięga po słowo pisane — to najwyżej po gazetę. Widać jednak 
magiczne myślenie podobne jest na świecie, skoro i on robi swoje laleczki, 
zanurzając w wosku przedmiot należący do ofiary. I kiedy przekłuwa laleczkę 
szpilką, jest przekonany, że na skutek owych „sympatycznych" związków — zabija 
człowieka. Umrze może dziś jeszcze, może za tydzień, za miesiąc, lecz umrze na 
pewno. Jeśli nie, będzie bardzo zaskoczony. Bo Xolo szczerze wierzy w swoje 
przeznaczenie. A może przyzwyczaił się w nie wierzyć i uznał za swoje?
—  Lubi pan swój zawód?
—  Zawód?
To dar, żaden zawód, obrusza się Xolo. Nie, nikt go tego nie nauczył, wszystko 
wie sam z siebie. Zawsze, odkąd pamięta, wierzył mocno w diabła i pragnął go 
czcić. Ale ojciec, katolicki fanatyk, bał się o duszę syna, nie pozwalał trzymać 
w domu wizerunków czarta. Kiedy jednak skończył Xolo lat osiemnaście, postanowił 
sam decydować już o sobie. Wyprowadził się z domu i poświęcił czarom.
Teraz ma lat trzydzieści pięć. Średniego wzrostu, raczej tęgi, ospowaty,   nos  
gruby,  spłaszczony,  białka  czarnych  oczu   żółtawe
42

i  lekko  przekrwione.   Dziąsła   prawie   bezzębne,   w  górnej   szczęce 
sterczą tylko kły.
—  Dlaczego pan nie wstawi sobie zębów?
Tłumaczy, że metal pozbawiłby go nadzwyczajnych mocy. Wydaje mi się jednak, że 
to zaważyła świadoma stylizacja: chce być brzydki, straszny. Kim by był, gdyby 
nie zdecydował się, wbrew ojcu, służyć szatanowi? Może tragarzem, może 
robotnikiem budowlanym, gazeciarzem, peonem, człowiekiem, z którym nikt by się 
nie liczył, skłopotanym, biednym. W jego pojęciu — nikim. Tymczasem powołanie 
czarownika zapewnia mu społeczny prestiż. Ludzie się go boją, ale i szanują. Ma 
pieniądze. Ma kobiety, twierdzi, że aż dziewięć żon w regionie Los Tuxtlas. — Ta 
jest trzecia — wskazuje ze śmiechem na młodą, kruczowłosą Metyskę z dzieckiem na 
ręku. Kobieta milczy, przez cały czas nie odezwie się słowem.
—  Proszę, niech pan powie coś na próbę...
Tony Halik podstawia mikrofon, sposobi się do filmowania.
—  Ha, ha, ha... — rozbrzmiewa rechot czarownika, a w jego bezzębnych ustach 
pojawia się ślina.
Nie, na pewno nie jest normalny. To prawda, że w społeczeństwach prymitywnych 
zostają czarownikami, szamanami, nawet znachorami, przede wszystkim ludzie 
nienormalni, urodzeni z defektem, epileptycy, bo uważa się ich stan za wskazówkę 
bogów. Ale Xolo żyje w sporym mieście, w stałym kontakcie z cywilizacją: choć 
niewykształcony, ale przecież i nie analfabeta. Może stylizowanie się na diabła 
i straszenie ludzi rekompensuje mu kompleksy...?
Wymyślamy, że skoro nie można mieć klienta prawdziwego, który zgodzi się, by 
Xolo uśmiercił magicznie przed kamerą jego wroga, niech klientem będzie Tony. 
Zwłaszcza że Xolo nie tylko zabija i sprowadza plagi. Najczęściej odwiedzają go 
tajemnie kobiety, które proszą o zapewnienie wzajemnej miłości. Wszyscy wiedzą, 
że Xolo potrafi sprawić, by mężczyzna mógł kochać się z jedną jedynie, z inną go 
opuszczą wszystkie męskie moce. Może też prosić Xolo szatana o szczęście, o 
pomyślność, zdrowie. Zresztą — nie tylko szatana. W takich sprawach zwraca się 
również do Jezusa, do Matki Boskiej, świętych. Do różnych sił magicznych. Nie, 
niech Tony się nie boi, jeśli Xolo nie przekłuje lalki szpilką, nic mu się nie 
stanie.
—  Pompeyano!
Pojawia się nowa postać. Pompeyano, czyli w skrócie — Pompi,
43
młody mężczyzna w czerwonym garniturze. Zęby mu wypadły, jak i pracodawcy, ale 
on się metalu nie boi, wstawił sobie złote. W rękach dwa kociołki — z czarnym, 
wrzącym woskiem oraz z zimną wodą. Pomocnik diabła. Ma ten Xolo wyczucie 
teatru...!
Kamera, światła. Wszystko gotowe. Tony daje Xolo chusteczkę do nosa, zaczyna 
filmować.
Nie spiesząc się, Xolo wiąże tak chusteczkę, aby nadać jej kształt lalki. 
Zanurza ją kolejno w wosku i wodzie, wygładzając palcami. Modli się, zrazu cicho, 
potem głos nabiera siły. Xolo przestaje zwracać na nas uwagę; jego twarz zalewa 
się potem, podbródek drży.
Notuję urywki modłów:
—  Jezusie Chrystusie Zwycięzco, który na krzyż poszedłeś zwyciężony, zwycięż 
wszystkie siły złe, jakie czyhają na tego człowieka, i zwycięż mnie samego...
—  Jeśli jesteś dzikim zwierzem, bądź łagodny jako jagnię, jako kwiat 
rozmarynu...
—  Jadłeś chleb, piłeś wodę, pragnę, abyś mi za to przywiódł pewne siły, pewne 
duchy, łagodne i poddane...
—  O Wszechmocny, dla ciebie o Lucyferze, dla ciebie Salomonie, dla ciebie 
Agatonie, dla ciebie Aragonie, Eliaszu...
—  O piękny kojociku, z twoją cudotwórczą mocą, z twoim talizmanem potężnym, 
który nosisz na głowie, dopomóż mi...
—  Pióro czarne, pióro czterech wiatrów, pióro czterech mocy, ty, co posiadasz 
wielką siłę, chcę, żebyś mi tu sprowadziło jego wrogów, łagodnych i poddanych, i 
upokorzonych, i aby się spełniło to, co zostało przyrzeczone...
—  Niechaj złe oczy go nie zobaczą, niech nogi wrogów go nie dogonią...
—  O święty Jakubie Mulacie, ty jesteś moim przełożonym, oddal od niego 
wszystkie zło...
—  Niech czarna kura, niech smok czerwony czuwają, aby wrogowie nie mieli do 
niego dostępu, aby ich szpony się łamały, aby ich iskry nie dawały ognia, aby 
ich ciosy nie dochodziły do niego...
—  Ofiaruję za to post we wtorki i piątki, i dwie świece na intencję tej duszy. 
Amen.
Skończył wyczerpany. Laleczka była gotowa. Oddał ją nam na pamiątkę.
44

Ale msza, „czarna msza", jakże ją zobaczyć? Czy naprawdę celebruje ją jedynie na 
kongresach czarowników...?
Nie, nie tylko. Odprawia ją również wtedy, gdy za jego pośrednictwem zwraca się 
o pomoc do szatana człowiek chory tak, że mu nie pomogą zwyczajne zabiegi, a 
przy tym — odpowiednio zamożny. „Czarna msza" wymaga bowiem stosownej oprawy. 
Jeśli za naszej bytności w Los Tuxtlas nadarzy się taki pacjent, zawiadomi nas.
Za dwa dni przybiegł do hotelu „Castellanos" Jose Antonio, delegat Ministerstwa 
Turystyki, który pod nieobecność dyrektora muzeum został naszym głównym 
łącznikiem z czarownikami.
—  Będzie msza!
Xolo czekał na nas przed domem, już w taksówce, oczywiście —? na koszt pacjenta. 
Była nim Manuela Sanchez, kobieta lat około pięćdziesięciu, na której 
miażdżycowe prawdopodobnie kłopoty z nogami nie mogli znaleźć rady miejscowi 
lekarze. Zadecydowała: niech pomoże szatan, byle nie bolało, byle mogła sprawnie 
chodzić...
Zobaczyłam w taksówce także i Pompiego, żonę Xolo oraz dziesięcioletniego 
chłopca, który miał pomagać w przenoszeniu rzeczy — bagażnik nie domykał się, 
wypełniony paczkami, koszami, naręczami kwiatów.
—  Jedziemy!
Ruszyliśmy za nimi. Kiedy skończyło się miasto, znaleźliśmy się na szosie w 
kierunku Veracruz. Wkrótce skręt w prawo, w drogę polną, przez łany trzciny 
cukrowej. Ujechaliśmy od Santiago Tuxtla około trzydziestu kilometrów, kiedy 
taksówka zatrzymała się na łące. Dalej — pójdziemy pieszo.
Uformował się pochód. My nieśliśmy sprzęt filmowy i fotograficzny, światła; 
Pompi, żona ???? ? dzieciak obładowali się bagażem ceremonialnym. Czarownik 
dźwigał na plecach czarną figurę diabła. Manuela Sanchez miała jedynie laskę w 
ręku — szła powoli, z trudem, utykając.
Łąka urywała się nad porosłym krzakami parowem. Spuściliśmy się gęsiego stromą 
ścieżką. Zalśniła spora tafla wody.
—  To Laguna Encantada, Jezioro Zaczarowane. Stąd do groty cztery kilometry — 
poinformował Xolo.
Mała wspinaczka, znowu zejście w dół, łączka, strumyk, który przeskakujemy po 
kamieniach, raz jeszcze do góry — i po przeszło godzinie uciążliwej drogi 
znaleźliśmy się (chora trochę z tyłu, kon-
45
wojowana przez żonę Xolo) przed czarną paszczą czarciej groty. Nachyliłam głowę, 
postąpiłam kilka kroków: z sufitu kapały krople wody, nogi grzęzły w błocie. W 
nozdrzach — zapach stęchlizny.
—  Niechże pani wróci, najpierw trzeba wszystko przygotować... — dogonił mnie 
Pompi.
W paczkach były świeczki. Posuwali się w głąb utykając je w glinie i zapalając. 
Chłopiec sadził w błocie gałązki czerwonych i białych kwiatów o odurzającym 
zapachu. Już przeszliśmy korytarz i można się było wyprostować. Powoli wynurzało 
się z ciemności oślizgłe wnętrze diabelskiej jaskini. Jeszcze pół godziny —< i 
rozjarzyło się setkami migocących płomyków. Xolo umieścił diabła na ołtarzu 
uklepanym z ziemi. Rozpakował koszyk, w którym były butelka aguardiente, wódki z 
trzciny cukrowej, i butelka popularnego meksykańskiego koniaku El Presidente.
—  Napijecie się?...
Nie, pracujemy. Butelka wódki zaczęła więc krążyć pomiędzy Meksykanami. Xolo 
pociągał najwięcej. Nie dlatego, mówił, że lubi alkohol, choć też i nie stroni 
od kieliszka. Teraz jest to jednak picie rytualne. Odurzenie wódką pomaga mu w 
nawiązaniu kontaktu z siłami nadprzyrodzonymi, wyzwala jego moc. Zresztą, nie 
skąpi napitku i czartowi, roześmiał się, polewając obficie koniakiem diabelską 
figurę.
Zapalono ostatnią świeczkę, zatknięto już wszystkie bukiety. Xolo stanął przed 
szatanem, za nim — chora kobieta. Jeszcze jeden łyk wódki, i czarownik rozpoczął 
przyzywać swojego patrona. — Lucyferze, szatanie — powtarzało echo. Wołanie 
przemieniało się w krzyk, krzyk przechodził w wycie. Oczy Xolo stawały się 
niesamowite, nieprzytomne, wydawało się, że już nas nie widzi; po jego twarzy 
spływały strugi potu, w bezzębnych ustach kłębiła się ślina.
Wyglądał ohydnie. Był szatanem.
Pompi podał mu nóż. Stanowczym ruchem rozciął nim palec, na którym była już 
niejedna blizna. Chlusnął w twarz diabła własną krwią. Znowu inwokacje do 
Lucyfera, wycie-charkot, drgawki. Znowu trans. I za chwilę — odprężenie. Twarz 
łagodnieje, wzrok się uspokaja, ciało przestaje się wić.
—  Będziesz zdrowa — mówi do kobiety. — Szatan przyjął ofiarę. Wracaliśmy tą 
samą drogą,  już zapadał zmrok.  Znowu gęsiego,
46
ostrożnie. Xolo na przedzie, przede mną Tony, za mną Pompi. Kobiety zostały 
gdzieś w tyle.
—  Czy pani wie, że studiowałem sztukę aktorską? To był głos Pompiego.
—  Gdzie?
—  W Hollywood...
—  No to rozmawiajmy po angielsku.
—  Kiedy zapomniałem... Ale niech mi pani pomoże, bardzo chciałbym zagrać w 
filmie...
Na próżno tłumaczyłam, że nie mam nic wspólnego z amerykańskimi wytwórniami 
filmowymi, uznał, że to wykręt. — Niech mi pani da szansę, niech mi pani da 
szansę...
Po chwili milczenia, bo się pewnie zastanawiał: — Jeśli nie może mnie pani 
urządzić w Hollywood, to proszę przynajmniej przysłać mi dwie kolumny 
nagłaśniające. Chcemy założyć zespół muzyczny...
—  To pan nie ma powołania, żeby służyć szatanowi? Rozzłościł  się. — Jeśli mi 
pani tych kolumn  nie  przyśle,  Xolo
sprawi, że za dwa miesiące pani umrze. Umrze pani za dwa miesiące... Umrze pani 
za dwa miesiące...
Nic Pompiemu nie posłałam. Żyję.
Może diabeł będzie zdobywał nowe dusze w amerykańskiej Kalifornii, ale w 
regionie Los Tuxtlas nie wróżę mu sukcesów, skoro najbliższy pomocnik 
szatańskiego sługi marzy o dezercji.


Medycyna i magia przed Kolumbem
„Lekarze i czarownicy... to to samo" — pisał w drugiej połowie XVI w. sławny 
biskup Jukatanu, Diego de Landa, ten sam, który palił bezlitośnie kodeksy Majów, 
lecz równocześnie chronił dla przyszłych wieków ich obyczaje, historię, język, 
opisując je w podstawowym dla badaczy kultury Majów dziele „Relación de las 
cosas de Yucatan". Podbój Jukatanu nastąpił dopiero w roku 1546, a zatem 
Indianie — informatorzy biskupa — mówili mu o rzeczach, które znali z własnych 
przeżyć i obserwacji, nie zaś z rodzinnych przekazów; powinny to więc być 
relacje jak najbardziej wiarygodne. A jednak Jurij W. Knorozow, znany uczony 
leningradzki, twierdzi w swej najnowszej pracy „Hieroglificzne pismo Majów", 
opierając się na lekturze kodeksów, że dawni mieszkańcy Jukatanu rozróżniali 
zawód lekarz i czarownika. Lekarze stosowali terapię opartą przede wszystkim na 
doświadczeniu — polecali chorym odpowiednie leki, radzili, jakich zażywać 
kąpieli, robili lejkiem lewatywy, wiedzieli, jakie i kiedy trzeba użyć lancety z 
obsydianu i krzemieni, bo puszczali krew i przeprowadzali operacje. Czarownicy, 
to według Knoro-zowa ci, którzy leczyli, ale i zamawiali choroby, a także 
potrafili zaklinać deszcz, wiatr, zamieniali się w wilkołaków. Zarówno lekarze, 
jak i czarownicy mieli specjalne księgi, z którymi chowano ich po śmierci, 
dlatego nie przetrwały do naszych czasów.
Sądziłam, że dawni lekarze to odpowiednik dzisiejszych znachorów. Ale oto i 
amerykański uczony Spencer L. Rogers, zajmując się co prawda Aztekami, 
podtrzymuje nomenklaturę stosowaną przez Knorozowa, przydając nobliwości 
przedkolumbijskiej medycynie. W jego rozprawie „Porównanie pomiędzy 
szesnastowieczną medycyną w Europie i przedkolumbijską w Meksyku" znalazłam 
określenie curanderos, a więc znachorzy, jako uzdrawiacze obdarzeni jakoby
48
\k/
?'?.'?.:-'?*:?--.   '???'
Bóg Deszczu — Tlaloc. W przedkolumbijskim Meksyku składali mu ofiary chorzy na 
reumatyzm, katar, przeziębienie.
Tellez kąpie figurki bogów, by sprowadzić deszcz
Gonzalo   Aguirre Pech, sławny
znachor z Catemaco, i jego syn,
dr Rafael Aguirre Ramirez,
łączą we wspólnej kuracji
osiągnięcia medycyny oficjalnej
i ludowej
[K
Do znachora z Catemaco przyjeżdżają pacjenci ze wszystkich regionów Meksyku i z 
południa Stanów Zjednoczonych
siłami nadprzyrodzonymi, posługujący się podobnymi metodami, jakie stosowali 
znachorzy i szarlatani w Europie. Lekarze zaś, których wiedza miała być ponoć 
przekazywana z ojca na syna, dzielili się na kilka kategorii. Wyróżniano oto 
lekarzy, którzy spełniali funkcje podobne do dzisiejszych internistów, a więc, 
po rozpoznaniu choroby, dawali chorym lekarstwa do użytku wewnętrznego lub na 
skórę. Byli chirurdzy, którzy potrafili dokonać pewnych operacji. Byli 
specjaliści od puszczania krwi. Byli farmaceuci, przygotowujący leki, przede 
wszystkim ziołowe. I jak gdyby felczerzy, których zadaniem było niesienie 
pierwszej pomocy: opatrywali rany, składali złamania, wycinali czyraki. Gonzalo 
Aguirre Beltran, autor „Medycyny i magii", rozszerza zakres tych specjalności, 
wyróżniając także okulistów, masażystów, balneologów, dentystów, leczących 
ukąszenia węży, ale również i tych, którzy potrafili zawrócić zaginioną duszę 
oraz wyssać przedmioty wprowadzone do ciała magicznym sposobem — powodujące 
chorobę.
I tak znowu pomieszały mi się pojęcia lekarza, znachora i czarownika — chyba nie 
będę się upierać przy ich precyzyjnym określaniu dla czasów przed Kolumbem.
Spencer L. Roger, jak wynika z przytoczonego wcześniej tytułu jego pracy, 
przeprowadza interesujące porównanie pomiędzy stanem medycyny w Europie i dawnej 
Ameryce. Ku memu zdumieniu nie przyznaje pierwszeństwa Staremu Światu w wieku 
szesnastym. Jest bardzo w swych sądach oględny. Stwierdza na przykład, że ani w 
Starym, ani w Nowym Świecie nie rozumiano znaczenia mikroorganizmów jako 
roznosicieli choroby, ale lekarze obu kontynentów mieli jak gdyby przeczucie ich 
roli, przypisując zarażenie się pojedynczych osób bądź też epidemie „złemu 
powietrzu" albo wiatrom. W Europie nie znano wielu bardzo aktywnych substancji 
zawartych w amerykańskich roślinach, a więc kofeiny, atropiny, taniny, pa-painy, 
substancji występującej w korze, tak zwanego szakłaku amerykańskiego, nie 
wiedziano o przeczyszczających właściwościach jalapy ani wykrztuśnych ipekakuany.
Aztecy, jak świadczy niesłychanie bofate słownictwo, byli znakomicie 
wyspecjalizowani w leczeniu chorób dróg oddechowych, dolegliwości skórnych i 
schorzeń nerwowych. Mieli również niemałe sukcesy w składaniu i nastawianiu 
kości, w małej chirurgii skóry i oczu. Rogers twierdzi, że gdyby był żołnierzem 
zranionym na woj-
4 — Czarownicy
49
nie, robotnikiem, któremu zdarzył się wypadek przy pracy, albo... kobietą w 
połogu — z większym zaufaniem powierzyłby troskę o powrót do zdrowia lekarzom 
azteckim niźli europejskim. Gdyby jednak przyszło mu w tamtych czasach 
zachorować na kamienie nerkowe, gdyby miał kataraktę albo przepuklinę — 
zdecydowałby się na przeprowadzenie operacji tylko w Starym Świecie. W Europie 
znano bowiem znacznie lepiej anatomię organów wewnętrznych, a to dzięki sekcjom 
dokonywanym nie tyle na ludziach, ile na dużych małpach człekokształtnych, 
których na nowo podbitej ziemi nie było, podobnie jak nie znano tam dużych 
zwierząt domowych. Prawdat że Aztecy przecinali klatkę piersiową, aby wyjąć z 
niej serce składane w ofierze słońcu, ale ich znajomość anatomii ograniczała się 
przede wszystkim do zewnętrznej powłoki człowieka.
Rogers przeprowadza jeszcze ciekawe porównanie pomiędzy dwoma słownikami roślin 
o właściwościach medycznych. Jeden z nich, sporządzony przez Parkinsona, powstał 
w Anglii w roku 1640 i wymienia 8177 roślin. Słownik Hernandeza z roku 1615 
obejmuje 2254 rośliny meksykańskie, przy czym w rękopisie miało ich być około 
3000. A więc Europa nie była uboższa, jak mi się zdawało, w ziołolecznictwie. 
Porównując z kolei procentowo zioła wymienione przez Parkinsona i 
siedemnastowiecznego kronikarza Bernardino de Sahaguna, Rogers dochodzi do 
wniosku, że na przykład 2 procent ziół parkinsonowych przeznaczonych było do 
zwalczania pasożytów, podczas gdy wśród wymienionych przez Sahaguna znalazł 
ledwie 1 procent mających to samo zastosowanie. Parkinson wymienia 38 procent 
ziół użytecznych w leczeniu chorób niezakaźnych, Saha-gun — ledwie 18 procent. 
Za to dolegliwościom skórnym przynosi ulgę aż 20 procent roślin meksykańskich, 
podczas gdy w Anglii — 13 procent. I wreszcie choroby zakaźne, zapalenia, 
gorączka — zwalcza je aż 40 procent ziół wymienionych przez Sahaguna i tylko 18 
procent u Parkinsona. Wnioski łatwo wydedukować.
Nie tylko w dawnym Meksyku, ale również w Europie — twierdzi Rogers — 
przywiązywano ogromną wagę do związanych z chorobą wróżb i przepowiedni, do 
obserwowania gwiazd. Na obu też kontynentach różne dolegliwości miały swoich 
wybranych patronów. W Meksyku — byli to bogowie. Aztecy za protektorów medycyny 
uznawali Tzapotlatenana ? ????, podczas gdy Quetzalcoatl był związany  z  
katarem  i reumatyzmem.  Tlactecuin  czuwał  nad  chorymi
50
dziećmi. Nanahuatl koncentrował uwagę na chorobach skórnych, Xochiquetzal 
pomagał rodzącym; inne bóstwa opiekowały się chorymi na żołądek, sprowadzały 
bądź leczyły gorączkę, regulowały sen i marzenia senne. W Europie obowiązywała 
podobna zasada, tyle że pogańskich bogów zastąpili święci. I tak na przykład 
święty Franciszek i święty Antoni strzegli przed różą, święta Apolonia — przed 
bólem zębów, święty Egidiusz — przed rakiem, święty Hubert zaś — przed 
wścieklizną.
Zainteresowały mnie także przedkolumbijskie recepty, które przekazali kronikarze. 
Zanim jednak zaczęłam je tropić, postanowiłam się dowiedzieć, co sądzili dawni 
Meksykanie o przyczynach choroby. Zebrał je Gonzalo Ag uirre Beltran w pracy 
„Medycyna i magia w mądrości ludowej". Pisze na podstawie materiału 
zgromadzonego dzisiaj, ale przecie doświadczenie meksykańskich Indian ma 
korzenie w odległej przeszłości. A więc, podaje Aguirre Beltran, choroba może 
być karą za przewinienia wobec boga, sił nadprzyrodzonych lub porządku 
społecznego. Uważa się za jej powód utratę czy też raczej zagubienie się duszy 
przestraszonej niespodziewanie albo schwytanej przez złodzieja, kiedy 
przechadzała się swobodnie poza ciałem właściciela podczas jego snu. Potwierdza 
uczony meksykański znany już nam fakt, że choruje się, jeśli ktoś wprowadzi do 
organizmu' obce ciało, dodając, iż może być ono natury duchowej, na przykład 
kiedy posiadły Indianina złe duchy. Szkodzą także zdrowiu emocje, jak wstyd, 
zawiść, zazdrość, gniew.
Dodałabym jeszcze do tej listy uroki oraz przyczyny naturalne — złamania, porody, 
rany czy choćby ból zębów, który musiał być niemały, kiedy Majowie poddawali się 
na przykład inkrustowaniu ich nefrytem.
Co robić, kiedy bolą zęby? Siedemnastowieczna recepta, oparta zapewne na 
dawniejszej, mówi, że „trzeba wziąć dziób szpaka i pokłuć nim trochę dziąsła do 
krwi, jeśli chodzi o mężczyznę — trzynaście razy, jeśli o kobietę — dziewięć. 
Poza tym bierze się kawałek drzewa zranionego przez piorun, skrobie się je 
kością z ryby i zawija w bawełnę. Natychmiast kładzie się na ząb. Dzięki temu 
zostanie wyleczony".
W przypadku zębów — diagnoza była prosta. W większości jednak wypadków, jak 
pisze Victor von Hagen w „Świecie Majów", trzeba się było uciekać do rady 
wróżbity. Modlił się on do patronki medy-
51
cyny, którą była u Majów bogini Ixchel, umieszczając jej wizerunek przed twarzą 
chorego. Okadzało się boginię dymem z żywicy kopa-lowej bądź z tytoniu, po czym 
wróż odczytywał diagnozę z układu rozrzuconych przez siebie kamyków. Załóżmy, iż 
odkrył epilepsję. Wówczas znaleźć mógł zastosowanie następujący przepis: 
„...zdobywa się róg jelenia, miele się go i pije, albo narządy płciowe młodego 
koguta rozerwane i wrzucone do zimnej wody (...), jeśli wszystko to nie 
poskutkuje (...), niech chory zdejmie sandał, nasika do niego i wypije mocz". W 
wypadku dyzenterii zalecano wziąć korzenie drzewa guajawy, zmieszać z 
ekskrementami psa, dodać trochę tłuszczu tapira, zagotować to razem i odstawić 
do zmierzchu, po czym dodać trochę miodu pszczelego — i już lekarstwo gotowe do 
zażycia. Inna recepta, na spędzenie martwego płodu, mówi: „zmieszać mleko suki z 
sokiem balche i kiedy kobieta wypije ten napój, postawić pod nią na żarze 
dymiące naczynie, aby dym mógł dotrzeć do macicy". Środki podniecające nie 
wymagały tak skomplikowanego przygotowania — wystarczyło zjeść po prostu serce 
kolibra albo narządy płciowe krokodyla, a sukces byl murowany.
„Nie jedz w nocy surowej kukurydzy (...), bo cię będą bolały zęby", pisze w 
książce „Przesądy Indian meksykańskich" Cecilio A. Robelo. On też podaje za 
kronikarzem Paulem Mendietą, że „Pierwszy i święty biskup Meksyku uwięził 
jednego z czarowników, który nazywał się Ocelotl, i skazał go na wygnanie do 
Hiszpanii, bo był bardzo szkodliwy. Lecz że statek zaginął w pobliżu portu, 
więcej o nim nie słyszano". Nie zdołano jednak wszystkich czarowników i 
znachorów zniszczyć, a że w czasach kolonii medycyna oficjalna służyła przede 
wszystkim Hiszpanom, Indianie zaś pozostawali nadal pod opieką uzdrowicieli 
tubylczych, tradycja magiczno-medyczna mogła się zachować nieomal bez zmian. 
Przetrwały również dawne zabobony i przesądy, którymi zajmuje się Robelo. Na 
przykład sądzono dawniej, że jeśli urodziły się bliźnięta, musiał umrzeć ojciec 
albo matka. Złym znakiem były wstrząsy podziemne, przepowiadały bowiem rychły 
koniec zapasów kukurydzy. Upatrywano przestrogi w pohukiwaniu sowy. Było bardzo 
źle, jeśli do chaty wśliznął się królik. Chorobę zwiastował duży pająk, a gdy 
wkradł się do mieszkania śmierdziel — nic nie mogło uchronić właściciela przed 
śmiercią. Mrówki, żaby, ropuchy albo szczury w domu — też sygnał nieszczęścia, 
może choroby, nawet śmierci, której życzy ktoś zawistny.
52

Opierając się na Bernardino de Sahagunie, Robelo podaje wiele dawnych przestróg. 
Młoda dziewczyna nie powinna jeść na stojąco, bo nie wyjdzie za mąż w swojej wsi. 
Brzemiennej nie pozwalano patrzeć na słońce lub księżyc podczas zaćmienia, 
wierząc, że urodzi dziecko z zajęczą wargą; żeby temu zapobiec, należało włożyć 
między piersi nóż z obsydianu. Kobieta ciężarna nie powinna też chodzić nocą, bo 
dziecko będzie płaczliwe. A jeśli nocą chodził ojciec i ukazała mu się jakaś 
mara — dziecko bez wątpienia umrze na serce. Kobiety mogły uniknąć złych 
następstw nocnych peregrynacji, kładąc na piersi kamyczki bądź posypując je 
popiołem, mężczyźni — również dzięki kamyczkom albo dzikiemu tytoniowi.
Mężczyzna nie powinien zbliżać się w sandałach do gniazda kury, bo nie wylęgną 
się kurczaki albo — jeśli się wyklują — szybko przyjdzie na nie pomór. Uniknie 
się tego kładąc obok gniazda stare sandały.
Kichanie oznaczało, że ktoś źle o kichającym mówi. Kiedy podczas mielenia 
kukurydzy pękły żarna — był to znak, że kobieta, która mełła, szybko pożegna się 
ze światem albo że umrze ktoś z rodziny.
I jeszcze jedno, podobne do naszych zalecenie. Kiedy dzieciom wylatywały zęby 
mleczne, należało wrzucić je do mysiej norki, bo inaczej nowe nie urosną.
Wszystkie te przesądy — twierdził Bernardino de Sahagun — były jako świerzb, 
który czyni krzywdę wierze katolickiej.
Cecilio A. Robelo pisze o dawnych czasach, Hanz Lenz poświęcił swoją książkę 
„Papier i przesądy'"" temu, co się dzieje współcześnie w zamieszkanej przez 
Indian Otomi wiosce San Pablito, stan Puebla. Informuje nas o roli zabobonów, 
obrzędów i czarowników w powiązaniu z funkcją wycinanek z papieru używanych w 
epoce przed-kolumbijskiej głównie podczas ceremonii poświęconych bóstwom wody i 
wzgórz. Teraz repertuar tych magicznych zabiegów został znacznie wzbogacony, 
chociaż nadal jest on mocno osadzony w powszechnym w Meksyku zjawisku, zwanym 
presencia del pasado, czyli obecności przeszłości; jej puls bez wątpienia 
przyśpieszają czarownicy.
W San Pablito znajduje się wprawdzie kościół Matki Boskiej z Candelarii, ale 
Otomi oddają cześć głównie dawnym bogom słońca, wody, nasion,  ognia, ziemi i 
powietrza. Księżyc też jest dla nich
53
bogiem, ale nie najlepszym, bo cierpią przezeń kobiety; zła jest również tęcza, 
zabija ciężarne.
I jeszcze jedno bóstwo, którego się boją. Nazywają je Moctecuhzoma, od imienia 
azteckiego władcy (zwanego przez nas raczej Moctezumą), który pozwolił podbić 
państwo Hiszpanom, czym, jak widać, nie zapisał się dobrze w pamięci potomnych. 
Moctecuhzoma to „złe powietrze", diabeł, któremu się przypisuje wszelkie 
nieszczęścia, wypadki i choroby. Żeby przegnać złego ducha Mocte-cuhzomę, wycina 
się jego figurę w czarnym papierze, w białym zaś — podobiznę świętego Górskiego 
Ptaka. Jeśli się ustawi* tego ptaka w drzwiach domostwa, żadne „złe powietrze" 
nie znajdzie doń dostępu.
Papierowe figury czarownicy wycinają z niezwykłą zręcznością, bęz uprzedniego 
rysowania. Jedna z takich wycinanek nosi nazwę „medycyna i czary", można za jej 
pomocą wyleczyć albo sprowadzić chorobę. Kuracja jest prosta: przeciąga się 
wycinankę po bolącym miejscu, potem zaś wyrzuca papier gdzieś w odległym od 
wioski wąwozie razem z głową kury lub koguta.
Czary — sprawa poważniejsza. Zaczarować można tylko nocą. Ceremonia odbywa się w 
domu czarownika. Najpierw zapala on cztery świece i stawia po jednej w każdym 
rogu chaty. Następnie umieszcza na domowym ołtarzu wycięte z czarnego papieru 
figury osób, które pragnie skrzywdzić. Obok stoją również papierowe wyobrażenia 
diabłów i Moctecuhzomy: to do nich trzeba zanosić zaklęcia, by pomogli w 
czynieniu zła. Po inwokacjach czarownik przygotował specjalny napój ziołowy, aby 
wręczyć go osobie, która zamawiała u niego czary, informując, w jaki sposób ma 
podać napitek ofierze.
Panuje przekonanie, że czarownicy z San Pablito znają dobrze swą profesję: wywar 
jest naprawdę trujący, choć działa na ogól powoli. Jeśli nie zastosuje się w 
porę odtrutki, ofiara musi umrzeć.
A więc wśród Indian Otomi ten sam człowiek zajmuje się białą i czarną magią. 
Tyle tylko, że na ogół ludzi ze swojej wioski kuruje, a zaklina — sąsiadów. 
Przykładem białej magii może być leczenie dzieci, którym często czyni krzywdę 
idol Jocangui. Trzeba mu zanieść ofiary: wycinanki z białego papieru, świece, 
kwiaty i — jajko indyka, zapobiegające urokom. Czarownik potrafi też przywrócić 
miłość. Wycina z papieru figurę symbolizującą ducha niewiernego
kochanka i kładzie ją na stole, obok zapalonej świecy. Przywiedziony przez 
wiatry duch będzie tu przebywał przez piętnaście dni, codziennie karmiony. Po 
czym chłopiec wróci do dziewczyny — na pewno.
Byłam u Otomi, ale nie udało mi się spotkać czarowników, musiały wystarczyć 
lektury. Wybrałam się więc na Jukatan, z nadzieją, że poznam tam sławnych 
czarowników Majów.




	
	
	
	


Ten, który wie				
				
				
				
				
A jak wie — to może odpowiednio działać. W dialekcie Majów z Jukatanu nazywa się 
go men, chociaż pisze h-men albo ah-men. Men — to znachor, czarownik, ale także 
kapłan. Kiedy w roku 1970 — mówi doktor Juan Ramon Bastarrachea, antropolog 
społeczny z Meridy — przeprowadzano badania socjologiczne w dwudziestu ośmiu 
municipiach, zarejestrowano w nich tyluż menów, co i księży: stu dwudziestu 
pięciu. W środowisku wiejskim menowie mają zdecydowanie większe wpływy niż 
duchowni katoliccy, chłopi bowiem uważają, że ludowi kapłani lepiej rozumieją 
ich potrzeby i wiedzą, w jaki sposób zwracać się do bogów. Oczywiście — do ich 
bogów, do boga słońca, deszczu, wiatrów, tych, którzy zapewniają pomyślność ich 
ziemi. Men — to funkcja najważniejsza w społeczności jukatańskich Majów.
Im bardziej poznawałam ziemię Jukatanu, tym mniej się dziwiłam tubylczym jej 
mieszkańcom. Potrzebowali pomocy skądkolwiek, choćby od sił nadprzyrodzonych. 
Nie jest to bowiem ziemia zwyczajna. Przemierzaliśmy setki kilometrów jej dróg, 
nie znajdując śladów rzeczki ni strumienia. Bo Jukatan pokryty jest powłoką z 
wapienia, miękką, porowatą. Co deszcz spadnie — to przeleje się przez wapień jak 
przez sito. Oczywiście, że woda nie zginie, pod półwyspem pędzą całe rzeki. Lecz 
na wierzchu — sucho. Rzadko tylko, w zagłębieniach, w których woda zgromadzona 
podczas wyjątkowej ulewy zdołała swym ciśnieniem rozkruszyć wapienną powłokę i 
połączyć się z wodą podskórną — uformowały się głębokie studnie, tzw. cenotes. 
Jest ich niewiele, nic więc dziwnego, że Majowie nazywali je świętymi. 
Najpiękniejsza znajduje się w Valladolid, najsławniejsza   jest   cenote   z   
Chichen-Itza;   wrzucano   do   niej   —
56
mówią  legendy  —  złoto  i  kobiety.   Na  ofiarę  bogom,  by  zesłali deszcz.
Kiedy deszcz spadnie, zakurzona dżungla Jukatanu pokrywa się zielenią. Jest to 
dżungla niska i kolczasta, trudno przez nią przejść. Może dlatego zachowało się 
w niej jeszcze niemało zwierzyny; łatwiej się przemknie przez tunel w gąszczu 
sarna albo jeleń niż tropiący ją myśliwy. Ale deszcz potrzebny jest przede 
wszystkim przy uprawie milpa — pola kukurydzy i parcela — ogrodu, w którym rosną 
mango, ananasy, banany, cytrusy, sporo warzyw. Nawet plantacje sizalu, który 
przecież jest kaktusem, potrzebują deszczu. Jakże więc nie szanować tego, który 
deszcz sprowadza?
Pierwszym menem, którego poznałam na Jukatanie, był Sebastiano Castillo Mo. 
Chociaż część jego nazwiska jest hiszpańska, Sebastiano jest prawdziwym Metysem, 
co na Jukatanie, inaczej niż w całej Ameryce Łacińskiej, nie oznacza mieszańca, 
lecz Indianina czystej krwi! Mieszka w Oxkutzcab, sporym miasteczku położonym z 
dala od piramid, więc i turystycznych szlaków. Z trudem przecisnęliśmy się do 
jego domu, przyjechaliśmy bowiem do Oxkutzcab w dzień niezwykły. W kościele 
Świętego Franciszka (na którego fasadzie zobaczyłam obok emblematów katolickich 
symbole bogów pogańskich —: słońce, księżyc i gwiazdy) odbywał się właśnie 
odpust. Biły dzwony, ulice wypełniała rozśpiewana procesja — tysiące „Mety-sów" 
w strojach odświętnych; mężczyźni — w czystych, białych koszulach, świeżo 
wypranych bawełnianych spodniach, w rękach sombrera, kobiety — w długich, 
luźnych sukniach bogato ozdobionych haftem, z zarzuconymi na ramiona cieniutkimi 
szalami z bawełny. Cera śniada, nosy orle, oczy migdałowe, włos gęsty i kruczy, 
u kobiet spleciony w warkocz bądź zwinięty w kok — typ fizyczny mieszkańców 
miasteczka i okolicy był taki sam, jak ich historycznych przodków wyobrażonych 
na dawnych reliefach i malowidłach ściennych, w rzeźbie czy kodeksach. Procesja 
wychodziła z kościoła dwa razy dziennie, rano i w południe, kończąc się co dzień 
w innym domu; jego gospodyni witała wszystkich nie tylko dymem z glinianej 
kadzielnicy, ale również wódką, na podwórzu oczekiwały gości pieczone kurczęta, 
placki z kukurydzy, kukurydziane ciasto nadziewane pikantnie przyprawionym 
mięsem. Po odstawieniu świętego obrazu i chorągwi, rozpoczynała się uczta, a 
wieczorem — tańce. Powtarzał  się  ten   rytuał   przez   osiem  kolejnych   dni,   
a   każdego
57
w innym domu wydawano równowartość dwustu dolarów. Przyjęcie jest dla gospodarzy 
nie tylko zaszczytem, ale i obowiązkiem wyrównującym różnice społeczne, dlatego 
urządzanie uczty powierza się zazwyczaj bogatszym. I biednieją natychmiast.
Tego dnia procesja zawitała do sąsiadów Sebastiana. Czy go zastaniemy w domu? 
Szczęściem — był to wtorek, a wtorki i piątki są dniami, w których przyjmują 
menowie na całym Jukatanie.
—  Dlaczego właśnie w te dni? — zapytałam szczupłego mężczyzny, który po długich 
pertraktacjach zgodził się przyjąć mnie i Toniego Halika.
—  Bo wiatry są pomyślne. Złe wychodzą wtedy z groty tylko w południe i o 
północy, i to najwyżej na godzinę. Dlatego, jeśli ktoś wybiera się w podróż, to 
do jedenastej albo już po pierwszej. I nie można w tym czasie wejść do groty, bo 
gdy cię wiatr napotka — zabije. Albo sparaliżuje: zaczynają ci drętwieć nogi, 
kręgosłup, i nie możesz chodzić. Trzeba stosować specjalne leczenie, za pomocą 
ruty. Niech pani tak nie patrzy, to nie są bajeczki...
Sebastiano Castillo Mo otacza wiatry szczególną czcią, ponieważ to one zrobiły 
go menem. Był już dojrzałym mężczyzną, miał trzydzieści trzy lata. Pamięta, 
szedł przez pole, a tu — jak nim nie zakręci! Wiatry zabrały go ze sobą, stracił 
świadomość. Kiedy się obudził po siedmiu dniach, zdał sobie sprawę, że nie 
znajduje się we własnym domu. Zaczął szukać drogi. Gdzie też może być Oxkutz-
cab...? Szedł, szedł, aż usłyszał szczekanie psów. I dzięki nim trafił.
To był pierwszy raz, kiedy go porwały wiatry. Przychodziły po niego przez dwa 
jeszcze lata, tylko nocą. Zawsze zostawiały go w tym samym miejscu. Spotykał tam 
duchy, które uczyły go, jak ma leczyć, jak odprawiać ceremonie. Dopiero wtedy 
zrozumiał, że urodził się, żeby zostać menem.
—  Czy potrafi pan przywołać wiatry?
Twarz Sebastiana chmurnieje. A po co je wołać, przynoszą choroby. Chyba — że z 
wdzięczności, kiedy wyleczony pacjent pragnie złożyć im ofiarę. Modli się 
wówczas do świętych katolickich i do świętych wzgórz. To jego obrona. Zwłaszcza 
święte wzgórza dobrze wiedzą, gdzie chowają się wiatry i potrafią utrzymać je na 
wodzy. Obłaskawia się także wiatry podczas święta Haycol, gdy dziękuje się za 
zbiory. To specjalny ceremoniał. Piecze się wówczas na rozgrzanych kamieniach 
kukurydziane chlebki zawijane w liście bana-
58
nowe, przygotowuje napój z drzewa balche. Na stole canche, który spełnia funkcję 
ołtarza, stawia się krzyż i trzynaście miseczek z jedzeniem. Dlaczego trzynaście? 
Może dlatego, że świat nadziemny, czyli raj dawnych Majów, liczył trzynaście 
stopni?
Sebastiano tego nie wie. Zawsze stawiano trzynaście, i tyle. Taka tu tradycja.
Ale najważniejszą ceremonią, opowiada men z Oxkutzcab, jest Chacchac, prośba o 
deszcz. Celebruje to święto w sierpniu, kiedy zaczynają już wystrzeliwać kolby 
kukurydzy, zawiązują się ziarna. Jeśli nie dostaną wody, uschną, będzie głód. 
Zbierają się więc chłopi z okolicy, przynoszą to kurę, to indyka albo mięso z 
sarny, biedniejsi — choćby ciasto z kukurydzy. Każdy składa swą ofiarę; menowi 
płaci za usługi właściciel pola, na którym odbywa się uroczystość.
Ptaki zabija się o świcie i natychmiast kobiety zabierają się do przygotowywania 
potraw. O trzeciej po południu uczta musi być gotowa; ustawia się miseczki na 
stole-ołtarzu i men ofiarowuje jedzenie bogu deszczu, wiatrom. Oczywiście, 
bogowie nie zjedzą wszystkiego, jedynie esencję tych potraw, resztę 
pozostawiając tym, którzy je ofiarowali. Więc zaczyna się uczta, obficie 
zakrapiana balche. A wieczorem — tańce.
— I to wystarczy, by sprowadzić deszcz?
Nie, nie wystarczy. Trzeba wybrać dziewięciu młodych chłopców i przywiązać ich 
sznurkami do nóg stołu canchś. Kumkają, udając ropuchy albo żaby. I deszcz 
przychodzi, czasem tego samego nawet dnia.
Żaby i ropuchy — pisał w „Złotej gałęzi" J. G. Frazer — to strażniczki deszczu. 
Dla pewnych Indian znad Orinoko ropucha jest boginią wody. Boją się ją zabijać, 
ale gdy przychodzi susza — wsadzają do garnka i uderzają gałązkami, aby 
sprowadziła wodę. Peruwiańscy Ajmarowie sporządzają wizerunki żab i umieszczają 
je na szczytach gór, skąd łatwiej im sięgnąć po deszcz do nieba. Kiedy w 
środkowych Indiach długo nie pada, przywiązuje się żabę do kija przybranego 
liśćmi i gałązkami drzewa nim (Azadirachta indica) i obnosi od drzwi do drzwi, 
śpiewając:
Ześlij żabo szybko klejnot wody,
By dojrzały na polach pszenica i proso.
59
Wpływy? Raczej niezależnie od siebie człowiek zaczął przypisywać zwierzętom 
wodnym nadprzyrodzone, związane z deszczem moce. Kto wie, czy w mitologii Majów 
nie były one połączone ze światem podziemnym. Miał on dziewięć stopni i 
dziewięciu bogów, tylu, ilu chłopców przywołuje deszcz, udając żaby.
Minęła pierwsza po południu, złe wiatry powróciły już do swoich grot, możemy 
więc bez przeszkód opuścić Oxkutzcab. Teraz czas Sebastiana — przypomina nam — 
należy do pacjentów. Z jednym musi nawet pojechać do Loltun.
—  Nie zna pani tych grot?                                                               
t Nie znałam, ale słyszałam o nich, że są piękne, że jeszcze przed
konkwistą odbywały się w nich obrządki rytualne, że do dzisiaj są czczone przez 
jukatańskich Majów.
—  Nie moglibyśmy pojechać tam z panem...?
Men się wykręca. Musi jeszcze przyjąć kilku chorych w domu, a poza tym trzeba 
złapać węża.
—  Węża?
Tak, nie przesłyszałam się. Jeden z pacjentów jest ciężko chory i jego to trzeba 
leczyć w Loltun wężem. Nie, nie dam się zbyć.
—  Mamy czas, poczekamy...
Przewijają się przez izbę pacjenci z bólem żołądka, głowy, z niedowładem nogi, 
kłopotami z sercem. Pytają Sebastiana, czy może ich wyleczyć. Nie odmówił nikomu, 
ale czasami ponoć się nie zgadza, nie zawsze pewien swojej mocy. Rytuał wizyty 
jest prosty. Men zapala świecę przed stojącym na stole krzyżem (zawsze leczę — 
mówi — z Jezusem Chrystusem) i bierze do ręki kryształową kulę. To w niej 
zobaczy pod światło chorobę pacjenta. Postawił diagnozę, ordynuje leki. Jedni 
dostają zawinięte w małych porcjach zioła, liście drzew, kawałeczki kory; będą 
je parzyć wrzątkiem, czasami gotować, a niekiedy jeszcze studzić, zależnie od 
schorzenia. Niektórym Sebastiano daje większe paczki, zioła do przygotowywania 
ciepłych kąpieli. Pacjent płaci 5 peso, czyli około 23 centów amerykańskich za 
wizytę, drugie tyle za lekarstwa. Jeśli dolegliwość nie ustąpi, trzeba będzie 
powtórzyć kurację.
Wreszcie został już tylko jeden „Metys" na ławce przed domem. Ten, którego 
Sebastiano miał leczyć w Loltun.
Kto wie,  czy  men z Oxkutzcab  zgodziłby się na naszą asystę,
gdyby nie samochód. Wprawdzie do Loltun tylko kilkanaście kilometrów, konno 
jednak jechaliby prawie dwie godziny. Szkapy nie najlepsze, zresztą zdrowie 
kumotra Mariano Xiu nie pozwala na galop. Co mu dolega? Wszystko, a przeważnie 
starość; ma już siedemdziesiąt lat, chociaż na to nie wygląda. Najbardziej mu 
dokucza reumatyzm. Kąpiele nie pomogły, może wąż chorobę przegoni...
—  Nie boi się pan węży?
Skądże, Sebastiano lubi węże. I zna je.
—  Wiatry pana tego nauczyły?
Nie, nie wiatry, lecz Cristobal Na. To był sławny men. Mieszkał w Ticul, zmarł 
tam niedawno. Ten się znał na leczeniu ukąszeń! Raz spotkali się przy piwie i 
Sebastiano go zapytał:
—  Powiedz, skąd ty wiesz, jakie zioła skutkują na jad żmii...? Zrazu nie chciał 
zdradzić tajemnicy, lecz po kilku butelkach powiedział:
—  To proste, Sebastiano; gdybyś pomyślał chwilę, sam byś do tego doszedł. Idź 
rano do lasu, a gdy zobaczysz żmiję, skradaj się za nią. Po cichutku, uważaj. 
Może będziesz musiał czekać kilka godzin, ale wreszcie zobaczysz trawę, którą 
żmija je. Ta właśnie trawa zabija jej jad.
Posłuchał mena z Ticul. Nauczył się też oczyszczać wężem chorych. Hodował odtąd 
w domu sporo tych gadów, karmił je, nosił na szyi, w kieszeniach. I miał 
niezwykłego psa, który mu węże łapał. Co się z nimi stało? Rozpełzły się, 
pozdychały, nie ma ich i tyle. Nie ma też już psa, a on jest stary i nie będzie 
chodził za wężami. Chyba że wyjątkowo, dla kumotra.
Ujechaliśmy dziesięć kilometrów, kiedy Sebastiano poprosił To-niego, żeby się 
zatrzymał. Wziął z bagażnika zamykany koszyk, wyciął maczetą kij z drzewa przy 
drodze i zagłębił się w dżunglę. Nie, nie możemy mu towarzyszyć. Wróci niedługo.
Za kwadrans znowu byliśmy w drodze, a po ścianach koszyka, który Sebastiano 
trzymał na kolanach, pełzał kilkudziesięciocenty-metrowy, szarozielony gad.
Zostawiliśmy samochód na parkingu, urządzonym dla przyjeżdżających do Loltun w 
niedziele turystów. To oni wydeptali pewnie tę ścieżkę przez dżunglę, szeroką, 
wygodną. Dla nich założono w grocie światło. Ale dzisiaj był wtorek, czyli dzień 
powszedni — musiały nam wystarczyć latarki.
61
Sebastiano prowadził pewnie, znał tę drogę, dopiero później dogonił nas dozorca. 
Błysk latarki odkrywał nisze w ścianach, fragmenty ufryzowanych wymyślnie 
stalaktytów, wyrastające nagle z ziemi stalagmity. Wreszcie znaleźliśmy się w 
dużej, wysokiej pieczarze, centralnej komorze Loltun; była jak romańska, wsparta 
na rzeźbionych filarach rotunda, do której przylegały mniejsze groty-absydy.
— Tutaj __ zadecydował Sebastiano, wchodząc do jednej z grot.
Teraz dopiero Tony zapalił lampę zasilaną z przenośnego akumulatora. Wystarczy 
na pół godziny, oszczędzaliśmy to światło na robienie zdjęć i kręcenie filmu.                                                                 
»
Grota przypominała swym wystrojem fantastyczną dekorację teatralną. Taka 
sceneria musi zadziałać na psychikę pacjenta! I do tego jeszcze wąż... Na razie 
leżał, spokojnie w koszyku, a Sebastiano ustawiał świece, pewnie ze dwadzieścia. 
Wreszcie — gotowe. Mariano Xiu ściągnął koszulę i usiadł na kamieniu, świeczki 
się paliły. Sebastiano uchylił wieko koszyka, włożył rękę — i wyciągnął węża. 
Pewnie nie był jadowity, ale men trzymał go za głowę, jak gdyby pragnął zacisnąć 
jadowite kły. — W imię Ojca i Syna — rozpoczął modły zakreślając wężem znak 
krzyża. Mariano Xiu siedział nieruchomo, jak zahipnotyzowany. Nie drgnął nawet 
wtedy, gdy po zebraniu aury, czyli rytualnym oczyszczeniu ciała wężem, men, 
szepcząc teraz jakieś modły czy zaklęcia w języku swych indiańskich przodków, 
zaczął pocierać jego skórę zimnym i oślizłym cielskiem gada.
Skończył, ale Xiu był nadal odrętwiały. — To znak, że poskutkowało — powiedział 
Sebastiano. — Choroba się przelękła i odejdzie
kuma...
Istotnie, kiedy po półgodzinie opuszczaliśmy Loltun, Mariano Xiu jakby dreptał 
żwawiej. Może jednak pragnął jak najszybciej pozostawić z dala grotę, obawiając 
się, że uczynny kum powtórzy kurację...? Wydawało mi się, że odetchnął dopiero 
wtedy, kiedy men z Oxkutzcab otworzył pokrywę kosza i wąż zniknął gdzieś w 
zaroślach dżungli.

Niewidzialne operacje
Ponieważ są niewidzialne, więc i ja nie mogłam ich zobaczyć. Skąd wiadomo, że 
przeprowadza się je naprawdę, że jukatańscy menowie, łączący moc znachora, 
czarownika, kapłana i szamana zarazem, nie opowiadają o czymś, czego nie tylko 
nie widać, ale co nie istnieje...?
Bernardino Us Kol z Oxkutzcab był oburzony. Chyba muszę mieć złą wolę, skoro nie 
mogę pojąć tego, co jest oczywiste dla niego, prostego chłopa, którego ojciec 
był jeszcze niewolnikiem na hacjen-dzie. Opowie mi więc, co zdarzyło się jego 
synowi, może coś zrozumiem.
Syn miał dziewięć lat, kiedy powiedziano, że ma raka na języku. Syn pierworodny. 
Bernardino sprzedał więc jelenia, którego udało mu się upolować, pozbył się kur, 
zawiózł na jarmark zapasy kukurydzy. I pojechali do Meridy. To duże miasto, 
stolica prowincji, wszystko jest tam najlepsze, więc znajdzie tam ratunek. Ale 
lekarze powiedzieli: szkoda pieniędzy, już nie warto robić operacji. Wtedy to 
zdecydował się na operację niewidzialną. Zaprowadził chłopca do znachorki w 
Meridzie. Sławnej także z tego, że żarliwie wierzyła w Boga, baliby się 
kontaktów z mocami nieczystymi. Wzięła chłopca za rękę, obejrzała język, 
postukała w głowę. Tak, stwierdziła, ma raka, ale jeszcze jest na niego rada. 
Zrobi operację; w następny wtorek, pomiędzy dwunastą i pierwszą po południu.
Siostro, ja z żoną muszę wracać do domu, został bez opieki. Ale syna możemy 
zostawić w Meridzie... — powiedział Bernardino.
Ale znachorka nie potrzebowała obecności chłopca, niechaj wracają do Oxkutzcab 
wszyscy.
Pamięta, była pierwsza za piętnaście, kiedy syn przybiegł z ogródka i zawołał: — 
Ojcze... mamo... — A nie mówił słowa od kilku już
63
miesięcy. Chłopak splunął trochę krwią i otworzył usta - - narośli prawie nie 
było.
Na trzeci dzień znowu pojechali do znachorki. Obejrzała, pomyślała — i rzekła: 
trzeba zrobić jeszcze dwa zabiegi, co miesiąc; rak będzie odrastać, należy 
wytrzebić go z korzeniami...
Pomyliła się. Chociaż odrastało coraz mniej — kuracja przeciągnęła się do pół 
roku. Operowała zawsze tym samym sposobem, umawiając się na określony dzień i 
godzinę. Jak nazywała się zna-chorka? Nie pamięta, było to dawno temu. Dziś syn 
ma dwadzieścia osiem lat. Już dwa razy zdążył się 
ożenić.                                      ,
Pytałam kilku znachorów, czy robią niewidzialne operacje. Ale albo nie robili 
naprawdę, albo nie chcieli się przyznać; kto wie, czy nie uważali, że moja 
obecność sprofanuje rytuał.
Wreszcie chyba się udało, powiedział właściciel małego hoteliku w Ticul, gdzie 
założyliśmy swoją bazę. Zgodził się nas przyjąć Cristobal Mojón.
Mojón był najbardziej szanowanym znachorem w miasteczku. Przyjeżdżali do niego 
pacjenci z Chetumal, Campeche, Valladolid, całego półwyspu Jukatan. Nic dziwnego, 
że uważano go za najza-możniejszego mieszkańca okolicy.
Oznaką dostatku był dom duży, murowany, o wnętrzu jednakże bardziej niźli 
skromnym. Przyjmował pacjentów w izbie, gdzie na domowym ołtarzu stał krzyż, a 
na półkach leżały paczki i wiązki suchych ziół. Leczy tylko ziołami — i palcami. 
Tego go nauczył ojciec, po którym odziedziczył powołanie mena, znachorską wiedzę, 
kulkę pomagającą mu w stawianiu diagnozy, a także starą, drewnianą chatę, która 
służy za poczekalnię. Bywa, że chorzy muszą czekać kilka dni. Bo przyjmuje tylko 
około sześciuset pacjentów rocznie, a zważywszy, że jedynie we wtorki i piątki — 
zrozumiałe, że trzeba czekać. Na więcej zabiegów mocy mu nie starcza. Wyczerpuje 
zwłaszcza leczenie duchowe.
Najpierw zaczął przyjmować chorych z dolegliwościami, na które wystarczyła 
terapia fizyczna, choć i w tych wypadkach bez koncentracji obejść się nie sposób. 
Kiedy więc do izby weszła kobieta narzekająca na silne bóle brzucha, Cristobal 
Mojón zdjął najpierw z półeczki szklankę z wodą, postawił ją na ołtarzu, 
przykrył czarną szmatką, położył na wierzchu zieloną gałązkę i zaczął się modlić. 
I  nam  udzielił  się  nastrój  skupienia.  Po  kwadransie  men  odkrył
64
szklankę i intensywnie wpatrywał się w wodę. Była w niej mała, ojcowa kuleczka z 
kryształu. To w niej pewnie zobaczył, co należy zrobić.
Połóż się — zadecydował, i kobieta zbliżyła się do długiego stołu pod ścianą.
Przemieściły się jej wnętrzności — powiedział do nas. — Będę je musiał 
naprowadzić.
Kobieta leżała spokojnie, odsłoniła brzuch. Zdawało się, że znachor wbił w pępek 
dwa palce prawej ręki — wskazujący i środkowy. Zaczął nimi poruszać koliście, 
silnie uciskając. Wkrótce wszystkie palce zagłębił zręcznie w fałdach brzucha, 
jak gdyby przesuwał jelita. Jeszcze lekki masaż.
Wstawaj — powiedział men w końcu. — Dobrze, żeś przyszła w porę, groził ci skręt 
kiszek. A na to nie zawsze zdążę już poradzić. Boli cię jeszcze?
Ponoć nie bolało. Położyła na ołtarzu umówioną kwotę. Men dał jej zioła, 
dziesięć porcji, zawiniętych osobno w kawałki gazety. 1 rzeba je gotować przez 
30 sekund, potem parzyć pod przykryciem pół godziny. Zażywać — po jedzeniu.
Może teraz przyjdzie kolej na operację duchową...? Ale następną pacjentką była 
dwuletnia dziewczynka z wysypką najwyraźniej uczuleniową. Dieta, kąpiel z ziół.
Znowu pewnie kłopoty z trawieniem — pomyślałam, kiedy do izby weszła kolejna 
kobieta z dzieckiem na ręku.
Nie chce jeść, nie rośnie, nie rozwija się normalnie — zapłakała matka 
przytulając niemowlę blade, wychudzone, które nie tylko zdawało się nie ruszać, 
ale nawet nie oddychać.
— Nie przeszkadzaj mi teraz — powiedział Mojón i zagłębił się w koncentracji. 
Modlił się, długo obserwował wodę w szklance, patrzył w kulkę.
To guz — powiedział wreszcie. — Dziecko ma guz w głowie, już się z nim urodziło. 
Nie ma rady, trzeba zrobić operację. W następny piątek, o szóstej wieczorem. 
Oczywiście, w twoim domu, nie musisz tu przychodzić. Byłoby dobrze, gdybyś 
trzymała wówczas małego w ramionach, zaboli go trochę i mógłby się przestraszyć. 
Za miesiąc przyjdziesz do mnie znowu.
A więc operacja niewidzialna! Tyle, że w następny piątek musiałam już być daleko 
od Ticul.
5 — Czarownicy
65
Ale zdążyłam jeszcze poznać mena Alejandra Manriąue, niedaleko grot Loltńn. Oto 
jego rady:
Sposób z wężem. Kiedy chłopiec zakocha się bez wzajemności, musi złapać węża. 
Oczywiście, najlepiej zrobi zanosząc go do mena, który ususzywszy gada na węglu 
drzewnym — zmiele go na proszek. Men zna specjalne modły, które pomagają na 
miłość i będzie je powtarzał przez dziewięć dni. Po tym czasie chłopiec musi 
spotkać ukochaną i dotknąć jej rąk albo twarzy palcami zanurzonymi przedtem w 
wężowym proszku. Za dziewięć dni — wzajemność gwarantowana, dla pewności lepiej 
jednak powtórzyć zabieg z dotykaniem dwa—trzy razy.
Sposób z żabą. Nic prostszego. Wystarczy znaleźć żabę, najlepiej dużą, i trzymać 
ją w dołku z wodą, oczywiście karmiąc jak należy. Po osiemnastu dniach 
doglądania żabę dostarcza się do mena, a ten odprawia nad nią modły; najlepiej 
gdy kieruje je do sił piekielnych. Kiedy skończy inwokacje, zanosi w kieszeni 
żabę dyskretnie do domu dziewczyny. Teraz — byle do pory deszczowej, wtedy żaba 
zacznie śpiewać, a po dziewięciu dniach dziewczyna się zakocha.
Sposób z nietoperzem. Bywa, że w młodej dziewczynie zakocha się mężczyzna 
starszy, a płocha dzierlatka wybrzydza, odwraca się od niego. Też jest na to 
rada. Przecież w każdym domu są nietoperze, toteż i ten zakochany znajdzie go z 
łatwością w swej zagrodzie. I zaniesie go do mena. Men zapali świecę, podgrzeje 
igłę nad płomieniem. Kiedy będzie czerwona — szepcząc zaklęcia do Belzebuba, 
Lucyfera, wszystkich bogów nocy — przesunie nią dziewięć razy przed oczyma 
nietoperza, który straci wzrok. O północy men rozpocznie modły, aby nietoperz 
przejrzał znowu. I wypuści go na wolność. Nietoperz od razu poleci tam, gdzie 
mieszka dziewczyna. W ten sposób wszystko jest przygotowane na wizytę starszego 
mężczyzny w domu wybranki. Może być pewien, że nie narazi się na odmowę. 
Oczywiście, dopiero po dziewięciu dniach.
Widziałam, jak w jednej z grot Loltun Alejandro Mariąue stosował inny jeszcze 
sposób — z kogutem. Ten najlepszy jest dla kobiet, które muszą martwić się o 
męską wzajemność. Nawet takie jak Rosa, najładniejsza w całej okolicy. Cóż, w 
życiu bywa czasem jak w bajce: nie odstępowali Rosy kawalerowie piękni, zacni i 
bogaci, a dziewczyna uparła się na biednego wyrobnika, który w dodatku — wszyscy 
wiedzą — chce się żenić z chromą Marią. Rosa nie może
66
sobie darować, że na nią nie spojrzy. Dlatego przyniosła największego koguta, 
niech go men zabije, niech da jej umaczane we krwi pióro ptaka, by zaniosła je 
do domu chłopca. Czy naprawdę pokocha ją za dziewięć dni?
Pojechaliśmy do Muna. Miasteczko leży na głównym szlaku turystycznym, pomiędzy 
Meridą a ruinami Uxmal, najbardziej po Chi-chen-Itza odwiedzanego miasta Majów.
Rzadko jednak zatrzyma się tu obcy, najwyżej na chwilę, aby sfotografować fasadę 
kolonialnego kościoła albo kupić wyszywaną krzyżykami suknię: miasteczko słynie 
z haftu ręcznego, wypieranego już na Jukatanie przez maszynę. Dla przeciętnego 
turysty Muna pozostaje nazwą bez skojarzeń. Co innego dla Majów: kogokolwiek 
zapytasz, o sto, dwieście nawet kilometrów dalej — każdy wie, ze w Muna mieszka 
donia Felipa Xiu.
Kiedy wieść dotarła do antropologów z Meridy, zadziwili się. Kobieta — menem? 
Dotychczas sądzono, że tak społecznie poważaną funkcję piastuje jedynie 
mężczyzna.
Nie była donia rada naszemu przybyciu. A gdy jeszcze zaczęliśmy mówić o 
filmowaniu — mowy nie ma, duchy nie lubią, gdy się im przeszkadza. Ona i 
pacjenci też.
—  Przyjechaliśmy specjalnie tyle kilometrów... — przekonywał Halik.
Bez rezultatu.
—  Będzie donie podziwiał cały świat... Prawie nas wyrzuciła.
—  I dzieci donie zobaczą...
Co tam dzieci, dzieci są niedaleko, mogą ją widywać w domu. I nagle — Tony 
doznał olśnienia. Usłyszałam:
—  Czy dzieci mieszkają w Muna?
—  Tak, trzech synów — Jose, Mario i Juan.
Poszliśmy do Juana. Po godzinie był z Halikiem w największej przyjaźni. Po dwóch 
— donia Felipa uległa jego namowom i pozwoliła, żebyśmy obserwowali, jak leczy. 
Ostatnie wahanie przegnała precz butelka aguardiente i niezbyt wygórowana suma, 
którą obiecaliśmy wręczyć doni po zakończeniu filmowania.
Najpierw filmowaliśmy dom doni, typową chatę Majów zbudowaną z otynkowanych 
gałęzi na planie owalu, przykrytą palmowymi liśćmi.   Taką   samą,   jakie   
widzieliśmy   na   malowidłach   ściennych
67
sprzed tysiąca lat w Chichen-Itza. Izba jedna, a w niej podłoga z ubitej gliny. 
Jak zwykle u mena stół pełniący funkcję ołtarza, na nim krzyż. Ściany obwieszone 
gałązkami pachnących ziół, które donia sama zbiera rankiem w górach. Zioła 
suszące się na podłodze. Pod sufitem — girlandy liści i kwiatów. Okien nie ma, 
światło jest ostre, natarczywe, niesie żar, lepiej zatrzymywać je za progiem. 
Wystarczy, że wchodzi szparami, gdy otwiera się drzwi. Ale nam za mało tego  
światła, rozstawiamy reflektory  z własnym  zasilaniem.
—  Pamiętajcie, tylko jedna wizyta — przypomina o układzie donia.                                                                                                      
«
Pamiętamy. I o tym, że ma prawie osiemdziesiąt lat, że będzie zmęczona. Więc 
trzeba się spieszyć.
Juan nam pomaga, nie pozwala wchodzić do chaty dzieciakom, których mnóstwo 
pojawia się zawsze, kiedy filmujemy. Przekonuje młodą parę, która przyszła do 
doni, że obcy nie zmniejszą skuteczności kuracji.
—  Oczywiście, że nie — wtrąca się Halik. — Ja przecież także jestem sławnym 
menem, może tylko trochę gorszym, bo blondynem...
Ale młodzi mają interes intymny, i stąd są wahania. Przyszli, zwierzają się w 
końcu, bo dwa lata minęły od ślubu, a nie mają dzieci.
—  Uklęknijcie — mówi donia.
Tony włącza kamerę, filmuje prawie non-stop. Donia jest kapłanem, kładzie ręce 
na głowach małżonków, mruczy modlitwy, a młodzi je powtarzają. Nic nie rozumiemy, 
bo modlą się w języku maja. Ale nadchodzi oto moment znanego mi już dobrze 
oczyszczenia — donia Felipa zbiera gałązkami złą aurę z ciał małżonków. I już 
zbliżamy się do kulminacji — w rękach starej kobiety widzę butelkę aguardiente. 
Otwiera ją i jak kadzidłem kropi młodą parę. Jeszcze naleje wódki do szklanki i 
poprosi, żeby ją wypili wspólnie. To wszystko. Mogą iść do domu. Będą mieli 
dziecko. Chyba, że należą do tej maleńkiej cząstki ludzkości, której jeszcze 
przed przyjściem na świat było przeznaczone, że umrze bezpotomnie.
Z Muny udaliśmy się do Pustunich. Ucieszyłam się, bo Epifano Ku, ostatni men, 
którego mieliśmy poznać na Jukatanie, był w domu. Ale choć to wtorek — nie 
zobaczyłam przed drzwiami kolejki pa-
68
cjentów. Dziwne, bo powinien mieć niemałą, należał do tych menów, którzy wejdą 
na pewno do etnograficznej historii regionu.
—   Czy możemy porozmawiać w sanktuarium? — zapytałam, kiedy wyszedł do nas na 
ulicę.
Nie możemy. Nie ma sanktuarium. Od pół roku nie jest menem. Skierowano mnie do 
niego, bo pewnie ta wieść nie zdążyła dotrzeć do Meridy.
—  Co się stało, don Epifano...?
Nic, po prostu nie miał powołania. Kiedy miał dwanaście lat, zaczął uczyć się 
sztuki lekarsko-kapłańskiej, bo chcieli tak rodzice. Jego mistrzem był men 
najlepszy, sam Jose de la Cruz Chan. Mówił, że po jego śmierci najlepszy będzie 
Epifano. Przejmie jego wiedzę i praktykę. Tak też się stało. Wyprawił wystawną 
stypę i zaczął leczyć. Pracował uczciwie. Ale co to za wysiłek! Przy tym stale 
musiał pościć, najedzony się nie skoncentruje, a bez koncentracji leczyć nie 
potrafi. Więc gdy przychodził pacjent, Epifano klękał przy ołtarzu i starał się 
skupić. Nagle — urywała się nić świadomości, nie wiedział już, co było dalej. 
Obecni przy tych transach opowiadali potem, że zaczynał mówić całkiem innym 
głosem. Niskim, grubym. Jedni twierdzili, że był to głos ducha Majów, który się 
w niego wcielał, inni rozpoznawali głos nieżyjącego już sławnego mena, ?????? 
Tek Na. Don ?????? mieszkał kilkadziesiąt kilometrów od Pustunich, Epifano nigdy 
go nie spotkał.
—  Co pan mówił?
Mówił o tym, co widział. I widział chorobę. I sposoby jej leczenia. Były ponoć 
niezawodne. Kiedy jednak po półgodzinie budził się z transu, był zupełnie 
wyczerpany. Głowa bolała wściekle. Nie wytrzyma tego długo — wiedział i bał się, 
że zwariuje. Postanowił, że nie będzie menem. Lecz tradycja mówi, że nie można 
porzucić praktyki, zanim nie odsłuży się ludziom ćwierć wieku. Właśnie niedawno 
minęło. Jest wolny. Zajmuje się stolarką, hoduje owce, sprzedaje mleko. Nie 
narzeka. Pomagają mu dzieci. Ma trzynaścioro, nigdy nie chorowały.
69
Jak przywrócić duszę

Marco Antonio Flores Serrat był młodym pracownikiem biura turystycznego w Tuxtla 
Gutierrez i starał się nam dogodzić: jeśli będziemy z niego zadowoleni i dowie 
się o tym profesor Ismael Corzo Blanco, szef delegatury Ministerstwa Turystyki w 
stanie Chia-pas i do tego brat gubernatora — może dostanie awans, a przynajmniej 
jego pozycja się umocni. Dlatego też, kiedy rozważano, kto z nami pojedzie na 
tereny zamieszkane przez Indian Tzotzilów, Tzeltali i Cholów — zgłosił się on na 
ochotnika, chociaż był to Wielki Tydzień, czyli tradycyjny, obowiązkowy niemal w 
Meksyku okres urlopowy. Miał być nie tylko przewodnikiem, ale również kierowcą i 
tłumaczem: urodzony w San Cristobal de las Casas otarł się o języki indiańskie i 
od biedy mógł się w nich porozumieć.
Zatem sytuacja idealna — i wola jak najlepsza, i kwalifikacje, i kontakty. 
Towarzystwo Marca Antonia zdawało się gwarancją, że zrealizujemy zamierzenia, 
dla których odbyliśmy tę daleką i kosztowną podróż na samo południe Meksyku. Nie 
wydawały się nam zresztą szczególnie trudne: chcieliśmy zobaczyć i sfilmować 
obrzędy wielkopiątkowe w takiej miejscowości, w której symbolicznie krzyżuje się 
Indianina-Chrystusa, oraz dotrzeć do czarowników. Najlepiej — do czarowników 
Tzotzilów, bo wiedzieliśmy, że co dziesiąty członek tej indiańskiej grupy 
zajmuje się magią. Jeśliby nawet populacja Tzotzilów nie liczyła dwustu tysięcy 
Indian, jak podają trochę przesadne statystyki, a tylko połowę tej liczby — i 
tak przecie któryś z dziesięciu tysięcy czarowników zgodzi się nas przypuścić do 
swoich sekretów...
Założenie logiczne, jak się jednak okazało, pozbawione racji. Wiedzieliśmy 
wprawdzie, że Tzotzile nie lubią obcych, nawet Indian ż innych grup, a cóż 
dopiero ladinos, czyli Metysów i białych. Na
70
straży tej indiańskiej odrębności stoją czarownicy. Niech tylko jakiś Tzotzil 
zacznie jeść czy ubierać się jak nie-Indianin, natychmiast czarownik ześle nań 
chorobę albo nawet śmierć. I to często śmierć najgorszą, powolną. Zdrajca 
tradycji przodków zacznie zrazu słabnąć, potem straci apetyt i chęć do pracy, 
będzie mdlał, wymiotował, wił się w bólach, będzie narzekał na zły sen, a z 
czasem w ogóle spać przestanie. I umrze, najpóźniej za rok.
Czy mogliśmy liczyć, że ci, którzy tak bezlitośnie piętnują wyłamywanie się z 
grupy i kontakty z białymi — białym pomogą? Zawiódł spryt Marca Antonia, nie 
udały się próby przekupstwa. Ale — poznaliśmy profesora Prudencia Moscoso.
Profesor Moscoso jest jedną z najpopularniejszych osobistości w San Cristobal de 
las Casas. Historyk i kronikarz miasta uważanego za indiańską stolicę, zajmuje 
się ostatnio — tradycjami ludowej medycyny. Zastaliśmy uczonego przy 
porządkowaniu dokumentacji z pobytu w Meksyku... Jana Pawła II. Jestem z Polski, 
więc obiecał mi pomóc. Mieszka tu od wielu lat i zna Indian. Ale ważniejsze, że 
znają go oni. I to nie jako białego, lecz człowieka, do którego mają zaufanie. 
Nieraz im dopomógł w konfliktach z władzą. Dlatego łatwiej mu niż innym zbierać 
informacje. Teraz gromadzi indiańskie recepty. Niektóre sprawdził osobiście. Sam 
się dziwi, ale pomagają.
—  Na przykład?...
Ot, choćby taka. Jeśli podrażni oko pieprz turecki, wystarczy wziąć do ust 
grudkę soli, a pieczenie przejdzie. Oparzenia łagodzi woda z palonym wapnem. A 
gdybym miała kłopoty ze śledzioną, to najlepiej znaleźć gruby liść z kopalowego 
drzewa, przeciąć jego miąższ na połowę i postawić na nim bose nogi. Sok powinien 
wsiąkać w stopy przez 40 minut. I choroba mija. A czy wiem, jak się leczy mai de 
ojo, czyli urzeczenie? Uroki rzucają osoby, które mają szczególną moc w oczach. 
Zawsze mimo woli, najczęściej na dzieci, które im się podobają. I dziecko 
choruje. Wymiotuje, ma rozstrój żołądka, nie chce jeść, ma gorączkę, jest coraz 
słabsze. Gdyby pocałowało osobę, która rzuciła nań urok — odwróciłoby złe moce. 
Skądże jednak wiedzieć, że się jest zaczarowanym! Teraz tylko znachor może pomóc, 
a znachor i czarownik to zazwyczaj ta sama osoba, swego leczy, cudzym szkodzi.
—  Oczyszcza dziecko?
Tak, daje zioła i oczyszcza. Jajkiem z czarnej kury. Kiedy ściągnie
71
w nie chorobę i pomodli się, chowa jajko pod łóżkiem dziecka. Następnego dnia 
rozbija skorupkę: jeśli w białku znajdzie plamkę podobną do oka, znak to, że 
choroba już minęła.
Indianin, uważa profesor Moscoso, jest zawsze zadowolony, nie zna uczucia smutku, 
przygnębienia. Indiańska melancholia jest wymysłem białych, którzy nie potrafią 
zrozumieć ludzi innych niż oni. On nie spotkał nigdy Indianina neurastenika. Ale, 
mimo tej wrodzonej pogody, Indian łatwo ogarnia strach. Najbardziej boją się sił 
przyrody. A kiedy się zlękną mocno zobaczywszy burzę, powódź, pożar, przepaść, 
wiry wodne — dusza opuszcza ich ciało. I trzeba ją przywrócić, bo inaczej grozi 
śmierć.
Postanowiłam koniecznie zobaczyć takie przywracanie. Profesor Moscoso dał mi 
więc list do znajomej z Yauteclun, prosząc, żeby skontaktowała mnie ze znachorem, 
który leczy przestrach, czyli espanto. Ze znachorem Tzotzilów.
Tzotzile — to jedna z dwudziestu jeden grup Majów, jakie żyją na terenie Meksyku 
i Gwatemali. Odległe to czasy, kiedy ich przodkowie wznosili imponujące 
świątynie i pałace, rzeźbili zdumiewające swym bogactwem stele i ołtarze, 
zapisywali hieroglifami i rysunkami księgi, które dzisiaj nazywamy kodeksami. 
Ale presencia del pa-sado, czyli tak charakterystyczną dla Meksyku obecność 
przeszłości, odczuwa się u Tzotzilów wyraźniej niż wśród wielu innych grup 
tubylczych. Oto na przykład San Juan Chamula, jedno z dwudziestu ośmiu 
municipiów, w których mieszkają Tzotzile, spełnia taką samą funkcję jak dawne 
ośrodki ceremonialne Majów. Tyle że kościół zastąpił wznoszoną na piramidzie 
świątynię dawnych bogów, budynek władz miejskich przejął funkcje pałacu władcy, 
a dawny główny dziedziniec, na którym podczas świąt zbiera się ludność całej 
okolicy, stał się placem targowym, który zresztą służy również celom religijnym. 
W San Juan Chamula, podobnie jak w innych centrach municypalnych, nie mieszka 
się, tu się tylko przychodzi — do Boga i do władzy; jest ona teraz dwojaka: 
tradycyjna indiańska oraz konstytucyjna, ustanowiona przez państwo. Odwiedza się 
również kupców i urzędników, którzy — podobnie jak w przedkolumbij-skich czasach 
— i dziś mieszkają w mieście. Indianie natomiast żyją w parajes, skupiskach 
kilku bądź kilkunastu kurnych chat. Podobnie jak dawniej przygotowują pola pod 
uprawę metodą żarową, po wypaleniu ich sadząc kukurydzę za pomocą zaostrzonego 
kija. Rytm
72
ich pracy wyznacza dawny kalendarz, którym posługują się do dzisiaj. Rok składa 
się w nim z osiemnastu miesięcy po dwadzieścia dni i pięciu dni dodatkowych. 
Ziemia jest dla Tzotzilów płaska i kwadratowa, podtrzymywana na rogach przez 
bogów-tragarzy. Bogów mają zresztą dużo, zasiedlają zarówno ich 
trzynastostopnio-wy świat nadziemny, a więc niebo, do którego zmarli wspinają 
się po świętym drzewie ceyba, jak i świat podziemny, liczący dziewięć stopni. Od 
wieku szesnastego, dzięki wytrwałym wysiłkom misjonarzy, Tzotzile nominalnie są 
katolikami. Ale Chrystus, według ich mniemania, przeobraził się po śmierci w 
Boga Słońca, Matka Boska zaś — w Boginię Księżyca. W dawnym, ciągle jednak 
aktualnym panteonie znalazło się też miejsce dla katolickich świętych 
uosabiających bogów różnych sił przyrody. Żeby jednak bardziej przystosować 
narzuconą religię do dawnych wierzeń, w drugiej połowie ubiegłego stulecia 
Tzotzile ukrzyżowali jedenastoletniego chłopca: chcieli mieć własnego Chrystusa, 
indiańskiego. Może on jest dzisiaj Słońcem...?
Podobnie jak każdy chrześcijanin, Tzotzil wierzy, że posiada ciało i duszę. Nie 
jest to jednak dusza anonimowa, niematerialna, która nie wiadomo, jak wygląda. 
Duszą Tzotzila jest konkretne zwierzę. Może to być małpa, pies, tapir, orzeł, 
szpak, jeleń, jaguar, a nawet motyl. Takie zwierzę-dusza nazywa się chulel; 
razem z Tzotzilem przychodzi na świat i razem umiera. Ale podczas gdy Indianin 
żyje w swojej osadzie — paraje, jego chulel przebywa na świętej górze wraz z 
innymi chmielami. Oby mu się nic nie stało, martwi się Indianin. Bo cokolwiek 
się przydarzy chulelowi, odczuwa to ciało Tzotzila. Chulel biegł zbyt szybko 
przez zarośla i połamał nogi, łamie nogi i Indianin na najprostszej choćby 
drodze. Kiedy chulel słabnie, Indianin choruje. A jeśli myśliwy zabije chulela, 
musi umrzeć także i jego właściciel.
Chulele są słabsze i mocniejsze, nie można przecie porównywać chulela-kolibra z 
chulelem-tygrysem. O tym, jaki jest jego chulel, Indianin dowiaduje się we śnie 
albo od czarownika. Im wyższą ma człowiek pozycję, tym jego zwierzę jest 
silniejsze. Najsilniejszy jest chulel czarownika — nazywa się nagual. Naguale 
często atakują słabsze od siebie zwierzęta i wtedy Tzotzile chorują, tylko 
czarownik potrafi wyleczyć z takiej przypadłości.
Katolicyzm sprawił, że Tzotzile utożsamili chulela z chrześcijańską
73
duszą. I zrodziły się niekonsekwencje. Bo podczas gdy chulel-zwie-rzę żyje 
daleko na świętej górze, chulel-dusza przebywa w ciele Indianina. Ale — może je 
opuścić. Dusza wychodzi z ciała podczas snu, i biada — jeżeli zabłądzi! Chulel 
porzuca również ciało pijanych. Najgorzej jednak, gdy Indianin się przestraszy — 
wtedy jego duszę jest w stanie zawrócić jedynie czarownik.
Maria Ruiz nie wyglądała na czarownicę, zresztą mieniła się wyłącznie znachorką. 
Ot, poczciwa kumoszka w czarnej, suto marszczonej spódnicy i haftowanej bluzce 
niczym się nie wyróżniająca od innych Indianek. To do niej wiózł nas jednak 
Marco Antonio5 po straszliwych wertepach municipia Chenalhó.
—  Daleko do Yauteclun? — pytaliśmy spotykanych Indian.
Mówili, że tuż-tuż, jeszcze dwadzieścia, dziesięć, siedem kilometrów. Ale trasy 
nie można tutaj obliczać w przestrzeni, a jedynie w czasie: pokonanie 
osiemdziesięciu niespełna kilometrów zajęło nam ponad pięć godzin jazdy 
samochodem.
Yauteclun okazało się niewielką osadą, z własnym jednakże kościołem. Jak 
zazwyczaj u Tzotzilów, nie było w nim księdza, którego rolę spełniali indiańscy 
dostojnicy religijni, zwani majordoma-mi. Teraz majordomowie i ich żony 
przygotowywali świątynię do uroczystości Wielkiego Tygodnia — ubierali świętych 
w czyste szaty, zamiatali podłogę, przynosili kwiaty. Właśnie w kościele 
zastaliśmy donie Juanę, do której skierował swój list polecający profesor 
Moscoso. Była siostrą indiańskiego starosty, czyli w tym wypadku „prezydenta" 
Chenalhó, ciesząc się należnym rodzinie najwyższego w okolicy przedstawiciela 
władzy poważaniem. A poza tym — znała hiszpański. Jeśli ona nie pomoże...
Pomogła.
—  Biegnijcie — poleciła dzieciom — do wszystkich znachorów I zapytajcie, który 
z nich będzie dziś leczył espanto...
Po kilkunastu minutach zaczęły nadbiegać meldunki:
—  Santiago wyjechał do San Cristobal...
—  Jose ma chorego na żołądek...
—  Eugenio szuka ziół w lesie...
—  Jezus śpi... bo się upił...
—  Rosa odczynia uroki... Traciliśmy nadzieję. Wprawdzie dzisiaj wtorek, a więc 
dla czarowników dzień przyjęć, ale wtorek Wielkiego Tygodnia. Kto by w taki
74
dzień pamiętał o chorobie  z  przestrachu,  gdy przed świętem  tyle pracy...
Doczekaliśmy się jednak...
—  Maria jest w domu Pedra. Łapią czarną kurę, zaraz będą przywoływać duszę — 
wołał już z daleka ostatni posłaniec.
Najpierw poszła donia Juana. Nie wiem, jakich użyła argumentów, ale Maria Ruiz 
przystała na naszą wizytę. Zgodziła się na nią i rodzina Pedra. Pod warunkiem, 
że' zapłacimy za kurę i za wódkę z trzciny cukrowej.
Na podłodze z ubitej ziemi leżała mata, a na niej Pedro przykryty czarnym 
ponczem. Jemu było obojętne, czy go filmujemy: wychudzony, blady, oczy zamknięte, 
nie okazywał żadnego zainteresowania otoczeniem.
—  Kiedy zachorował?
Przed tygodniem wybrał się do sąsiedniego paraje odwiedzić krewniaka. Po drodze 
jest rzeczka. Nie zauważył jej wracając, bo trochę wypili; wpadł do wody i 
przewrócił się. To na pewno espanto, choroba z przestrachu. Pedro stracił ochotę 
do pracy, nie chce jeść, leży jak bez czucia. Zawołali więc Marię.
Znachorką jest zajęta przygotowywaniem magicznej kuracji. Oceniła, że Pedro 
cierpi na mały, nie na duży przestrach. Gdyby to był duży — trzeba by go było 
zaprowadzić nad rzekę. Tam wykopałaby dołek, aby złożyć w nim ofiarę z ziół, 
żółtych kwiatów hutut, ziaren żółtej kukurydzy i piór czarnej kury. 
Towarzyszyłaby jej rodzina i przyjaciele Pedra, razem piliby po drodze 
aguardiente...
—  Czy muszą pić wszyscy?
Nie muszą, ale piją. Ale zdarza się, że ktoś nie ma na wódkę ochoty. Wtedy 
najlepiej wziąć butelkę. Kiedy przyjdzie kolej na nie-pijącego, czyli kiedy 
podadzą mu kieliszek, który krąży według starszeństwa i rangi, z tym że 
mężczyźni' piją przed kobietami, abstynent nalewa doń wprawdzie wódkę, ale po to, 
by od razu przelać ją z powrotem do butelki. Zachował się grzecznie, nie odmówił 
i nie uraził nikogo.
Picie towarzyszy przez cały czas kuracji. Także w drodze powrotnej znad rzeki, 
gdy kopią drugi dołek i znów składają ofiary. I wtedy, gdy jedzą na zdrowie 
chorego rosół z czarnej kury, która gotowała się od rana. Najwięcej pić musi 
znachor. Maria Ruiz pamięta kurowanie espanto, które trwało miesiąc. Leczył jej 
krewny.
75
Po miesiącu chory wyzdrowiał, ale — znachor umarł. Nie wytrzymała wątroba.
Szczęśliwie Pedro miał małe espanto. Potrzebne są trzy wiązki igliwia, trzy 
świece, trzy modlitwy. No i oczywiście — czarna kura.
Maria kładzie igliwie przed domowym ołtarzem, na którym już płoną świeczki. 
Pedro zaczął nagle postękiwać. Oczekujemy w napięciu. Maria bierze kurę za nogi 
i omiata nią ciało chorego. Kiedy został już oczyszczony, ptak wraca do rąk 
gospodyni, która przyrządza zeń rosół.
Znachorka modli się tymczasem i prosi o butelkę. Podają aguar-diente.
Ale jej chodzi o butelkę pustą. Wychodzi z nią na próg domu, przykłada usta do 
wylotu i — zaczyna gwizdać.
—  Przywołuje duszę — szepcze donia Juana.
—  A co mówi?
—  Prosi, żeby dusza Pedra powróciła. Żeby się nie bała. Ma tu ciepły dom, dobrą 
żonę, kochające dzieci, ma tu swego psa, niedaleko swoje pole. Nigdzie nie 
będzie jej tak dobrze jak tutaj...
—  I dusza wróci...?
—  Zaraz zobaczymy...
Znachorka podeszła do chorego i wzięła go za puls, który jest dla Indianina 
sygnałem duszy. Słabo, ale bił, zatem dusza powraca, usłyszała wołanie. Teraz 
należy ją jedynie utwierdzić w decyzji.
Po drugim gwizdaniu i ewokacji puls był wyraźniejszy, po trzecim — już normalny, 
tylko trochę zadyszany, widać dusza się spieszyła...
Jeszcze chory musi poleżeć trzy dni i wróci do zdrowia.
Popijając aguardiente, oczekujemy na rosół z czarnej kury. Pytam znachorkę, czy 
naprawdę umiera się z przestrachu.
Pewnie, że tak, mówi. Gdyby nie zawołano jej w porę, to upomniałby się o Pedra 
bóg śmierci. Zawsze trzeba zresztą mieć się przed nim na baczności, lubi włóczyć 
się po drogach.
—  A jak go można poznać...?
Jest nieduży, wzrostu cztero-, pięcioletniego dziecka. Czarny, ale ubiera się 
jak biały albo Metys. Jest brudny i okropnie śmierdzi, bo odżywia się zwierzęcym, 
ale chętniej ludzkim mięsem. Największym zaś przysmakiem jest dla niego głowa 
Indianina.
Bóg śmierci mieszka w grotach, na wysokich górach, ale także na
wieżach kościoła w San Juan Chamula i kościoła Świętego Dominika w San Cristobal 
de las Casas. Atakuje pijanych, a zwłaszcza tych, którzy samotnie wracają do 
domu. I napada na kobiety. Jeśli mu się któraś naprawdę podoba, to tak cicho 
podejdzie do łóżka, że mąż się nawet nie obudzi.
—  A jeśli będzie się opierać?
To ją zmusi... do wypicia moczu. Zdarza się także, że zabiera kobietę do swej 
groty i każe jej rodzić swoje dzieci. Bywa, że trzydzieści na rok...
Kobietami interesują się także złe duchy. Nazywają się pukujes. Jeśli pukuj 
posiądzie kobietę we śnie, to z tego związku narodzi się czarownik. Pukuj może 
też wprowadzić kroplę swojej krwi do zył dziecka — kiedy urośnie, też się stanie 
czarownikiem.
—  A jak zostaje się znachorem?
Marii objawił się we śnie sam Pan Bóg, aby ją nauczyć znachor-skich sposobów. 
Zawsze zresztą o tym powołaniu przesądzają siły wyższe. Mogą to być na przykład 
duchy przodków. Kiedy pragną, aby ich potomek leczył ludzi, zabierają jego 
chulela ze świętej góry do specjalnej sali przeznaczonej na naukę. Kiedy chulel 
potrafi już przygotować ołtarz, sprawdzić puls, zbierać zioła, oczyszczać kurą, 
modlić się, palić odpowiednie świece — rozpoczyna się egzamin. Nie jest on 
szczególnie trudny, lecz wymaga męstwa. Oto bowiem chulel otrzymuje polecenie, 
aby udać się do sali sąsiedniej. A tam siedzą źli bogowie. Popijają aguardiente. 
Nie wypije chulel kieliszeczka...? A to aguardiente boska, smak jej nadzwyczajny. 
Tak trudno odmówić... Jeśli jednak chulel oprze się złym bogom i powróci do swej 
sali bez picia, będzie z jego cielesnej powłoki znachor znakomity.
Maria Ruiz nabrała do nas zaufania, opowiada o swych doświadczeniach.
Leczy nie tylko espanto, ale także metz chulelal. Wywołują tę chorobę bardzo złe 
duchy. Jej objawem jest ból brzucha, potem zaś całego ciała. I złe, niespokojne 
sny, co nie pozwalają na odpoczynek. W takim wypadku nie wystarczy pomoc li 
tylko znachora, trzeba prosić także czterech świadków, dwie kobiety i dwóch 
mężczyzn. To oni zbierają w górach żółte kwiaty hutut, aby upleść z nich wieniec, 
którym zdobi się dom. Leczenie zaczyna się od modlitwy.   Powtarza   ją   
znachorka   dwukrotnie,   okadzając   chorego
77
dymem z kopalowej żywicy. Po trzeciej modlitwie zapala się cztery duże świece za 
peso lub lepiej za dwa. Teraz — kolej na oczyszczenie. Potrzebne są do tego 
cztery kury, dwie się zabija, dwie wypuszcza. Skuteczność kuracji potęguje 
orkiestra, która winna się składać z harfy, skrzypiec i fletu. Oczywiście przez 
cały czas wszyscy piją aguardiente. Wszyscy — oprócz chorego, ten musi swoje 
trzy dni odleżeć spokojnie. Nie dostanie nawet rosołu, który kończy fiestę, w 
jaką zamienia się kuracja.
Kiedy podano nasz rosół z czarnej kury, zapadała noc.  Do San Cristobal de las 
Casas wróciliśmy dobrze po północy.                      ,
Czarownik
a sprawa polska
Tropiłam czarowników także w Wenezueli. Gdyby jednak sprzedaż ursusów była tutaj 
dobrym interesem, nigdy bym zapewne nie dowiedziała się nawet, że w stanie 
Barinas mieszka najsławniejszy znachor w kraju. Co się jednak nie nabiedzi pan 
Ryszard Lis, żeby zdobyć klienta, co się nie nakłopocze pan Marian Wilk, żeby 
utrzymać ciągniki w przyzwoitym stanie, boć starzeją się z latami. Umowę na 
dostawę traktorów zawarto z Wenezuelą w końcu lat sześćdziesiątych, od 1974 roku 
zajmuje się ich lokowaniem na polach rolników polsko-wenezuelska spółka 
„Falconda". Wymyślono, że najlepiej będzie, jeśli spółka założy traktorową filię 
w Turen. Miasteczko niewielkie, ale są tacy, co nazywają je stolicą. Stolicą 
najlepiej zagospodarowanego okręgu w najbardziej rozwiniętym rolniczo stanie 
kraju — Portuguesa. A. więc — ciągniki są tu na pewno potrzebne. Może by się 
jeszcze wahano, czy nie założyć ursusowskie-go centrum w stanie Barinas albo w 
Tachira, a może i w Apure, w Turen jednak handel można było ożenić z sentymentem: 
w okolicach mieszka kilkunastu Polaków, sami traktor kupią i innych zachęcą.
Kalkulacja słuszna, tyle że sprzedawanie ciągników w Wenezueli jest akurat 
odwrotnością tego, co można by nazwać handlem traktorami w Polsce: tu trzeba 
prosić, żeby sprzedali, tam — żeby ktoś traktor kupił. Dobry sprzedawca 
traktorów to nie pan za biurkiem, lecz cwaniak komiwojażer. Zarówno ten polski, 
jak angielski czy amerykański menedżer od ciągników, bo konkurencja w 
zaopatrywaniu wenezuelskiego rolnictwa w traktory najlepszych firm światowych 
niemała. Jeżdżą więc po gospodarstwach, żeby... ściągać długi. Traktory 
sprzedaje się bowiem na raty, a Wenezuelczyk, nawet jeśli urodził się w Polsce, 
do ich spłaty się nie kwapi. To susza,
79
to powódź, syn się żenił, żona chora, za rok będzie lepiej. Jednym z dłużników 
„Falcondy" był właśnie czarownik. Ziemi miał dużo, synów trzech — wziął więc na 
spłaty aż trzy ursusy.
—  Jak mu przypomnimy o zaległych ratach, to na pewno zgodzi się na wywiad — 
wykoncypował pan Lis.
W Wenezueli nie ma wsi o zwartej zabudowie. Najbardziej popularnym słowem na 
oznaczenie wioski jest campo — pole, bo też chaty rolników zbudowane są 
najczęściej przy ich ziemi, zazwyczaj daleko od sąsiada. Czarownik Jose Angel 
Rodriguez mieszkał „w polu" blisko drogi, ale od Turenu — ponad dwieście 
kilometrów.
—  Udało się — powiedział pan Ryszard z ulgą, kiedy stanęliśmy wreszcie przed 
murowanym, pobielonym domem egzotycznego dłużnika. Za nami pozostała droga z 
kilkunastoma wojskowymi posterunkami, a każdy miał prawo sprawdzić nasze 
dokumenty. Tymczasem, by nie mieć okazji do zgubienia paszportu, zostawiłam ten 
dokument w Caracas, w zamkniętym, pustym mieszkaniu. Zanim się wyjaśni, że 
jestem tu legalnie, trzeba będzie spędzić, jak każą przepisy, trzy doby w 
areszcie — lamentował pan Lis, tłumacząc, że zatrzymuje się tu także 
Wenezuelczyków, którzy nie mają przy sobie papierów. Co pociechą było żadną. 
Dramaturgię sytuacji potęgował fakt, że za dwa dni miałam odlatywać do Meksyku, 
samolot już zabukowany...
Na razie się udało. Ale powrót w nocy, jeszcze mniej bezpiecznie... Nic, tylko 
prosić o pomoc czarownika, niechaj uśpi straże.
Tymczasem czarownik nie zwracał na nas najmniejszej uwagi, zajęty kurowaniem. 
Miał nie tylko trzy traktory, ale i dwa domy. Przyjmował w mniejszym, drewnianej 
chacie, z której wnętrza dobiegały słowa Jakubowych psalmów. Przez otwarte drzwi 
dostrzegłam stół, na którym paliły się świece. Wydobywały z mroku niską, krępą 
postać mężczyzny z nagim torsem; ozdabiały go krzyżyk i czerwony woreczek.
—  Ma w nim amulety? — zapytałam stojącej pod drzwiami dziewczyny.
—  Tak, ja noszę takie same — odparła. — Dobre są na wszystko, chce pani?
Czemu nie, może dzięki nim powrócę bezpiecznie... Okazało się jednak, że 
amuletów nie kupuje się u czarownika, lecz w casa ma-
so
gica, czyli sklepie zwanym „magicznym domem". W mieście Bari-nas, stolicy stanu, 
jeszcze kilka posterunków dalej...
Pozostałam więc przy obserwacji czarownika. Siedział za stołem, na którym była 
rozłożona Biblia. Czytał, a stojąca przed nim bosa kobieta powtarzała każde 
zdanie.
—  Źle, jeszcze raz — niecierpliwił się, odwracając do tyłu karty świętej księgi.
Zobaczył nas i specjalnie przedłuża rytuał, pomyślałam.
—  Jak długo trwa kuracja? — zapytałam dziewczyny. Zastanowiła się chwilę:
—  Zależy. Ta na przykład jest magiczna, bo tylko magiczne pochodzenie choroby 
leczy się psalmami. Zabieg może się skończyć zaraz, ale także może się 
przedłużyć do trzech—czterech godzin...
Ładna perspektywa! Żeby skrócić oczekiwanie, postanowiłam rozejrzeć się po 
zagrodzie.
W błocie przed domem taplały się czarne świnie. — Mamo, piesek, piesek — wołała 
z zachwytem córeczka państwa Lisów, usiłując złapać za ogon prosiaka. Zwierzę 
wpadło do mieszkania. Znakomity pretekst!
—  Wygonię je — obwieściłam usłużnie, wkraczając zdecydowanie do dużego, 
murowanego domu. Przy kurnej chacie-sanktuarium wyglądał jak twierdza.
Dom czarownika był swoistym szpitalem. Po pustych, brudnych wnętrzach, 
zastawionych jedynie pryczami, snuli się chorzy, którzy przyjechali tu z daleka. 
Ciężkie przypadki, często z innych stanów kraju. Gdzie zresztą mieli mieszkać, 
jeśli kuracja, bywało, trwała dwa tygodnie...? Jose Angel Rodriguez pozwalał im 
tu spać, gotować, w korytarzu zobaczyłam namoczone pranie. Jego sypialnia 
różniła się od innych tym jedynie, że oprócz żelaznego łóżka przykrytego derką z 
wełny zobaczyłam w niej prawdziwy aparat do klimatyzacji! Niezwykłe połączenie 
braku potrzeb i luksusu, prymitywu — i nowoczesności.
Nikt nie zwracał na mnie uwagi, uznano najwyraźniej, że jeste*n pacjentką i 
rozglądam się za wolnym łóżkiem, Wreszcie zainteresowałam jednak wysoką, chudą 
staruszkę.
—  Skąd pani jest? — zapytała skrzeczącym głosem czarownicy.
—  Z Polski...
6 — Czarownicy
81
—  Aha... — Wywarło to na niej nie większe wrażenie, niż gdybym powiedziała, że 
mieszkam za rogiem.
—  A pani? Skąd pani przyjechała? — zrewanżowałam się zainteresowaniem.
—   Z Apure...
Apure to stan sąsiedni, oddalony co najmniej o kilka godzin jazdy autobusem. 
Musiała mieć ważny powód, żeby podjąć taką podróż...
—  Co pani dolega?
Już nic, powiedziała, czyż nie słyszę, że mówi wyraźnie? Ale miała taką astmę, 
że gubiła głos. Kuracja trwała osiem dni; jeszcze dwa ?-i wróci do domu. Oby 
tylko znowu jej nie zaczarowano.
—  Czym była pani leczona?
Jak to czym, jak wszyscy zaczarowani, a więc psalmami.
—  Skąd było jednakże wiadomo, że choroba jest magiczna? Powiedziała, że 
diagnozy czarownika są nieomylne. Nie pyta, co
komu dolega. Trzeba mu tylko przynieść mocz. Popatrzy pod światło, pomyśli — 
jakby prześwietlał człowieka. Od razu wie, jak co trzeba leczyć.
Wie też — i za ile. Starucha z astmą nie wyglądająca na to, że ma grosz w 
kieszeni, zapłaciła za kurację 1600 bolivarów, czyli 400 dolarów! Praczka z 
Barinas, z czternaściorgiem dzieci na utrzymaniu, musiała uzbierać na uwolnienie 
się od bólów całego ciała (pewnie rzuciła na nią czary inna praczka zazdrosna o 
to, że ma więcej klientów...) 900 bolivarów. Ale młoda kobieta, która przyszła 
po radę, bo dziecko ma anemię i pasożyty, zapłaciła jedynie boli-varów 20...
—  Bo to choroba zwykła — zlekceważyła ją stara.
Wreszcie można było wejść do sanktuarium. Ołtarzyk nie różnił się wiele od tych, 
jakie widywałam w domach czarowników meksykańskich, jeszcze jedno świadectwo, że 
podobne przyczyny pobudzają wyobraźnię w tym samym kierunku. Jose Angel 
Rodriguez zgromadził tu wizualne symbole wszystkich sił, które mogłyby wesprzeć 
jego moc. A także — domniemywam — zrobić odpowiednie wrażenie na pacjentach. 
Obok Biblii — porcelanowa figurka Buddy. Nie opodal drewnianego krzyża — 
papierowy wizerunek Marii Leonsy, Indianki, której kult konkuruje w Wenezueli ze 
czcią dla Matki Boskiej. Ściany wyklejone portretami przedkolumbijskich kacyków 
— Guaicapuro, Churuguera, Cascavel; a jeśli ktoś ma do-
82
legliwość, która nie wymaga odwoływania się do pomocy bohaterów z tak odległych 
czasów — wesprze g0 sam Wyzwoliciel, Simon Bo-livar. I jeszcze jeden konterfekt 
— prezydenta Carlosa Andresa Pereza. Co prawda jego kadencja skończyła się przed 
rokiem, ale niech jeszcze fotografia powisi: były szef państwa silny miał 
charakter, jeśli zechce i teraz pomoże. A zdjęcie nowego prezydenta jeszcze 
tutaj nie dotarło...
Obserwowałam ruchliwego gospodarza z podziwem. Siódma po południu, przyjmował od 
jedenastej, magiczna kuracja trwała trzy godziny. Czy nie czuje się zmęczony?
Skądże, widać przecie, że jest bardzo silny. A zjadł dzisiaj tylko jeden krakers, 
popijając wodą. Jego niesłychane zdrowie to zasługa boskich opiekunów, którzy 
czuwają nad nim od piętnastego roku życia; wtedy właśnie, przed czterdziestu 
laty, zaczął leczyć. Dzięki wsparciu sił nadziemskich może przyjmować dzień i 
noc, do szóstej nad ranem. Potem prześpi się trochę i znów pomaga ludziom.
Najdziwniejsze, że pacjenci potwierdzili niesłychaną odporność znachora. 
Przynajmniej — na brak snu. Obłość kształtów gospodarza stała jednak w wyraźnej 
sprzeczności ze spartańską dietą.
Zapadał zmrok i wyszliśmy na podwórze.
—  Można zrobić panu zdjęcie?
Oczywiście, bardzo będzie wdzięczny za reklamę w Polsce. Nie, niech się nie 
ubiera, poprosiłam, kiedy usiłował przykryć amulet koszulą. I byłoby jeszcze 
lepiej, gdyby na fotografii znaleźli się pacjenci. Zapytam, kto się zgodzi...
To wtedy powiedział oburzony, że on jest tym, który mówi, a miał na myśli: 
rozkazuje. Pacjenci siedzieli na ławeczkach pod rozłożystym drzewem o nie znanej 
mi nazwie, machając rękami, bo atakował nas właśnie rój maleńkich, sprytnych 
muszek. — Ty, ty i ty staniecie przy mnie — wskazał palcem na dwie kobiety i 
mężczyznę. — Poczekajcie...
Kiedy wrócił z sanktuarium, miał w ustach zapalone cygaro.
—  Ale teatr — skomentował pan Lis, kiedy czarownik zaczął się zaciągać 
puszczając dym prosto w twarze chorych.
—  Czy nie prawda, że tak was leczą i że dym wam pomaga...?
—  Prawda, szczera prawda — odpowiedział chór pacjentów, dodając: gracias a Dios, 
czyli „dzięki Bogu".
—  A teraz pokażę pani, jak choroba ucieka przede raną...
83
Podszedł do pacjentki w zielonej sukni, z wysoko upiętym kokiem:
—    Co ci dolega? — zapytał.
—    Boli mnie głowa. I żołądek.
—    Stań przy mnie.
Głos nie dopuszczał sprzeciwu. Pomocnik, którego brałam dotąd za jednego z 
chorych, przyniósł z sanktuarium butelkę z płynem wyglądającym na wodę. 
Czarownik odkorkował ją i zbliżył do twarzy kobiety.
—    Powąchaj... I rozpuść włosy.
Wyjmowała szpilki automatycznie, jak w transie. A kiedy włosy opadły jej na 
ramiona, Jose Angel znowu zapalił cygaro i zaczął okadzać nim kobietę.
—    Nic już cię nie boli? — zapytał chyba po minucie. W głosie, zdawało mi się, 
był nakaz, a może sugestia.
—    Nic...
—    No widzi pani, jest zdrowa. Jeśli pani chce, to każę wszystkim, żeby   
opowiedzieli, z jakimi przyszli do mnie kłopotami...
Oczywiście, że chciałam.
Młody człowiek nie był chory, ale miał zmartwienie. Wszystko przez kobiety, 
spokoju nie dają. Choćby ostatnia narzeczona. Napastuje, listy pisze. Nawet on 
nie mógł już tego znieść, a cóż dopiero... żona. Opuściła go, zabrała dzieci. 
Dopiero teraz zdał sobie sprawę, jak bardzo ją kocha. Niech tylko powróci, nigdy 
już na inną nie spojrzy. I żeby ta dziewczyna zniknęła z jego życia...
—    Może pan to sprawić? — pytam czarownika.
Gdzieżby nie mógł... To prosta sprawa, ale ufać zanadto mężczyźnie nie można. 
Nie byłby czarownikiem, gdyby nie wiedział, że dopóki żona była w domu, on 
wariował za tą „narzeczoną". Dlatego najpierw trzeba mu ją wytrzeć z mózgu. A 
dziewczynie — nakazać magicznym sposobem, żeby nie zbliżała się do niego. Wtedy 
żona wróci, ale dopiero za osiem, może nawet dziesięć dni. Będą musieli razem 
przyjść do niego, by utrwalił zgodę...
Zainteresował mnie starszy mężczyzna w eleganckim, szarym garniturze — 
przyjechał samochodem, który miał tablice rejestracyjne  z Caracas.
—    Nie trzeba go niepokoić, on pracuje dla rządu — poinformował Jose Angel. 
Łączą go z nim kontakty, handlowe. Załatwił mu także, wiele   lat temu, że żona 
zgodziła się na rozwód bez kłopotów. Nie
84
ma o czym mówić, drobna sprawa... Może zaciekawi mnie natomiast ta stara Metyska, 
co schowała się za drzewem...?
—  Hej, Luisa...
Podeszła posłusznie, prościutka jak deska. A przecież chorowała na reumatyzm, 
dowiedziałam się za chwilę, prawie nie mogła chodzić. Jest ze stanu Zulia, była 
tam u najlepszych lekarzy, wystawała u znachorów. Nie ma rady, już zostanie taka 
pokręcona. Aż tu przyjechała siostra, z Barinas. Mówi: Jose Angel Rodriguez to 
prawdziwy cudotwórca. Przywiozła ją tutaj rok temu. Nie trzeba było oglądać 
moczu, żeby wiedzieć, co też jej dolega. Znachor zastanowił się jednak chwilę, 
nim powiedział:
—  Pojedziesz do Caracas i wykąpiesz się w morzu. Trzy razy — rano, w południe i 
o szóstej po południu. Tylko pamiętaj, masz się kąpać tam, gdzie zobaczysz 
wielkie fale...
Nie widziała nigdy morza, o Caracas ledwie że słyszała, po co jej stolica. 
Łatwiej pewnie umrzeć, niż jechać szmat taki... Ale Jose Angel kazał. I 
podróżować ma sama, bez siostry, bez żadnej opieki.
Po prostu — strach.
Do Caracas trafiła po trzech dniach błądzenia autobusami, choć powinna wsiąść w 
taki, co by jechał prosto. Po co komu takie duże miasto, chyba tym, co rządzą. I 
były w nim góry, nie morze, znachor chyba się pomylił. Ktoś poradził jej 
wreszcie, żeby pojechała do La Guaira, to port w pobliżu stolicy, o nim pewnie 
myślał ten czarownik. Jak kazał, o świcie zanurzyła się pod fale. W ubraniu, bo 
gdzieżby inaczej. Pamięta, że przeszły ją straszliwe ciarki. Za gardło ścisnął 
przestrach — woda przewróci ją i zabije. Uciekła na brzeg. Kiedy słońce 
wysuszyło sukienkę, jakby odtajała z odrętwienia. Rozprostowała kolano — bolało 
mniej. Ale bała się tej wody i w południe, i wieczorem. Bała się, ale szła do 
niej. Po trzeciej kąpieli — jakby ręką odjął...
—  To dlaczego znowu przyjechała pani tutaj?
Bo teraz przychodzi tu, cokolwiek ją zaboli. Cierpi na bóle brzucha.
—  Ma wrzody — poinformował Jose Angel.
—  I gdzie ją pan pośle? Do groty, do rzeki, czy znowu nad morze? Zdziwił się:
—  A po co? Przecież są lekarstwa. Powiem, co ma brać, niech
85
sobie wykupi... Ja pomagam oficjalnej medycynie, więc i od niej trochę 
zapożyczam... Pan Lis nie wytrzymał:
—  A nie mógłby pan pomóc przede wszystkim sobie? Nie udawał, że aluzji nie 
pojmuje:
—  Chodzi panu" pewnie o dług za traktory? Nie ukrywałem, że kupuję je dla synów. 
I niech oni płacą. Ale to, co teraz panu powiem, też warte pieniądze: zbiory 
będą tego roku niezłe, posypią się spłaty.
Nie jestem pewna, ale chyba się pomylił...                                          
%
Do Turenu wróciliśmy jednak bez kłopotów. Nikt ode mnie paszportu nie żądał.
86
Doktor Inka
Oto fragmenty jednego z listów, jakie otrzymałam od Fausta:
„Droga moja siostro,
Mam nadzieję, że kiedy ten list znajdzie się w Twoich rękach, Ty i Twoi bliscy 
będziecie cieszyć się doskonałym zdrowiem i błogosławieństwem naszego Wielkiego 
Stwórcy (...) Mam też nadzieję, że Twoja praca posuwa się naprzód i błagam 
Wielkiego Stwórcę w swych modlitwach, aby spotkała Cię za to właściwa nagroda 
(...) Ja, odkąd jestem w Cusco, zajmuję się przede wszystkim psychologią 
folklorystyczną, zwaną też psychiatrią ludową. Jak wiesz, znam wielu znachorów, 
którzy stosują metody Inków, toteż staram się zgłębić ich sekrety. Dotarłem 
również do licznych miejsc, które mają siłę magnetyczno-leczniczą (...) Z myślą 
o wyjeździe do sąsiednich krajów, gdzie zapewne będę miał wykłady, przygotowuję 
obecnie takie tematy: „Lekarz winien być zarazem kapłanem, aby móc uprawiać 
medycynę integralną: fizyczno-psychiczno-duchową". „Rola umysłu w kierowaniu 
zdrowiem na trzech płaszczyznach — fizycznej, psychicznej i duchowej", 
„Psychologia folklorystyczna albo też psychiatria ludowa — leczenie, badania i 
eksperymenty", „Kosmo-biologia w służbie nowoczesnej medycyny", „Wiedza ludzka 
jest ograniczona, szukajmy wiedzy wyższej", „Kuracje duchowe a siły astralne", 
„Moje badania nad czarownikami, szamanami i znachorami: dlaczego rywalizują oni 
skutecznie z medycyną naukową", „Medycyna i rośliny lecznicze", „Psychonaturyzm 
jako metoda leczenia różnych chorób — posługiwanie się siłami natury dla 
oczyszczenia aury systemem bioelektrycznym, południkami ludzkiego ciała, 
nakładaniem rąk, akupunkturą, świnką morską, chonta — czyli okutym w srebro 
kijem, który jest symbolem indiańskiej wła-
87
dzy, jogoterapią, etc...", „Jak wykorzystać dla medycyny magnetyczne prądy 
równikowe?" (...) Jestem gotów zawsze do współpracy z Tobą. Niech Kosmos i Bóg 
ześlą na Ciebie
Zdrowie, Pokój i Miłość Fausto"
Fausto Valle Aguilar, z którym pozostaję wciąż w kontakcie, był pierwszym 
znachorem, jakiego poznałam w Ameryce Łacińskiej. Ponieważ stosował metody, 
używane w czasach przedkolumbij-skich — nazywano go „Doktorem 
Inką".                                            ,
Państwo Inków, które zaczęło się tworzyć w dolinie Cusco prawdopodobnie na 
początku trzynastego wieku, a upadło ostatecznie w roku 1572, kiedy to Hiszpanie 
zajęli ostatnią stolicę Inków — Vilcabambę, nazywało się Tahuantinsuyo — Państwo 
Czterech Stron. W każdej z nich rozpowszechniona była podstawowa znajomość 
medycyny. W grobowcach znaleziono czaszki ze śladami kilku nawet trepanacji 
wykonywanych za pomocą rytualnego noża tumi. Ale najczęstszymi sposobami, 
którymi posługiwali się znachorzy, były modły, ofiary i różnego rodzaju leczenie.
Znachor bywał zazwyczaj i wróżbitą — stawiał diagnozę na podstawie układu liści 
koki, interpretował wnętrzności zwierząt, zwracał się z zapytaniem do 
odpowiedniego bóstwa. Jeśli dolegliwość była pochodzenia magicznego, sprowadzona 
przez czarownika, wyciągał z pacjenta zło pocierając jego ciało kawałkiem 
starego ubrania albo świnką morską, którą po zabiegu należało zabić. Czasami 
znachor ssał bolące miejsce i choroba przechodziła na niego; ryzyko zmniejszał 
fakt, że wiedział, jak się leczyć, a pomagały mu w kuracji alkohol i mięso 
dostarczane przez rodzinę pacjenta.
Poza magicznymi zabiegami i ofiarami dla bóstw, na terapię składała się 
odpowiednia dieta, puszczanie krwi (Garcilaso de la Vega pisze, że kiedy bolała 
głowa — puszczano krew z miejsca, gdzie łączą się brwi nad nosem), okłady, masaż, 
czyszczenie żołądka. A także — odpowiednie leki, przeważnie ziołowe. Pierwsze 
wśród nich miejsce zajmowały liście koki, uważanej za roślinę świętą. Badania za 
pomocą radioaktywnego węgla C14 wykazały, że znano ją w dawnym Peru już około 
1750 roku p.n.e. Do dzisiaj żuje się liście koki z dodatkiem substancji 
alkalizujących, na przykład popiołu z prosa ąuinoa albo odrobiny wapna — chroni 
to ponoć przed gło-
88

dem, pragnieniem i zmęczeniem. Kiedy byłam w Cusco, proponowano mi herbatkę z 
koki jako środek zabezpieczający przed soroche, czyli chorobą górską, tłumacząc, 
że koka obniża ciśnienie. Docent doktor Zdzisław Ryn z Krakowa, który badał 
właściwości koki w Boliwii, twierdzi, że koce przypisuje się też inne korzystne 
działania — łagodzi ponoć zaburzenia trawienne i bóle głowy, zmniejsza 
dolegliwości reumatyczne, leczy astmę oskrzelową, przyspiesza poród, pobudza 
seksualnie i zwiększa potencję, działa korzystnie na schorzeftia psychiczne. 
Powodując skurcz naczyń obwodowych, chroni przed utratą ciepła. Podnosi nieco 
temperaturę ciała. Pomaga w oddychaniu. Ma cenne właściwości odżywcze, bo 
zawiera białka, witaminę A i ryboflawinę, a jej wartość kaloryczna jest wyższa 
od pięćdziesięciu innych przebadanych roślin. Ale badania fizjologiczne nie 
potwierdziły, że dodaje siły, być może daje to wrażenie pobudzenie mózgu.
W czasach przedkolumbijskich znachorzy stosowali kokę do hamowania krwotoków, 
przy leczeniu rozstroju, kolki i wrzodów żołądka. Wyciąg z koki, prototyp 
dzisiejszej kokainy, używany był jako środek znieczulający podczas operacji.
Roślin leczniczych było wiele, także pośród tych, które uprawiał chłop inkaski. 
Wywar z łusek kukurydzy był stosowany jako środek przeczyszczający, sok z 
jadalnej rośliny ??? leczył zapalenie nerek i woreczka żółciowego, liście prosa 
ąuinoa stosowano przeciwko obrzmieniu gardła, liście juki gotowane w solonej 
wodzie i dziś uważane są za środek łagodzący bóle reumatyczne. A do tego te 
rośliny o nazwach przedziwnych, jak sarsaparylla, czyli kolcowój lekarski, 
używana przy leczeniu syfilisu, jak molle, której sok leczył rany, zabliźniał je 
także sok z keninaąuina; utarty miąższ tego drzewa był lekiem na przekrwienie 
wątroby i na śledzionę. Gorączkę obniżał napar z kory drzewa chinchona albo sok 
z opuncji, najprostszym jednak sposobem — twierdzi Louis Boudin w „Życiu 
codziennym w Peru" — było przyłożenie do ciała... żaby. Jeśli mieszkaniec 
Państwa Czterech Stron nie mógł oddawać moczu — wystarczyło, aby zażywał co rano, 
przed jedzeniem, odrobinę rozpuszczonego we wrzątku tytoniu. Bolały go oczy — 
stosował zioła matecclu albo okłady z mięsa świeżo zabitego wigonia. Wąchanie 
tytoniu usuwało zmęczenie. Epilepsję leczyło mięso z kolibra, a rosół z młodego 
kondora był środkiem na szaleństwo. Za lekarstwo uważano także mocz,
89
miała go zawsze pod ręką każda przewidująca matka. Kąpiel w moczu obniżała 
temperaturę, nacieranie — usuwało migrenę, ból zębów i gardła. Własności 
medyczne miały również ślina i. mleko matki.
Najlepszym lekarstwem dla niemowlęcia była jednak jego własna pępowina. 
Pozostawiano — pisze Garcilaso — jej kawałek długości palca, a gdy uschła i 
odpadła — przechowywano ją troskliwie dając dziecku do possania, .jeśli miało 
obłożony język, co było u Inków oznaką choroby.
Inkowie zawsze mieli pod ręką potrzebny środek, nawet i truciznę; aby ją 
otrzymać, wystarczyło rozpuścić w alkoholu spalone włosy. Louis Boudin podaje, 
że najbardziej kłopotliwa była choroba władcy. Wywoływały ją — sądzono — 
przewinienia ludu, toteż gdy niemoc złożyła Inkę, wszyscy musieli pościć, 
spowiadać się i składać ofiary. Zwracano się także o pomoc do wyroczni. Jedną z 
najsławniejszych była Pachacamac. Nie zawsze jednak przepowiednie się sprawdzały.
Znano także leczenie prewencyjne. Oto przeczyszczenie żołądka — pisze kronikarz 
— stosowano najczęściej u zdrowych, kiedy czuli się niemrawi, ociężali, a więc 
po prostu objedli się. Gdzieżby zresztą chory wytrzymał taką kurację! Zaczynała 
się niewinnie, od picia ziółek. Ale po nich trzeba było zjeść po dwie uncje 
korzeni przypominających wyglądem małe, białe rzepki; były ich dwa ponoć rodzaje 
— męski i żeński, które zażywano zależnie od płci. Teraz delikwent musiał stać 
przez godzinę na silnym słońcu, aby ciało przyspieszyło działanie zażytych 
substancji. Sygnałem właściwej reakcji był silny zawrót głowy, osłabienie. Nawet 
zdrowy był już chory. Zamroczonemu wydawało się, że po jego rękach i nogach, po 
nerwach i żyłach biegają mrówki. I zaczynało go czyścić tak straszliwie, że 
zdawało się, iż pozostanie bez wnętrzności (wychodziły z niego wszystkie 
pasożyty). Mało tego, że nie chciał jeść ani pić — nie chciał żyć, ale o dziwo, 
natychmiast po zakończeniu zabiegu następowało całkowite odrodzenie. Chory czuł 
się tak wspaniale, że mógł znowu jeść wszystko, cokolwiek mu dano, będąc znowu 
na najlepszej drodze do powtórzenia kuracji. ,,Mnie dwa razy oczyszczano w ten 
sposób, kiedy w różnym czasie cierpiałem na żołądek i przeżyłem to wszystko, co 
opisałem" — kończy relację Garcilaso.
Dzięki Faustowi poznałam współczesne metody leczenia ludowej
90
medycyny w Peru. Ostatnie lata włączyły do jej repertuaru także... jogoterapię.
Fausto nazywa mnie w swych listach Hermana — siostrą, bo jest właśnie jogą, 
wysokiego ponoć stopnia wtajemniczenia, a wszyscy jogowie są siostrami i braćmi, 
nawet ci potencjalni. Kiedy wtargnęłam «ło jego gabinetu w Cusco, gdzie właśnie 
leczył jogą kilkoro pacjentów, powiedział mi:
—  Masz dobre wibracje. Zdejm buty i ćwicz razem z nami... Pokój był duży, widny 
— i zupełnie pusty, bez żadnego sprzętu
czy przedmiotu, który mógłby zdekoncentrować ćwiczących. Walizka, z którą 
przyjechałam tu prosto z lotniska i postawiłam przy drzwiach, wydała mi się 
nagle wielka, agresywna, stawiając przy niej sandały czułam się intruzem. Nikt 
jednak nie zwracał na mnie uwagi.
—  Ręce w bok, lewa noga zgięta prostopadle w kolanie i wdech — raz, dwa, trzy, 
cztery, wytrzymać, wypuścić — teraz odwrotnie, prawa noga do góry... — polecał 
bosy mężczyzna w białych spodniach i kurtce o kroju kimona. Był niewysoki, krępy, 
śniada twarz o czarnych, ruchliwych sprytnych oczach pod krzaczastymi brwiami, 
nos wydatny, nad mięsistymi ustami o wyraźnym rysunku mały wąsik. I bródka — 
rzadka, capia, to ona nadawała twarzy jogi peruwiańskiego charakter ni to 
demoniczny, ni to szarlatański. Chyba sam dostosowywał swój wygląd do własnego 
wyobrażenia o tym, jak powinien wyglądać czarownik... I jeszcze to imię — 
Fausto... myślałam wykonując nieskomplikowane ćwiczenia. Portret odpowiadał 
zdjęciu, jakie zobaczyłam w prasie z ogłoszeniem, że parapsycholog, psycho-
naturysta i joga peruwiański profesor Fausto Valle Aguillar, znany także jako 
Doktor Inka, leczy bez-dzietność, oziębłość seksualną, impotencję, astmę, 
artretyzm, otyłość i chudość, nerwice, alergie, choroby żołądka, a także 
kompleksy, łysienie, upór i choroby uznane za nieuleczalne, w domyśle — 
nowotwory. Zajmuje się też problemami małżeńskimi, udziela porad 
przedmałżeńskich. Jego hasłem — pokój, zdrowie i miłość. Przyjaciele, uczniowie 
i pacjenci odnajdują go przy ulicy Belśn 434.
Pod tym właśnie adresem ćwiczyłam teraz hatha-jogę, czyli jogę ruchowo-oddechową. 
Z mojej prawej strony wymachiwał nogami kilkunastoletni chłopiec, z lewej — 
młoda kobieta i policjant.
—  Odpocznijcie — przerwał Fausto. — Jest pani ciekawa, dla-
91
czego tu przychodzą? — odgadł moje myśli. — Proszę, niech pani pyta...
Mówili o swoich problemach bez zażenowania, jak wszyscy pacjenci Fausta 
posłuszni jego woli. Chłopiec był synem lekarza i miał kłopoty związane z 
wiekiem dojrzewania, policjant leczył nerwicę tak silną, że przeszkadzała mu w 
wykonywaniu zawodu, kobieta, jak się okazało — nauczycielka, miała guz w gardle 
i lekarze nie rokowali już jej nadziei. Teraz Fausto leczy ich jogą...
—  I to cała terapia?
Prawie. Sam wegetarianin i im zaleca, by nie jedli mięsa, a znerwicowanemu 
policjantowi każe słuchać muzyki. Nie, nie ludowej, nie peruwiańskiej, nastawia 
mu jakieś dziwne melodie, o których mówi, że powstały w Europie w okresie 
wczesnego baroku. Takie spokojne, że z początku nawet go denerwowały, ale już 
się przyzwyczaił i może rzeczywiście pomagają. Słucha ich dwa razy w tygodniu, 
po godzinie. Każda konsultacja kosztuje 500 soli...
Było to wówczas, według kursu oficjalnego, około 12 dolarów.
Ale Fausto leczy również bezpłatnie. Na przykład Indian z okolicznych wiosek. 
Jeździ w niedzielę do gmin w okolicy Yucay, Chin-chero, Anta, Oropeza. Tam leczy 
zbiorowo. Czterema żywiołami, a są nimi powietrze, ziemia, ogień i woda. 
Powietrze — to wiatr. Indianie szanują wiatr, ma on swoje bóstwo w tradycyjnym 
panteonie, nic dziwnego, że może dopomóc. A ziemia — czyż może być dla Indianina 
coś ważniejszego niźli jego żywicielka i bogini ziemi, Pachamama? Zbierają się 
więc w koło, podają sobie ręce i powtarzają za Faustem modły do powietrza i do 
ziemi, on zaś ich błogosławi.
—  A ogień?
Z ogniem jest trochę inaczej. To straszny żywioł i moc ma ogromną. Ale Fausto 
ujarzmia go w kadzielnicy i oczyszcza chorych wonnym dymem.
Jedną z wodnych kuracji oglądałam na zdjęciach, jakie zrobili Faustowi znani 
parapsycholodzy, którzy w październiku 1974 roku zjechali do Cusco z różnych 
stron świata na kongres jogów. Pacjenci stali kołem w świętej rzece Inków — 
Urubambie, a Fausto błogosławił ich i polewał wodą. Wyglądało to jak chrzest 
pierwszych chrześcijan. W rok po opisanym spotkaniu Fausta w Cusco byłam 
świadkiem innej wodnej kuracji — filmowaliśmy z Tonim Halikiem
92
zbiorowe leczenie przy łaźniach inkaskich Tambo Machay nie opodal Cusco. To 
wtedy pomyślałam: ma wyczucie teatru, on gra...
Niezwykłą scenografię stworzyła przyroda, a uzupełnili ją anoni-mbwi 
budowniczowie sprzed konkwisty. To oni wpisali w prawie łysy, porośnięty skąpą 
tylko, suchą trawą łańcuch wzgórz niesłychaną konstrukcję tarasową z obrobionych 
i dopasowanych szczelnie głazów. Zachowały się jedynie resztki pomieszczeń, do 
których wiodły charakterystyczne dla architektury Inków odrzwia w kształcie 
trapezu. Tu prawdopodobnie Inkowie zdejmowali szaty, aby poddać się kąpieli 
rytualnej. Woda wypływała poprzez kamienne ujęcia w murze, niegdyś wyłożone 
ponoć złotą blachą, podobnie jak kamienny basen.
Tambo Machay to jedna z ważniejszych atrakcji turystycznych w okolicach Cusco, 
nic więc dziwnego, że kuracji towarzyszył krąg ciekawych. Wkrótce obok Indian 
chlapali się w kamiennym baseniku także bosonodzy entuzjaści Inków ze Stanów 
Zjednoczonych i Europy. Fausto, ubrany w kolorowe ponczo i spiczastą czapeczkę 
na uszy, to wznosił ręce ku niebu modląc się do apus, duchów gór, które uważał 
też za patronów inkaskiej medycyny, to opuszczał je na głowy pacjentów, kropiąc 
ich obficie wodą.
Bezpłatne leczenie nie przeszkadzałoby nikomu, ale wizyty, za które przyjmował 
pieniądze, wzburzyły lekarskie środowisko w Cusco. Zwłaszcza że Fausto, kiedy 
nie był pewien, że pomogą żywioły, joga czy muzyka — kiedy nie był przekonany, 
że zdąży na czas zatrzymać chorobę ziołami — zapisywał pacjentom medykamenty 
fabryczne. Wiedział, jakie środki obniżają temperaturę, leczą choroby żołądka; 
stosował nawet antybiotyki. To szarlatan, nie zna się na medycynie, truje ludzi 
— rozpoczęli walkę koledzy z dyplomem. Zrazu była to kampania plotki, wkrótce 
jednak dowiedział się Fausto, że nagonka zmierza prościutko do sądu. Co tu robić? 
Liczyć na poparcie pacjentów bogatych, na członków rządu, którzy leczyli się u 
niego w Limie, a bywa, że zaglądają i do Cusco. Nie zmieni to faktu, że jedyną 
edukację medyczną odebrał u babki znachorki z Huanuco. Od piątego roku życia 
asystował jej ukryty pod stołem; kiedy podrósł — pędziła go do pomocy. I tak, 
mało że zdobył zawód przekazywany z pokolenia na pokolenie od czasów, których 
nawet babka nie pamięta, ale polubił to zajęcie. Do sposobów babki doszły  nowe, 
których  się nauczył  odwiedzając  innych
93
znachorów. Wie, że ma dar przekonywania i ludzie mu wierzą, a wiara to więcej 
niż połowa wyzdrowienia, zwłaszcza w chorobach o podłożu nerwicowym. Nie 
chciałby zrezygnować z pracy, która oprócz środków utrzymania daje mu 
zadowolenie... Tak myślał i postanowił pomóc sam sobie: rozpoczął studia na 
akademii medycznej, a gdy po czterech latach miał po apelacji zapaść wyrok 
prawomocny w przeciąganym sztucznie procesie — ukończył właśnie psychologię, 
która daje w Peru uprawnienia podobne jak medycyna. Teraz wreszcie poczuł się 
bezpieczny. Ale terapii nie zmienił, pozostał przy metodach babki. Chociaż — 
sądzę — leczenie muzyką czy kwiatami to wpływ studiowania i związanych z tym 
lektur. Nie wiem, czy sam by też wymyślił leczenie kolorami, o które zawsze pyta, 
kiedy ma zaradzić na oziębłość albo impotencję. — Szare ściany? Przemalować na 
różowe, koloryt w sypialni musi być jasny, wesoły — doradza pacjentom.
Chyba kłopoty psychiczne i seksualne przysparzają Faustowi najwięcej zajęcia, 
jak gdyby chorzy łatwiej decydowali się na zasięgnięcie w tych intymnych 
sprawach porady u znachora niźli u lekarza. Znowu zadziwiało mnie, że nie 
protestowali, kiedy Fausto przeprowadzał z nimi wywiad w nalszej obecności. Ba, 
zgadzali się nawet na filmowanie, jak gdyby wola „Doktora Inki" obezwładniała 
ich wolę. Czyżby inaczej dyrektor firmy budowlanej pozwolił sobie robić zdjęcia 
przed grotą, u której wejścia widniał zwis kamienny fallusopodobny?
Nie pamiętam, była to grota Huacahuacani czy Dorani Pata, obie odległe od Cusco 
o pięćdziesiąt prawie kilometrów, obie — mówił Fausto — posiadające pozytywne 
prądy magnetyczne. Czczono je prawdopodobnie jeszcze w czasach przedinkaskich. 
Kto wie, czy nie tutaj właśnie odbywały się obrzędy rytualne związane z 
płodnością — oprócz wyobrażenia fallusa (podobnie zresztą jak w świątyni — 
wyroczni Ocenco) znaleziono tu także kamienną vaginę.
Grota była bardzo malownicza, ale ciemna. Żadnego komina ze światłem słonecznym, 
a nie zabraliśmy ze sobą lamp ni przenośnych akumulatorów. Nie rezygnujemy 
jednak z filmowania.
—  Może przeprowadzisz kurację przed grotą? — proponuje Faustowi Halik.
—   Mógłbym, ale święte duchy znajdują się w środku.
—  To je wyprowadzisz... prawda, dyrektorze?
94
Duży,  tłusty  mężczyzna był teraz  jedynie  bezwolnym  al^ Faustowego misterium.  
Zdjął koszulę i usiadłszy posłusznie   .
PY*7 ? Cl
grotą poddał się losowi. Tymczasem Fausto zamienił się w kąhł wkładając ten sam 
strój, w którym leczył przed łaźnią Inł^ ponczo i wełnianą czapeczkę. Przewiesił 
jeszcze przez ramię f tkaną, indiańską torbę, do której włożył flet kena i już 
nam >   . w  czeluści  o  niezwykle  ponoć  magnetycznej   sile.   Jeszcze   0i 
i zaczęły dobiegać nas coraz to głośniejsze dźwięki znanej r^ „El condor pasa", 
nieco fałszowanej... Odegrawszy końcowe jej s, przed   nieruchomym   niczym   
fakir   dyrektorem,   Fausto   za^   ,   . nagle:
—  Teraz wszyscy utworzą koło...
—  Ja muszę filmować... — zaprotestował Halik.
—  Powiedziałem — wszyscy...
Wzięliśmy   się   więc   za   ręce   —   Tony,   ja,   dyrektor,   kicf taksówki 
i dwoje przygodnych turystów.  Fausto  stanął  w  §? wieńca, wzniósł ręce do 
nieba i rozpoczął modły do wielkich, *   . tych apus, aby zechcieli dopomóc 
bratu,  który  niedomaga.  ]w przerwał:
—  Połóżcie się na ziemi, nie puszczając rąk. Ostrożnie, nie ^ uronić energii, 
która was przenika. Teraz będziecie pobierać ?    . siłę słońca, z dołu siłę 
magnetycznych prądów równikowych, ... Tony, nie można filmować. Za to i ty 
będziesz zdrowy...
Wydało   mi   się,   że   w   bystrych   oczach   znachora   spostrz6 chochliki, 
ale może było to tylko złudzenie.
Innym sposobem było leczenie chontą.
Chonta, albo vara, to okuty srebrem kij, znak władzy india^M . Przetrwały takie 
kije w południowym Meksyku, w Boliwii, ale      . bardziej znane są te z Pisać, 
miejscowości oddalonej od Cusco 0 , kadziesiąt   kilometrów,   sławnej   ze   
wspaniałych  ruin   Inków corocznych   uroczystości   związanych   z   wyborem   
nowego   ^.. i innych urzędników gminy. Pewnie dlatego, że zwyczaj rzącL    . za 
pomocą chonty przetrwał z czasów dawnych, Fausto uwa?.
i   Ż6
zawarta jest w tych berłach moc tajemna. Czyli — że są świcj
środkiem przeciwko chorobie, niezastąpionym zaś przy leczenia i
cnym
[JliCtlWI^U   L11U1UU1C,    lllCidOLĆJJJlUIiyill   /.cłu   (??^    1??????]
płodności.
Właśnie  z  powodu  bezpłodności  przychodziła  do  Fausta ? del Carmen. Miała 
ledwie dwadzieścia pięć lat, ale  iuż od ^
95
była żoną jednego z najznamienitszych obywateli miasta. Nie mogła utrzymać ciąży. 
Odwiedziła już najsławniejszych lekarzy w kraju, leżała w kosztownych klinikach. 
Lecz skutku nie było, taki despekt dla małżonka w kraju, gdzie prawdziwym 
mężczyzną jest^ten, kto ma dużo dzieci. A ona — żadnego, jeszcze kilka lat i 
najpewniej ją porzuci...
Siedziała w gabinecie Fausta słuchając koncertów Vivaldiego. Piękna, elegancka i 
bardzo nieszczęśliwa. Teraz tylko Fausto może jej dopomóc. Była tu już 
dwadzieścia razy, rozmawia z nią tak cierpliwie, radzi — już jest znacznie 
spokojniejsza. Jutro obiecała ją oczyścić za pomocą chonty. Nie, nie tutaj, u 
niej w domu...
Pozwoli na filmowanie, nie pozwoli?... Lepiej nie ryzykować, niech w naszym 
imieniu zaproponuje to znachor.
Nie zawiódł. Następnego dnia znaleźliśmy się z Tonim w najpiękniejszym, jaki 
widzieliśmy kiedykolwiek, domu kolonialnym.
Kuracja miała się odbyć w salonie.
—  Wiesz, siostro, że możesz być tylko w białej szacie... Przebrała się w długą 
suknię ślubną.
—  Przynieś kwiaty, białe i czerwone...
Wysłała służącą do ogrodu. Fausto umieścił gladiole w wazonie. Na tym samym 
stoliku znajdowała się biała świeca, którą wkrótce zapalił dla Chrystusa, oraz 
gliniana, przedkolumbijska kadzielnica z wonnościami — ta dla inkaskich bogów. 
Sprawa była poważna, trzeba było zapewnić Marii del Carmen przychylność 
wszystkich panteonów.
—  Uklęknij...
Maria del Carmen wyglądała jak skupiona dziewczynka, która za chwilę przystąpi 
po raz pierwszy do komunii. — Ojcze nasz, któryś jest... — modlił się Fausto, 
również na kolanach. Znowu ten gest teatralny, ręce wzniesione do góry i „apus, 
apus" rozległo się w domu, którego podwaliny zbudowano z kamienia pochodzącego z 
rozbiórki stojącego obok pałacu Inków nie tylko dlatego, że potrzebny był 
materiał budowlany, ale również po to, by katolicki zdobywca mógł zaświadczyć 
swe zwycięstwo nad bezbożnym poganinem. I oto, po kilku stuleciach poganin 
jednak powrócił. Wydało mi się, że święci spoglądają ze spatynowanych czasem 
obrazów na Marię del Carmen karcąco, ale i z zaciekawieniem. I ja, w najwyższym 
napięciu, przyklejona okiem do wizjera kamery filmowej wy-
96
??    ?
?   5
,??   ?
?     ?- -?    ?
?      ?    *—
° ^ ? ?
??-        &•
& ? ?: ?
??   'a
ft>
55   ^.
??
ft
??
??       [>1
??
?=?      ?    ?    ?
„ 'g S   ?  ?" ? ?.
g   a, 0   ?   n   ?   ?
?   ?- 2   ?     2   ??
«?   N1  ?    ?
CL            ??      rf
•^    —    ?      fl>
N ??

??

???.
\?\
Cu
?
?     ??
43   J-"
?. ° ?? ?
?    \    S. ?
S. -5 ^ •=?• ?  ?
?? »^   ?? ^.  ?
S' ??   5>? a' ?  ?'
??       2. 'S   m   ?
*?' <? ?. ?  ?   <<
?
?    ?    (t,
?   ?. ?;
??.    **.    «*
%. ?» *?
??
?
43
^^v*

??///1

/9

??     ??    •??    ?
^   2   ?-  5   3.
? *•    '  ?   ?   .
?*    —   3          3    3
??     ??          ?

3   ?? .??   <   5- •           ??, -?  ?

?
S
*\
?? ""* s> ?. *
43   ?   ??  ?, 1
?    ??.   ?    !?«          <!?   ?
N ?? s. n- -?



Fausto kurujący impotencję grą na flecie kena

Kuracja za pomocą kwiatów ma zapewnić młodym szczęście

czekiwałam na chontę: nie uronić ani kawałeczka rytuału, przebitki na świętych 
mogę zrobić później...
—  Błogosławię twoje zmysły — rejestrowałam w chwilę później na kasecie szept 
znachora, kreślącego znaki krzyża na ciele młodej kobiety... — Błogosławię 
wszystkie twoje zmysły — podkreślił raz jeszcze, jak gdyby obawiał się, że jego 
słowa mogły ujść uwagi, a może jedynie pragnął wzmocnić ich skuteczność. 
Celebrował wymyślony zapewne przez siebie obrządek z namaszczeniem, najwyraźniej 
świadomy, że obserwują go aż dwie kamery, Tony bowiem „kręcił" dla telewizji 
amerykańskiej, ja — dla „Interpressu". Maria del Carmen zdawała się pogrążona w 
ekstazie, najzupełniej obca obserwującemu ją za naszym pośrednictwem światu. — 
Wstań — przerwał jej nieobecność głos znachora. Rozkazał, by podniosła ręce do 
wysokości ramion i potrząsając chontą rozpoczął zbieranie złej aury. Obwiódł 
ciało kobiety okutym w srebro kijem raz i drugi i nagle cały pokój napełnił się 
świstem o tonie tak wysokim, że szarpnął mi bębenki w uszach. To Fausto ciął 
chontą powietrze. Zrzuciłam słuchawki.
—  Koniec, możemy wracać — obwieścił wtedy znachor. — A ty, siostro — nachylił 
się ku Marii del Carmen — pomódl się, podziękuj Bogu. O apus ja będę pamiętał...
—  Będzie spokojniejsza i bardziej ufna, może jednak urodzi dziecko — myślał 
głośno Doktor Inka. — Gdybym jeszcze mógł namówić na zabieg jej męża... Może to 
być jednak jego wina...
Ale trzydziestoletni, przystojny mężczyzna w dżinsach miał lekceważący stosunek 
do praktyk znachorskich i nie chciał nawet słuchać o kontaktach z Faustem. A 
jednak przystał wreszcie, dla domowego zapewne spokoju. Zgodził się na 
oczyszczenie jajkiem.
Dopiero za cztery lata miałam poznać znachorów meksykańskich i sama się poddać 
zdejmowaniu aury za pomocą jajka, teraz był to jeszcze dla mnie zabieg 
niepowszedni i z najwyższym zainteresowaniem przyglądałam się, jak Fausto, 
mrucząc swoje apusowe inwokacje, przeciąga jajkiem po ciele mężczyzny, 
poczynając od głowy aż do bosych stóp. Pacjent starał się najwyraźniej mieć minę 
znudzoną — co tam jakieś czary! — ale wyczuwałam, że jednak jest przejęty mimo 
woli. I kiedy znachor wręczył mu jajko, w które zebrał jego złe prądy, prosząc, 
aby je rozbił za pierwszym spotka-
7 — Czarownicy
9T
nym rogiem, podejrzałam, że zrobił to z prawdziwym namaszczeniem. Na wszelki 
wypadek...
—  Może lepiej by poskutkowało nakłuwanie, ale gdzieżby się tam zgodził... — 
westchnął Fausto.
Rok wcześniej byłam świadkiem leczenia akupunkturą: Fausto nakłuwał Indian Urus, 
tych, którzy mieszkają na „pływających wyspach" zbudowanych z sitowia na 
jeziorze Titicaca. Stałe przebywanie na wodzie powodowało u nich różne 
schorzenia — głównie reumatyzm, ale i choroby brzuszne, skutek jednostajnej, 
niezbyt zdrowej diety oraz braku dobrej wody pitnej. Kiedy rozeszła się wieść, 
rozpuszczona zresztą przeze mnie, o przybyciu Doktora Inki, mieszkańcy wysp z 
sitowia zaczęli go nagabywać o poradę.
—  Czym ich będę leczył? — zastanawiał się znachor, który przybył nad Titicaca 
jako turysta. — A, prawda, mam igłę — przypomniał sobie wyciągając z klapy 
marynarki nielichą groszówkę.
—  Nie dezynfekujesz jej?
—  Po co? Jest czyściejsza od ich ciał...
Urusowie poddawali się terapii biernie, może tylko mnie wydawała się niezwykła. 
Fausto wyszukiwał palcami odpowiednie punkty i zagłębiał w nie igłę. Musiał znać 
dobrze topografię splotów nerwowych i naczyń krwionośnych; nie trysnęła ani 
kropla krwi. Zapytałam o rezultaty kuracji.
—  Kiedy jutro ich przeczyści, poczują się znacznie lepiej...
—  Reumatycy też...?
—  Ci musieliby zmienić środowisko.
—  Gdzie nauczyłeś się chińskiej techniki akupunktury?
Okazało się, że pod stołem u babki. Bo jest to także ludowa technika peruwiańska, 
znana jeszcze przed konkwistą. Tyle że zamiast igieł, używano wówczas kolców 
agawy.
Obserwowałam Fausta coraz bardziej przekonana, że nie stosuje on recept 
wypracowanych ani przez medycynę ludową, ani oficjalną, wybierając ze znanego 
sobie repertuaru paramedycznego te metody, które najskuteczniej działają na 
wyobraźnię pacjenta: najważniejsze, żeby wierzył w ich rezultat. Dlatego też 
często te same schorzenia leczył w różny sposób bądź też posługiwał się 
identycznymi środkami kurując dolegliwości odmienne. Na przykład radą zarówno na 
oziębłość, jak i na el susto było pocieranie chorego świnką morską.
El susto w Peru to to samo, co w Meksyku espanto, czyli choroba
98

z przestrachu, który powoduje, że dusza opuszcza ciało. Wprawdzie legenda 
peruwiańska mówi, że duszę wykrada ziemia, ale Indianie wiedzą, że polują na nią 
także góry i jeziora, rzeki i noc ciemna, deszcze, pioruny i błyskawice, 
zwierzęta, a zwłaszcza stare drzewa bądź samotne skały — to wszystko, co może 
spowodować przestrach. Najłatwiej jest zatrwożyć dziecko, ale na widok 
zaskakujących, wyolbrzymionych przez noc lub alkohol zjawisk popadają w panikę 
także i dorośli. Dzieci, którym ukradziono duszę, stają się lękliwe, nieśmiałe, 
nie chcą jeść, bywa — mają drgawki i krzyczą przez sen. Dorośli są leniwi, 
ociężali, chudną, narzekają na bezsenność, od stanów apatii przechodzą w 
histerię. Oznaką somatyczną choroby z przestrachu jest wychudzenie, gorączka, 
biegunka, mdłości, bladość. Chorzy odczuwają silne pragnienie i szukają ciepła 
słonecznego.
Terapia bywa różna, ale zawsze magiczna, mająca na celu przywrócenie duszy. O 
jednym ze sposobów dowiedziałam się od Zdzisława Ryna. Oto w Callejón de Huaylas 
— opisuje psychiatra z Krakowa — leczy się el susto namaszczając chorego 
mieszaniną płatków kwiatowych. Nie pomoże jednak to lekarstwo, jeśli nie wesprą 
próśb znachora siły wyższe. Przede wszystkim — Matka Boska, Chrystus oraz 
wszyscy święci, dlatego też do nich odmawia się modlitwy. Ale trzeba również 
zapewnić sobie opiekę bóstw miejscowych. Znachor udaje się więc na wzgórze, a że 
wzgórza zawsze były w Peru ubóstwiane, tam też będzie prosił duszę, by zechciała 
wrócić. A raczej — żeby ziemia ją puściła z powrotem do domu, niechaj sobie 
weźmie za to alkohol i liście koki, które przyniósł jej w ofierze. Znachor 
kładzie się na ziemię i wymachując zabranym ze sobą ubraniem chorego wykrzykuje 
jego imię. I dusza wraca do ubrania. Dlatego znachor niesie je do domu z trudem, 
pochylony, tak stało się ciężkie. Dobrze, że droga jest wyraźna, posypał ją 
płatkami kwiatów i mąką, żeby dusza wiedziała, dokąd wraca. Kiedy włoży to 
ubranie na pacjenta, dusza połączy się znowu z jego ciałem. I już po przestrachu.
Leczy się też el susto zasypując chorego w ziemi — tylko głowa zostaje na 
wierzchu — albo też ziołową kąpielą. Ale Fausto wierzy przede wszystkim w świnkę 
morską, cui. I nawet jej nie zabija, żeby  unicestwić  zło, które  po  
oczyszczeniu  przeszło  do   jej   ciała.
99
Wie, że tak właśnie robili dawni znachorzy Inków, ale on je lubi i nie chce 
pozbawiać ich życia. Także i dlatego jest wegetarianinem.
Jednej rzeczy Fausto nie potrafił: wróżyć z koki. Indiańscy klienci mieliby do 
niego jeszcze większe zaufanie, gdyby stawiał im diagnozę na podstawie układu 
świętych liści. Trzeba więc się nauczyć. Już tutaj, w Cusco, nauczył się grać na 
flecie kena, wzbogacił swoje słownictwo w języku kiczua. W okolicy jest wielu 
puqo, którzy znają się na koce. W Chinchero, w Yucay. Ale on zdecydował się 
pobierać nauki w Oropeza, u Saturnino Diaza.
Saturnino mieszkał w jednej z wąskich uliczek za kościołem. Właśnie łuskał 
kukurydzę na podwórku, po którym biegały zgodnie psy i świnie. Nie, nic nam 
teraz nie pokaże, przecież widać, że zajęty...
Lecz chodziło o to, że jesteśmy obcy, gdzieżby profanować przy nas kokę...
—  Może jednak im powróżyć, mają dużo koki, zostawią ci wszystko. Dostaniesz też 
butelkę aguardiente. I sillada nie do pogardzenia — kusił Fausto.
Sillada — to pieniądz, jaki wkłada się do koki, z której puqo wróży. Na ogół 
daje się jeden sol, my postanowiliśmy zaryzykować dwadzieścia — prawie pół 
dolara.
Przynęta nie została odrzucona.
—  Macie białą szmatkę? — zapytał Saturnino.
Mieliśmy chusteczkę. Nasypałam do niej koki z kupionego wcześniej na targu 
woreczka i tak jak każe zwyczaj włożyłam pieniądze pomiędzy liście. Puqo 
przegonił zwierzęta i usiadł na pieńku wskazując mi miejsce na sąsiednim. 
Rozłożył chusteczkę z liśćmi na kolanach, przeżegnał się i zaczął się modlić w 
języku kiczua, wzywając Chrystusa i apus. Co też mi wywróży? — zastanawiałam się, 
patrząc, jak wkłada kilka listków do ust i żuje, a potem świszczę na cztery 
strony świata.
Nie musiałam czekać długo.
?— W imię Ojca i Syna — raz jeszcze przeżegnał zawiniątko i nabrawszy liści w 
dłoń podniósł je do góry. Po czym rozszerzył lekko palce i koka zaczęła spadać 
na chusteczkę. Pierwszy listek, nieduży, bardziej — wydawało mi się — spiczasty 
niż inne — to byłam ja.
—  Czeka cię droga — powiedział, kiedy upadł przy mnie liść z maleńką, ciemną 
plamką.
100

Następny listek miał dziurkę.
—  Dolega ci serce — zakomunikował, pewien widać, że wszyscy obcy mają na tej 
wysokości sercowe kłopoty.
Za pośrednictwem liścia złożonego na połowę, Pachamama, czyli bogini ziemi, 
domagała się ponoć ode mnie ofiary. Dwa małe listki, które spadły jednocześnie, 
dowodziły, że zastanę w zdrowiu dwoje moich dzieci. Zastanawiał się, co by mi tu 
jeszcze powiedzieć, ale nic mu widać więcej nie przyszło do głowy, bo 
rozczapierzył nagle wszystkie palce i wypuścił resztę koki. Większość liści 
upadła na wierzch — oznaczało to, że mam szczęście i będzie mi się wiodło. Gdyby 
ułożyły się spodem do góry, byłaby to przestroga przed złem.
Podziękowałam puqo.
—  Jesteś zadowolona? Mówiłem ci prawdę? — spytał na odchodnym z lekkim 
niepokojem.
—  O tak, zgadza się wszystko — uspokoiłam starego, nie zdradzając mu, że nie 
mam dzieci. Fausto uprzedził mnie zresztą, że specjalnością Saturnina Diaza nie 
jest odgadywanie przyszłości. Za to puqo z Oropeza wie najlepiej, kto komu 
ukradł bydło i gdzie je ukrywa. To dla jego gminy najważniejsze.
Po powrocie z Oropeza wyjechaliśmy z Cusco, a wkrótce potem z Peru. W końcu 1979 
roku otrzymałam w Warszawie kolejny list od Fausta. „Droga siostro, dzięki 
Kosmosowi wiedzie mi się dobrze, pracuję teraz w różnych miejscach, ale głównie 
w Juliaca, ulica Apurimac 639; w Cusco, na Belśn 434 jestem tylko przez pięć 
pierwszych dni miesiąca. W Juliace mam wielu klientów, którzy przyjeżdżają 
specjalnie z Limy, ale także z Chile i Boliwii, pracuję nawet w soboty i 
niedziele. Mam dla ciebie wiele nowych wiadomości, ponieważ kontynuuję badania, 
których celem są lepsze perspektywy dla zdrowia ludzkości.  Niech Kosmos i Bóg 
mają  ciebie w  swej
opiece zapewniając
Zdrowie, Pokój i Miłość

Wojna psychologiczna
-
Tak nazywa Boliwijczyk Enriąue Porcel spory pomiędzy rodzinami. Nie zwykłe 
kłótnie, których płomień gaśnie równie szybko jak wybucha, tych by nie pamiętał. 
Chodzi o te długotrwałe niesnaski, u których źródła leży zła intencja, uparte, 
konsekwentne dążenie do uczynienia krzywdy, najczęściej do zemsty. Zemsty za 
pomocą czarów.
Oruro jest miastem górniczym. Sto dwadzieścia tysięcy jego mieszkańców żyje 
przede wszystkim z wydobycia cyny, ołowiu, wolframu, trochę srebra. Codziennie 
ojcowie rodzin zjeżdżają kilkaset metrów w głąb ziemi. Jest tu gorąco, królestwo 
diabła, którego wraz z podbojem przywieźli Hiszpanie. Mówią: diabeł pomoże, 
diabeł zaszkodzi, lepiej żyć z nim dobrze. Każdy górnik ma więc jego figurynkę z 
kości barana, w każdej sztolni diabelski posążek, a przed wizerunkiem pana 
podziemi papierosy, liście koki. Kto pamięta czasy, kiedy zaczęto żuć w 
kopalniach kokę...? Zawsze na intencję — żeby praca była bezpieczna, a urobek 
duży: nie można świętej koki żuć; li tylko dla przyjemności.
Praca i magia zwarły się tu dawno i tak już zostało.
Do tego właśnie świata górników i diabłów przywędrował z dolin i okolicy Sucre 
ojciec Enriąue Porcel. Pracował w kopalni Catavi, potem zmienił zawód i został 
stolarzem. Mieszkał w domku z wypalanej na słońcu cegły adobe, na przedmieściu 
Ororo. Enriąue nie pamięta dokładnie, ale może miał wtedy siedem, a może 
dziewięć lat, kiedy pewnego ranka obudził go krzyk matki: znalazła przed progiem 
rozlany olej. Ktoś rzucił na nich czary, najpewniej sąsiadka.
— Matka — mówi Enriąue — była dobrą kobietą, ona tylko się broniła.
Najpierw zarządziła defensywę we własnym zakresie.  Poprosiła
102
przyjaciółkę, żeby usunęła olej, zmyła plamę wodą poświęconą. 1 zaczęła żuć kokę 
na intencję odczynienia uroku. Ale ojciec był uparty: rodziła już dziesięć razy, 
a żyje tylko połowa dzieci, kto wie, dlaczego umarły. Nie chce ryzykować 
dalszych nieszczęść, wezwą czarownika.
Czarowników było w Oruro dwustu, może nawet trzystu. Urok, choroba, 
niepowodzenie w interesach lub w miłości, kradzież sprowadzały do nich we wtorki 
i piątki nie tylko klientów z clase baja, czyli ludu, ale również i bogatszych 
mieszkańców miasta. Z trudem matka znalazła takiego, który był wolny i cenę miał 
przystępną.
Odczynianie rozpoczyna się zawsze o północy, ale Enriąue pamięta, że czarownik 
przyszedł już z wieczora. Wcześniej matka kupiła na targu gałęzie janowca i 
zamiotła nimi cały dom, przyniosła wódkę z trzciny cukrowej, papierosy skręcane 
z machorki, kłębuszki kolorowych wełen lamy oraz zioła, które w kiczua nazywają 
się kcoa i są nieodzowne w zabiegach magicznych. Wszyscy muszą być w domu, 
przykazał czarownik, toteż rodzina oczekiwała go w komplecie, kto wie, na kogo 
był rzucony urok, lepiej jeśli każdy będzie oczyszczony.
Enriąue pamięta tę straszliwą atmosferę, której nie mogło rozładować żucie koki, 
alkohol ani papierosy. Czarownik przygotowywał la mesa, czyli maleńki prostokąt 
ułożony z ziół symbolizujący ołtarzyk, na którym rozłożył cukrowe medaliki z 
wizerunkami świętych i kadzidło.
Kiedy wreszcie przyjdzie północ...
W oczyszczaniu, okazało się, nic jednak nie było strasznego. Tylko kuti, kuti, 
czyli „odejdź, odejdź" zapamiętał Enriąue ze słów modlitwy, którą mamrotał 
czarownik szarpiąc nitki kolorowej wełny, a zwinąwszy je następnie w kłębuszek 
zbierał w nie kolejno wszystkie złe wibracje, wszystkie złe zaklęcia z dzieci i 
z rodziców.
— Ty, Enriąue, pomożesz kumowi Antonio — zadecydowała matka, bo chociaż mały, 
znany był z przekory i odwagi.
Cały ołtarzyk zmieścił się w chusteczce, kłębuszki wełny schował czarownik do 
torebki takiej, jak na kokę i poszli w noc, na rozstaje za miasto. Enriąue 
dreptał z tylu, niosąc naręcze gałęzi i butelkę wódki, którą co chwila 
pokrzepiał się przewodnik. Byle tylko nikt ich nie zobaczył, sąsiadka nie może 
się dowiedzieć, że jej urok już nie działa, sięgnie bowiem po broń nową. 
Odetchnął dopiero, kiedy
103
czarownik spalił na skrzyżowaniu ołtarzyk i kłębuszki, a popiół zakopał tak, by 
ślad po nim nie został. Wtedy pędem puścił się do domu...
— Przekleństwo! — zawołała matka, kiedy po miesiącu zobaczyła przed progiem 
ekskrementy.
Mam wątpliwości: — Enriąue, czy to nie mógł być przypadek...?
Ale Enriąue jest pewien, że fekalia były podrzucone. Na pewno ze złym zamiarem. 
Nic dziwnego, że rodzina znów wezwała czarownika. Była niedziela, mógł przyjść — 
jak każe zwyczaj — we wtorek lub piątek. W domu znów napięcie w oczekiwaniu na 
odpar-ł cie nowego ataku podstępnej sąsiadki. Matka bezustannie żuła kokę w 
intencji powstrzymania złych mocy, miotła z gałęzi janowca była wciąż w użyciu, 
codziennie wszystkie dzieci musiały się kąpać w naparze z janowcowych kwiatów. 
Takie modlitwy, i te do świętych katolickich, i te do bóstw dawnych, miały na 
celu przede wszystkim oddalenie czarów.
Wreszcie przyszedł wtorek. Wódka, papierosy, koka, wszystko było już 
przygotowane dla kuma Antonia. Także zioła, koka, kadzidło, rozmaryn, słodkie 
medaliki potrzebne na ołtarzyk.
Zamiast kolorową wełną, tym razem czarownik oczyszczał ich płodem lamy. Taki 
zasuszony płód, swany shullu, można bez trudu kupić na każdym targu, gdzie 
sprzedaje się zioła, amulety, suszone ptaszki, czyli wszystko, co potrzebne 
magii. Kładzie się shullu na środku ołtarzyka, a gdy przyjdzie północ — zawija w 
wełnianą chustkę i tym zawiniątkiem oczyszcza kolejno wszystkich członków 
rodziny.
Zazwyczaj czarownik przychodzi z pomocnikiem. Ale w domu Porcelów nie nalegano 
na asystę, którą trzeba było opłacać osobno: toteż i tym razem Enriąue 
towarzyszył kumowi Antonio na rozstajne drogi. Rytuał był identyczny jak 
poprzednio: rozpalili ognisko, a po spaleniu la mesa i shullu prochy z ofiary 
zostały dyskretnie zakopane. Do miasta wracali osobno, czarownik udał się od 
razu do swojego domu.
Ropucha jest jednym z najważniejszych atrybutów boliwijskiej magii. Przypisuje 
się jej na przykład te wszystkie choroby, którym towarzyszy opuchlizna. W takich 
wypadkach zwyczajne leczenie dopomóc nie może, trzeba iść do czarownika. Można 
oczyścić chorego kąpielą z  kwiatów   janowca,  można  go   leczyć   ziołami,   
ale   jeżeli
104
czarownik nie odnajdzie ukrytej w jego ciele ropuchy, nie ma dlań ratunku. 
Ropucha przebita jest igłami, wystarczy je wyciągnąć — i niebezpieczeństwo 
zażegnane.
Ropucha odgrywa też dużą rolę w psychologicznej wojnie między rodzinami. 
Podrzuca się ją zawiniętą w wełnianą chustkę razem z la mesa, ołtarzykiem. Jeśli 
szyja żaby przekłuta jest szpilkami, wróg na pewno umrze. Powoli, w męczarniach.
Taką właśnie ropuchę znalazła znowu przed progiem matka Enriąue. Na rodzinę 
Porcelów padło przerażenie. Czary były coraz to silniejsze, wokół zawiniątka z 
żabą rozsypano także ziarenka minerału przypominającego mikę — znak uroku. 
Intencje sąsiadki nie pozostawiały już najmniejszej wątpliwości: życzyła im 
śmierci.
Enriąue nie opisuje już ołtarzyka, zawsze jest on nieodzowny, zawsze taki sam. 
Ale tym razem czarownik zarządził ofiarę z żywego zwierzęcia. Chłopcu wydało się, 
że jagnię naprawdę załkało, kiedy o północy don Antonio zakłuł je nożem jednym 
pchnięciem, dbając, aby krew spływała prosto do glinianej miseczki — gdyby 
chociaż kropla skrwawiła podłogę — zły to byłby znak. Szczęściem don Antonio był 
prawdziwym mistrzem pośród czarowników, sprawnie obciął także głowę, ściągnął 
skórę, zostawiając ją dla siebie, mięso zaś przekazał matce, by ugotowała rosół. 
Koniecznie bez soli, sól to symbol zła, jeśli się rozsypie — przyniesie 
nieszczęście. Ten rosół i gotowane, nie osolone mięso, były rodzajem komunii, 
zastępowały oczyszczenie. Trzeba było koniecznie zjeść i wypić wszystko. 
Pozostały jedynie kosteczki. Czarownik zebrał je skrzętnie, schował razem z 
ołtarzykiem i znów poszli z Enriąue na rozstaje. Kum Antonio jak zwykle żuł po 
drodze kokę nie odmawiając sobie także wódki. Ofiarę spalili i zakopali.
Udało się. Byli zdrowi, do ojca napływały korzystne zamówienia, kury się niosły, 
matka jakby odmłodniała. Może zdołali się wyrwać z zaklętego koła czarów? Ale 
oto pewnego dnia o świcie spostrzegli przed domem ołtarzyk, a na nim martwą 
jaszczurkę przebitą igłami.
Enriąue wiedział, jak ważne są jaszczurki w magii. Ale tej miłosnej. Chociaż był 
jeszcze niedorostkiem, słyszał już opowieści o.tym, jak najpewniej się zdobywa 
wzajemność w kochaniu. Zapewnia ją posiadanie słomki, którą jaszczurki — 
opowiadają Indianie z alti-plano —  trzymają  w   pyszczku  podczas  godów.   
Idziesz  za  taką
105
jaszczurką, a gdy zajmie się partnerem i na nic nie zważa — zabierasz jej słomkę 
i zawsze nosisz ją przy sobie, a nie oprze ci się żadna dziewczyna.
Ale jaszczurka, którą znaleźli na progu, wróżyła im śmierć.
Takie rzeczy się pamięta: był piątek i od razu pobiegł prosić czarownika, by 
przyszedł wieczorem. Tymczasem matka szorowała podłogę naparem z janowca, 
wszyscy żuli kokę. Wonna żywica tliła się w glinianej kadzielnicy od samego rana.
Nasileniu ataku musiała towarzyszyć eskalacja obrony, to było dla Enriąue 
oczywiste. Co też jednak teraz wymyśli czarownik;..?
—  Powiedz matce, by kupiła małą lamę — zadecydował kum Antonio.
Kupiła. I wszystko odbyło się tak jak poprzednim razem, tyle że teraz rosół był 
z lamy, jedli jej mięso. Znów było okropne, bez soli, wspomina Enriąue. Dobrze, 
że chude, z tłuszczu kum Antonio ulepił figurki lamy, które z kosteczkami, i jak 
zwykle z ołtarzykiem, spalili i zakopali na rozstajach.
Kum Antonio polubił odważnego chłopca i Enriąue asystował mu także podczas 
zamawiania czarów. Bywało to przeważnie w domu czarownika.
—  Czy wie pani, jak wywoływać kłótnię między małżonkami...? Enriąue wie. Gdyby 
chciał odzyskać dziewczynę, która opuściła
go i wychodzi właśnie za mąż, podczas gdy goście weselni sypaliby na młodą parę 
przed kościołem ryż i kwiaty — on rzuciłby na nich sierść kota i psa. Kłótnia 
murowana, ale można ją jeszcze podsycić wsypując im tę sierść do łóżka, zawsze 
znajdzie się domownik przekupny.
Enriąue wie także, jak walczyć o miłość. To były najczęstsze rady, jakie dawał 
kum Antonio. — Zdobądź koszulę tego, kogo kochasz — polecał dziewczynie, a gdy 
ją przyniosła, szli na rozstaje i przypinali koszulę do drzewa albo ziemi, aby 
chłopiec był też do dziewczyny przypięty na zawsze.
Albo sposób z fotografią, najprostszy i najskuteczniejszy. Właściwie — dwa 
sposoby. Jeśli chcesz, by ukochany ślepy był na wszystkie, z wyjątkiem ciebie, 
przekłuj mu na fotografii oczy. Naturalnie, robi to czarownik. Potem zawijają 
zdjęcie razem z ołtarzykiem i albo wyrzucają je za miastem, albo — jeszcze 
lepiej — chowają
106

je  gdzieś  przy  domu   opornego   chłopca.   Nie   ma  wyjścia,  kochać musi.
Ale Enriąue bardziej upodobał sobie inny rytuał. Czarownik stawiał zdjęcie na 
stole, do góry nogami, i zaczynał palić papierosy. Koniecznie trzy naraz, 
symbolizowały dziewczynę, ukochanego i tę trzecią, która zawsze stoi na 
przeszkodzie. Palił i puszczał dym na fotografię, a popiołu nie strącał, 
obserwując go stale. Kocha ciebie, woli tamtą, będzie chory, w długą się wybiera 
podróż — wróżył, a do tego kiwał stale nogą i mruczał pomiędzy fragmentami 
przepowiedni: niech się podda, niech się podda... Wreszcie kończył palić 
papierosy, zbierał skrzętnie popiół i odpadki, dodawał włosy i paznokcie chłopca, 
jeśli było to możliwe, i przygotowywał z tego małe zawiniątko: dziewczyna 
musiała nosić je stale pod piętą w lewym bucie, też koniecznie z lewej strony, i 
deptać, deptać, aż się chłopiec podda...
I znowu pewnego dnia wybuchła w domu panika: ojciec znalazł na dachu ziemię 
cmentarną oraz kości z trupa. Nie wystarczała na takie uroki moc kuma Antonio, 
trzeba było poszukać aysiri.
Aysiri to wywoływacz duchów, najlepszego można znaleźć gdzieś w indiańskich 
wioskach. Matka, sama Indianka, jeździła po altiplano, trochę handlowała i z 
Kiczua, i z Ajmara, mieli do niej zaufanie. Pojechała więc teraz sto 
pięćdziesiąt kilometrów za Oruro, przywiozła aysiri. Dobrze, że się zgodził, 
inaczej cała rodzina musiałaby jechać na wieś.
Pokój był kompletnie pusty, żadnych sprzętów. Tylko na środku ołtarzyk z 
łojowymi figurkami lamy zawiniętymi w kolorową wełnę, a dokoła owcze skórki, na 
których o północy zasiadła rodzina. Aysiri na pewno nie był abstynentem i dbał o 
to, by butelka nie omijała nawet dzieci. Ale Enriąue udawał jedynie, że pije, 
postanowił zanotować w pamięci każdy szczegół rytuału, może kiedyś sam będzie 
aysiri... Kiedy o dwunastej zgaszono wszystkie światła, wszyscy oprócz chłopca 
byli już pijani. I nagle cały dom zaczął rozbrzmiewać dziwnymi dźwiękami. Coś 
dzwoniło, piszczało, hałasowało na różne sposoby, najwyraźniej słychać było 
szelest skrzydeł. Nie było wątpliwości, to przybywał duch. Enriąue pamięta tę 
ciszę, którą przerwał głos aysiri:
— Duchu, kim ty jesteś, skąd przybywasz, duchu...?
Znowu zatrzepotały skrzydła i usłyszeli głos kobiety. Zmieniony
107
co prawda, lecz to bez wątpienia była ich sąsiadka! Powiedziała, że matka 
obmówiła ją u krewnych, obraziła ją śmiertelnie, umrzeć zatem musi.
—  To nieprawda, komuś zależało, żeby nas poróżnić — tłumaczyła się wylękła 
matka. — Nigdy cię nie chciałam skrzywdzić...
—  Muszę cię ukarać — zawołał aysiri i zaczął okładać ducha sąsiadki gałęziami 
janowca. Duch starał się umknąć, jęczał, przyrzekał zaprzestać dalszej zemsty, 
trzepotał skrzydłami.
I wtedy to właśnie Enriąue zapalił latarkę. Oczom zdumionej rodziny ukazał się 
pijany spirytysta wymachujący skrzydłami martwego ptaka, poobwieszany 
naszyjnikami z muszel i kamyków. Oto było źródło tajemniczych dźwięków! Po 
sąsiadce ani śladu, głos kobiety naśladował sam czarownik.
Aysiri był wściekły, straci teraz — krzyczał — całą swoją moc. Ale widać 
sąsiadkę ukarał jeszcze w pełni swych tajemnych sił, bo odtąd rzeczywiście 
przestała rzucać na nich czary...
Tak sądzi Enriąue Porcel, który o tym wszystkim opowiadał mi w Krakowie. Czym 
się tam zajmuje? Tłumaczy na hiszpański polskie sztuki teatralne (Mrożek, 
Przybyszewski) i opowiadania, ostatnio zajął się nawet „Panem Tadeuszem". 
Prowadzi też na iberystyce Uniwersytetu Jagiellońskiego lektorat języka 
hiszpańskiego, robi doktorat... z chemii, studia skończył w Polsce.
Kto wie — ale to już może tylko przypuszczenie — czy właśnie nie kontakt z 
czarami przyczynił się do wyboru przez chłopca z Oruro takiego kierunku nauki, 
który pomoże mu wyjaśnić tajemnicę czarodziejskich mikstur...
Kallawaya





Ralph Bolton, amerykański etnograf przeprowadzający badania na południu Peru, 
powtarzał za czarownikiem:
Przyszła na cię śmierć, złodzieju,
trzy piątki, trzy środy
i pójdziesz do piekła,
aż do Lucyfera.
Śmierć, śmierć, śmierć.
Czyś młody, czyś stary,
czyś kobieta stara
albo młoda,
kimkolwiek byłbyś, złodzieju,
umrzesz.
Przejedzie cię samochód,
utopisz się,
zginiesz w wypadku
albo się zapijesz.
Wzywają cię na cmentarz
twoje grzechy,
boś wstąpił w mój dom.
Lucyferze i inni aniołowie piekieł,
wsadźcie go do ognia,
aby zgorzał za swe grzechy,
bo nas okradł.
Ale jeśliś jest niewinny,
nie spalisz się, będziesz uwolniony.
Była głęboka noc. Ceremonia odbywała się w domu Victora Quispe Parillo i jego 
żony Timotei, ich to bowiem okradziono najpierw: obliczali stratę na ponad sto 
dolarów. Po kilku dniach Bolton stwierdził, że brak mu prymusa, liści koki, 
czterdziestu funtów cukru, czekoladowego ciasta i pustego worka po mące. Jeśli 
za tę
109
cenę uda mu się obejrzeć oryginalny obrzęd zaklinania, większy profit niźli 
szkoda — pomyślał etnograf i rozpoczął starania, by odzyskać mienie za 
pośrednictwem czarownika. Lecz wtedy właśnie rozeszła się po wsi wieść, że 
przyjechało dwóch znachorów Kalla-waya.
Bolton wiedział, że nie masz lepszych znawców magii nad potomków ludu, którego 
szczególne umiejętności były w niezwykłej esty-mie u samych nawet Inków. Na 
pewno znał dzieło Enriąue Oblitasa Poblete „Cultura Callawaya", w którym 
boliwijski badacz Kalla-waya opisuje, jak to władcy z Cusco powierzali swoje 
zdrowie zna-s chorom tego ludu, specjalnie sprowadzanym znad jeziora Titicaca, z 
regionu Colla. Przodkowie dzisiejszych Kallawaya odkrywali Inkom również tajniki 
przyszłości, wróżąc z liści koki, ognia, wnętrzności zwierząt, ze snów. 
Celebrowali rytualne uroczystości. A dowodem, że Inkowie wielkie mieli do nich 
zaufanie, był fakt, że pozwalali im nawet... dźwigać swe lektyki. Na ich barkach 
spoczywało więc nie tylko zdrowie, lecz i bezpieczeństwo władcy.
Magiczna wiedza Kallawaya przetrwała i panowanie Inków, i okres kolonii 
hiszpańskiej. Dziś Indianie ci mieszkają przede wszystkim w boliwijskiej 
prowincji Bautista Saavedra, departament La Paz. Jest ich około dwóch tysięcy. 
Na co dzień — to rolnicy, ale w czasie wolnym od robót polowych zmieniają się w 
wędrownych znachorów i sprzedawców ziół; rzucają też czary. Należy przypuszczać, 
że Kallawaya, których spotkał Bolton, pochodzili z Chajaya albo ?'??????, tylko 
bowiem mieszkańcy tych wiosek mogą leczyć w Peru. Kallawaya z Curva wędrują po 
Argentynie, z Inca i Chari obsługują boliwijski płaskowyż, a ci z Charazani mają 
monopol na kontakty z Cochalambą i innymi departamentami kraju.
Oblitas Poblete pisze, że za nieprzestrzeganie tej terytorialnej rejonizacji 
grożą surowe kary.
Bolton dogadał się z Quispe Parillo: będą dochodzić swojej krzywdy razem. Koszty 
rozdzielą po połowie, łatwiej zdobędą rekwizyty niezbędne podczas ceremonii. Nie 
sprawi bowiem etnografowi trudności kupienie trzech paczek zapałek i trzech 
paczek papierosów, trzech igieł, liści k.oki, kawałka czarnego płótna; nawet o 
łajno krowy albo owcy mógłby się postarać. Wolałby jednak, żeby ktoś inny szukał 
rogu wołu, świecy, która była w rękach nieboszczyka, kawałka drewna z 
cmentarnego krzyża, cmentarnej ziemi, sierści kota,
110
psa albo owczej wełny. A sadzę najłatwiej oskrobie z garnka donia Timotea.
Jeden z Kallawaya był czarownikiem, drugi jego asystentem. Bolton obserwował z 
podziwem, jak zręcznie powstaje la mesa — magiczny ołtarzyk. Oto czarownik 
rozesłał na podłodze czarne pon-czo, położył na nim czarną płachtę i umieścił na 
niej figurkę domniemanego złodzieja wyciętą z kawałka czarnego materiału. Było 
to wyobrażenie mężczyzny, wkrótce jednak powstała i kobieta, a obie postacie 
spoczęły wygodnie na posłaniu wymoszczonym z czarnej wełny i sierści. Jeszcze 
tylko u ich wezgłowia dwa krzyże z odłamków krzyża cmentarnego, jeszcze zapalone 
gromnice — i już czarownik był gotów do sypania liści koki i do inwokacji. 
Poszkodowany wymieniał imiona podejrzanych, wysyłając ich na cmentarz i do 
piekła. Czekała ich śmierć rychła. Czarownik życzył złodziejom, ażeby oślepli, 
ogłuchli, by ich pokręciło. I łamał nad ich symbolicznymi wyobrażeniami zapałki. 
A gdy kazał zdmuchnąć świece, mówił z przekonaniem: złodziej musi umrzeć...
—  Który z tuzina sąsiadów wymienionych przez Victora Quispe okradł tę zagrodę? 
— zastanawiał się Amerykanin. On sam też wymienił pięć albo i sześć nazwisk.
Nic dziwnego, że rytuał się przeciągał. Było już naprawdę późno, kiedy czarownik 
postanowił pochować zmaltretowane magicznie figurki. Trumnę stanowił róg wołu, 
wepchnięto je z trudem. Szczęściem, na cmentarzu był świeży grób, toteż asystent 
czarownika i Victor Quispe nie mieli kłopotów, by — koniecznie żelaznym 
narzędziem! — wykopać w nim odpowiedniej wielkości jamę. Przemykali się chyłkiem, 
nikt ich nie mógł spostrzec.
—  I dobrze traktujcie złodzieja — upomniał przed rozstaniem Indianin Kallawaya. 
— Nie może się domyśleć, że rzucono nań czary. Zaproście go więc na kawę, 
poczęstujcie koką. I tak przecie umrze...
Nie upłynęły trzy tygodnie, a policja w Puno zastrzeliła mieszkańca wioski o 
nazwisku Humpiri. Był on jednym z dwunastu podejrzanych przez Yictora Quispe.
Czary odniosły skutek.
Historię o ukaraniu złodzieja zanotowałam w roku 1972 podczas XL 
Międzynarodowego Kongresu Amerykanistów w Rzymie, opisywał ją właśnie Ralph 
Bolton.
lll
Lecz Kallawaya to przede wszystkim znachorzy.
—  Jeśli smak koki jest słodki, to dobry znak; gorzki rokuje komplikacje.
—  Jeśli alkohol szybko idzie do głowy, chory powróci do zdrowia.
—  Jeśli papieros pali się równo i ma biały popiół, warto przystąpić do leczenia.
Takie wstępne testy przeprowadzają znachorzy Kallawaya, nim podejmą się kuracji.
Kiedy trzeba, stosują i poważniejsze próby. Na przykład, znachor nie opiera się 
li tylko na smaku koki, ale sypie jej liście modląc się do bóstw: jeśli więcej 
spadnie grzbietem do góry aniżeli licem, choroba łatwo nie ustąpi. Wróżbę 
powtarza się trzy razy.
Kuracji poddawane jest przede wszystkim nie ciało fizyczne, choć i ono w niej 
uczestniczy, lecz ciało astralne, animo. Człowiek ma jeszcze trzeci, 
najważniejszy składnik — wierzą Kallawaya — a jest nim alma, dusza. To dzięki 
duszy, która jest boskim tchnieniem Pachamamy — Matki Ziemi, możemy myśleć, 
jesteśmy wrażliwi, mamy zdolność poruszania się. Dusza to życie, bez niej ciało 
musi umrzeć. Bez animo — tylko zachoruje. Ponieważ animo lubi sobie z człowieka 
wychodzić, zwłaszcza podczas snu, i nie zawsze ma ochotę powrócić od razu (a 
czasami — jak już wiemy — ucieka z przestrachu), rolą czarownika Kallawaya jest 
sprowadzenie animo, zanim na jego miejsce podstępnie wślizgnie się choroba.
Terapia magiczna łączy się z farmakologicznym działaniem na pacjenta. Oto, na 
przykład, znachor zadecydował, że będzie leczył chorego... moczem, bo podejrzewa 
— powiedzmy — zapalenie płuc. Każe zagrzać sfermentowany mocz i naciera nim 
chorego — zajął się więc ciałem. Żeby poradzić sobie z animo, dodaje do gorącej 
cieczy trochę siarczanu aluminium i przykrywa garnek ubraniem pacjenta. W moczu 
zachodzi reakcja chemiczna, na jego powierzchni tworzy się powłoka o 
konsystencji ubitego białka. Znachor odnajduje w niej góry, rzeki, widzi drogi i 
przepaści: tu gdzieś chory się przestraszył, niechaj pozna, gdzie zgubił animo. 
Kiedy miejsce jest już ustalone, znachor przecina pianę nożem na krzyż i prosi 
bogów, aby zabrali chorobę. I znowu od ducha przechodzi do ciała — dodaje do 
moczu gorącą wodę i kąpie pacjenta, a otuliwszy go ciepło, poleca, aby został w 
łóżku; trzeba się wypocić.
Nie koniec to jednak magicznych zabiegów. Znachor wodę z mo-
112
czem po kąpieli niesie na miejsce, w którym chory się przestraszył. Tam to o 
północy rozlewa ciecz w cztery strony świata i machając ubraniem pacjenta 
namawia ducha, ażeby powrócił, chorobę zaś — żeby pozostała tu na zawsze. I duch 
wraca: puste ubranie — płaszcz, marynarka, czasem nawet tylko kapelusz pacjenta 
— staje się nagle ciężkie, znachor aż ugina się pod ciężarem. W domu kładzie 
ubranie na chorym, a wypowiedziawszy formułę „duchu, wróć do swego ciała" gasi 
na pięć minut światło. Żeby inkarnacja dokonała się bez przeszkód, potrzebna 
jest zupełna cisza.
I chory, jeśli może wyzdrowieć — zdrowieje. Na pewno pomogła mu gorąca kąpiel, 
poty, może specjalne składniki, jakie znajdują się w moczu stosowanym nie bez 
przyczyny zapewne w medycynie ludowej całego świata. Lecz i rytuał nie był bez 
znaczenia dla rekonwalescencji — dał choremu wiarę w skuteczność zabiegów, a 
przekonanie o wyzdrowieniu ułatwia kurację nawet w medycynie oficjalnej.
Medycyna indiańska — twierdzi Oblitas Poblete — była na pewno bardziej 
rozwinięta niż europejska w epoce konkwisty. To przecież Kallawaya nauczyli 
Hiszpanów stosowania chininy, gencjany, balsamu peruwiańskiego, innych ziół 
leczniczych i substancji zwierzęcych. To oni pierwsi wynaleźli antybiotyki. 
Leczyli i leczą do dzisiaj penicyliną uzyskiwaną z pleśni na bananach, kukurydzy 
i innych roślinach. Sporządzają z niej czarną papkę, którą — jak pisze 
autor ..Cultura Callawaya" — stosują skutecznie na chroniczne zrogowa-cenia, a 
nawet rany rakowe. W gorących zaś i zimnych okładach ze sfermentowanej, czarnej 
głównie, gliny, znajduje się ponoć terra-mycyna. To dlatego pacjenci leczeni 
przez Kallawaya powracali do zdrowia nawet wtedy, gdy lekarze alarmowali, że 
nastąpi zakażenie.
Dlaczego właśnie ziemia nad jeziorem Titicaca okazała się tak płodna dla rozwoju 
i medycyny, i magii? Lektura książki „Oblitasa Poblete pozwala przypuszczać, że 
Kallawaya musieli znacznie bardziej niż mieszkańcy innych regionów mobilizować 
wszystkie siły ku obronie swego zdrowia, albowiem czyhało na nie mnóstwo 
dziwnych sił. Wierzą, że w powietrzu czają się runa mikhuj — źTi, podstępni 
czarownicy, którzy zamieniają się w koty albo w sowy i wysysają krew. Runa 
mikhuj jedzą ciała zmarłych, ale za prawdziwy przysmak uważają dzieci. Łapią 
małe dzieci, aby po utuczeniu udusić je i przerobić na kiełbaski. Krwią ludzką 
odżywiają się także
8 — Czarownicy
113
yawar chchonga. Ich długie paznokcie zręcznie przecinają arterie, z których 
wampiry te wysysają krew; ofiary wyglądają jakby chorowały na anemię. Albo 
boginka Achalay. Mieszka w lasach i poluje na samotnych mężczyzn. Głos ma tak 
słodki, postać tak powabną, że nie sposób jej się oprzeć. Indianin kocha ją i 
kocha, aż umiera z wyczerpania. Kobiety zaś śmierć spotyka wtedy, gdy ulegną 
mitycznemu Purunruna.
Tylko magia — wierzą Kallawaya — może ich ratować od złych mocy. Magia też 
jedynie potrafi uchronić przed skutkami nieprzestrzegania przesądów: zazwyczaj 
łączą się one z medycyną i wróżeniem; mają również charakter przestrogi albo 
zalecenia. Przesądy głoszą na przykład:
—  Nie jedz dużo soli, gdyż sól przyspiesza starość.
—   Życia i żywotności przydaje mięso kondora.
—  Im więcej jesz mięsa żmii, tym lepszy będziesz miał wzrok i życie dłuższe.
—  Żeby policzki były zawsze różowe, trzeba posmarować twarz niemowlęcia krwią z 
pępowiny.
—  Kiedy przedłuża się wizyta, wystaw miotłę za drzwi, a gość szybko się 
wyniesie.
—  Nie wyrzucaj śmieci we wtorek ni w piątek, bo będzie nieszczęście.
—  Pal papierosy i żuj kokę we wtorki i piątki — przezwyciężysz senność i 
unikniesz czarów.
—  Także we wtorki i piątki: nie żeń się, nie zbieraj plonów, nie wybieraj się w 
podróż, nic ci się nie uda.
—  Nie myj głowy podczas nowiu, bo będziesz łysy.
—  Pierwszy ząbek, jaki wypadnie dziecku, schowaj w mysią norkę, a zawsze będzie 
miało zęby dobre.
—  Pilnuj, żeby dziecko nie spało z otwartymi oczyma, bo szybko umrze.
—  Jeśli jesteś chory, nie obcinaj paznokci ani włosów; nie gol się.
—  Kiedy królik ma dużo młodych, jego właściciel zbiednieje.
—  Jeśli spadnie na twarz rzęsa, przyjdzie list.
—  Kiedy swędzą opuszki palców, otrzymasz pieniądze.
—  Żeby dziewczynka miała powodzenie, trzeba, żeby ją iskalo wiele osób.
114
I tak dalej, i tak dalej. Wydaje się, że całe życie Kallawaya regulują przesądy.
Poddana rygorom pozostaje także wiedza medyczna. Oto znachorzy Kallawaya co roku 
muszą zdawać Radzie Starszych raporty ze swej działalności. Informują o 
ciekawych przypadkach, nowych metodach kuracji, właściwościach ziół. Aby ustrzec 
swe tajemnice przed obcymi, posługują się nawet między sobą specjalnym, 
ezoterycznym językiem, który przetrwał ponoć aż od czasów Inków. Podobnie jak 
ludowa medycyna Kallawaya.
?







115
Jak pozbyć się wroga?
*
Jest na to kilka sposobów. Najłatwiejszy — ten ze świecą. Koniecznie musi być 
brązowa. Wkładamy ją do miseczki z cukrem i zapalamy, niechaj płonie całą noc. 
Rankiem wystarczy rozsypać to, co pozostało ze świecy i cukru, przed domem 
naszego nieprzyjaciela, a już nigdy nie zechce nam szkodzić.
Metoda z rybą bardziej kłopotliwa, lecz jej skutek — mówią — wart zabiegów. Bo — 
chodzi o śmierć. Wypisz — mówi przepis — imię wroga siedem razy, na białym, 
gładkim papierze. I złap rybę albo ją kup, byle była świeża. A kiedy ją 
rozkroisz na pół nową brzytwą do golenia i włożysz do jej środka zapisany papier 
posypany czarnym pieprzem, zaszyj rybę czarną, bawełnianą nicią i zakop za domem 
nieprzyjaciela tak, aby nic nie zauważył. Na pewno umrze.
Umrze i wtedy, gdy zastosujemy sposób z laleczką. Można ją zrobić z papieru albo 
z ciasta, najlepiej jednak z kawałka szmaty pochodzącej z jakiejkolwiek części 
garderoby naszego wroga. Zastrzeżenie: gałganek nie powinien pochodzić z lamusa, 
potrzebny jest kawałek ubrania, które przyszła ofiara nosiła ostatnio, aby 
zachowały się jej wibracje. Wielkość laleczki nieważna, zostawiamy w jej 
korpusie otwór, przez który wypchamy ją słomą albo watą, zmieszanymi z 
paznokciami lub włosami wroga. Mogą to być włosy z brody, które zostawi po 
goleniu gdzieś w naszym zasięgu. Pokropiwszy ten szczególny farsz krwią ze 
specjalnie zabitego zwierzęcia (może to być kogut, nawet gołąb) — zaszywamy 
laleczkę. I koncentrujemy się, wymówiwszy wielokrotnie z namaszczeniem imię 
ofiary, wbijamy szpilki w te części jej symbolicznego ciała, które pragniemy 
magicznie uszkodzić. Jeśli szpilka przekłuje organ decydujący o życiu człowieka, 
nasz wróg niechybnie z życiem się rozstanie.
116
Przepisy te wzięłam z książki „Sekrety vudu" Roberta W. Pel-tona, wydanej w roku 
1974. W tym samym roku pojechałam do Haiti i przekonałam się, że praktyki, które 
opisuje Pelton na podstawie materiału zebranego w Stanach Zjednoczonych, głównie 
w Nowym Orleanie, są wciąż żywotne w kraju uważanym za kolebkę vudu w tym 
regionie świata.
Ale prawdziwą kolebką vudu jest Afryka, zwłaszcza zaś tereny dzisiejszego Benimu, 
Togo i Nigerii. Żyły tam plemiona należące do rodziny lingwistycznej Fon, które 
do dzisiaj czczą tych samych bogów, jakich w siedemnastym i osiemnastym stuleciu 
przywieźli do ówczesnego Santo Domingo murzyńscy niewolnicy.  „Kult duchów i 
bogów, podobnie jak i magia — pisze Alfred Metraux w szkicu «Początki i historia 
kultów vudu« — były dla niewolnika ucieczką, a zarazem formą oporu wobec 
ciemiężycieli". Zdawali sobie z tego sprawę właściciele plantacji, toteż 
zabraniali niewolnikom wszelkich nocnych zebrań. Na to, żeby po godzinie 
dziewiątej wieczorem zorganizować tańce, trzeba było mieć specjalne zezwolenie 
od szefa policji. Taniec był bowiem nieodłącznym elementem vudu, Metraux nazywa 
nawet vudu „religią tańczoną".
Taniec vudu, który widziałam pod Port-au-Prince, był przygotowany dla turystów, 
chociaż właściciel restauracji „Le Peristile" Max Beauvoir, lekarz psycholog 
zaklinał się, że tancerze są na ogół dziećmi kapłanów i kapłanek vudu, że 
popadają w trans prawdziwy. I na to mi wyglądało.
Ceremonia poświęcona Agouet Aroyo — bogu morza, Ogu — bogu ognia i wojny oraz 
Erzulie — bogini miłości miała miejsce w stylizowanej, niby-wiejskiej chacie nad 
morzem. Zaczęło się niewinnie: przy wtórze bębnów dziewczęta i chłopcy 
wykonywali swoje pas z temperamentem, ale i — wydawało się — ze świadomością, że 
tańczą dla innych. Byli po prostu na scenie. Ale rytm bębnów stawał się coraz 
bardziej przyspieszony, po twarzach perkusistów spływały już nie krople, lecz 
strugi potu, ich błędne oczy zdawały się coraz mniej obecne. Ciało młodziutkiej 
solistki Paulette — wnuczki sławnego kapłana Baskia — zaczęło się prężyć i 
wkrótce wiło się już w drgawkach: Paulette wyniesiono, ale trans udzielił się 
innym tancerzom. Przestaliśmy dla nich istnieć. Mambo, czyli kapłanka, zaczęła 
kreślić kredą na podłodze przedziwne figury, a gdy tajemny schemat był gotów — 
podano jej gołębia.
117
— Dawno, dawno temu — szeptał mi doktor Beauvoir — składano loa, czyli bogom, 
ofiarę nawet z człowieka: dzisiaj wystarczą byk, koza, kogut albo gołąb, 
zależnie od boga, a i rangi sprawy. Bo normalnie ceremonie vudu organizuje się 
mniej więcej raz na miesiąc, ale bywają sprawy wyjątkowe, na przykład choroba, 
które wymagają dodatkowej interwencji bóstw. Nie obędzie się wówczas bez 
ofiary...
Mambo trzymając gołębia za skrzydła wirowała jak szalona, za nią świta tancerzy. 
Perkusiści wydawali się opętani. I oto w wizjerze kamery ujrzałam nagle, na 
dużym zbliżeniu, jak kapłanka wyrywa z pasją ptasie pióra. Już był bez lotek, za 
chwilę zobaczyłam nagą szyję. Jeszcze żył, gdy położyła go na środku 
tajemniczych znaków. Po chwili znów podniosła gołębia do góry, jakby bliżej 
nieba i ukręciła mu szyję. Krew zalała białe szaty mambo. Jakaś tancerka z 
krzykiem wybiegła z chaty, rzuciła się do morza. Również mężczyźni nie 
pozostawali obojętni. Czarny chłopak podskoczył nagle do naszego stolika, porwał 
szklankę, z której przed chwilą piłam coca-colę, i zaczął gryźć szkło tak 
łapczywie, że wkrótce cała szklanka znalazła się w jego żołądku. Inny tańczył 
boso na rozżarzonych węglach płonącego na scenie ogniska.
Wszystko było zainscenizowane, ale i naturalne. Nie potrafię wyjaśnić mechanizmu 
tego, co widziałam, ale na pewno nie były to sztuczki iluzjonistów.
O tym, żebym w ciągu dziesięciodniowego pobytu w Haiti zdobyła takie zaufanie 
poznanych tam ludzi, aby zaprosili mnie na obrzęd autentyczny, nie mogło być 
mowy. Ale — pokazano mi świątynię vudu, jedną z kilkuset, jakie znajdują się w 
Port-au-Prince: to do nich codziennie o piątej zaczynają wzywać bębny.
Vudu, mówiono mi, praktykuje w Haiti 90 procent obywateli, chociaż oficjalną 
religią jest katolicyzm. Wśród wyznawców „tańczonej religii" znajdują się nawet 
intelektualiści i politycy. Ale świątynia, do której mnie zaprowadzono, 
znajdowała się w dzielnicy biednej i hougan, czyli kapłan Luders Torchon, miał 
na pewno kłopoty z utrzymaniem swojej rodziny. Co prawda była ona wyjątkowo 
liczna — trzy żony i dwadzieścia pięć dzieci. Luders służy loa, bóstwom, już od 
dwudziestu siedmiu lat. I potężnemu Domballi, którego symbolem jest wąż boa i 
Ghede — choć rządzi on śmiercią, i Zaca, bogu rolnictwa przepadającemu za 
awokado i gotowaną ku-
lis
kurydzą, a także Elizi — patronce kochanków; służy wszystkim loa, a jest ich 
chyba kilkadziesiąt.
Świątynia vudu nie przypominała naszych kościołów, chociaż przed wejściem do 
niej stał krzyż, świadectwo zmieszania się wierzeń afrykańskich z katolicyzmem. 
Był to krzyż czarny, z namalowaną na nim czaszką i piszczelami; obok wbito w 
ziemię wysoki, również czarny, słup z przywiązanym do niego kogutetn. Zespół 
obrzędowy składał się z dwóch budynków. Mniejszy wydał mi się lamusem — leżały w 
nim bębny, grzechotki, rogi zwierząt, butelki po alkoholu. Białe ściany 
pokrywało malowidło przedstawiające pogrzeb, za którym kroczyli kobieta z 
pejczem i mężczyzna z fajką ni to we fraku, ni to w stroju francuskiego generała.
—  To Brigitte i jej mąż Baron Samedi — poinformował mnie kapłan — loa bardzo 
ważne, gdyż rządzą cmentarzami. (Innym razem słyszałam, że Brigitte jest żeńskim 
wcieleniem Barona Samedi).
Nad drzwiami do właściwej świątyni, która była skromnym, drewnianym domem, 
spostrzegłam namalowane koła i trójkąty, talizmany vudu. Takie i inne talizmany 
— powiedział kapłan — narysowane specjalnym atramentem na pergaminie i ukryte w 
woreczku z czerwonej flaneli albo z zamszu, należy zawsze mieć przy sobie — 
mężczyzna w prawej kieszeni, kobieta — zawieszone na szyi: przynoszą szczęście, 
strzegą przed urokiem.
I wreszcie — wnętrze świątyni, duża kwadratowa izba z czerwonym, czarno 
nakrapianym słupem na środku, który pełnił zapewne rolę ołtarza, służąc do 
składania ofiar. Teraz stał przy nim tranzystor i amerykańskie przeboje, choć 
inspirowane muzyką jazzową o podobnym rodowodzie jak i vudu, wprowadzały klimat, 
który nie miał ani odrobiny sacrum.
—  Toż to Matka Boska Częstochowska — zadziwiłam się patrząc na Madonnę o dwóch 
charakterystycznych cięciach na policzku. Obraz wisiał na centralnej ścianie. 
Skąd się tutaj wziął? Może jego rodowód haitański sięgał początku ubiegłego 
wieku, kiedy to w ekspedycji napoleońskiej przyjechali na Santo Domingo polscy 
legioniści, których większość opowiedziała się wkrótce po stronie walczących o 
wolność czarnych niewolników? Na pewno mieli ze sobą ryngrafy z Częstochowską. A 
że po zwycięstwie czarnej republiki pozostali tutaj i aż do 1916 roku każdy 
Polak dzięki ich zasługom automatycznie wraz z przybyciem do Haiti uzyskiwał 
obywatelstwo
119
tego kraju — może znalazł się wśród nich jakiś malarz, który rozpowszechnił 
wizerunek jasnogórskiej Madonny, zwanej tutaj Madonną Wielkiej Łaski.
Matka Boska Częstochowska stała się więc loa, podobnie jak widniejący na 
sąsiednich ścianach święty Jerzy i święty Michał Archanioł. Ale większość loa 
była pochodzenia niewątpliwie afrykańskiego. Ponieważ aż dwukrotnie na ścianach 
świątyni przedstawiony był wąż, domyśliłam się, że tysiąc jej .,parafian" czci 
tu szczególnie loa Domballę.
I jeszcze dwa niezwykłe w tej świątyni wizerunki: oto patrzyli; na mnie ze 
ściany Papa Dok, czyli Francois Duvallier, oraz jego syn, Jean-Claude Duvallier, 
podobnie jak ojciec dożywotni prezydent Haiti. Mówią, że Papa Dok był kapłanem 
vudu, co pomogło wiejskiemu lekarzowi w zdobyciu popularności i najważniejszego 
fotela w państwie. Jean-Claude — słyszałam — ostentacyjnie jednak chodzi do 
kościoła (w pierwszym okresie sprawowania władzy zwykł był ponoć i w kościele 
trzymać na kolanach rewolwer), ale obecność jego wizerunków w świątyni vudu 
zdaje się świadczyć, iż śmierć ojca nie przekreśliła rodzinnych kontaktów z 
„tańczoną religią".
Luders Torchon, jak większość kapłanów vudu, to także znachor. Ale jestem obca i 
nie chce mnie wtajemniczyć w zabiegi magiczne. Szczęściem, dochodzi do wniosku, 
że loa nie wezmą mu za złe, jeśli pokaże mi zioła i wyjaśni ich działanie.
Wiązki traw, gałązki, nasiona, liście i korzenie nie znanych mi roślin leżą 
poukładane starannie na drewnianych półkach w małym pomieszczeniu za świątynią: 
odurzają mnie zapachem, myślę o polskiej łące w upalne lato, o najpiękniejszym w 
świecie aromacie suszącego się siana, słodkim zapachu lipy, duszącym akacji...
—  Chyba przyda się pani trochę nasion z selera — odwołuje mnie znad Wisły głos 
haitańskiego kapłana.
—  Dlaczego właśnie seler?...
—  Bo jest pani zdekoncentrowana, a ziarna selera zmieszane z kadzidłem to 
znakomity środek na skupienie uwagi. Nie zaszkodzi także cokolwiek anyżku, jego 
nasiona sprzyjają jasności myślenia...
—  Będę zażywała — obiecuję — i anyżek, i seler. Tymczasem jednak wolałabym 
jakiś środek przeciwko przeziębieniu, dreszcze nie zapowiadają nic dobrego...
Żaden problem, mówi kapłan, i ofiarowuje mi kilka migdałów —?
120
czem po kąpieli niesie na miejsce, w którym chory się przestraszył. Tam to o 
północy rozlewa ciecz w cztery strony świata i machając ubraniem pacjenta 
namawia ducha, ażeby powrócił, chorobę zaś — żeby pozostała tu na zawsze. I duch 
wraca: puste ubranie — płaszcz, marynarka, czasem nawet tylko kapelusz pacjenta 
— staje się nagle ciężkie, znachor aż ugina się pod ciężarem. W domu kładzie 
ubranie na chorym, a wypowiedziawszy formułę „duchu, wróć do swego ciała" gasi 
na pięć minut światło. Żeby inkarnacja dokonała się bez przeszkód, potrzebna 
jest zupełna cisza.
I chory, jeśli może wyzdrowieć — zdrowieje. Na pewno pomogła mu gorąca kąpiel, 
poty, może specjalne składniki, jakie znajdują się w moczu stosowanym nie bez 
przyczyny zapewne w medycynie ludowej całego świata. Lecz i rytuał nie był bez 
znaczenia dla rekonwalescencji — dał choremu wiarę w skuteczność zabiegów, a 
przekonanie o wyzdrowieniu ułatwia kurację nawet w medycynie oficjalnej.
Medycyna indiańska — twierdzi Oblitas Poblete — była na pewno bardziej 
rozwinięta niż europejska w epoce konkwisty. To przecież Kallawaya nauczyli 
Hiszpanów stosowania chininy, gencjany, balsamu peruwiańskiego, innych ziół 
leczniczych i substancji zwierzęcych. To oni pierwsi wynaleźli antybiotyki. 
Leczyli i leczą do dzisiaj penicyliną uzyskiwaną z pleśni na bananach, kukurydzy 
i innych roślinach. Sporządzają z niej czarną papkę, którą — jak pisze 
autor ..Cultura Callawaya" — stosują skutecznie na chroniczne zrogowa-cenia, a 
nawet rany rakowe. W gorących zaś i zimnych okładach ze sfermentowanej, czarnej 
głównie, gliny, znajduje się ponoć terra-mycyna. To dlatego pacjenci leczeni 
przez Kallawaya powracali do zdrowia nawet wtedy, gdy lekarze alarmowali, że 
nastąpi zakażenie.
Dlaczego właśnie ziemia nad jeziorem Titicaca okazała się tak płodna dla rozwoju 
i medycyny, i magii? Lektura książki „Oblitasa Poblete pozwala przypuszczać, że 
Kallawaya musieli znacznie bardziej niż mieszkańcy innych regionów mobilizować 
wszystkie siły ku obronie swego zdrowia, albowiem czyhało na nie mnóstwo 
dziwnych sił. Wierzą, że w powietrzu czają się runa mikhuj — źli, podstępni 
czarownicy, którzy zamieniają się w koty albo w sowy i wysysają krew. Runa 
mikhuj jedzą ciała zmarłych, ale za prawdziwy przysmak uważają dzieci. Łapią 
małe dzieci, aby po utuczeniu udusić je i przerobić na kiełbaski. Krwią ludzką 
odżywiają się także
8 — Czarownicy
113
yawar chchonga. Ich długie paznokcie zręcznie przecinają arterie, z których 
wampiry te wysysają krew; ofiary wyglądają jakby chorowały na anemię. Albo 
boginka Achalay. Mieszka w lasach i poluje na samotnych mężczyzn. Głos ma tak 
słodki, postać tak powabną, że nie sposób jej się oprzeć. Indianin kocha ją i 
kocha, aż umiera z wyczerpania. Kobiety zaś śmierć spotyka wtedy, gdy ulegną 
mitycznemu Purunruna.
Tylko magia — wierzą Kallawaya — może ich ratować od złych mocy. Magia też 
jedynie potrafi uchronić przed skutkami nieprzestrzegania przesądów: zazwyczaj 
łączą się one z medycyną i wróżeniem; mają również charakter przestrogi albo 
zalecenia. Przesądy głoszą na przykład:
—  Nie jedz dużo soli, gdyż sól przyspiesza starość.
—  Życia i żywotności przydaje mięso kondora.
—  Im więcej jesz mięsa żmii, tym lepszy będziesz miał wzrok i życie dłuższe.
—  Żeby policzki były zawsze różowe, trzeba posmarować twarz niemowlęcia krwią z 
pępowiny.
—  Kiedy przedłuża się wizyta, wystaw miotłę za drzwi, a gość szybko się 
wyniesie.
—  Nie wyrzucaj śmieci we wtorek ni w piątek, bo będzie nieszczęście.
—  Pal papierosy i żuj kokę we wtorki i piątki — przezwyciężysz senność i 
unikniesz czarów.
—  Także we wtorki i piątki: nie żeń się, nie zbieraj plonów, nie wybieraj się w 
podróż, nic ci się nie uda.
—  Nie myj głowy podczas nowiu, bo będziesz łysy.
—  Pierwszy ząbek, jaki wypadnie dziecku, schowaj w mysią norkę, a zawsze będzie 
miało zęby dobre.
—  Pilnuj, żeby dziecko nie spało z otwartymi oczyma, bo szybko umrze.
—  Jeśli jesteś chory, nie obcinaj paznokci ani włosów; nie gol się.
—  Kiedy królik ma dużo młodych, jego właściciel zbiednieje.
—  Jeśli spadnie na twarz rzęsa, przyjdzie list.
—  Kiedy swędzą opuszki palców, otrzymasz pieniądze.
—  Żeby dziewczynka miała powodzenie, trzeba, żeby ją iskało wiele osób.
114

I tak dalej, i tak dalej. Wydaje się, że całe życie Kallawaya regulują przesądy.
Poddana rygorom pozostaje także wiedza medyczna. Oto znachorzy Kallawaya co roku 
muszą zdawać Radzie Starszych raporty ze swej działalności. Informują o 
ciekawych przypadkach, nowych metodach kuracji, właściwościach ziół. Aby ustrzec 
swe tajemnice przed obcymi, posługują się nawet między sobą specjalnym, 
ezoterycznym językiem, który przetrwał ponoć aż od czasów Inków. Podobnie jak 
ludowa medycyna Kallawaya.
		
		
		
		
		
		
•		
		
		
		
		
		
		
		
		
		
		
		
		
'		
		
		
		
		
		
		
		
115
Jak pozbyć się wroga?
Jest na to kilka sposobów. Najłatwiejszy — ten ze świecą. Koniecznie musi być 
brązowa. Wkładamy ją do miseczki z cukrem i zapalamy, niechaj płonie całą noc. 
Rankiem wystarczy rozsypać to, co pozostało ze świecy i cukru, przed domem 
naszego nieprzyjaciela, a już nigdy nie zechce nam szkodzić.
Metoda z rybą bardziej kłopotliwa, lecz jej skutek — mówią — wart zabiegów. Bo — 
chodzi o śmierć. Wypisz — mówi przepis — imię wroga siedem razy, na białym, 
gładkim papierze. I złap rybę albo ją kup, byle była świeża. A kiedy ją 
rozkroisz na pół nową brzytwą do golenia i włożysz do jej środka zapisany papier 
posypany czarnym pieprzem, zaszyj rybę czarną, bawełnianą nicią i zakop za domem 
nieprzyjaciela tak, aby nic nie zauważył. Na pewno umrze.
Umrze i wtedy, gdy zastosujemy sposób z laleczką. Można ją zrobić z papieru albo 
z ciasta, najlepiej jednak z kawałka szmaty pochodzącej z jakiejkolwiek części 
garderoby naszego wroga. Zastrzeżenie: gałganek nie powinien pochodzić z lamusa, 
potrzebny jest kawałek ubrania, które przyszła ofiara nosiła ostatnio, aby 
zachowały się jej wibracje. Wielkość laleczki nieważna, zostawiamy w jej 
korpusie otwór, przez który wypchamy ją słomą albo watą, zmieszanymi z 
paznokciami lub włosami wroga. Mogą to być włosy z brody, które zostawi po 
goleniu gdzieś w naszym zasięgu. Pokropiwszy ten szczególny farsz krwią ze 
specjalnie zabitego zwierzęcia (może to być kogut, nawet gołąb) — zaszywamy 
laleczkę. I koncentrujemy się, wymówiwszy wielokrotnie z namaszczeniem imię 
ofiary, wbijamy szpilki w te części jej symbolicznego ciała, które pragniemy 
magicznie uszkodzić. Jeśli szpilka przekłuje organ decydujący o życiu człowieka, 
nasz wróg niechybnie z życiem się rozstanie.

116
Przepisy te wzięłam z książki „Sekrety vudu" Roberta W. Pel-tona, wydanej w roku 
1974. W tym samym roku pojechałam do Haiti i przekonałam się, że praktyki, które 
opisuje Pelton na podstawie materiału zebranego w Stanach Zjednoczonych, głównie 
w Nowym Orleanie, są wciąż żywotne w kraju uważanym za kolebkę vudu w tym 
regionie świata.
Ale prawdziwą kolebką vudu jest Afryka, zwłaszcza zaś tereny dzisiejszego Benimu, 
Togo i Nigerii. Żyły tam plemiona należące do rodziny lingwistycznej Fon, które 
do dzisiaj czczą tych samych bogów, jakich w siedemnastym i osiemnastym stuleciu 
przywieźli do ówczesnego  Santo  Domingo murzyńscy niewolnicy.  „Kult  duchów i 
bogów, podobnie jak i magia — pisze Alfred Metraux w szkicu »Początki i historia 
kultów vudu« — były dla niewolnika ucieczką, a zarazem formą oporu wobec 
ciemiężycieli". Zdawali sobie z tego sprawę właściciele plantacji, toteż 
zabraniali niewolnikom wszelkich nocnych zebrań. Na to, żeby po godzinie 
dziewiątej wieczorem zorganizować tańce, trzeba było mieć specjalne zezwolenie 
od szefa policji. Taniec był bowiem nieodłącznym elementem vudu, Metraux nazywa 
nawet vudu „religią tańczoną".
Taniec vudu, który widziałam pod Port-au-Prince, był przygotowany dla turystów, 
chociaż właściciel restauracji „Le Peristile" Max Beauvoir, lekarz psycholog 
zaklinał się, że tancerze są na ogół dziećmi kapłanów i kapłanek vudu, że 
popadają w trans prawdziwy. I na to mi wyglądało.
Ceremonia poświęcona Agouet Aroyo — bogu morza, Ogu — bogu ognia i wojny oraz 
Erzulie — bogini miłości miała miejsce w stylizowanej, niby-wiejskiej chacie nad 
morzem. Zaczęło się niewinnie: przy wtórze bębnów dziewczęta i chłopcy 
wykonywali swoje pas z temperamentem, ale i —? wydawało się — ze świadomością, 
że tańczą dla innych. Byli po prostu na scenie. Ale rytm bębnów stawał się coraz 
bardziej przyspieszony, po twarzach perkusistów spływały już nie krople, lecz 
strugi potu, ich błędne oczy zdawały się coraz mniej obecne. Ciało młodziutkiej 
solistki Paulette — wnuczki sławnego kapłana Baskia — zaczęło się prężyć i 
wkrótce wiło się już w drgawkach: Paulette wyniesiono, ale trans udzielił się 
innym tancerzom. Przestaliśmy dla nich istnieć. Mambo, czyli kapłanka, zaczęła 
kreślić kredą na podłodze przedziwne figury, a gdy tajemny schemat był gotów — 
podano jej gołębia.
117
— Dawno, dawno temu — szeptał mi doktor Beauvoir — składano loa, czyli bogom, 
ofiarę nawet z człowieka: dzisiaj wystarczą byk, koza, kogut albo gołąb, 
zależnie od boga, a i rangi sprawy. Bo normalnie ceremonie vudu organizuje się 
mniej więcej raz na miesiąc, ale bywają sprawy wyjątkowe, na przykład choroba, 
które wymagają dodatkowej interwencji bóstw. Nie obędzie się wówczas bez 
ofiary...
Mambo trzymając gołębia za skrzydła wirowała jak szalona, za nią świta tancerzy. 
Perkusiści wydawali się opętani. I oto w wizjerze kamery ujrzałam nagle, na 
dużym zbliżeniu, jak kapłanka wyrywa z pasją ptasie pióra. Już był bez lotek, za 
chwilę zobaczyłam nagą szyję. Jeszcze żył, gdy położyła go na środku 
tajemniczych znaków. Po chwili znów podniosła gołębia do góry, jakby bliżej 
nieba i ukręciła mu szyję. Krew zalała białe szaty mambo. Jakaś tancerka z 
krzykiem wybiegła z chaty, rzuciła się do morza. Również mężczyźni nie 
pozostawali obojętni. Czarny chłopak podskoczył nagle do naszego stolika, porwał 
szklankę, z której przed chwilą piłam coca-colę, i zaczął gryźć szkło tak 
łapczywie, że wkrótce cała szklanka znalazła się w jego żołądku. Inny tańczył 
boso na rozżarzonych węglach płonącego na scenie ogniska.
Wszystko było zainscenizowane, ale i naturalne. Nie potrafię wyjaśnić mechanizmu 
tego, co widziałam, ale na pewno nie były to sztuczki iluzjonistów.
O tym, żebym w ciągu dziesięciodniowego pobytu w Haiti zdobyła takie zaufanie 
poznanych tam ludzi, aby zaprosili mnie na obrzęd autentyczny, nie mogło być 
mowy. Ale — pokazano mi świątynię vudu, jedną z kilkuset, jakie znajdują się w 
Port-au-Prince: to do nich codziennie o piątej zaczynają wzywać bębny.
Vudu, mówiono mi, praktykuje w Haiti 90 procent obywateli, chociaż oficjalną 
religią jest katolicyzm. Wśród wyznawców „tańczonej religii" znajdują się nawet 
intelektualiści i politycy. Ale świątynia, do której mnie zaprowadzono, 
znajdowała się w dzielnicy biednej i hougan, czyli kapłan Luders Torchon, miał 
na pewno kłopoty z utrzymaniem swojej rodziny. Co prawda była ona wyjątkowo 
liczna — trzy żony i dwadzieścia pięć dzieci. Luders służy loa, bóstwom, już od 
dwudziestu siedmiu lat. I potężnemu Domballi, którego symbolem jest wąż boa i 
Ghede — choć rządzi on śmiercią, i Zaca, bogu rolnictwa przepadającemu za 
awokado i gotowaną ku-
lis
kurydzą, a także Elizi — patronce kochanków; służy wszystkim loa, a jest ich 
chyba kilkadziesiąt.
Świątynia vudu nie przypominała naszych kościołów, chociaż przed wejściem do 
niej stał krzyż, świadectwo zmieszania się wierzeń afrykańskich z katolicyzmem. 
Był to krzyż czarny, z namalowaną na nim czaszką i piszczelami; obok wbito w 
ziemię wysoki, również czarny, slup z przywiązanym do niego koguteYn. Zespół 
obrzędowy składał się z dwóch budynków. Mniejszy wydał mi się lamusem — leżały w 
nim bębny, grzechotki, rogi zwierząt, butelki po alkoholu. Białe ściany 
pokrywało malowidło przedstawiające pogrzeb, za którym kroczyli kobieta z 
pejczem i mężczyzna z fajką ni to we fraku, ni to w stroju francuskiego generała.
—  To Brigitte i jej mąż Baron Samedi — poinformował mnie kapłan — loa bardzo 
ważne, gdyż rządzą cmentarzami. (Innym razem słyszałam, że Brigitte jest żeńskim 
wcieleniem Barona Samedi).
Nad drzwiami do właściwej świątyni, która była skromnym, drewnianym domem, 
spostrzegłam namalowane koła i trójkąty, talizmany vudu. Takie i inne talizmany 
— powiedział kapłan — narysowane specjalnym atramentem na pergaminie i ukryte w 
woreczku z czerwonej flaneli albo z zamszu, należy zawsze mieć przy sobie — 
mężczyzna w prawej kieszeni, kobieta — zawieszone na szyi: przynoszą szczęście, 
strzegą przed urokiem.
I wreszcie — wnętrze świątyni, duża kwadratowa izba z czerwonym, czarno 
nakrapianym słupem na środku, który pełnił zapewne rolę ołtarza, służąc do 
składania ofiar. Teraz stał przy nim tranzystor i amerykańskie przeboje, choć 
inspirowane muzyką jazzową o podobnym rodowodzie jak i vudu, wprowadzały klimat, 
który nie miał ani odrobiny sacrum.
—  Toż to Matka Boska Częstochowska — zadziwiłam się patrząc na Madonnę o dwóch 
charakterystycznych cięciach na policzku. Obraz wisiał na centralnej ścianie. 
Skąd się tutaj wziął? Może jego rodowód haitański sięgał początku ubiegłego 
wieku, kiedy to w ekspedycji napoleońskiej przyjechali na Santo Domingo polscy 
legioniści, których większość opowiedziała się wkrótce po stronie walczących o 
wolność czarnych niewolników? Na pewno mieli ze sobą ryngrafy z Częstochowską. A 
że po zwycięstwie czarnej republiki pozostali tutaj i aż do 1916 roku każdy 
Polak dzięki ich zasługom automatycznie wraz z przybyciem do Haiti uzyskiwał 
obywatelstwo
119
tego kraju — może znalazł się wśród nich jakiś malarz, który rozpowszechnił 
wizerunek jasnogórskiej Madonny, zwanej tutaj Madonną Wielkiej Łaski.
Matka Boska Częstochowska stała się więc loa, podobnie jak widniejący na 
sąsiednich ścianach święty Jerzy i święty Michał Archanioł. Ale większość loa 
była pochodzenia niewątpliwie afrykańskiego. Ponieważ aż dwukrotnie na ścianach 
świątyni przedstawiony był wąż, domyśliłam się, że tysiąc jej „parafian" czci tu 
szczególnie loa Domballę.
I jeszcze dwa niezwykłe w tej świątyni wizerunki: oto patrzyli na mnie ze ściany 
Papa Dok, czyli Francois Duvallier, oraz jego syn, Jean-Claude Duvallier, 
podobnie jak ojciec dożywotni prezydent Haiti. Mówią, że Papa Dok był kapłanem 
vudu, co pomogło wiejskiemu lekarzowi w zdobyciu popularności i najważniejszego 
fotela w państwie. Jean-Claude — słyszałam — ostentacyjnie jednak chodzi do 
kościoła (w pierwszym okresie sprawowania władzy zwykł był ponoć i w kościele 
trzymać na kolanach rewolwer), ale obecność jego wizerunków w świątyni vudu 
zdaje się świadczyć, iż śmierć ojca nie przekreśliła rodzinnych kontaktów z 
„tańczoną religią".
Luders Torchon, jak większość kapłanów vudu, to także znachor. Ale jestem obca i 
nie chce mnie wtajemniczyć w zabiegi magiczne. Szczęściem, dochodzi do wniosku, 
że loa nie wezmą mu za złe, jeśli pokaże mi zioła i wyjaśni ich działanie.
Wiązki traw, gałązki, nasiona, liście i korzenie nie znanych mi roślin leżą 
poukładane starannie na drewnianych półkach w małym pomieszczeniu za świątynią: 
odurzają mnie zapachem, myślę o polskiej łące w upalne lato, o najpiękniejszym w 
świecie aromacie suszącego się siana, słodkim zapachu lipy, duszącym akacji...
—  Chyba przyda się pani trochę nasion z selera — odwołuje mnie znad Wisły głos 
haitańskiego kapłana.
—  Dlaczego właśnie seler?...
—  Bo jest pani zdekoncentrowana, a ziarna selera zmieszane z kadzidłem to 
znakomity środek na skupienie uwagi. Nie zaszkodzi także cokolwiek anyżku, jego 
nasiona sprzyjają jasności myślenia...
—  Będę zażywała — obiecuję — i anyżek, i seler. Tymczasem jednak wolałabym 
jakiś środek przeciwko przeziębieniu, dreszcze nie zapowiadają nic dobrego...
Żaden problem, mówi kapłan, i ofiarowuje mi kilka migdałów —
120
ponoć nie tylko obniżają gorączkę, ale i strzegą przed złymi mocami. Jeśli 
chciałabym się uchronić przed urokiem, może mi zaproponować korzeń bambusowy 
albo korzeń drzewa oliwnego. Gdybym podejrzewała natomiast, że rzucono urok na 
mój dom, powinnam rozsypać w jego kątach fiołki, ich woń przyciąga duchy dobre. 
Takie samo jest działanie kminku. W domu przydają się również kwiaty lawendy — 
zapewniają zgodę. A gdybym nie miała męża, pomogą mi w jego zdobyciu kwiaty 
pomarańczy. Jeśli jednak mężczyzna, którego pragnęłabym poślubić, byłby żonaty — 
muszę znaleźć sposób, aby włożyć pod jego poduszkę kawałek drewna pomarańczowego, 
a na pewno porzuci swój dom. A może — cóż za nieszczęście! —? mój ukochany 
znalazł się w więzieniu...? Też jest na to sposób, trzeba zapalić za kadzidłem 
korzeń hortensji, a na pewno będzie uwolniony. Jeśli już wyjdę za mąż, to moje 
szczęście umocni zażywanie liści laurowych. Mąż będzie mnie bardziej kochał, 
jeśli będę łagodna, spokojna. Nic nie szkodzi, że natura obdarzyła mnie 
charakterem trudnym, wybuchowym. Zaradzi temu waleriana. Nie, nie trzeba jej pić, 
wystarczy wypchać nią poduszkę. Tylko żebym uważała, czy ktoś nie rozsypał pod 
naszymi schodami nasion lnu — powodują niesnaski w małżeństwie. I powinnam dbać 
o urodę. Kobieta blada — nieładna. Pewnie mam anemię i powinnam częściej jeść 
buraki. Jeśli chciałaby mi odebrać męża inna kobieta, mogę rzucić na nią urok. 
Pomoże mi w tym korzeń mandragory albo suszona kukurydza. A że szczęściu w 
małżeństwie sprzyjają pieniądze, gdybym chciała wygrać je w karty albo inne gry 
hazardowe, zanim usiądę do stolika, powinnam umyć ręce w naparze rumianku. 
Rumianek gwarantuje zresztą nie tylko pieniądze, ale i szczęście. I żebym 
pamiętała o róży! Jej pączki przyłożone do rany leczą ją szybciej niż środki 
apteczne, ale dla mnie ważniejsze może być to, że napar z róży sprowadza sny 
prorocze...
Powinnam także, stwierdził Luders, pilnie śledzić swoje sny. Gdy wypadnie ząb, 
oczywiście we śnie, umrze twój najbliższy krewny — tłumaczył mi, a ja myślałam o 
zadziwiającym podobieństwie w interpretacji snów na świecie. I te przeciwieństwa: 
jeśli przyśni ci się coś złego, czeka cię radość, podczas gdy jesteś we śnie 
szczęśliwy, uważaj, będzie niedobrze. Jakbym czytała sennik egipski!
Ale są i tłumaczenia snów, które wydały mi się oryginalne. Oto niektóre z nich; 
zaczerpnięte z „Sekretów vudu" Peltona:
121
Dzwon — zbliża się nieszczęście. Oszczędzaj pieniądze.
Łóżko — niebezpieczeństwo blisko. Może nagle dopaść cię choroba.
Broda — jeśli ci rośnie we śnie, czeka cię długie życie, ale na razie będą 
komplikacje.
Bandyci — zarobisz dużo pieniędzy; wkrótce wesele i powodzenie we wszystkim.
Ryż — dużo pieniędzy, szczęście, zdrowe dzieci.
Orzeł — śmierć bliskiej osoby, przyjaciela.
Oliwa — zapowiedź utopienia się lub śmierci w ogniu.
Królik — szczęście i pomyślność. Znajdziesz żonę, która będzie cię kochać i 
szanować. Niezłe zarobki.
Mięso (świeże) — zwiastun śmierci. Umrze znajomy lub przyjaciel. Zapowiedź 
choroby serca.
Mięso solone — zachoruje niebezpiecznie albo umrze dziecko.
Nóż lub sztylet — wkrótce zagrozi ci śmierć, bądź ostrożny.
Choroba — będziesz samotny; zamkną cię w więzieniu lub odizolują w inny sposób.
Pieniądze — komplikacje, może śmierć, choroba; ale zawsze — bieda.
Kwiaty — wkrótce będziesz miał dużo pieniędzy. Może czeka cię spadek. Inwestuj 
odważnie.
Pogrzeb — niedługo będziesz na weselu. Własnym albo bliskiej ci osoby.
Kura — wizyta niezwykłej kobiety. Możliwe kłopoty.
Gwiazdy — fantastyczne perspektywy, wykorzystaj je.
Robaki — uważaj: zwariujesz.
Rany — znak komplikacji. Niewierność w małżeństwie. Niewdzięczność.
Kukurydza — powiększy ci się rodzina, będzie więcej dzieci, wszystkie zdrowe.
Jabłka — będziesz prześladowany, ale możesz wygrać. Nie zwracaj uwagi na to, że 
ktoś cię wyśmiewa.
Monety — im mniejsze, tym więcej czeka cię pomyślności.
Zakonnica — zostaniesz starym kawalerem, a choć będziesz miał kobiety, nie 
przyniesie ci to szczęścia.
Śmierć kobiety — śmierć bliskiego przyjaciela.
Śmierć mężczyzny — zgon bliskiej przyjaciółki.
Śmierć własna — nowa przyjaźń, długie życie, szczęście i pomyślność.
Kamienie — burzliwe kłótnie z bliskimi osobami. Opuszczą cię przyjaciele.
Most — pomyślność w życiu, kłopoty w miłości.
Krew — otrzymasz spadek, ale czeka cię trochę goryczy.
Węże — wróg blisko ciebie. Skrzywdzi cię ten, kogo najmniej byś o to posądzał. 
Nowy flirt.
Materiał czerwony — śmierć kogoś z rodziny.
Kieliszek — znakomite wiadomości. Może list z pieniężnym przekazem.
Wprawdzie interesowała mnie głównie medycyna ludowa, popularna w Haiti choćby z 
tej tylko racji, że w kraju, gdzie 90 procent ludności nie umie czytać i pisać, 
a 70 procent pozostaje bez pracy, nie może być mowy o nowoczesnej opiece 
lekarskiej — nurtowała mnie nie mniej tajemnica ceremonialnego transu. 
Najbardziej skondensowaną interpretację znalazłam w książce Tadeusza Łepkowskie-
go „Haiti — początki państwa i narodu". Niektórzy uważają — pisze Profesor — że 
proces nawiedzenia jest zjawiskiem psychopatologicz-nym i wiąże się z histerią. 
Raczej jednak, obok „opętań" symulowanych, bądź to gwoli spełnienia konwencji 
starego rytuału, bądź (w XX w. oczywiście) ubawienia turystów, występowały i 
występują zjawiska rozdwojenia jaźni i inne stany hipnotyczne lub ekstatyczne 
znane w psychiatrii. Sądzić należy, iż najczęściej nawiedzenie to stan 
półświadomości związany z tańcem, oszołomieniem alkoholem i niektórymi 
spożywanymi w czasie obrzędu roślinami. Wtedy osoba „opętana" wykonuje te 
funkcje i polecenia, o jakich wie, że najczęściej zdarzają się, w myśl tradycji, 
określonemu duchowi.
Wmawiam w siebie, że w „Le Peristile" widziałam trans autentyczny. A może tak 
było naprawdę?
Znachorzy i medycyna
(zamiast posłowie)
Przeczytałam składające się na książkę reportaże i opadły mnie wątpliwości: czy 
aby dostatecznie wyjaśniam Czytelnikom mechanizmy działania ludowej medycyny...? 
Spotykałam się przecież z jej przedstawicielami nie jako specjalista — lekarz, 
socjolog medycyny. Byłam tylko zafascynowanym obserwatorem, świadkiem wydarzeń 
niezwykłych, ale niezrozumiałych — bywało i dla mnie. Dlatego postanowiłam 
zorganizować dyskusję, aby wspólnie z jej uczestnikami zastanowić się raz 
jeszcze nad relacjami pomiędzy medycyną ludową i oficjalną. W spotkaniu wzięli 
udział: Wanda Konarzewska, znana autorka wielu znakomitych programów 
telewizyjnych poświęconych paramedycynie, profesor doktor Stanisław Pużyński — 
psychiatra, zastępca dyrektora Instytutu Psychoneurologicznego w Warszawie oraz 
doktor Jerzy Muller — internista z I Kliniki Chorób Wewnętrznych w warszawskim 
Instytucie Gruźlicy. Elżbieta Dzikowska: Interesuje mnie opinia Państwa o 
znachorach. Dlaczego cieszą się taką popularnością? Nie zawsze, jak wiemy, 
decyduje o tym fakt, że ich porady są tańsze niż lekarzy... Prof. dr Stanisław 
Pużyński: Sądzę, że w dużej mierze jest to problem tradycji, nie można o nim 
mówić w oderwaniu od czynników kulturowych.
ED: Ale dlaczego bywa, że i w Polsce, i w krajach o najbardziej rozwiniętej 
technicznie i naukowo medycynie ludzie przedkładają znachorów nad lekarzy?
Red. Wanda Konarzewska: Dlaczego na przykład w Wielkiej Brytanii istnieje 
związek zawodowy uzdrawiaczy, który ma ponad tysiąc pięćset członków? Dlaczego w 
Stanach Zjednoczonych odbywają się regularnie zjazdy ludzi leczących w sposób 
niekonwencjonalny? Dlaczego   Światowa   Organizacja   Zdrowia   powołała   
specjalną   ko-
124
morkę do spraw medycyny niekonwencjonalnej? Właśnie — dlaczego?
SP: Ja myślę, że jest to przejaw kryzysu współczesnej medycyny... WK: Przyznaje 
Pan...
SP: Pacjent jest skazany na coraz to krótszy kontakt z lekarzem, który też ulega 
swoistej magii, wierząc w skuteczność leku i tylko leku, w badania pomocnicze.
Dr Jerzy Muller: Inaczej jest w angielskiej medycynie, gdzie lekarz opiekuje się 
rodziną przez trzy nieraz pokolenia. U nas na każdej wizycie chory może się 
spotkać z innym lekarzem, który odsyła go w końcu do specjalisty albo każe mu 
zrobić dodatkowe badania, bo ma natłok pacjentów i chce zyskać na czasie. To 
jest powodem braku zaufania. Poza tym chory jest skazany na określonego lekarza, 
przypisany nawet do tego, któremu nie ufa. Nic dziwnego, że w końcu szuka pomocy 
u człowieka, który stara się usunąć jego dolegliwości w sposób może 
niekonwencjonalny, ale za to ma dla niego czas i potrafi nawiązać z nim kontakt.
ED: Czy nie sądzą Państwo, że cały magiczny rytuał, jaki stosują znachorzy, 
spełnia podobną rolę co psychoterapia? SP: Czynnik sugestywny występuje 
zwłaszcza w schorzeniach psychicznych. Nie myślę w tej chwili o psychozach, 
takich jak schizofrenia, chociaż też... Otóż oglądałem szpital psychiatryczny w 
Kano, w Nigerii. Leczą w nim psychiatrzy wykształceni w Wielkiej Brytanii, 
dobrze władający rzemiosłem lekarskim, stosujący pełną gamę leków 
psychotropowych. A jednocześnie w Lagos działa ośrodek, w którym doszło do 
swoistego skojarzenia medycyny ludowej i nowoczesnej psychiatrii. ED: I 
rezultaty..?
SP: Jakoby zdecydowanie lepsze w terapii skojarzonej. Może wygląda to trochę 
egzotycznie, kiedy doktor wykształcony w Wielkiej Brytanii podaje pacjentowi 
largactil, a w tym samym czasie doktor ludowy zarzyna koguta i smaruje chorego 
krwią, ale przecież liczą się wyniki. A badania kontrolowane wykazały przewagę 
tego typu postępowania nad wyłącznie farmakologicznym.
JM: Myślę, że w internie również istnieją elementy psychicznego oddziaływania, 
czy to w chorobach układu krążenia, przewodu pokarmowego, czy układu oddechowego. 
Elementy psychiczne nasta-
125
wienia   chorego   są   bardzo   istotne,   podobnie   jak   kontakt   między 
lekarzem i chorym.
WK: Żeby zdynamizować dyskusję, odważę się powiedzieć to, o czym wszyscy myślimy 
i co również Panowie wiedzą. Że po prostu medycyna technologiczna, 
farmakologiczna, która wywodzi się z nauki, jest nieskuteczna. Ukrywa się za 
parawanem technologii, higieny, ale statystyki są tragiczne. Gdyby lekarz przez 
cały czas był przy pacjencie, to i tak mu nie pomoże, bo nie jest w stanie, bo 
nie rozumie istoty jego schorzenia ani istoty człowieka. ED: A jaka jest Twoja 
koncepcja człowieka?
WK: Może swoista, ale oparta na podstawie własnych doświadczeń, dociekań, lektur 
i obserwacji; cała zresztą moja rodzina została doświadczona przez tak zwany 
błąd sztuki medycznej. Więc odwróciłam się od medycyny naukowej, kpię sobie z 
niej. Po każdym programie otrzymuję kilkadziesiąt listów z prośbą o adresy 
znachorów i innych ludzi leczących na najdziwniejsze sposoby. Nigdy nie odmawiam, 
bo wiem, że oni potrafią pomóc. Ale wracając do koncepcji człowieka — sądzę, że 
medycyna jej nie ma. Mnie się wydaje, że istotą człowieka nie jest jego ciało, 
ale jego świadomość, psychika — wszystko wokół niej,, się koncentruje. Według 
najnowszych hipotez, które nie doszły jeszcze do nauk biologicznych, a cóż 
dopiero do zastosowań medycyny, psychika jest rodzajem energetyki życia. Jest to 
energia życia. Wobec tego uznaję koncepcję pola biologicznego, która tłumaczy, 
że to, co robią uzdrawiacze, zdejmując i oczyszczając aurę, ma swój sens, choć 
może się wydać śmieszne. Bo podstawowym faktem dla medycyny wcale nie jest to, 
że stosuje się bzdurne z pozoru metody, czy to okrzyki, struganie własnego palca, 
czy zdejmowanie aury za pomocą jajka albo świnki morskiej. Najważniejsze, jak 
czuje się pacjent. Oto moja postawa — i chciałabym, żeby Panowie udowodnili, że 
uzdrawiacze nie są dla Was partnerami.
SP: Pani nas, doktorów, „ustawiła" w sposób trochę dziennikarski. Na tej 
zasadzie, że my kwestionujemy wartość medycyny nieoficjalnej. A to nieprawda. 
Wspomniałem już, że ten typ oddziaływania ma istotne znaczenie. Przecież 
wszelkie używane w klinice metody psychoterapii mają wiele elementów magicznych: 
nie wiemy, jak one działają, na jak długo, ale nie ma wątpliwości, że charyzmat 
psychoterapeuty jest czymś niewymiernym, nie można się go na-
126
uczyć. Ja bym tak ostro nie dzielił medycyny oficjalnej i nieoficjalnej.
JM: Ogólny rozwój medycyny jako takiej determinuje w pewien sposób ograniczone 
możliwości leczenia wielu stanów. Ale przecież są dziedziny, w których medycyna 
może nieść pomoc. Na przykład chirurgia.
WK: Tylko w wypadku urazu...
JM: Nie tylko, jest wiele coraz to lepszych metod leczenia układu krążenia. Albo 
jeśli chory cierpi na stan zapalny wyrostka, nieżyt przewodu pokarmowego, 
pęcherzyk żółciowy, różne schorzenia płuc — wówczas zabiegi operacyjne bez 
wątpienia ratują mu życie.
ED: A co Państwo sądzą o operacjach wykonywanych przez znachorów, i to na 
odległość? Czy mają one związek z emitowaniem energii, wysyłaniem pola 
biologicznego..? Czy ciało znachora ma istotnie szczególne właściwości, które 
potrafi on wykorzystać i przekazać innym?
WK: Przypominają mi się w związku z tym radzieckie badania rezonansu 
biologicznego przeprowadzane w normalnych instytutach naukowych. Oto dwa serca 
żabie niezależnie od siebie podłączone do odpowiednich aparatów w odległości 
eksperymentalnej jednego metra wpływają na siebie na tyle, że gdy do jednego 
serca wpuszcza się czynnik toksyczny, w tej samej chwili i drugie zaczyna się 
dławić. Ciekawe są eksperymenty japońskiego psychologa profesora Motoyamy z 
Tokio, który napisał książkę „Fizykalne korelacje między umysłem i ciałem". W 
dwóch oddzielonych kabinach (a oba pomieszczenia były klatką Faradaya, żeby 
prześledzić, czy coś, co nazywa się sygnałem albo polem biologicznym, przechodzi 
przez ołów) śledził on wpływ uzdrawiacza na studentów jednego z japońskich 
uniwersytetów. W momencie kiedy uzdrawiacz się koncentrował, pragnąc na 
odległość wpłynąć na pacjenta, najpierw reagował rytm oddechu, potem następowały 
uczucia ciepła, zimna, mrowienia, relaksu. Kiedy w klatce znajdował się 
uzdrawiacz joga, u studentów dochodziło do zwolnienia wszystkich funkcji, 
niezależnie od woli uczestnika eksperymentu, kiedy zaś działał na nich zwykły 
uzdrawiacz — przeegzaminowano ich chyba pięciu, z Filipin, z Japonii — 
następowało pobudzenie wszystkich funkcji organizmu. Przy okazji pobytu w Polsce 
radzieckiego lekarza Korytowa interesowałam się
127
opinią tego uczonego o uzdrawiaczach, którzy leczą tak zwanymi biomagnetyzmami. 
Wiadomo, że jest to terapia stara jak świat, stosowali ją święci, królowie, 
nawet polski Jan Kazimierz. Uzdrawianie przez nakładanie rąk znamy już od czasów 
greckich i egipskich. Jest to najprostsza, najbardziej pospolita metoda — 
stosuje ją Harris, wielu polskich uzdrawiaczy czy też meksykańska Anai Azul z 
reportaży Elżbiety Dzikowskiej. Myślę, że częściej niż sobie zdajemy sprawę, 
występuje taki rezonans biologiczny między ludźmi zdrowymi i chorymi. Tylko 
dlaczego jednym pomaga, a innym nie? Nad tym właśnie zastanawialiśmy się z 
Korytowem. Otóż podczas swoich doświadczeń z laseropunkturą stwierdził on, że 
światło lasera podawane na określonej częstotliwości pomaga w wielu przypadkach, 
a w innych jest nieskuteczne, chociaż stosuje się taką samą długość fal i 
schorzenie jest identyczne. Na podstawie tego doszedł do wniosku, że pole 
biologiczne człowieka, którego nie umiemy jeszcze czytać — widzimy tylko jego 
przejawy (aura, funkcjonowanie w eksperymentach telepatycznych, w 
oddziaływaniach hipnotycznych) — jest zależne od tysiąca różnych rzeczy; od 
rytmu biologicznego, samopoczucia, stanu zdrowia, od fazy księżyca, od czynników, 
których jeszcze nie znamy. Terapia laserem tylko wtedy jest skuteczna, kiedy 
jego częstotliwość trafia w częstotliwość pola biologicznego człowieka. Wówczas 
następuje rezonans. To samo jest ze znachorem — kiedy pole uzdrawiacza zgadza 
się z polem pacjenta, rezultatem jest rezonans biologiczny. Uzdrawiacz potrafi 
wówczas stymulować, wyprowadza niejako częstotliwość pola biologicznego chorego 
organizmu na odpowiednie fale. Na tej zasadzie dokonuje nawet owych operacji na 
odległość.
ED: Czy wobec tego uzdrawiacze to ludzie obdarzeni szczególnie silnym polem 
biologicznym?
WK: W „Polityce" czytaliśmy wywiad z radzieckim inżynierem uzdrawiaczem 
Władimirem Safonowem, jestem w posiadaniu jego bardzo interesującej książki. 
Twierdzi on, że bardzo wielu ludzi może udzielać swojej energii biologicznej, 
może leczyć, ale sami muszą mieć bardzo dobre zdrowie, bo człowiek, który nie 
poradził sobie z własnymi chorobami, nie potrafi pomóc innym. I musi wierzyć w 
to, że może eksterioryzować z siebie energię. Nie może być sceptyczny.
128
ED: A więc, pod pewnymi warunkami, leczenie na odległość jest możliwe...
WK: Safonow twierdzi, że sam je praktykuje. Leczył nawet na odległość mego syna, 
i to z powodzeniem...
SP: To tylko hipoteza, że taki sposób oddziaływania może być skuteczny. Ja 
jestem reprezentantem medycyny oficjalnej, która dorobiła się pewnej metodologii 
i stosuje określone reguły przy ocenie efektów terapii. Jak mi wiadomo, do 
chwili obecnej nie ma badań kontrolowanych, które by udowodniły w sposób 
niewątpliwy skuteczność tego rodzaju oddziaływań w konkretnych schorzeniach. 
Wracając do koncepcji pola biologicznego, które ma stanowić remedium na wszystko, 
przypomnę, że wiele jest danych, iż zwłaszcza choroby psychosomatyczne wiążą się 
z zaburzeniami emocjonalnymi, które zostały zdefiniowane, a pomoc w takich 
stanach wiąże się z wpływaniem na konkretne problemy człowieka. WK: Tak 
właśnie...
SP: A my tu mówimy o jakimś mglistym polu, które ma... WK: ...wzmacniać 
strukturę psychiczną, bo samo pole biologiczne jest energetyką ciała człowieka, 
czyli jego psychiką. Człowiek, w swej istocie, jest nieracjonalny, racjonalizm 
to tylko tresura, trening świadomości. Odrobina nieracjonalizmu jest konieczna, 
dlatego wszyscy jesteśmy podatni na różne zabiegi magiczne. Oczywiście w naszej 
kulturze człowiek zarzynający koguta czy tańczący przy chorym w pióropuszu jest 
po prostu śmieszny, ale czy nie jest też śmieszna wiara, że leczą różne 
oscyloskopy czy elektrokardiogramy, a im więcej lekarz zapisze pigułek, 
zastrzyków i badań, tym jego terapia będzie skuteczniejsza? To tylko magia 
techniki, której ulegamy.
ED: Jeśli zdaniem Pana Profesora nie możemy wytłumaczyć pewnych zjawisk 
działaniem pola biologicznego, to czym by Pan wyjaśnił sukcesy znachorów? Gdyby 
ich nie mieli, nie mogliby działać...
SP: Sądzę, że jest to nieźle poznane w medycynie. Mam na myśli efekt placebo. 
Wynika on z samej procedury leczenia, nie z działania konkretnego lekarstwa, a z 
faktu jego stosowania. Wykazano, że w niektórych chorobach funkcjonalnych, 
zwłaszcza w zaburzeniach nerwicowych, w zaburzeniach psychosomatycznych 
(oczywiście bez fazy uszkodzenia narządów i tkanek) można uzyskać bardzo dobry
9 — Czarownicy
129
efekt stosując namiastkę leku, np. tabletkę, która ma identyczny wygląd, lecz 
nie zawiera substancji czynnej. Jeśli pacjent jest przekonany, że lek, który 
otrzymał, jest skuteczny — skutkuje on rzeczywiście.
ED: A zatem w każdym efekcie terapeutycznym bardzo ważną rolę odgrywa 
sugestia...?
SP: Myślę, że nie tylko. Weźmy jako przykład endokrynopatię — nadczynność 
tarczycy. Jest to konkretne schorzenie metaboliczne, gdzie w grę wchodzi nadmiar 
hormonów, który daje poważne defekty metaboliczne, somatyczne, zakłócenia 
narządów krążenia, ukła-s du nerwowego itp. Jednocześnie ponad wszelką 
wątpliwość udowodniono, że wśród przyczyn tego metabolicznego schorzenia bardzo 
istotną rolę odgrywają czynniki emocjonalne, które wyprzedzają patologię. Możemy 
bez trudu opanować nadczynność tarczycy, ale jeśli nie zlikwiduje się problemów 
emocjonalnych pacjenta bądź ich nie złagodzi, efekt okazuje się połowiczny i 
choroba wraca. Pacjent zaczyna kwestionować skuteczność tak zwanej oficjalnej 
medycyny, a lekarz jest zniechęcony.
ED: Czy sądzi Pan, Panie Profesorze, że w tym wypadku znachor byłby w stanie 
dopomóc choremu?
SP: We wstępnej fazie; jeśliby nie doszło jeszcze do uszkodzenia narządów, 
możliwe, że tak.
JM: Mogę dodać, że jedną z metod doświadczalnych wywoływania nadczynności 
tarczycy u zwierząt było umieszczenie kotów w klatkach znajdujących się bardzo 
blisko klatek z psami. Stres wywoływany przez sąsiedztwo psa jako czynnika 
agresywnego po upływie pewnego czasu prowadził do choroby. Na pewno czynniki 
emocjonalne czy psychiczne powodują zaburzenia na odcinku od podwzgórza 
przysadki i tarczycy. Sądzę, że w okresie początkowym znachor może po prostu 
uspokoić chorego i uzyskać lepsze wyniki niż lekarz, który nie potrafi nawiązać 
z pacjentem kontaktu. Ale jeśli dochodzi do głębokich uszkodzeń — hormonalnych, 
choroby wrzodowej czy wieńcowej — skuteczność znachora jest mniejsza albo w 
ogóle można ją podać w wątpliwość. Tak samo trudno mi uwierzyć, że — poza 
wypadkami pojedynczymi — mogą być cudowne uzdrowienia w procesie nowotworowym.
SP: Są jednak sytuacje nadzwyczajne, kiedy schorzenie ustępuje w sposób 
niewytłumaczalny.
130
JM: Ale cuda w medycynie polegają często na błędzie w rozpoznaniu.
WK: Profesor Tadeusz Kielanowski w jednym ze swoich artykułów powołuje się na 
książkę naukową, wydaną ostatnio w USA. Opisano w niej sto siedemdziesiąt 
dziewięć przypadków raka, które cofnęły się samoistnie. I lekarze wciąż mówią: 
to była pewnie pomyłka w diagnozie, stan zapalny i nowotwory pod mikroskopem 
wyglądają podobnie, rak jest nieuleczalny, jeśli w porę nie... A to nieprawda, 
trzeba iść za śladem samoistnych regresji, bo to nie tylko szansa poznania, ale 
i nadzieja chorych... Wracając zaś do endo-krynopatii, u której podłoża leżą 
problemy emocjonalne, to lekarz leczy objawy i nie usuwa źródła, a znachor może 
przywrócić choremu wiarę w siebie. Jeśli człowiek nie uwierzy, że jest zdrowy i 
nie będzie chciał żyć — nikt mu nie pomoże.
SP: To jest zgodne z definicją zdrowia podaną przez ekspertów Światowej 
Organizacji Zdrowia. Dodają oni jeszcze, że człowiek zdrów, to taki, który ma 
dobre samopoczucie.
WK: Przywracają mu je właśnie znachorzy. Miałam okazję poznać znachorkę z 
białostockiego. Najpierw opala ona pacjenta pakułami zdejmując złą aurę i 
nakładając ręce przekazuje mu swoją aurę dobrą. Następnie zamawia szepcząc 
magiczną formułę. Śmieszne, prawda? A jednak dzięki temu, że człowiek jest 
umysłowością nieracjonalną, przywraca mu wiarę w siebie, a gdy wierzy, że 
wyzdrowiał, zaczyna on funkcjonować jak człowiek zdrowy. Znachorka bardzo mu 
chce dopomóc, jest przekonana, że mu pomaga. Jestem przekonana, że gdyby lekarze 
entuzjastyczniej myśleli o swoich chorych, gdyby mówili im, że są zdrowi, to być 
może nastąpiłby efekt podwójnego placebo, rezonans uzdrowienia. Profesor 
Kielanowski, wielki filozof medycyny, pisze, że właściwie wszystko jedno, jak 
lekarz leczy. Przed wojną w wielu chorobach stosowano dietę bezsolną, potem w 
tych samych chorobach zalecano dużo soli. Teraz jedni kurują mikroelementami, 
inni kitem pszczelim, a za każdym razem efekt jest ten sam, metoda skutkuje. Bo 
pacjenci zaczynają wierzyć, że są zdrowi.
ED: Mówiłaś, że jesteśmy umysłowościami nieracjonalnymi, ale chyba w 
niejednakowym stopniu. Czy możliwość uzdrowienia zależy właśnie od tego, czy 
jesteśmy bardziej, czy mniej racjonalni? Na kogo znachor działa, na kogo zaś nie?
131
WK: Myślę, że kiedy człowiek nawet bardzo logiczny i mądry jest złamany chorobą, 
zgnębiony niemożnością medycyny, powraca do swej nieracjonalnej natury, bo ona 
jest prawdziwa. Natomiast tych, którzy pozostają racjonalistami, trzeba poddać 
działaniu magii technologii.
ED: To też — uważasz — znachorstwo, tyle że innego typu... WK: Trzeba   im   
zrobić   elektrokardiogramy,   rentgeny   i   zdjęcia w termowizji, wpakować 
trochę zastrzyków...
SP: Sądzę, że ma Pani sporo racji mówiąc o roli czynnika sugestywnego. Na tego 
rodzaju oddziaływanie reagują jednak konkretne typy osobowości, zwłaszcza z 
cechami histerycznymi. Ale wróćmy do osobowości lekarza w porównaniu ze 
znachorem — na gruncie psychiatrii. Kiedy doktor nie wierzy w skuteczność 
leczenia, na ogół nie ma efektów albo są one gorsze. Inna sprawa to problem 
indukcji między ludźmi, trudno by mi było ją potwierdzić. Mam w klinice oddział 
chorób efektywnych, zajmujący się leczeniem stanów depresyjnych. Obawialiśmy się, 
czy takie zgromadzenie ludzi -dotkniętych depresją wywrze dobroczynny wpływ — i 
okazało się, że ten oddział doskonale funkcjonuje. Myślę, że uzyskujemy efekty 
nie gorsze niż w innych ośrodkach, a może i lepsze.
WK: Ja reprezentuję koncepcję, że chorzy ludzie winni przebywać ze zdrowymi i w 
przyszłości szpitale nie będą potrzebne. W domu rekonwalescencja następuje 
znacznie szybciej. Inny problem, że nasze główne kłopoty emocjonalne ukryte są w 
podświadomości — tej właśnie nieracjonalnej, pierwotnej naturze człowieka, i 
trzeba do niej dotrzeć. Potrafią tego dokonać znachorzy, stąd ich sukcesy. ED: 
Jest w Ameryce Łacińskiej choroba, na którą może pomóc tylko znachor — choroba z 
przestrachu. Czy Państwo sądzą, że istotnie można się z przestrachu rozchorować?
SP: Choroba z przestrachu występuje wyraźnie w niektórych tylko kręgach 
kulturowych, jest to cecha nierównomiernie rozproszona po świecie.
JM: Przeżycia o charakterze przestrachu mogą mieć zapewne znaczenie w 
nadczynności tarczycy. Pewne elementy przestrachu zdarzają się także w 
początkowej fazie zaburzeń prowadzących do cukrzycy. SP: Wstrząs emocjonalny 
może być przyczyną czy współprzyczyną
132

i chorób psychicznych, i somatycznych. To nie znaczy, że jedynym źródłem.
WK: Bo główną przyczyną jest przeznaczenie...
SP: Problem rangi i treści urazu emocjonalnego jest różny w różnych kręgach 
kulturowych. U nas może to być strata, niekoniecznie materialna, a emocjonalna: 
Może to być zawód ambicjonalny, utrata stanowiska, niekiedy — nawet awans. ED: 
Czyli stres...
SP: Tak, jednorazowy, silny, albo innego rodzaju. Ale znaczenie urazu można 
rozszyfrować tylko w kontekście cech osobowości, a może — jak powiada Pani Wanda 
Konarzewska — i cech podświadomości człowieka. Stąd chyba nie można wykluczyć, 
że przyczyną choroby może być przestraszenie się. Nie sądzę, żeby w naszym kręgu 
kulturowym występowało to nagminnie u dorosłych, może częściej u dzieci.
ED: Czy Państwo wierzą w czary? Czy swoje szczególne właściwości człowiek może 
wykorzystać nie tylko do niesienia pomocy, ale także by czynić szkodę...?
WK: Ja jestem osobą sugestywną i wierzę w czary. To znaczy wierzę w możliwość 
szkodzenia człowiekowi przez myśl. Przez bardzo skoncentrowane i złe myślenie.
ED: Wierzysz w rzucanie uroku, wierzysz, że przekłucie laleczki może być 
symbolicznym uśmierceniem...?
WK: Uśmierceniem nie, ale — coś w tym jest. Oczywiście Panowie uważają to za 
wybuch irracjonalizmu, ale nie można z góry powiedzieć nie, kiedy materia jest 
tak nieuchwytna. SP: Ale nie można też powiedzieć tak, nie ma po temu danych. WK: 
Dane istnieją, choćby dzięki potwierdzeniu wpływu jednego organizmu na drugi na 
odległość. Więc jeśli istnieje kontakt informacyjny na odległość, skoro powiódł 
się eksperyment hipnozy sugerującej na odległość na przykład sen, to może ta' 
sama hipnoza z zasugerowaniem stanu złego samopoczucia też jest możliwa. Kto 
wie...?
ED: Interesuje mnie jeszcze stawianie diagnozy. Żeby powiedzieć, na co pacjent 
choruje, znachor koncentruje się i patrzy w kulę kryształową, obserwuje 
konfigurację białka, bada wizualnie mocz, a czasami nie przeprowadza 
jakichkolwiek obserwacji, nie zadaje pytań, a jednak bezbłędnie odgaduje, co 
choremu dolega. Czy sądzą
133
Państwo,  że  wiąże  się  to  również  z  oddziaływaniem  pola  biologicznego?
WK: Ja uważam, że znachorzy są znacznie lepsi w diagnozie niz lekarze. Kula, 
białko, to tylko elementy, które pomagają uruchomić intuicję, zmysł silniej 
rozwinięty w nieracjonalnej umysłowości znachora. To są jego przyrządy 
pomocnicze — może patrzeć w szklankę, jajko, jabłko, wszystko jedno co, byle mu 
to pomagało skoncentrować się i uruchomić intuicję. Są jeszcze inne sposoby 
diagnozowania, te bardziej racjonalne, do których należy irydologią, czytanie z  
ucha, rąk,  z  linii  papilarnych.   Wiadomo  z  techniki,   że  każda 
cząsteczka hologramu daje obraz całości. Z biologii — że w jednej komórce jest 
cały organizm. I w związku z tym myślę, że ciało człowieka jest mapą jego 
aktualnego stanu zdrowia, tylko że nie potrafimy jej odczytać. Nasz stan 
sygnalizują oczy, włosy, układ naszych zmarszczek, temperatura ciała. ED: A 
diagnoza jasnowidząca?
WK: Była praktykowana przez Klimuszkę, stosuje ją Rongen, mieszkający koło 
Trzebini, uprawia ten typ diagnozy w sposób prawie doskonały pani Barbara 
Lenczuk ze Szczecina. Kontaktując się bezpośrednio z człowiekiem, trzymając jego 
rękę albo tylko jakiś należący do niego  przedmiot  — pani Lenczuk  zamyka  oczy  
i  jak w rentgenie widzi ciało człowieka z zaciemnionymi miejscami chorymi. 
Kiedy na przykład spotyka ciemne plamy w okolicach tarczycy, uzyskuje  jakby z 
zewnątrz  informację,  że  jest to tarczyca, która przed czterema laty bardzo 
pacjentowi dokuczała. Nie jest to jedyna osoba na  świecie  diagnozująca  w  ten  
sposób.  Wydaje  mi  się,  ze w mini-skali problem ten występuje także u lekarzy. 
Mądry, wyuczony profesor może być fatalnym diagnostą, a jakiś prowincjonalny 
młody lekarz jest znakomity, bo właśnie ma intuicję, choć me patrzy w szklaną 
kulę.
SP: Ja bym zlekceważył zupełnie tę kulę i wszystkie inne atrybuty znachora, 
które tworzą tylko określoną atmosferę psychoterapeutyczną. Myślę, że uzdrawiacz 
wyciąga wnioski przede wszystkim na podstawie swego bogatego doświadczenia. Jest 
on dobrym obserwatorem, widzi więcej niżli inni ludzie. Być może zresztą zmiany 
? powłokach, na skórze, na pewno na źrenicy oka, mogą być wskazówką 
diagnostyczną, za ich pośrednictwem bowiem pewne schorzenia dają znać o sobie.
134
JM: Ja też sądzę, że intuicja jest związana z pewnym doświadczeniem i myśleniem, 
z obserwacją. Trudno zresztą powiedzieć, jaka część diagnozy wypływa z intuicji.
ED: Właśnie Pan jest znany jako diagnostyk znakomity i pacjenci wierzą w Pana 
intuicję, choć zapewne — Pana zdaniem — nie ma ona   nic   wspólnego   z   
medycyną   niekonwencjonalną.   Ale   —   czy medycyna oficjalna powinna 
korzystać z doświadczeń ludowej? SP: Tak, niewątpliwie.
JM: Na pewno. Historia medycyny mówi o tym, że w zakresie farmakologii bardzo 
wiele preparatów zostało zapożyczonych od lecznictwa ludowego. Tak podstawowy 
lek jak naparstnica wprowadzono do medycyny dzięki znanej znachorce angielskiej, 
która stosowała go w puchlinie wodnej. Zainteresował się tym jeden z wybitnych 
kardiologów angielskich, zaczął lek badać i wprowadzać do ustroju. Albo 
akupunktura, która została już niemal wprowadzona do medycyny oficjalnej i 
cieszy się dużym zainteresowaniem w anestezjologii i przy rozłączeniu bólu.
ED: Przypomnę, że akupunktura była znana także w Ameryce przedkolumbijskiej, 
tyle że igły zastępowały kolce kaktusa albo szpilki drzew iglastych. Ale na 
jakiej zasadzie działa akupunktura? SP: Są próby wyjaśnienia jej mechanizmu w 
oparciu o odkrycie receptora opiatowego mózgu i endogennych opiatów, jak 
endorfiny i enkefaliny. Istnieją dane, że zabiegi połączone z kłuciem 
uruchamiają wytwarzanie tych związków.
WK: Te endorfiny ponoć się uwalniają i na pewno tak się dzieje. Ale jest to 
reakcja wtórna, właściwie chodzi o coś zupełnie innego. Ponieważ choroba jest 
zaburzeniem pola biologicznego, a punkty akupunktury mają podwyższoną 
przewodność, nakłucie takiego miejsca odpowiednią igłą podnosi po prostu tę 
przewodność i organizm zbiera energię z otoczenia. Wyrównuje się pole 
biologiczne. ED: Skąd jednak znachorzy wiedzą, w których miejscach trzeba 
chorego nakłuwać? Fausto, o którym piszę, nie miał przecie żadnej mapy ludzkiego 
ciała z zaznaczonymi do kłucia punktami, a po jego brutalnych nawet zabiegach 
nie ukazywała się kropla krwi. WK: Znachorzy czują to po prostu, mają intuicyjną 
percepcję. Myślę, że wszyscy znachorzy na świecie działają podobnie. Polscy 
znachorzy leczą przez nakładanie rąk, zdejmują aurę, uprawiają krę-garstwo, 
irydologię, stawiają diagnozę w niekonwencjonalny sposób.
135
A istnieje jeszcze astrologia medyczna, która na przykład określa, kiedy można 
przyjmować lekarstwa, kiedy zbierać zioła... SP: Chodzi o cykle biologiczne...
WK: Czy Panowie wiedzą, że nie powinno się absolutnie robić operacji podczas 
pełni księżyca, są bowiem wtedy bardzo krwawe, jako że księżyc ciągnie nie tylko 
wody, ale wszystkie soki z naszej ziemi, z naszego organizmu...
JM: Wówczas robi się operacje tylko ze wskazań nagłych. WK: Ale przecież nikt 
tego naprawdę nie bierze pod uwagę. Jak i w ogóle znachorów. Chociaż, o ile mi 
wiadomo, prezes Światowej Organizacji Zdrowia, profesor Mahller, który ma bardzo 
otwartą głowę na problemy niewydolności medycyny naszych czasów, niedawno 
przyznał szamanom, znachorom, czarownikom prawo leczenia. A komisja, która 
nadawała te prawa w Afryce, kierowała się przede wszystkim tym, jakie szaman czy 
znachor ma wyniki, nie jaką metodę stosuje. I chciałam jeszcze przytoczyć opinię 
profesora Mahllera, który stwierdził, że uzdrawiacze wszelkiego rodzaju nie są w 
naszych czasach żadnymi wrogami ani konkurentami medycyny; odwrotnie — są jej 
sojusznikami. Nikt obecnie nie wyrzeka się kontaktu z medycyną oficjalną, która 
czasami bywa skuteczna. Ale medycyna dwudziestego wieku pozostaje niewydolna nie 
tylko w Indiach, w Kenii, ale także w Stanach Zjednoczonych. Im bardziej 
społeczeństwa się rozwijają, tym więcej chcą się leczyć — nakłady na medycynę 
nie mają końca. W związku z tym, chociażby przez sam fakt, że uzdrawiacze 
odciążają medycynę, że część ludzi znajduje u nich realną pomoc, choćby tylko 
psychologiczną — są po prostu bardzo użyteczni. Myślę, że najlepsza byłaby 
sytuacja, gdyby uzdrawiacze, na przykład w naszym kręgu kulturowym, przechodzili 
jakieś kursy medyczne, kontaktowali się z medycyną naukową. A z drugiej strony — 
i jest to postulat o wiele trudniejszy do realizacji — żeby lekarze byli również 
uzdrawiaczami. SP: Myślę, że jednak lepiej, by doktor był uzdrawiaczem, nie 
odwrotnie. ED: Bardzo Państwu dziękuję za udział w dyskusji.