Rada Redakcyjna: Przewodnicząca: Ewa Marynowicz-Hetka Krzysztof Frysztacki Jolanta Supińska Jerzy Szmagalski Kazimiera Wódz Sekretarz: Ryszard Szarfenberg Recenzent naukowy: prof. dr hab. Katarzyna Popiołek Konsultant naukowy: prof. dr hab. Kazimiera Wódz BPS Biblioteka Pracownika Socjalnego Daniela Becelewska WSPARCIE EMOCJONALNE W PRACY SOCJALNEJ Katowice 2005 Projekt okładki Murek J. Piwko Skiad Mirosława Styczeń Korekta Joanna Kędzierska © Copyright by „Śląsk" Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2004 ISBN 83-7164-439-6 Wydawca; „Śląsk" Sp. I o.o. Wydawnictwo Naukowe al. W. Korfantego 51, 40-161 Katowice biuro (032) 25-80-756, 25-81-913, fax 25-83-229, dział handlowy 25-85-870 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected] http://www.slaskwn.com.pl SPIS TREŚCI Wprowadzenie .............................................. 7 Wsparcie emocjonalne jako szczególna forma działań pomocowych ... 9 Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie w funkcjonowaniu człowieka? 17 Kto i kiedy wymaga wsparcia emocjonalnego w pracy socjalnej? .... 31 Od czego zależy efektywność wsparcia emocjonalnego?............ 50 Jak należy udzielać wsparcia emocjonalnego? .................... 60 Wsparcie emocjonalne osób w wybranych sytuacjach życiowych..... 71 Wsparcie emocjonalne osoby potrzebującej empatycznego kontaktu z innymi ................................................ 72 Wsparcie osoby wzburzonej emocjonalnie .................... 77 Wsparcie osoby w stresie .................................. 78 Wsparcie osoby w kryzysie psychologicznym ................. 85 Wsparcie osoby przeżywającej konflikt ...................... 88 Wsparcie dzieci i adolescentów ............................. 90 Wsparcie w przypadku niechcianego macierzyństwa ............ 102 Wsparcie osób w wieku senioralnym......................... 104 Wsparcie osoby chorej somatycznie ......................... 108 Wsparcie osoby niepogodzonej ze stratą (w żałobie) ........... 128 Wsnarcie osoby niepełnosprawnej ........................... 130 Wsparcie osoby z syndromem niewybaczonej krzywdy.......... 134 Wsparcie osób w sytuacjach presuicydalnych.................. 138 6 Wsparcie osób separowanych, izolowanych i pozbawionych wolności . 141 Wsparcie osób porzuconych i bezdomnych.................... 143 Wsparcie osoby uzależnionej i współuzależnionych ............ 145 Wsparcie osoby z symptomem wypalenia zawodowego ......... 151 Wsparcie w problemach małżeństwa ......................... 156 Wsparcie psychologiczne rodziny ........................... 158 Wsparcie holistyczne...................................... 160 Wsparcie psychologiczne interkulturowe...................... 163 Wsparcie w grupie wsparcia................................ 165 Wsparcie osoby wymagającej profesjonalnej pomocy psychologicznej . . 174 I ty zostań skutecznym pomagaczem ............................ 178 Bibliografia................................................. 204 WPROWADZENIE Człowiek w procesie rozwoju psychospołecznego opanowuje różnorodne sposoby radzenia sobie w przeżywanych przez siebie sytuacjach życiowych. W ten sposób ujawnia się i rozwija jego zdolność adaptacji poznawczej, która jest odpowiedzią na pojawiające się zagrożenia psychologiczne. Zdolność ta obejmuje zespół zmian poznawczych, służących do odzyskania kontroli nad własnym życiem i przywróceniu poczucia własnej wartości (J. Strelau, 2000)'. Jednakże ta zdolność adaptacyjna bardzo często ulega zachwianiu, szczególnie w tych sytuacjach, w których w skutek przeciążenia emocjonalnego zawodzą wcześniej opanowane przez człowieka mechanizmy samodzielnego radzenia sobie. Wtedy to wymaga on wsparcia emocjonalnego, którego poszukuje sam lub (bardziej czy mniej świadomie) oczekuje go od innych. Rodzi się zatem pytanie: kto wówczas może mu udzielić takiego wsparcia? Odpowiemy: może jej udzielić każdy, kto ma taką potrzebę i odczuwa gotowość do działań prospołecznych, posiada taką odwagę lub też, gdy zostanie postawiony w sytuacji konieczności świadczenia takiej pomocy innym. Dlatego w tym miejscu należy podkreślić, że wsparcie emocjonalne może mieć charakter intuicyjny, wynikający z predyspozycji do działań prospołecznych osoby wspierającej (w tym także wolontariuszy), ale jest także wyuczone, udzielane profesjonalnie, szczególnie przez po-magaczy zawodowych (psychologów, pedagogów, teologów, terapeutów), a w tym także przez pracowników socjalnych. Strelau J., (2000), Psychologia t. 1, Gdańsk. 8 Wprowadzenie Profesjonalny pomagacz, a pracownik socjalny najczęściej, spośród wszystkich innych działaczy służb społecznych znajduje się w takiej relacji pomocowej, w której wsparcie emocjonalne jest zasadniczym elementem procedury zawodowej i dlatego jest tak ważne, aby takiego wsparcia: - po pierwsze: udzielał zawsze, gdy zachodzi taka potrzeba, - a po drugie: udzielał go profesjonalnie. W dostępnej literaturze, co należy tu zaznaczyć, znajduje się niewiele publikacji, dostarczających pełnej (usystematyzowanej) wiedzy na temat praktycznych sposobów udzielania wsparcia emocjonalnego. Z tego to właśnie względu przygotowano tę publikację, zachęcając jednocześnie pracownika socjalnego do opanowania kilku wybranych technik wsparcia emocjonalnego mając nadzieję, że w ten sposób we wsparciu zawodowym (realizowanym przez pracownika socjalnego) działania intuicyjne (odruchowe) zostaną zastąpione (lub wzmocnione) skutecznymi sposobami wspierania osób wymagających takiej pomocy. Oddając tę książkę do rąk czytelników, pragnę jednocześnie podziękować Pani Profesor Kazimierze Wódz oraz Pani Profesor Katarzynie Popiołek za cenne wskazówki merytoryczne, dzięki którym mogła ona powstać. Życzą miłej lektury WSPARCIE EMOCJONALNE JAKO SZCZEGÓLNA FORMA DZIAŁAŃ POMOCOWYCH Miarą kultury psychologicznej każdego społeczeństwa jest nie tylko wiedza o funkcjonowaniu psychospołecznym człowieka, ale także umiejętności adekwatnego zastosowania skutecznych technik wsparcia emocjonalnego w sytuacjach trudnych dla drugiego człowieka niezależnie, czy dzieje się to w sposób profesjonalny, semiprofesjonalny lub tylko zgoła intuicyjny. Człowiek jest bowiem istotą społeczną a naturalną dla niego grupą jest jego rodzina (genetyczna lub prokreacyjna), środowisko rówieśnicze (koledzy, przyjaciele, krąg towarzyski), społeczność lokalna (sąsiedzi, współmieszkańcy, współobywatele), środowisko zawodowe (współpracownicy) itp. Tu zazwyczaj zaspokaja on swoje indywidualne potrzeby psychospołeczne i realizuje własne cele życiowe. Zdarza się jednak i tak, że jednostka mająca szczególne trudności w ułożeniu sobie prawidłowych relacji z członkami swoich naturalnych grup społecznych (co uniemożliwia jej dalszy rozwój i samorealizację), wymaga pomocy ze strony zupełnie innych osób, nie związanych z nią dotychczas bezpośrednimi więzami emocjonalnymi, czy społecznymi. W takiej to właśnie sytuacji człowiek potrzebujący pomocy może liczyć na wsparcie wynikające z zachowań prospołecznych innych ludzi (często dotychczas zupełnie mu nieznanych), czy powołanych do tego celu instytucji. Wówczas to mówimy o wsparciu społecznym. Może mieć ono charakter profesjonalny lub pozaprofesjonalny (np. spontaniczny, woluntarny). Z tych to względów zagadnienie wsparcia społecznego stało się ostatnio przedmiotem zainteresowania wielu teoretyków i praktyków. 10 Daniela Becelewska W literaturze polskiej poglądy wielu autorów na temat istoty wsparcia społecznego uogólniła H. Sęk (1993)2 określając składowe elementy tej interakcji w sposób następujący: Wsparcie społeczne zachodzi w tzw. sytuacji problemowej lub trudnej. Zostaje ono podjęte przez jedną lub obie strony tego procesu. Wówczas to: 1. w toku tej interakcji dochodzi do wymiany informacji, emocji, instrumentów działania lub dóbr materialnych, 2. wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna, 3. w dynamicznym układzie interakcji wspierającej wyróżnia się osobę wspierającą (pomagającą) i odbierającą wsparcie (wspomaganą), 4. miarą skuteczności tej wymiany społecznej jest odpowiedniość między rodzajem udzielonego wsparcia a potrzebami odbiorcy tego wsparcia, 5. celem tej interakcji wspierającej jest spowodowanie u jednego lub obu uczestników zbliżenia do rozwiązania problemu, osiągnięcia celu, przezwyciężenia sytuacji trudnej itp., 6. konkretyzacja tego wsparcia zależy od trafnego rozpoznania problemu i diagnozy odkrytych trudności. Wsparcie emocjonalne bardzo często określane jest jako jedna z form wsparcia społecznego, które umożliwia jednostce wymagającej pomocy szybkie uzyskanie względnej równowagi psychicznej. Dlatego w naszych dalszych rozważaniach istotne jest przedstawienie takich stanowisk. I tak: G.W. Shafer i A.S. Lazarus (1952)3, analizując wsparcie społeczne wyróżnili trzy podstawowe jego rodzaje. Określili oni, że na wsparcie społeczne składa się: 1. wsparcie emocjonalne, które polega na uzyskaniu od innych ludzi komunikatów o pozytywnych uczuciach wobec siebie, 2. wsparcie rzeczowe, gdy uzyskuje się opiekę czy pomoc w postaci darów, pożyczek lub usług, 2 Sęk H., (1993), Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa. 3 Shafer G., Lazarus A.S., (1952), Fundamental concepst in clinical psychology, New York. Wsparcie emocjonalne jako szczególna forma działań... 11 3. wsparcie informacyjne, polegające na uzyskaniu informacji lub rad pomocnych w rozwiązywaniu swoich problemów Bardziej rozszerzoną klasyfikację rodzajów wsparcia społecznego podaje Z. Zaborowski (1994)4 wymieniając wsparcie: - informacyjne ( tj. udzielanie rad, informacji), - rzeczowe (materialne, finansowe, świadczenie usług), - emocjonalne (solidaryzowanie się, akceptację osoby, jej zachowań, decyzji) oraz - globalne (łączące wszystkie typy) i polegające na całkowitej akceptacji osoby, jej przeszłości i drogi życiowej. Natomiast główny teoretyk tego problemu G. Caplan (1964)5 zwrócił uwagę na to, co jest dla nas istotne, że wsparcie społeczne może być realizowane w dwojaki sposób tj. jako pomoc: - socjoemocjonalna (przez wyrażanie uczucia sympatii, zrozumienia, akceptacji) lub - instrumentalna (udzielana w postaci porady, informacji, pomocy finansowej). Dla naszych rozważań interesujący jest także podział wsparcia przedstawiony przez R. Rosenthala (1968), który wyróżnia: - wsparcie emocjonalne (w tym ujęciu należałoby przyjąć je jako wsparcie emocjonalne w węższym znaczeniu) i - wsparcie społeczne (rozumiane jako wsparcie w szerszym znaczeniu). Wymienione wyżej poglądy wskazują na to, że wsparcie emocjonalne przez teoretyków tego problemu określane jest jako: - jeden z elementów wsparcia społecznego lub jako - samodzielnie działanie pomocowe. Kiedy zatem mówimy o wsparciu emocjonalnym sensu stricte? Zaborowski Z. (1994), Współczesne problemy psychologii społecznej i psychologii osobowości, Warszawa. Caplan G., (1964), Principles of preventive psychiatry, New York. 12 Daniela Becelewska Czym jest wsparcie emocjonalne ? Na podstawie określeń teoretycznych oraz obserwacji obecnie funkcjonujących przejawów takiego wsparcia, możemy powiedzieć, co następuje. Wsparcie emocjonalne inicjowane jest wówczas, gdy osoba, która znalazła się w trudnej dla siebie sytuacji życiowej (przeciążenia, stresu, kryzysu, konfliktu itp.) wymaga zmiany lub złagodzenia przeżywanych przez nią emocji. Kiedy zatem dochodzi do relacji takiego wsparcia? Można powiedzieć, że wsparcie emocjonalne zachodzi wtedy, gdy w określonej interakcji z osobą potrzebującą pomocy okażemy jej: - naszą empatię, - miłość, przyjaźń, przychylność, - otoczymy ją naszą opieką emocjonalną. Wsparcie takie występuje także wtedy, gdy osobie będącej w sytuacji traumatycznej, ekstremalnej, zapewnimy: - poczucie bezpieczeństwa, lub - zaspokojenie potrzeby afiliacji, czy tylko - będziemy przy niej w trudnej chwili. Wsparcie to zajdzie także w takiej sytuacji, gdy osoba ta będzie mogła opowiedzieć o swoich problemach swoim najbliższym (rodzicom, rodzeństwu, przyjaciołom), ale także pedagogowi, doradcy rodzinnemu, prawnikowi, księdzu, pracownikowi socjalnemu. Będzie ono także mieć miejsce, gdy osoba potrzebująca wsparcia będzie mogła umocnić się w swoich przekonaniach, że o swoich problemach będzie mogła: - porozmawiać nie tylko ze swoimi najbliższymi, ale także ze swoją pielęgniarką domową, opiekunką w domu pomocy społecznej, matką w rodzinie zastępczej, wychowawcą w domu dziecka, czy pedagogiem z świetlicy środowiskowej, - będzie miała możliwość skorzystania z instytucjonalnej opieki zapewniającej ten rodzaj wsparcia, skorzystać z telefonu zaufania, przyjść do poradni, - uczestniczyć w grupie wsparcia, grupie pomocowej. Wsparcie emocjonalne jako szczególna forma działań... 13 Psychologiczne znaczenie takiego wsparcia dla osoby wspieranej, jak określa Z. Zaborowski (1992)6 mówiąc o wsparciu emocjonalno -motywacyjnym, polega głównie na „podnoszeniu zaufania do ludzi, poprawie samooceny, redukcji osamotnienia i zniwelowaniu poczucia bezradności u osób słabych fizycznie, psychicznie, potrzebujących pomocy". Istotne w tym wsparciu jest to, że „osoby te otrzymują zachętę i motywację do radzenia sobie w życiu..." Na tej podstawie dodajmy, iż ważną zatem funkcją tego typu wsparcia społecznego jest także: - akceptacja tej jednostki ze strony innych osób lub grup wspierających, czego doświadcza ona w tej interakcji interpersonalnej, - solidaryzowanie się z nią w ciężkich dla niej chwilach, - podtrzymywanie jej tożsamości personalnej, co często ma miejsce np. przy poparciu jej w różnych sytuacjach trudnych, czy dokonywanych przez nią wyborach, - poręczeniu społecznym za nią, - podtrzymywaniu psychicznym. H. Sęk (1993)7 mówi, co jest istotne dla naszych dalszych rozważań na temat wsparcia, iż w badaniach stwierdzono, „że ludzie najbardziej oczekują wsparcia emocjonalnego, choć jego przeciętna skuteczność jest mniejsza, od rzadziej oczekiwanego wsparcia instrumentalnego i rzeczowego". Dodaje także, iż dane uzyskane drogą badań nad związkami między wsparciem a odległymi efektami krytycznych wydarzeń życiowych wskazują, że pozytywna rola wsparcia emocjonalnego jest tym większa, im bardziej to wsparcie było oczekiwane i trafne, i że rola ta polega prawdopodobnie na działaniu ogólnie uodporniającym, wzmacniającym. Sumując to, co dotychczas powiedziano, możemy podjąć próbę zdefiniowania czym jest w istocie wsparcie emocjonalne. Określmy je w sposób następujący: Wsparcie emocjonalne jest: - działaniem wspierającym (pomocowym), 6 Zaborowski Z., (1992), op. cit. Sęk H., (1993), Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa. 14 Daniela Becelewska - występuje samodzielnie lub w powiązaniu z innymi formarti wsparcia, - skierowane na sferę emocjonalną osoby wspieranej (znajdującej sjj w trudnej dla siebie sytuacji) lub poznawczo-emocjonalno-motywa. cyjną, - zachodzi w relacji wzajemnych (bezpośrednich) kontaktów interper-sonalnych, - zainicjowane przez jedną ze stron (pomagacza, grupę lub samą oso-bę wymagającą takiego wsparcia), - ma na celu dowartościowanie (doraźne lub długofalowe) osoby wspieranej oraz podniesienie jej samopoczucia. Tak zdefiniowane wsparcie emocjonalne będzie tematem naszych dalszych rozważań. W takim też ujęciu semantycznym będziemy się nim posługiwać dalej. Jakie zatem jest społeczne znaczenia wsparcia emocjonalnego? Odpowiadając na to pytanie podsumujmy to, co dotychczas powiedziano o wsparciu emocjonalnym. Wsparcie emocjonalne jest elementem wsparcia społecznego lub jednym z wybranych działań pomocowych wobec osób wymagających takiego wsparcia. Wsparcie emocjonalne polega na umożliwieniu danej osobie: - wyrażania swoich emocji, problemów, rozterek, słabości, opinii, planów (przez aktywne wysłuchanie jej), - udzielaniu pomocy w klaryfikacji i nazwaniu jej problemów (jeśli nie jest ona w stanie sama tego dokonać), - podtrzymaniu emocjonalnym przez znaczącą dla niej osobę (aby poczuła, że jest ktoś, dla kogo jej problemy są ważne), - umocnieniu w podjętych postanowieniach (jeśli przeżywa takie rozterki), - zaktywizowaniu jej do działania (aby pobudzić do dalszych działań samorealizacyjnych). Wsparcie emocjonalne nie polega natomiast na: - ingerencji w psychikę danej jednostki, - narzucaniu jej własnych poglądów (których nie jest ona w tym stanie przyjąć czy zaakceptować), - ocenianiu osoby wspieranej (nie po to przecież do nas przyszła), Wsparcie emocjonalne jako szczególna forma działań... 15 udzielaniu jej rad (gdy ona chce tylko z nami porozmawiać lub się tylko wyżalić), sugerowaniu jej naszego sposobu rozwiązania danej sytuacji (często w danym momencie sprzecznego z odczuciami klienta), jeśli ta osoba tego od nas nie oczekuje, - nakłanianiu klienta (szczególnie, gdy nie jest on na to jeszcze gotowy) do realizacji zaplanowanych przez pomagacza działań. Wspieranie bowiem nie ma na celu zmiany cech osobowości klienta (jak np. inne typy pomocy psychologicznej), lecz podtrzymywanie psychologiczne (np. przed dalszym obniżaniem się nastroju, spadkiem aktywności, załamaniem, inercją, utratą wiary, nadziei, poddawaniem się, uleganiem itp.). Celem wsparcia emocjonalnego jest zatem udzielenie pomocy osobom przeżywającym chwilowe lub dłużej trwające problemy emocjonalne, związane z niemożnością zaspokojenia swoich potrzeb, podjęciem decyzji, przezwyciężeniem trudności, radzeniem sobie ze stresem dnia codziennego, uporaniem się z silnie przeżywanymi uczuciami, odczuwaną ambiwalencją, dyskomfortem zdrowotnym, cierpieniem somatycznym, rozterkami duchowymi, własną samooceną oraz psychologiczną, czy społeczną oceną dostrzeganych zjawisk. Te problemy, pojawiające się nagle lub narastając stopniowo, są bowiem przyczyną ewidentnych trudności emocjonalnych danej jednostki w normalnym funkcjonowaniu: osobistym, zawodowym, towarzyskim, społecznym. Dlatego też stają się bezpośrednim powodem poszukiwania lub konieczności zaoferowania jej takiej pomocy (o czym będzie jeszcze mowa). Interakcja wsparcia emocjonalnego zajdzie zatem wówczas, gdy osoba potrzebująca wsparcia: - sama zwróci się do kogoś, kto może jej udzielić takiego wsparcia, lub też gdy - pomagacz dostrzeże osobę wymagającą takiej pomocy i zainicjuje ją. Należy tu zaznaczyć, iż osoba wymagająca wsparcia, zwracając się do kogoś o pomoc, suponuje jego moc, życzliwą umiejętność słuchania oraz bezinteresowną potrzebę niesienia pomocy. Dlatego to zwraca się ona o wsparcie do wybranej przez siebie osoby (tzn. sama je ini- 16 Daniela Becelewska cjuje), lub też pozytywnie odpowiada na taką inicjatywą pomagacza, oferującego gotowość udzielenia jej takiego wsparcia. Wówczas także osoba taka w wybranym przez siebie pomagaczu upatruje kompetentną wobec własnych problemów i mogącą ją wesprzeć osobę: życzliwą, pomocną bezinteresowną (tj. swojego przyjaciela, powiernika, aktywnego słuchacza, terapeutę...). Pracownik socjalny w trakcie zdobywania kompetencji zawodowych przyswaja sobie różnorodne techniki pracy z klientem, mające na celu takie wspomaganie go, które warunkuje jego dalszą (w miarę) samodzielną egzystencję życiową. Są jednak takie sytuacje w życiu człowieka, gdy najważniejsze dla niego (jak wcześniej powiedziano) jest tylko uzyskanie od innych wsparcia emocjonalnego. Wtedy to właśnie niezbędne stają się takie umiejętności, określane jako techniki wspierania emocjonalnego, których zastosowanie w określonej sytuacji przynosi klientowi: wyciszenie, ukojenie, czy psychiczne wzmocnienie, sprzyjające uzyskaniu stanu względnej równowagi biop-sycho społecznej. Stąd w ramach wzbogacania kompetencji zawodowych pracownika socjalnego niezbędne jest również przybliżenie i wdrożenie (a czasem tylko przypomnienie) tych technik wsparcia emocjonalnego, które pozwalają (obok innych umiejętności zawodowych) zastosować takie sposoby pomocy psychologicznej, które umożliwią klientowi (jak i każdej innej osobie tego wymagającej) uzyskanie względnej równowagi psychicznej (a tym samym i somatycznej), która umożliwi mu podjęcie dalszych, skutecznych działań samorealizacyjnych. Tak określona istota wsparcia emocjonalnego pozwala obecnie odpowiedzieć na dalsze interesujące nas pytanie związane z zagadnie- niem. DLACZEGO EMOCJE MAJĄ TAK ISTOTNE ZNACZENIE W FUNKCJONOWANIU CZŁOWIEKA? O funkcjonowaniu emocji człowieka obecnie wiele się mówi i równie dużo czyta w przeróżnych publikacjach (profesjonalnych, popularnonaukowych oraz tygodnikach czy miesięcznikach edukacyjnych). Jest to wynikiem prowadzonych badań naukowych na ten temat, ale także potocznych obserwacji zachowania osób w różnych sytuacjach życiowych. Dla naszych rozważań na ten temat, bazując na posiadanej przez czytelnika podstawowej wiedzy, niezbędne jest jednakże przytoczenie kilku istotnych dla procesu wsparcia emocjonalnego doniesień naukowych. I tak: Sfera emocjonalna człowieka, według wielu autorów (np. D. Goleman, C. Izard, R. Lazarus, i in.), stanowi fundamentalną oś funkcjonowania psychiki człowieka (obok procesów poznawczych, czyli intelektualnych i wykonawczych, tj. behavioralnych). Wiele współczesnych badań wskazuje również na to, że funkcjonowanie emocji człowieka ma także niebagatelne znaczenie dla jego zdrowia psychosomatycznego (o czym informuje m.in. medycyna psychosomatyczna i psychologia kliniczna). Jest zatem istotnym problemem społecznym, na który (nie tylko naukowcy) pragną obecnie zwracać szczególną uwagę. Zdrowie natomiast, jak definiuje WHO8, to stan względnej równowagi biologicznej, psychicznej i społecznej człowieka, a nie tylko brak kalectwa lub choroby. Z tego to względu odpowiedzią na postawione w tytule pytanie mogłyby być słowa L. A. Pervina (2002)9, który stwierdza, że zahamowanie 8 A . światowa Organizacja Zdrowia. Pervin L. A., (2002), Psychologia osobowości, Gdańsk. 18 Daniela Becelewska Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie... 19 emocjonalne, czy to świadome (tj. tłumienie), czy też nieświadome r,^ • , • , • , * i r* n i \* wyparcie), może być szkodliwe dla zdrowia człowiekaTatom/ Wyjaśniając to pojęcie należy także dodać (za D. Golemanem), ze aktywne przezwyciężanie trudności, korzystanie z pomocy mnycT emocja odnosi się do uczucia i związanych z nim myśli, stanów psy-dzi oraz rozsądne panowanie nad swoimi emocjami dXzewpyw hicznych i biologicznych oraz zakresu skłonności do działania „„ „j-----.•__,_. ... .. j""" uuui^c wpiywai .. .-----*¦¦ także przytoczyć definicję podaną przez D. Dolińskie- dzi oraz rozsądne panowanie nad swoimi emocjami dobrze wnłvu, na zdrowie danej jednostki a tym samvm na i3 Zwf ¦ ^ " Możemy tu także przytoczyć definicję podaną przez U. DolinsKie- łeczne. Y Y JCJ funkcJonowan^ sPc ^o)12, który określa: „emocja jest subiektywnym stanem psychicz- W kontekście tego możemy powiedzieć że zasadni- ™ u- nym, uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu dzia- zdrowia (somatycznego, wyc^^S^S^S^ ** JeJ °dCZUWamU """"^ ^ "^ 7?^ ^ zdolność do- społecznego) jednostki jest j, mimiczne } pantomimiczne oraz zachowania. Doświadczenia emocjo- - umiejętnego radzenia sobie ze swoimi emocjami, co jest wyraz, nalne u każdego człowieka kodują się na trzech poziomach: obrazowym, - rre^r11^1 emTnalneJ (°- ^^ ^ 1,tX1SSSi-«. «*. Powiedzieć, * p^cia szewski J F. Terelak iTnni! nrT ' ' °ma ka, ujawniają się następnie w reakcjach somatycznych, mimicznych - możliwość skntw^ni, , ¦ Ł ,. i pantomimicznych, znacząco wpływając na działanie człowieka i jego chnlnair™™ i1~Z! Pom°cy innycn czyli z poradnictwa psy dalsze samopoczucie. a w I? .°radztwa Pedagogicznego, wsparcia społecznego i takie ujęcie emocji będzie myślą przewodnią w proponowanych Nie w, t? int^reS.UjąCef nas wsParcia emocjonalnego. przez nas działaniach wsparcia emocjonalnego (vide: rozdział o tech- int«~l ws;ystK1fJednaf osoby, z którymi się spotykamy w różnycl „ikach wsparcia) obejmujących proces aranżowania i realizowania nterakcjach społecznych mają takie zdolności lub możliwości. Dla pomocy osobom tego wymagającym. ego kuc ważnym problemem jest posiadanie przez ewentualnego po Dla dalszych rozważań nad istotą emocji niezbędne jest obecnie magacza umiejętności skutecznego wsparcia emocjonalnego udziela przypomnienie (lub uświadomienie sobie) kilku istotnych dla wsparcia nego osobom, które tego wymagają przez tych, którzy mogą iu emocjonalnego naszych doniesień teoretycznych. Przybliżmy najważ- a lego wsparcia dostarczyć. Ale po to, aby skutecznie wspierat niejsze z nich, posługując się tu kolokwialną wyliczanką. Itak: innycn w sposób profesjonalny (zawodowo lub pozazawodowo) ko- Po pierwsze: Zgodnie z teorią emocji subiektywnie odróżnialnych nieczne jest stałe wzbogacanie własnych kompetencji pomocowych, C. Izarda13 istnieje pewna liczba tzw. uczuć podstawowych (uniwersal- a w tym także swoiei wied™ n ™^,«„;„ „-----:.-... *._, ¦ .. _...,., ,, . _.._„„i--------dziedzictwo genetyczne, a licz- ~~™ jv. „„1C w/.uugdtdnie własnych kompetencji pomocowych, C. Izarda13 istnieje pewna liczba tzw. uc a w tym także swojej wiedzy o znaczeniu emocji w funkcjonowaniu nych, wrodzonych), stanowiących nasze __.....- „—v -—.------ cz owieka. ba ich waha g.ę od gl4 gą Qne przezywane przez wszystkich ludzi człowieka Wyjaśnijmy zatem (lub tylko przypomnijmy) czym są emocje? Możemy tu posłużyć się określeniem zaproponowanym przez D. Golemana (1997)", który mówi:: „emocja to każde poruszenie czy zakłócenie umysłu, uczucia, namiętności; każdy stan wzburzenia albo podniecenia psychicznego". ua icn wana się oa s-i<4. są one przezywane piz.cz. w»z.yauvi^u muii, niezależnie od wieku, rasy, wykształcenia i u wszystkich ludzi wiążą się z takimi samymi reakcjami fizjologicznymi. W różnych kulturach mogą one natomiast podlegać różnym zasadom okazywania ich (o czym także powiemy w rozdziale o technikach wsparcia). 1 Goleman D., (1997), Inteligencja emocjonalna, Poznań Goleman D., (1997), tamże. 12 Doliński D., (2000), Mechanizmy wzbudzania emocji, w: Strelau J., (red.), Psychologia t. 2, Gdańsk. " Pervin L.A., op.cit. 20 Daniela Becelewska Te tzw. emocje podstawowe mają zdolność organizowania naszyć} myśli i działań. Dla rozważań niniejszej pracy istotne jest natomiast to że ludzie różnią się częstotliwością i intensywnością doznawania tyci emocji, co jest wynikiem wrodzonych cech osobowości oraz nabytym doświadczeń w ciągu swego życia. Teoria C. Izarda podkreśla także, iż mechanizmy wzbudzając w człowieku dana emocje obejmują cztery niezależnie od siebie działające systemy wewnętrzne: - neuronalny (najniższy, ustawicznie czynny, stanowiący konieczny, a czasem wystarczający warunek do pojawienia się określonej emocji), - sensomotoryczny (ujawniający reakcje somatyczne organizmu, które są obserwowalne lub tylko bardziej czy mniej świadomie odbierane przez danego człowieka), - afektywny (czyli motywacyjny, uruchamiający działanie, które możemy zaobserwować), - poznawczy (pojawiają się myśli, ale także analiza oraz bardziej lub mniej wnikliwa ocena własnych przeżyć). Natomiast my, jako osoby obserwujące reakcje danego człowieka, przeżywane przez niego emocje możemy odczytać na podstawie dostrzeganych objawów ekspresji tych uczuć. Ekspresja emocji obejmuje bowiem wszelkie sygnały emitowane przez dana jednostkę (czyli zmiany w wyglądzie organizmu, motoryce, wydawanych dźwiękach), będące dla obserwatora wskazówką do odczytania przeżywanych przez tę osobę emocji (D. Doliński, 2000)'4. Odczytywane są one głównie na podstawie zmian mimiki oraz panto-mimiki. Możemy zatem powiedzieć, że odczytać przeżywane emocje przez drugiego człowieka jest dość łatwo, jeśli tylko bacznie go obserwujemy i posiadamy choćby minimalną wiedzę (którą każdy z nas zdobywa już od dzieciństwa) w jaki sposób mimicznie i pantomimicznie się one objawiają. 14 Doliński D., (2000), Ekspresja emocji, w: Strelau J., (red.), Psychologia t. 2, Gdańsk. Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie... 21 Po drugie: Każda przeżywana przez człowieka emocja (jak podaje r Lazarus), ma swój rdzeń relacyjny, określający (subiektywnie) su-nowane przez człowieka korzyści lub ewentualne straty wynikające z każdej sytuacji. Stąd emocje pozytywne pojawiają się wówczas, gdy w wyniku oceny danej sytuacji człowiek spodziewa się dla siebie określonych korzyści, czyli suponuje, że osiągnie założony przez siebie cel. Emocje negatywne powstają wtedy, gdy jednostka stwierdza, że dana sytuacja zagraża osiągnięciu wyznaczonego przez nią celu. Pamiętamy przy tym, że ocena każdej sytuacji przez jednostkę jest subiektywna i dlatego wpływa kierunkowo na pojawienie się określonych emocji. Dla bardziej wnikliwego zobrazowania przyczyn emocji, a także głównie dla poszerzenia zakresu możliwości prawidłowego odczytania przez pomagacza (osobę wspierającą) genezy odczytywanych przeżyć emocjonalnych u osoby wymagającej wsparcia emocjonalnego (klienta) posłużymy się opracowanymi przez R. Lazarusa tzw. rdzeniami relacyjnymi emocji15. I tak R. Lazarus podaje, że: - złość pojawia się, gdy człowiek dostrzega poniżające działanie wobec siebie innych osób i gdy realizacja jego celów z tego powodu staje się zagrożona. Wówczas to pojawia się obwinianie innych za niemożność osiągnięcia celu (jest to złość skierowana na innych, ale dodajmy, że może być też skierowana na samego siebie), - wina jest reakcją na złamanie przez siebie samego wyznawanych zasad moralnych i związana jest z oceną swego postępowania (skierowana jest na siebie), - lęk występuje wówczas, gdy człowiek uświadamia sobie niejasne poczucie istotnego dla siebie zagrożenia, które burzy jego spokój, - strach pojawia się, gdy człowiek odczuwa w danej sytuacji bezpośrednie, konkretne zagrożenie zdrowia lub życia, - wstyd ma miejsce, gdy człowiek nie dorasta do swoich ideałów, złamał zasady, nie potrafił sobie poradzić w jakiejś sytuacji, Pervin L. A., op. cit. 22 Daniela Becelewska - smutek pojawia się wówczas, gdy człowiek doświadcza nieodwra-calnej straty, stan ten może się systematycznie pogłębiać, - zawiść występuje, gdy pragnie się mieć to, co posiada ktoś inny, - zazdreść pojawia się wobec osoby trzeciej, która zagraża obecnemu związkowi emocjonalnemu, - wstręt ma miejsce wtedy, gdy coś, mówiąc metaforycznie, jest „niejadalne", - zadowolenie odczuwamy wówczas, gdy dostrzegamy postępy w realizacji własnego celu, - duma pojawia się w wyniku samodzielnego dokonania czegoś wartościowego, lub czegoś takiego dokona grupa z którą się identyfikuje, albo jeden z jej członków, co wpływa na podwyższenie poczucia własnej wartości, - ulga towarzyszy subiektywnej ocenie zmiany sytuacji, która dotychczas zagrażała realizacji założonego przez siebie celu na lepsze, - nadzieja pojawia się wówczas, gdy lęk przed najgorszym połączony jest z jednoczesnym oczekiwaniem zmiany na lepsze, - miłość to uczucie kochania kogoś, niekoniecznie odwzajemnione, - współczucie pojawia się jako poruszenie czyimś nieszczęściem i wiąże się z chęcią niesienia pomocy. Uwzględnianie przez pomagacza w sytuacji wsparcia powyżej przedstawionych rdzeni emocji, pozwoli na łatwiejsze odczytanie źródeł przeżywanych przez klienta emocji, co umożliwi opracowanie właściwej strategii wsparcia emocjonalnego. Także po to, aby pomagacz trafniej mógł odczytać te uczucia przytoczymy jeszcze za D. Golemanem (1997)'6 stwierdzenie, że każda emocja przeżywana przez człowieka posiada różne barwy, odmiany, niuanse. Te odcienie poszczególnych emocji określił jako rodzinę tych emocji. I tak D. Goleman określił, że do rodziny emocji: - złości - należy także: furia, wściekłość, uraza, gniew, irytacja, oburzenie, animozja, niechęć, obraźliwość, wrogość, nienawiść, szał, - smutku: żal, przykrość, boleść, melancholia, użalanie się nad sobą zniechęcenie, przygnębienie, depresja, Goleman D., op. cit. Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie 23 strachu: niepokój, obawa, nerwowość, zatroskanie, konsternacja, zaniepokojenie, onieśmielenie, strachliwość, bojaźń, trwożliwość, popłoch, przerażenie, fobie, ataki lękowe, - zdziwienia: wstrząs, zaskoczenie, oszołomienie, osłupienie, zdumienie, - wstrętu: pogarda, lekceważenie, nieprzychylność, obrzydzenie, odraza, niesmak, awersja, - wstydu: poczucie winy, zażenowanie, zakłopotanie, wyrzuty sumienia, upokorzenie, żal, hańba, skrucha, - miłości: akceptacja, życzliwość, ufność, uprzejmość, poczucie bliskości, oddanie, uwielbienie, zaślepienie, agape (miłość niebiańska), - zadowolenia: szczęście, przyjemność, ulga, błogość, rozkosz, radość, uciecha, rozrywka, duma, przyjemność zmysłowa, miły dreszczyk, uniesienie, zaspokojenie, satysfakcja, euforia, zaspokojenie kaprysu, ekstaza, mania. Przedstawiona powyżej lista rdzeni i rodzin emocji pozwoli pomaga-czowi nie tylko: prawidłowo odczytać, zrozumieć, czy zaklasyfikować poszczególne emocje, ale także właściwie zaplanować postępowanie wspierające. Po trzecie: Liczne badania opisane przez K. Skarżyńską (1981)'7 upoważniają do stwierdzenia, że łatwiej jest nam odczytać przeżywane przez innych uczucia, gdy znamy kontekst sytuacyjny, w jakim dana osoba się znajduje. To pozwala nam lepiej zrozumieć treść i przebieg tych emocji. Należy jednak zwrócić tu także uwagę na inne badania przeprowadzone przez A. Masłowa (w 1962 r.), które wskazują również na to, że kontekst sytuacyjny z jednej strony pomaga nam łatwiej odczytać emocje danej osoby, ale może także niekorzystnie zmienić naszą trafność oceny. Wykazano, że te same stany emocjonalne danej jednostki, biorące udział w badaniach osoby inaczej oceniały, gdy dostrzegały ją w miejscu elegancko urządzonym, a inaczej, gdy widziano ją w pomieszczeniu brudnym, zaniedbanym, zdemolowanym. Dlatego należy tu podkreślić, że to, w jakiej dana osoba obecnie znajduje się sytuacji życiowej jest ważne w ocenie jej przeżyć, ale jedno- Skarżyńska K., (1981), Spostrzeganie ludzi, Warszawa. 24 Daniela Becelewska Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie... cześnie musimy się wystrzegać pochopnej oceny opartej na określonych stereotypach (np. „nikomu nie żal pięknych kobiet...", „on to jesty'a( ruska staP', „ona jak kot, spada zawsze na cztery łapy", „dlaczegoj biedny, boś głupi", „patologia zawsze trzyma się razem", „to są miesz. kańcy Sajgonu (Pekinu)" itp.). Oznacza to, że także osoba zadbana, czysta, schludna, wykształco-na, mająca pracę, otoczona rodziną czy przyjaciółmi, również może wymagać naszego wsparcia emocjonalnego. Natomiast osoba skrajnie zaniedbana, uboga, czy mało wykształcona, może mieć własną, rozbudowaną sferę przeżyć i jest tak samo wrażliwa na niechęć, pogardę lub inne niekorzystne reakcje ze strony otoczenia, jak wszyscy inni ludzie. Ich przeżycia wstydu, upokorzenia, poczucie porażki, mogą być równie silne i deprymujące, i z tego powodu często zamykają się na innych, ukrywają swe właściwe przeżycia, unikają kontaktu, także werbalnego. Natomiast osoby moralnie zaniedbane, czy psychopatyczne, mogą przed nami „grać", potrafią też manipulować ludźmi lub działać z gruntu egoistycznie, nie licząc się z odczuciami innych, zaspokajając jedynie własne zachcianki czy potrzeby. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na ocenę przeżywanych przez daną jednostkę uczuć (oprócz zakodowanych stereotypów), jak zwraca na to uwagę K. Skarżyńska (1981)18, jest także aktualny stan emocjonalny samego spostrzegającego. Może on wyostrzać spojrzenie na innych lub je stępiać (znieczulać). Do zachowań prospołecznych przyczyniają się najczęściej uczucia pozytywne wobec innych. Najczęściej wymienia się tu uczucie empatii, które semantycznie określane jest w kilku znaczeniach, jako: - empatia poznawcza, czyli zdolność wczuwania się w cudze położenie, utożsamiania się, polega na właściwym odczytaniu i rozumieniu cudzych uczuć i trafnym przewidywaniu cudzych reakcji (co określane jest także przez innych autorów jako trafność spostrzegania interpersonalnego i wiązane jest z tzw. inteligencją interpersonalną człowieka), lub mr>atia emocjonalna, czyli pojawiający się stan uczuciowy wywołany przez spostrzeganie emocji drugiego człowieka, który może przybrać postać: \ WSpółodczuwania, czyli doświadczania uczuć drugiej osoby jako swoich własnych, „przeniesienie" ich na siebie (jest to zatem odczuwanie uczuć klienta), oraz b) współczucie, gdy pojawia się w nas określona reakcja emocjonalna na dostrzeganą emocję innej osoby, uwzględniająca jej stan emocjonalny, a powstałe uczucie nie koniecznie jest takie same, jak emocja obserwowanej u danej osoby. Dlatego uświadomienie sobie przez pomagacza własnych uczuć wobec klienta i jego sytuacji życiowej w procesie projektowania wsparcia jest bardzo ważne dla relacji wsparcia (o czym powiemy jeszcze w rozdz. „I ty zostań pomagaczem"). W tym miejscu chcemy jednakże zwrócić także uwagę na tzw. efekt aureoli, pojawiający się u pomagacza (a który występuje bardzo często również przy przeprowadzaniu wywiadu), który polega na formułowaniu oceny klienta pod wpływem: - własnej opinii o jakiejś wcześniej dostrzeżonej innej, a posiadanej przez niego cesze, lub - na podstawie ogólnego wrażenia, jakie ten klient sprawia na osobie oceniającej (Zimbardo i Ruch, 1994)19. Możemy wówczas błędnie oceniać tę osobę sądząc, że posiada ona cechy, których de facto nie posiada, lub jest taką osobą, na którą (w naszej ocenie) aktualnie wygląda (co, jak wiemy bez znajomości i uwzględniania kontekstu sytuacyjnego może być wielce mylące). Na zagadnienie to zwraca także uwagę H. Sęk (1993)20 powołując się na badania R. Rosenthala, który określił, że we wsparciu emocjonalnym i społecznym pomagacz bardziej skupia się na opracowywaniu 1 podejmowaniu skuteczniejszych sposobów pomocy wobec osób przez siebie ocenianych jako przynależących do „grupy ludzi sukcesu", niż do „grupy niepowodzenia". Oznacza to, że pomagając mamy tendencje do poświęcania wnikliwszej uwagi, pomocy, sprzężenia zwrotnego Skarżyńska K., op. cit. Zimbardo Ph. G., Ruch F. R., (1994), Psychologia i życie, Warszawa, PWN. Sęk H., (1993), Społ eczna psychologia kliniczna, PWN, Warszawa. —__.______________ Daniela Becelewska "~ ~-------------------------¦> Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie... 27 oraz lepszego organizowania warunków działania tym osobom, woh -~-----------"" T7 ~! "7 Których mamy wysokie oczekiwania. f ówienia o swoich emocjach (co oznacza także: nie chcą, nie mogą, nnn?iiZWarte: Badania nad emocJami wskazują, jak podaje L Perv Uznają za niestosowne itp.) z powodu występowania pewnych mecha-(2002) , ze można wyróżnić dwa rodzaje afektywności człowiek nizmów psychospołecznych, które Pennebaker (1993) nazwał trzystop- - pozytywną (optymistyczną) i a: njoWym modelem radzenia sobie z traumatycznymi wydarzeniami. - negatywną (pesymistyczną), która wyraża się: Przybliżmy to zagadnienie. a) takimi stanami emocjonalnymi, jak lęk, depresja, złość, wstr Model ten określa następujące P° sobie fazy radzenia sobie w sy-pogarda, a także ' ^ tuaciach traumatycznych. Autor ten określił je i wyróżnił następujące b) koncentracją na złych stronach samego siebie i świata, złą opinrP° sobie fazy: o sobie, złym nastawieniem w różnych sytuacjach życiowych L ratunkową - ludzkie myśli i rozmowy koncentrują się w tym czasie Taka negatywna koncentracja wiąże się z neurotycznością danej jednost na traumatycznym wydarzeniu, co sprzyja solidarności międzyludzki, napięciem, odczuwanym przygnębieniem, złym samopoczuciem kie^ a tym samym rozpatrywani" danęj sytuacji. Powodem może być częstym uskarżaniem się na dolegliwości zdrowotne, stałym brakie nowość (szok, zaskoczenie, inność, itp.) tego wydarzenia, wszyscy zadowolenia ze wszystkich aspektów swojego życia,'łatwiejszym po" ° tym mówią, wi<?c Jednostka najbardziej nim dotknięta także, padaniem w stres i przeżywaniem ciągłych konfliktów 2- tłumienia - tu myśli daleJ krążą wokół wydarzenia, lecz przestaje Liczne badania wskazują, że ludzie przejawiający afektywność nega on0 być tematem rozmów. Powodem może być niechęć do prowa-tywną częściej zapadają Ra zdrowiu niż ludzie przejawiający afekt dzenia takich rozmów, zmęczenie nimi, lub tzw. zmowa milczenia, ność pozytywną, gorzej radzą sobie także w sytuacjach trudnych sta! W takie^ sytuacji sPołeczneg° nacisku ludzie często ukrywają bardziej wymagają wsparcia emocjonalnego od innych ' swoje uczucia, co wpływa niekorzystnie na ich zdrowie i samo- Afektywność pozytywna natomiast (jak podkreśla R. Lazarus) ma Poczucie' znaczenie podtrzymujące zdrowie, dlatego w funkcjonowaniu człowieka 3' adaPtacJ1 ~ w któreJ zmniejsza się me tylko liczba możliwych roz-tak ważny jest jego: mów dotyczących tego wydarzenia, ale także i myśli pojawiających - optymizm, się u osoby dotkniętej tym wydarzeniem, słabnie u niej poczucie stre- - zdolność wyrażania własnych emocji, su- Przyczyną jest tu mechanizm tłumienia emocji, który ma nieko- - opanowanie różnorodnych mechanizmów radzenia sobie w sytuacjach n rZyStny wpływ na reaktywność fizjologiczną. trudnych, a także Osoba będąca w ostatniej fazie radzenia sobie z traumatycznym wyda- - umiejętność szukania pomocy u innych. rżeniem bardzo często nie pogodziła się wewnętrznie z traumą, nie Takie postawy należy propagować, wyuczać, a w razie konieczności "^ zniwelować swoich uczuć, nie potrafiła sobie z nimi poradzić, wspomagać, udzielać niezbędnego wsparcia.'Służą temu inne formy °° ma 0grornrie znaczenie dla jej dalszego funkcjonowania psychicz-pomocowe i edukacyjne. neg0> społecznego, a także bardzo często i somatycznego. Dlatego stan Po piąte: Badania przytoczone przez L. Pervina (2002122 k ^ Wymaga rozpoznania i właściwego zaaranżowania sytuacji wspar- że „otwieranie się", czyli zwierzanie się ze swoich myśli i ^czuć ma ^ ei^ocJonalneg°- Bardzo często taka osoba sama się o to nie zwraca, właściwości lecznicze. Jednakże ludzie nie zawsze mają możliwość Jta^ °SÓb Z ^ otoczenia nie dostrze8a teg° groźnego dla niej 2i pervjn L od t • asarni może się zdarzyć, że tzw. „wentyl bezpieczeństwa" odblo- 22 Pervin L.,' op. cit. ^ S1^ 'l wówczas mamy do czynienia z reakcją (zachowaniem) danej y. która zaszokuje otoczenie, a czasem także i samą zainteresowaną 28 Daniela Becelewska osobę. Pomoc w tym przypadku przychodzi często za późno, albo jJ tu już wymagany inny rodzaj pomocy, najczęściej w skomplikowane wysoce profesjonalnej postaci (i to nie zawsze dobrze rokującej). Przytoczone dane wskazują jak ważną rolę może odegrać wsparci emocjonalne, zaaranżowane we właściwym momencie przez profesje nalnego przygotowanego pomagacza. Ale podkreślmy tu także (co jest istotne dla naszych rozważań) to, i wynika z przedstawionych wyżej badań. Nie tylko tłumienie emocji m szkodliwy wpływ na zdrowie człowieka. Równie ważny jest problet tłumienia własnych myśli oraz unikanie rozmów o własnych przeżyciacl Wyjaśnijmy to dogłębniej, posługując się danymi z innych badat a mianowicie nad tłumieniem własnych myśli. Badania te wskazują n pojawienie się w takiej sytuacji mechanizmu spotęgowania się emocji Mechanizm ten powoduje sytuację psychiczną danej jednostki, któi przy próbie tłumienia własnych myśli (np.: nie myślenie o czymś dl siebie ważnym, blokowanie tych pojawiających się myśli, unikanie icl nie przyznawanie się przed sobą do nich, nadawanie im innego sensu itp.), prowadzi do tego, że pojawiają się wówczas w związku z tyi problemem emocje jeszcze silniejsze. Taka sytuacja jest przez daną osobę nieakceptowana i próbuje on jeszcze bardziej tłumić swoje myśli związane z daną potrzebą, co z kc lei nasila odczuwane emocje, a to prowadzi w efekcie do jeszcze sil niejszego tłumienia pojawiających się z tą kwestią uczuć. To błędne koli D. Wegner (1994) nazwał teorią paradoksalnych następstw kontrol umysłu. Z badań tych możemy wyprowadzić wniosek, że próba tłumieni; własnych emocji jest nie tylko nieskuteczna, ale wręcz szkodliwa dli funkcjonowania psychiki człowieka. Powoduje powstawanie jeszczi silniejszych przeżyć, z którymi jednostka nie może sobie poradzić, i z kolei może doprowadzić do niekontrolowanych reakcji. Z tych względów konieczne jest zastosowanie skutecznego dziafe nia odbarczającego dla psychiki człowieka w postaci określonej tech niki wsparcia emocjonalnego. Ma ono na celu spowodowanie tego, ab; dana osoba, choćby sama przed sobą (ale także przed pomagaczem) - przyznała się do własnych myśli, - wypowiedziała je, Dlaczego emocje mają tak istotne znaczenie 29 - prawidłowo odczytywała własne emocje, _ mówiła o nich. Taką konieczność „odbarczenia" własnej psychiki należy danej jednostce uświadomić, lub tylko ją do takiego działania (dla jej własnego dobra) sprowokować. Zachęta do przyznania się do własnych przeżyć i myśli oraz mówienia o przeżywanych emocjach ma miejsce w sytuacji wsparcia emocjonalnego i tu ujawnia się także potrzeba stosowania tego społecznie pożądanego działania pomocowego, wobec osób wymagających wsparcia, do którego w tej publikacji zachęcamy. I na zakończenie podkreślenia wagi omawianego zagadnienia dotyczącego funkcjonowania emocji człowieka, przytoczmy jeszcze istotną wskazówkę, przydatną dla naszych obecnych rozważań. Doniesienie z badań prowadzonych przez K. Oatley i J. Jenkins (1996) ukazuje różnice temporalne związane z czasem przeżywania własnych emocji (D. Doliński, 2000)23, co także jest istotne dla organizacji procesu wsparcia emocjonalnego. Dane z tych badań wskazują, że doświadczanie własnych stanów emocjonalnych można wymierzyć z dość precyzyjną dokładnością w czasie. I tak: - ekspresja emocji i związane z nią zmiany somatyczne w organizmie trwają od pół do kilku sekund, - uświadomienie sobie przeżywanych emocji i pojawiające się myśli związane z doświadczaniem tych emocji, a także możliwość powiedzenia o nich pojawiają się dopiero po kilku minutach i trwają do kilku godzin, - ujawniające się potem nastroje trwają godzinami, dniami, a czasem tygodniami, a nawet miesiącami lub latami, - zaburzenia emocjonalne mogą trwać tygodniami, miesiącami, a także i latami, - cechy osobowości związanych z emocjonalnością człowieka objawiają się kilka, kilkadziesiąt lat, a czasami całe życie. Należy tu także zaznaczyć, �