LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Josef Reichholf Ssaki Przek�ad i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut orygina�u: Steinbachs Naturfiihrer: Saugetiere Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa �wiat Ksi��ki, Warszawa 1996 � Mosaik Verlag GmbH Monachium 1983 � polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrze�one, Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja tomu Ssaki: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktorzy tomu Ssaki: Katarzyna Duran Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego. Korekta: Ewa Garbowska Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-877-3 Nr 1268 TRE�CI 6 Wst�p 7 Przegl�d symboli 8 Gromada ssak�w 12 Rozmieszczenie ssak�w europejskich 16 Rz�d owado�erne 18 Rodzina je�owate 22 Rodzina ryj�wkowate 28 Rodzina kretowate 30 Rz�d nietoperze 32 Rodzina podkowcowate 36 Rodzina mroczkowate 48 Rodzina molosowate 50 Rz�d naczelne Rodzina koczkodanowate 52 Rz�d zaj�czaki 54 Rodzina zaj�cowate 64 Rz�d gryzonie 66 Rodzina polatuchowate 68 Rodzina wiewi�rkowate 80 Rodzina bobrowate 84 Rodzina popielicowate 90 Rodzina chomikowate 92 Rodzina nornikowate 104 Rodzina myszowate 116 Rodzina �lepcowate Rodzina smu�kowate 118 Rodzina je�ozwierzowate 120 Rodzina nutriowate 122 Rz�d drapie�ne 124 Rodzina psowate 138 Rodzina nied�wiedziowate 144 Rodzina szopowate 146 Rodzina tasicowate 168 Rodzina �aszowate 172 Rodzina ko�owate 182 Rodzina morsowate 184 Rodzina fokowate 198 Rz�d nieparzystokopytne Rodzina koniowate 200 Rz�d parzystokopytne 202 Rodzina �winiowate 206 Rodzina jeleniowate 232 Rodzina wolowate 252 Rz�d walenie 254 Rodzina wale dzioboglowe 256 Rodzina kaszalotowate 258 Rodzina delfinowate 266 Rodzina mor�winowate Rodzina narwalowate 270 Rodzina wieloryby fatdowce 278 Rodzina wieloryby g�adkosk�re 280 Stopy i tropy ssak�w 282 Autorzy fotografii 283 Wykaz gatunk�w Pogrubiony druk oznacza, �e opisy danej grupy gatunk�w poprzedzono og�ln� charakterystyk� rz�du. 5 Wst�p Spo�r�d oko�o 6000 gatunk�w ssak�w, �yj�cych obecnie na kuli ziemskiej, w Europie wyst�puje mniej ni� 180. Opi- sy wszystkich powinny znale�� si� w tej ksi��ce. Celem autora by�o dostar- czenie czytelnikowi szczeg�owych danych, niezb�dnych do prawid�owego oznaczenia europejskich ssak�w oraz informacji dotycz�cych ich biologii, roz- mieszczenia, rozrodu, etologii i roli pe�- nionej w ekosystemach. Zastosowany podzia� systematyczny jest bliski natura- lnemu. Ka�dy z 9 rz�d�w, do kt�rych nale�� ssaki europejskie, oznaczony jest odpowiednim symbolem umieszcza- nym w prawym g�rnym rogu strony ilus- tracyjnej. Mi�o�nikowi zwierz�t bez fachowego przygotowania, a do niego w pierwszym rz�dzie adresowana jest ta seria leksykon�w przyrodniczych, oparty na linneuszowskiej systematyce podzia� ssak�w na rz�dy, rodziny, rodzaje i gatunki mo�e si� wydawa� niezupe�nie �naturalny". Mo�e to stwier- dzi�, gdy przekona si�, �e zewn�trznie bardzo podobne do siebie zwierz�ta, jak myszy i ryj�wki, s� zaliczone do r�- nych rz�d�w, podczas gdy zgo�a od- mienne z wygl�du mors i gronostaj na- le�� do jednego rz�du (wg tradycyjnego podzia�u to r�wnie� 2 r�ne rz�dy - przyp. t�um.). Mors i gronostaj s� jed- nak blisko ze sob� spokrewnione, pod- czas gdy myszy i ryj�wki ��czy tylko bardzo odleg�e pokrewie�stwo. O przy- nale�no�ci do odpowiedniej jednostki systematycznej, czyli inaczej m�wi�c o stopniu pokrewie�stwa, decyduj� nie- kiedy szczeg�y budowy, cz�sto te nie- rzucaj�ce si� w oczy, np. typ uz�bienia. Powszechnie jednak rz�dy, bardziej ni� rodziny i rodzaje, rozumie si� jako sa- moistne, dobrze wyodr�bnione biolo- gicznie kategorie, takie jak: nietoperze, naczelne, zaj�czaki, parzystokopytne czy walenie. Wyr�niaj�ce i w�a�ciwe dla danego rz�du cechy opisano w kr�t- kich chrakterystykach ka�dego z nich. Opisy gatunk�w s� mo�liwie szczeg�o- we. W celu podniesienia warto�ci u�yt- kowej ksi��ki charakterystycznym i po- pularnym gatunkom rodzimych ssak�w, do kt�rych mo�na zaliczy� wszystkie ssaki l�dowe wielko�ci wiewi�rki i wi�k- sze, po�wi�cono wi�cej miejsca zar�w- no w cz�ci opisowej, jak i ilustracyjnej ni� gatunkom, kt�rych dok�adne badanie i rozpoznawanie interesuje specjalist�w, Wielu gatunkom po�wi�cono ca�ostroni- cowe, a niekt�rym nawet kilkustroni- cowe opisy, w kt�rych czytelnik znajdzie poza podaniem cech charakterystycz- nych tak�e interesuj�ce informacje, do- tycz�ce ich trybu �ycia, zasiedlanego �rodowiska i ekologii, rozproszone w li- teraturze fachowej i w zwi�zku z tym dla amatora praktycznie niedost�pne. Mimo zaprezentowanego wy�ej podej- �cia nie pomini�to oczywi�cie �adnego wa�niejszego gatunku spo�r�d drob- nych ssak�w. W ich przypadku autor stara� si� poda� te cechy, kt�re s� nie- zb�dne do prawid�owego ich ozna- czenia, jednak przy rozpoznawaniu nie- kt�rych ssak�w mniejszych od szczura niezb�dna jest pomoc specjalisty. Nau- kowcy zreszt� nie tylko w stosunku do drobnych ssak�w mog� si� r�ni� w po- gl�dach na temat wyr�niania gatunk�w i podgatunk�w, bowiem ssaki �atwiej 6 tworz� rasy lokalne (podgatunki) od pta- k�w obdarzonych znacznie wi�kszymi mo�liwo�ciami migracji. Dla ka�dego opisywanego gatunku spo- rz�dzono map� jego rozmieszczenia. Jednak wykre�lony na mapie naturalny zasi�g gatunku nie obrazuje w pe�ni rzeczywistego jego wyst�powania na tym obszarze. Na przyk�ad wydra, cha- rakteryzuj�ca si� jednym z najbardziej rozleg�ych area��w wyst�powania w�r�d ssak�w europejskich, sta�a si� na wi�kszej cz�ci naszego kontynentu zwierz�ciem bardzo rzadkim wskutek jej trzebienia i niszczenia jej natural- nych �rodowisk. W przypadku waleni mapy rozmieszczenia maj� charakter wy��cznie orientacyjny. S� to bowiem zwierz�ta nie tylko trudne do obserwa- cji, ale przede wszystkim w�druj�ce po rozleg�ych obszarach morskich. Wi�kszo�� prezentowanych fotografii wykonano w warunkach naturalnych. Autor sk�ada gor�ce podzi�kowanie fo- tografikom, kt�rych znakomite barwne zdj�cia wspaniale uzupe�ni�y ksi��k�. G.S. Przegl�d symboli u�ytych w ksi��ce na obrazkach - nazwy rz�d�w pod obrazkami - pocz�tkowe numery stron od str. 16 Zaj�czaki od str. 30 Gryzonie str. 50-51 Drapie�ne od str. 52 od str. 64 od str. 122 Nieparzysto- Parzystokopytne Walenie kopytne 4t1 str. 198-199 od str. 200 od str. 252 Gromada ssak�w Przedstawiciele tej gromady zwierz�t s� nam tak dobrze znani, �e zwykle nie mamy �adnych trudno�ci z okre�leniem, czy dane zwierz� jest ssakiem czy te� nie. Z biologicznego punktu widzenia ssakiem jest r�wnie� cz�owiek, co zna- komicie u�atwia wydzielenie tej grupy spo�r�d innych gromad. W stosunku do ssak�w europejskich nie mamy z tym �adnych k�opot�w, bowiem wyra�nie r�- �ni� si� one od innych sta�ocieplnych kr�gowc�w - ptak�w. Brak jest form po�rednich. Ale w przyrodzie tak ostro rozgraniczone kategorie nie wyst�puj�. Na p�kuli po�udniowej, w Australii, wy- st�puje zwierz�, kt�re wygl�da wpra- wdzie jak ssak, ale ma ptasi dzi�b i sk�ada jaja. Musimy je zaliczy�, co prawda do prymitywnych, ale jednak ssak�w. Stekowce, bo tak� nosz� nazw�, przetrwa�y w odosobnieniu do naszych czas�w. Wraz z torbaczami utrudniaj� one jednak jasne oddzielenie gromady ssak�w od pozosta�ych gro- mad kr�gowc�w, a zw�aszcza od gad�w i ptak�w. Czym wi�c charakteryzuje si� ssak? Ka�dy typ organizmu okre�la zbiorczo szereg cech, po kt�rych mo�emy go roz- pozna�. W przypadku ssak�w najbar- dziej charakterystyczne i zarazem naj- wy�ej rozwini�te cechy to opieka nad potomstwem i wzgl�dna niezale�no�� organizmu od warunk�w �rodowiska. Opieka nad potomstwem zaczyna si� ju� od momentu zap�odnienia. Zarodek rozwija si� d�u�szy czas w �onie matki. Wyj�tkiem s� stekowce - dziobak, kol- czatki i prakolczatka. Fakt, �e rozwijaj�- cy si� zarodek znajduje si� w ciele sa- micy umo�liwia sta�e zaopatrywanie go poprzez �o�ysko w niezb�dne substan- cje pokarmowe z krwiobiegu matki i za- pewnia optymalne warunki termiczne, kt�rych nie da�oby si� osi�gn�� nawet w najlepiej ogrzewanym jaju. W tych idealnych warunkach rozwija si� m�ody ssak bez kr�puj�cego gorse- tu sztywnej skorupki jajowej i ucisku zawartych w jaju zapas�w pokarmo- wych. Rodzi si� po zr�nicowanym okresie ci��y. Przerwanie �o�yska nie oznacza jednak dla niego uzyskania samodzielno�ci. Przeciwnie. Ssaki s� jednoznacznie definiowane w�a�nie przez t� nast�pn� faz� piel�gnacji i wy- chowu m�odych, kt�re od�ywiaj� si� mlekiem produkowanym w gruczo�ach mlecznych i wysysanym z sutek (mam- mae, st�d naukowa nazwa tej gromady - Mammalia). Mleko zawiera wszystkie substancje pokarmowe niezb�dne do dalszego wzrostu. Stopniowo m�ode ssaki uzupe�niaj� mleko innymi pokar- mami. Przej�cie z matczynego poka- rmu na samodzielne od�ywianie si� nie jest wi�c w przypadku ssak�w tak gwa- �towne jak u innych zwierz�t. D�ugo�� okresu uzale�nienia m�odych od matki waha si� w szerokich grani- cach. Nowo narodzone ssaki mog� by� mniej lub bardziej samodzielne. Te os- tatnie rodz� si� ju� mocno zaawansowa- ne w rozwoju i mog� si� na kr�tki czas 8 ' i p^P^^M <p i '2�,2^ _ >r* 9m 4i^ i *�**/ w 1 MBi ,.� �� >� , .^ " .'' -, <f� ' �^TSflS 1 r'�^ Ko�/� sarny- zagniazdownik oddala� od matki, poniewa� s� w stanie same unikn�� niekt�rych zagro�e�. Gniaz- downiki rodz� si� �lepe i nagie. Musz� by� chronione w gnie�dzie, norze lub legowis- ku, dop�ki nie stan� si� samodzielne. 0 tym, kt�ra strategia jest lepsza, decyduj� warunki �rodowiska. Przez d�ugi czas tor- bacze okre�lano jako �prymitywne" r�- wnie� dlatego, �e ich mtode rodz� si� tak ma�e, �e z trudem da si� je odr�ni� od zarodka. Musz� przepe�zn�� do szczeg�l- nego organu - matczynej torby. Zagnie�- d�aj� si� w niej i s� od�ywiane mlekiem. I M�ode kr�lika s� niesamodzielne. 9 W por�wnaniu z tym rozw�j �o�ysko- wc�w, u kt�rych ci��a trwa niepor�wna- nie d�u�ej, a m�ode s� od�ywiane przez �o�ysko (placenta), jest zdecydowanym post�pem. Urodzenie dobrze rozwini�tych m�odych wi��e si� jednak z du�ym ryzykiem dla matki. Ich przyj�cie na �wiat odbywa si� do�� gwa�townie, podczas gdy u torbaczy zachodzi to powoli i spokojnie. M�ode po opuszczeniu torby zawsze mog� do niej powr�ci�. I ta forma rozwoju i piel�gnacji m�odych ma wi�c swoje dobre strony. Od niedawna niekt�re gatunki kangur�w aklimatyzuje si� w Europie i w zasadzie powinny by� one, przynajmniej warunko- wo, zaliczone do fauny europejskiej. Mo- g� bowiem tutaj �y� i to nie tylko w ogro- dach zoologicznych. Ssanie przez m�ode jako najwa�niejsza cecha wyr�niaj�ca gromady ssak�w, a zarazem zapewniaj�ca im taki nieby- wa�y sukces ewolucyjny, ��czy si� oczy- wi�cie z odpowiednim przekszta�ceniem okolic otworu ustnego. Zupe�nie inaczej ni� u ptak�w i gad�w s� wykszta�cone wargi i policzki ssak�w. Ssanie mo�e odbywa� si� tylko dzi�ki temu, �e wewn�trz �ci�le zamkni�tej jamy g�- bowej tworzy si� podci�nienie. Mleko jest pobierane przez m�ode niemal bez strat. Oczywi�cie i tutaj zdarzaj� si� wy- j�tki od regu�y, zwi�zane z modyfikacja- mi budowy w wyniku ewolucji ssak�w. Tak na przyk�ad niekt�re walenie regula- rnie wstrzykuj� mleko do gardzieli m�o- dych, gdy� te nie mog� wydajnie ssa� swoim przekszta�conym pyskiem. Mleko 10 jest przy tym bardzo skondensowane aby nie uleg�o nadmiernemu rozcie�cze- niu w wodzie. D�ugotrwa�a zale�no�� m�odych od ma- tki powoduje, �e tworzy si� mi�dzy nimi �cis�a wi�. M�ode nie musz� zaraz po urodzeniu lub wykluciu si� z jaja by� samodzielne, jak ma to miejsce u ga- d�w. Nie musz� natychmiast instynktow- nie reagowa� na wszystkie zagro�enia pojawiaj�ce si� w �rodowisku. Nie po- trzebuj� w zwi�zku z tym �adnego wro- dzonego programu zachowa� w celu prze�ycia, lecz nabywaj� tych umiej�t- no�ci w trakcie procesu nauki i indywi- dualnych do�wiadcze�, przekazywanych przez innych cz�onk�w grupy i matk�. M�wi�c kr�tko - m�ode ucz� si� i to do�� intensywnie. D�ugi okres opieki nad m�odymi stanowi najwa�niejszy etap nauki w �yciu ssaka. W tym czasie zdobywa on podstawy od- miennych zachowa� odpowiadaj�cych konkretnym sytuacjom. Ssaki cechuj� w�a�nie nie schematyczne reakcje na bod�ce p�yn�ce z otoczenia, lecz zr�- nicowane zachowania wyp�ywaj�ce z nauki i do�wiadczenia. W pierwszym okresie po urodzeniu nauka przybiera u wielu gatunk�w form� zabawy. Ba- wi�c si� m�ode nabywaj� umiej�tno�ci niezb�dnych w p�niejszym �yciu - te- chniki polowania i chwytania ofiary, uni- ku, ucieczki, a tak�e zachowa� tery- torialnych w grupie. To w�a�nie od�ywianie mlekiem zapew- nia �w wolny czas, kt�ry mo�e by� po- �wi�cony na zabaw�. M�ode, kt�re zo- Samica �wistaka pilnuje bawi�cych si� m�odych sta�y zmuszone do samodzielnego zdo- przy doskona�ym zaopatrzeniu w tlen, bywania pokarmu, maj� ma�o szans na zwi�zanym ze specyficzn� budow� p�uc. nauk� poprzez zabaw�. P�uca ssak�w nie dzia�aj� a� tak efek- Pobieranie kalorycznego, wysokowar- tywnie. R�wnie skuteczna jest natomiast te�ciowego mleka umo�liwia ssakom ochrona przed utrat� ciep�a przez utrzymanie wysokiej i sta�ej temperatu- pow�oki zewn�trzne, umo�liwiaj�ca ry cia�a. Tylko podczas niekt�rych faz utrzymanie wzgl�dnie sta�ej tempera- �ycia mo�e si� ona obni�a� lub waha�, tury wewn�trznej. Ptaki osi�gn�y to np. w czasie snu zimowego lub na bar- dzi�ki okrywie z pi�r, ssaki dzi�ki typo- dzo wczesnych etapach rozwoju. Nor- wej dla nich okrywie z w�os�w. U nie- malnie wynosi ona od 34 do 37 C, kt�rych ssak�w, np. waleni, rol� izolato- a wi�c jest ni�sza od temperatury cia�a ra pe�ni podsk�rna warstwa t�uszczowa, ptak�w, wynosz�cej oko�o 40 C. Jeszcze Tak w�osy jak i pi�ra s� zbudowane wy�sze temperatury s� osi�gane u wi�- z keratyny i ewolucyjnie wywodz� si� kszo�ci ptak�w w czasie lotu. Na pod- od gadzich �usek. Gady bowiem by�y niesienie temperatury nastawiony jest wtoku ewolucji grup� macierzyst� zar�- wtedy ca�y proces przemiany materii, wno dla ptak�w, jak i ssak�w. 11 U ssak�w oba krwiobiegi - du�y i ma�y - s� ca�kowicie od siebie oddzielone dzi�ki przegrodzeniu serca i podzie- leniu go na komory. Inn� osobliwo�ci� ssak�w s� bezj�drowe krwinki czerwo- ne (erytrocyty). Dzi�ki tym cechom, ssaki w du�ej mie- rze uniezale�ni�y si� od warunk�w ze- wn�trznych. Umo�liwi�o im to opanowa- nie r�norodnych �rodowisk, od g��bin oceanicznych, w kt�rych nurkuj� kasza- loty po powietrze, kt�re zawojowa�y nie- toperze oraz od tropik�w po lody polar- ne. Wymiary ssak�w wahaj� si� w zna- cznie szerszych granicach ni� u innych zwierz�t-od wa��cej zaledwie 2 g ryj�- wki etruskiej po ogromnego p�etwala b��kitnego, osi�gaj�cego 120 ton. Jest to najwi�ksze zwierz� �yj�ce na Ziemi nie tylko obecnie, ale w ca�ej historii �ycia na naszej planecie. Wyst�powanie ssak�w europejskich Oko�o 140 gatunk�w ssak�w przed- stawionych w ksi��ce zasiedla wszyst- kie mo�liwe �rodowiska w Europie: od wybrze�y Oceanu Arktycznego po ciep�y region �r�dziemnomorski i od nizin nad- morskich poprzez stepy i lasy po wyso- kog�rskie turnie. Na za��czonych do opisu mapkach roz- mieszczenie pokazane jest z du�ym przybli�eniem, gdy� ka�dy gatunek w ramach zajmowanego area�u wy- st�puje oczywi�cie tylko w jemu w�a�- ciwych biotopach. Ka�dy gatunek ma bowiem okre�lone wymagania w sto- Wi�kszo�� ssak�w prowadzi nocny tryb �ycia. Przystosowanie do �ycia noc�, zwi�zane z dobrym rozwojem zmys�u s�uchu i powonienia, pochodzi z zamierz- ch�ego okresu, gdy pierwotne ssaki jako drobni, niepozorni owado�ercy opano- wa�y t� woln� �nisz�", unikaj�c z jednej strony konkurencji z mniej aktywnymi w nocy gadami (spadek temperatury nie- korzystny dla zwierz�t zmiennociepl- nych), z drugiej konkurencji z ptakami, wykorzystuj�cymi od pocz�tku powietrze i aktywnymi g��wnie w ci�gu dnia. O ile zale�no�� sprawno�ci lotu od ci�- �aru cia�a postawi�a ptakom okre�lone bariery rozwojowe, to prowadz�ce naziemny tryb �ycia ssaki ewoluowa�y znacznie swobodniej, a przystosowuj�c si� do �ycia w wodzie osi�gn�y gigan- tyczne rozmiary. Wreszcie pojawi� si� w�r�d nich cz�owiek - zdobywca �wiata. sunku do �rodowiska, przy czym nigdy nie s� one identyczne z wymaganiami innego gatunku. W zwi�zku z mozaik� siedliskow� pokrycie obszaru wyst�- powania przez dany gatunek nie jest r�wnomierne i pe�ne. Gatunki zajmu- j�ce zbli�one nisze ekologiczne konku- ruj� ze sob�, gdy� zasoby �rodowiska s� ograniczone. W ten spos�b gatunki lepiej przystosowane do danych warun- k�w wypieraj� z czasem te gorzej przy- stosowane. Jedynie gatunki, kt�rych wy- magania w odniesieniu do �rodowiska r�ni� si� znacznie mog� �y� obok sie- 12 bie, czyli koegzystowa�. Nigdy na okre�- lonym terenie nie spotkamy bez�adnego skupiska przypadkowych zwierz�t, lecz doskonale powi�zane ze sob� zespo�y lub grupy, w kt�rych ka�dy gatunek od- grywa �ci�le okre�lon� rol�. Poniewa� ssaki maj� du�e mo�liwo�ci adaptacyjne, nie s� tak silnie wyspecja- lizowane, jak cho�by owady, zajmuj�ce zwykle jedn�, bardzo w�sk� nisz�. Ptaki, kt�re osi�gn�y pod wieloma wzgl�dami por�wnywalny ze ssakami szczebel roz- woju, s� na og� znacznie bardziej od nich wyspecjalizowane w wykorzystaniu zasob�w �rodowiska. Ni�szy stopie� specjalizacji ssak�w powoduje jednak, �e w sk�ad ich zgrupowa� wchodzi mniej gatunk�w i dlatego w�a�nie w Europie wyst�puje mniej gatunk�w ssak�w ni� ptak�w, nie m�wi�c ju� o owadach. Ma�a liczba gatunk�w ssak�w jest wi�c pocho- dn� ich du�ych mo�liwo�ci przystosowa- wczych. Wiele gatunk�w ssak�w zasied- la niemal ca�� Europ�, nierzadko wyst�- puj�c r�wnie� w przylegaj�cych ob- szarach Azji, a niekiedy tak�e w Amery- ce P�nocnej. Dotyczy to g��wnie ssak�w o wi�kszych rozmiarach cia�a. Jele� szlachetny 13 Na przedstawionych tu mapkach wykre- �lony area� wyst�powania wielu ga- tunk�w urywa si� w Azji. Trzeba sobie zdawa� spraw�, �e w rzeczywisto�ci si�gaj� one znacznie dalej na wsch�d - na Syberii i w Azji �rodkowej. Niekt�- re gatunki wyst�puj� r�wnie� na konty- nencie p�nocnoameryka�skim. R�w- nie� w kierunku po�udniowym Morze �r�dziemne nie jest bezwarunkowo gra- nic� wyst�powania, gdy� wiele ga- tunk�w barier� t� przekracza i typowe ssaki europejskie spotyka si� r�wnie� w Afryce P�nocnej. Istniej�ce tam zgru- powania ro�lin i zwierz�t s� bardziej zbli�one do europejskich ni� praw- dziwie afryka�skich, wyst�puj�cych na po�udnie od Sahary. Ju� do�� dawno odkryto, �e �wiat mimo wszystkich stopniowych przej�� mi�dzy poszczeg�lnymi regionami da si� po- dzieli� na obszary o mniej lub bardziej wyra�nej odr�bno�ci fauny i flory. Naj- bardziej odmiennym kontynentem jest pod tym wzgl�dem Australia. Ameryka Po�udniowa r�wnie� wykazuje tyle swoi- sto�ci, �e nale�y j� faunistycznie od- dzieli� od reszty �wiata. Natomiast kon- tynenty: eurazjatycki, p�nocnoamery- ka�ski i afryka�ski wykazuj� tak wiele podobie�stw fauny i flory, �e nale�y je ��cznie przeciwstawi� dw�m pozosta- �ym kontynentom. Okre�la si� je jako Arktoge�, ale co zadziwiaj�ce, wcale nie jest �atwo dokona� jej podzia�u na mniejsze regiony. Granica zoogeografi- czna w Azji biegnie wzd�u� Himalaj�w i Zatoki Perskiej, oddzielaj�c Indie i przyleg�e obszary, tworz�ce krain� orientaln� (Orient). W Afryce linia podzia�u biegnie wzd�u� po�udniowego skraju Sahary. Obszary le��ce na po�u- dnie od niej nale�� do krainy afrotropi- kalnej (Afrotropis), dawniej nazywanej etiopsk�. Afryk� P�nocn� wraz z Saha- r� zalicza si� do krainy palearktycznej (Palearktyki), ��cznie z Europ� i p�noc- n� cz�ci� Azji. Ameryka P�nocna (z Meksykiem) to kraina nearktyczna (Ne- arktyka). Jak wspomniano, zasi�gi wielu gatunk�w obejmuj� zar�wno Paleark- tyk�, jak i Nearktyk�, st�d cz�sto ��czy si� te krainy w wi�ksz� jednostk� - Hol- arktyk�, do kt�rej nale�� Europa, ch�od- ne i umiarkowane strefy Azji, Afryka P�nocna oraz Ameryka P�nocna. Euro- pa nie stanowi wi�c w ramach przed- stawionych tu podzia��w zoogeograficz- nych jednostki samodzielnej, lecz jest cz�ci� znacznie wi�kszych krain - hol- arktycznej lub palearktycznej. Stopie� odr�bno�ci fauny europejskiej od fauny obszar�w przyleg�ych jest nieznaczny, a fauna ssak�w jest nawet zubo�ona, je�li por�wnamy j� ze ssakami azjatyc- kimi lub p�nocnoameryka�skimi. Przyczyna tego zubo�enia si�ga epoki lodowej, gdy zlodowaceniu uleg�a znaczna cz�� Europy. Obszar�w wol- nych od lodu, przyjaznych dla fauny i flory by�o niewiele. Zajmuj�c te tereny o stosunkowo �agodnym klimacie ro�liny i zwierz�ta przetrwa�y tylko na skrajnie wysuni�tych na po�udniowy zach�d cz�- �ciach P�wyspu Pirenejskiego i wok� Morza Czarnego. Natomiast w Ameryce 14 P�nocnej i Azji, wraz z post�powaniem lodowc�w fauna przesuwa�a si� bez przeszk�d na po�udnie szerokim fron- tem, a tworz�ce si� refugia zajmowa�y rozleg�e obszary. Wymieranie gatunk�w zachodzi�o na tych obszarach w kulmi- nacyjnym okresie epoki lodowej w zna- cznie mniejszej skali ni� mia�o to miejs- ce w Europie. Ponowne zasiedlanie Eu- ropy po ust�pieniu lodowc�w odbywa�o si� przede wszystkim z kierunku wscho- dniego, a proces ten trwa nadal i jesz- cze si� nie zako�czy�. U ptak�w odbywa si� to w znacznie szybszym tempie ni� w przypadku ssa- k�w (oczywi�cie z pomini�ciem nietope- rzy). W refugiach fauny wskutek d�ugo- trwa�ej izolacji w okresie zlodowace� nierzadko nast�powa� proces r�nico- wania si� gatunk�w, kt�rego efekty dzi� obserwujemy. Szczeg�lnie wyra�nie ta- kie r�nice zarysowa�y si� na przyk�ad w przypadku je�y i bez wi�kszych trud- no�ci mo�emy odr�ni� je�a wschodnio- europejskiego od je�a zachodnioeuro- pejskiego, pochodz�cego z ostoi po- �udniowo-zachodniej. Podobne r�nice wyst�puj� u karczownika i karczownika zachodniego oraz tch�rza i tch�rza ste- powego. Takie ponowne zwarcie si� za- si�gu rozdzielonego uprzednio na cz�� wschodni� i zachodni� mia�o prawdopo- dobnie miejsce u wielu innych ga- tunk�w, jednak r�nice powsta�e w trak- cie izolacji s� zbyt ma�o wyra�ne albo uleg�y ju� zatarciu. R�nice powsta�e wskutek izolacji wyst�puj� tak�e w przypadku fauny p�- nocnoameryka�skiej i euroazjatyckiej. Fauna okre�lonego obszaru to nie tylko tworz�ce pewn� funkcjonaln� ca�o�� zgrupowanie, lecz przede wszystkim dy- namicznie zmieniaj�cy si� w ci�gu mi- lion�w lat system �wiata zwierz�cego, b�d�cy w ostatnich tysi�cleciach pod przemo�nym wp�ywem dzia�alno�ci cz�owieka. Zamienienie pierwotnych puszcz w regiony rolnicze o charakterze stepowym umo�liwi�o ekspansj� takich wschodnich gatunk�w stepowych, jak zaj�c szarak czy sarna. Liczebno�� du- �ych drapie�nik�w - nied�wiedzia brunatnego, wilka i rysia uleg�a drasty- cznemu obni�eniu. Introdukowane z Ameryki P�nocnej szopy pracze i pi�- maki doskonale si� zaaklimatyzowa�y i szybko rozprzestrzeni�y. Dla przyk�adu fauna ssak�w Wielkiej Brytanii to w 1/4 gatunki introdukowane. Nie mo�e ich wi�c zabrakn�� w leksykonie omawiaj�- cym ssaki europejskie, gdy� mog� one tu �y� w warunkach naturalnych. Sprowadzone ju� w czasach rzymskich do Europy Zachodniej i �rodkowej, kr�- liki i daniele jeste�my ju� w stanie uzna� za elementy rodzime naszej fau- ny. Dlaczego nie mo�e to r�wnie� doty- czy� szopa pracza, pi�maka, mundzaka czy jelenia wschodniego (sika). Wpraw- dzie do�wiadczenia ostrzegaj� przed pochopnymi introdukcjami, ale by� mo- �e stale ubo�ej�ca przyroda potrzebuje uzupe�nie� gatunkami o wi�kszych roz- miarach cia�a. 15 Rz�d owado�erne (lnsectivora) Owado�erne to najbardziej pierwotne z obecnie �yj�cych ssak�w �o�ysko- wych. S� one reprezentowane na �wie- cie przez oko�o 370 gatunk�w, a w Euro- pie wyst�puje ich 17. Nale�� do trzech rodzin: je�owatych, ryj�wkowatych i kretowatych. Mo�na tu poda� tylko kilka wsp�lnych cech, maj�cych charakter diagnostyczny: ostre, s�abo zr�nicowane z�by, d�ugi, wyci�gni�ty w spiczasty ryjek pysk i pi�- ciopalczaste stopy. Szereg cech budowy wewn�trznej wskazuje na pierwotny cha- rakter tej grupy. Zw�aszcza m�zg jest ma�y i s�abo rozwini�ty. Sk�ada si� wpra- wdzie z tych samych cz�ci co m�zgi wszystkich ssak�w, ale te elementy, kt�- re w innych grupach ulega�y wybitnemu rozwojowi, u owado�ernych pozostaj� ma�e i s�abo wyodr�bnione. P�kule przodom�zgowia nie zakrywaj� m�- d�ka. Ich powierzchnia jest g�adka, co wi��e si� z nisk� sprawno�ci� m�zgu. W wi�kszym stopniu rozwini�te s� tylko p�aty w�chowe. W �yciu owado�ernych w�ch odgrywa bowiem podstawow� rol�. �luz�wka w silnie wyd�u�onej jamie no- sowej jest bardzo pofa�dowana, zajmuj�c wi�ksz� cz�� trzewioczaszki. R�wnie dobrze rozwini�ty jest zmys� s�uchu. Nie- kt�re gatunki ryj�wek s� w stanie odbie- ra� ultrad�wi�ki. Du�� wra�liwo�� wyka- zuje u owado�ernych tak�e zmys� dotyku i r�wnowagi. Jednak przetworzenie odbieranych przez zmys�y bod�c�w jest prawdopodobnie bardzo zubo�one z uwagi na ma�y m�zg. Owado�erne s� w stanie tylko w niezna- cznym stopniu modyfikowa� swoje zachowania. Czy zwijanie si� je�a w kol- czast� kul�, zar�wno po silnym wstrz�- sie, jak i w przypadku zwietrzenia nie- przyjaciela, jest wynikiem celowego dzia�ania? Takie zachowanie w przypad- ku zagro�enia ze strony naturalnego wroga jest skuteczne, natomiast nie chroni przed nadje�d�aj�cym samocho- dem. Wydaje si�, �e zmiana zachowa� owado�ernych jest mo�liwa w niewiel- kim stopniu i modyfikacja musi trwa� znacznie d�u�ej ni� w przypadku innych ssak�w. Mimo to owado�erne sprosta�y w pe�ni zmianom zachodz�cym w �ro- dowisku w ci�gu ostatnich milion�w lat. Pierwsi przedstawiciele tego rz�du �yli ju� w czasach dinozaur�w. Znane s� szcz�tki je�owatych pochodz�ce z ko�- ca okresu kredowego i to one wydaj� si� by� najbardziej pierwotne, chocia� kolczasta okrywa jest ju� wynikiem do�� daleko posuni�tej specjalizacji. Szczeg�lny typ przystosowania repre- zentuj� kretowate. W swojej budowie jednocz� prymitywne cechy w�a�ciwe wszystkim owado�ernym z cechami �wiadcz�cymi o znakomitym przysto- sowaniu do ryj�cego trybu �ycia. Wi�- kszo�� owado�ernych to jednak nadal drobne zwierz�ta od�ywiaj�ce si� g��- wnie owadami upolowanymi na powierz- chni gleby. S� to ryj�wkowate, do kt�rych nale�� najmniejsze ssaki �wiata. Ich naj- wi�kszy przedstawiciel wa�y zaledwie 350 g. W sk�ad uz�bienia ryj�wkowatych wchodzi od 26 do 32 z�b�w. Niekt�re gatunki wydzielaj� �lin� o w�a�ciwo�ciach jadowych. Z ma�ych, podobnych do ryj�- wek stworze� wzi�y sw�j pocz�tek ssaki, jeszcze w czasach, gdy na Ziemi panowa- �y olbrzymie jaszczury. 17 Je� europejski (Erinaceus europaeus) niebieski - je� wschodnioeuropejski czerwony - je� zachodnioeuropejski Rodzina je�owate (Erinaceidae) Wygl�d: dtugo�� g�owy i tutowia do 35 cm, ogona 4-5 cm. Masa ciata 400-1900 g. Charak- terystyczna jest okrywa z kolc�w, powsta�ych z przekszta�conych w�os�w. Silny podsk�rny mi�sie� okr�ny umo�liwia zwijanie si� w ku- l�, co z znacznym stopniu zabezpiecza je�a przed naturalnymi wrogami. Wyd�u�ony pysk jest zaopatrzony w ostre z�by, za pomoc� kt�rych je� radzi sobie nie tylko z d�d�ownica- mi, ale r�wnie� zagryza w�e. Kolce s� pr��- kowane przemiennie bia�o i czarno. U m�o- dych zaraz po urodzeniu s� mi�kkie i tward- niej� z wiekiem. Je�e wyst�puj�ce w Europie Zachodniej maj� stron� brzuszn� pokryt� br�- zowymi w�osami, je�e z Europy Wschodniej bia�ymi. Granica wyst�powania obu form prze- biega przez zachodni� cz�� Polski oraz Cze- chy i biegnie dalej na po�udniowy zach�d. Je�a zachodnioeuropejskiego (L e. euro- paeus) i wschodnioeuropejskiego (L e. conco- lor) uznaje si� za odr�bne podgatunki, a nie- kiedy nawet za odr�bne gatunki. Powsta�y one wskutek d�ugotrwa�ej izolacji w refugiach po- �udniowo-zachodnim i po�udniowo-wschod- nim. �rodowisko: widne lasy z bogatym podszytem, zaro�la, obrze�a obszar�w zabudowanych, tak�e parki miejskie. Prowadzi przewa�nie lub wy��cznie nocny tryb �ycia; �atwo zdobywa pokarm. Wiele je�y ginie na drogach, gdy� ch�tnie przebywaj� one na obrze�ach wsi i ma�ych miasteczek, gdzie znajduj� po�ywie- nie, a tak�e wykorzystuj� pryzmy kompostowe i inne kryj�wki do przezimowania. Tryb �ycia: je�e s� aktywne w czasie sezonu wegetacyjnego, zapadaj�c w niekorzystnej dla nich porze roku w sen zimowy. �pi� w gnie�- dzie przygotowanym w li�ciastej �ci�ce. Bu- dz� si� na wiosn�, gdy temperatura otoczenia podniesie si� do ok. 15�C. Niekiedy nag�y wzrost temperatury zim� myli je i wyrywa ze snu. Mo�e to by� bardzo szkodliwe, gdy� trac� wtedy te zasoby energetyczne, kt�re mog� si� okaza� niezb�dne dla przetrwania przed�u�a- j�cego si� okresu zimowego. Przy odpowiednio niskich temperaturach zim� je�e �pi�, a wi�kszo�� proces�w fizjologi- cznych w ich organizmie ulega spowolnieniu. Ciep�ota cia�a spada do ok. 5�C. Jest ona regulowana o tyle, �e przy znacznych spad- kach teperatury zewn�trznej wzmagaj� si� od- powiednie procesy przemiany materii, utrzymuj�c j� na sta�ym poziomie. W odpowie- dnio wybranej i dobrze os�oni�tej kryj�wce zimowej nasze �piochy nie maj� z tym wi�k- szych problem�w. �pi� zwini�te w ciasn�, re- gularn� kul�, kt�r� z trudem mo�na otworzy�. Wraz ze wzrostem temperatury w marcu lub kwietniu serce zaczyna bi� �ywiej. Wzrasta liczba oddech�w i wkr�tce zwierz� osi�ga zwyk�� ciep�ot� cia�a wynosz�c� od 35 do 37�C. Wykorzystywana jest do tego pozosta�a cz�� tkanki t�uszczowej, od�o�onej w okresie poprzedzaj�cym zimowanie. Po przebudzeniu je� bardzo intensywnie �eru- je i du�o pije, staraj�c si� wyr�wna� spowodo- wane wielomiesi�cznym postem ubytki masy cia�a. W�druje pokonuj�c wiele kilometr�w w poszukiwaniu miejsc obfituj�cych w pokarm. W bardzo nieznacznym stopniu jest u niego rozwini�ty terytorializm, chocia� wcze�niej s�- dzono, �e je� zasiedla �ci�le okre�lone teryto- rium. Zamieszkuje wprawdzie pewien obszar, ale nie traktuje na nim innych przedstawicieli swego w�asnego gatunku jak intruz�\v. Nie wchodzi z s�siadami w zwad� o pokarm, a je- dynie o gotow� do rozrodu samic�. Walka polega na przepychaniu si� i rodzaju uderze� bokserskich i ma na celu wyp�dzenie przyby- sza. Poza tym obszary zasiedlane przez po- szczeg�lne osobniki cz�sto mog� si� wzajem- nie przenika� i nie dochodzi do wyznaczania osobnych terytori�w. Wiosn� i latem je�e zachowuj� �lini�", jednak p�n� jesieni� bardzo intensywnie �eruj�. Ogromna ilo�� pobieranego pokarmu ma na celu nie tylko pokrycie bie��cych potrzeb ener- 18 Owadozerne 19 Je� europejski (Erinaceus europaeus) ci�g dalszy getycznych, ale przede wszystkim zgromadze- nie podsk�rnych zapas�w t�uszczu. Masa cia- �a wzrasta szybko, podwajaj�c si� w ci�gu 3 tygodni. Doros�y je� wa�y przeci�tnie ok. 1 kg, ale jego masa ze zgromadzonym jesie- ni� t�uszczem dochodzi do 1,9 kg. W ci�gu jednej nocy zjada do 150 g mi�sa i wypija ok. 50 g wody. Pod koniec wrze�nia lub w pa�- dzierniku taki dobrze od�ywiony je� szuka zi- mowej kryj�wki. Najcz�ciej jest to sterta li�ci lub pryzma kompostu, w kt�rej mo�ci sobie gniazdo. Je�li temperatura otoczenia spada w przeci�gu kilku dni poni�ej 10CC je� zapada w sen zimowy. Ciep�ota jego cia�a do�� d�ugo obni�a si�, a� osi�gnie 6'C W��cza si� wtedy �automatyczny regulator temperatury", wy- r�wnuj�cy straty ciep�a i nie dopuszczaj�cy, by ciep�ota cia�a spad�a poni�ej punktu zama- rzania tkanek, co spowodowa�oby �mier� zwierz�cia. Pokarm: g��wnie d�d�ownice i �limaki, ale tak�e inne drobne zwierz�ta, jak szara�czaki, piskl�ta ptak�w gnie�d��cych si� na ziemi, jaszczurki, w�e, czasami padlina i owoce opad�e z drzew. W jego jad�ospisie znajduj� si� tak�e jaja, jednak g��wnym sk�adnikiem pokarmu z uwagi na masowe wyst�powanie i �atwo�� zdobycia s� d�d�ownice. Staj� si� one niekiedy tak�e przyczyn� cz�stego gini�- cia je�y na drogach. Po ulewnych, ciep�ych deszczach d�d�ownice wype�zaj� bowiem ma- sowo na nawierzchni� dr�g i je�e przychodz� tam, by zebra� �atwo dost�pny pokarm. Rozr�d: samica je�a rodzi dwukrotnie w ci�gu roku do 7 m�odych. Ci��a trwa ok. 2 miesi�ce. Kojarzenie si� par odbywa si� od marca do czerwca. Samce szukaj� samic, kt�re pocz�t- kowo usi�uj� unikn�� spotkania. Coraz to po- dejmuj� pr�by ucieczki, ale samce nie daj� za wygran�. Pocz�tkowo samica odp�dza zbli�a- j�cego si� od ty�u samca, ale wkr�tce para zaczyna biega� w ko�o. Taki �wst�p" mo�e trwa� godzinami. Jest zwykle niezb�dny, by samic� w�a�ciwie przygotowa� do kopulacji. Gdy nast�puje ten moment, samica uk�ada kolce p�asko na grzbiecie, przyciska cia�o do ziemi i rozkracza tylne nogi kieruj�c je lekko ku ty�owi. Samiec przyst�puje wtedy do kopu- lacji, kt�ra trwa wprawdzie sekundy, ale mo�e powtarza� si� wielokrotnie. Samiec pozo- stawia w pochwie samicy t�ej�c� wydzielin�, kt�r� p�niej samica wydala. Takie zaczopo- wanie dr�g rodnych samicy zapobiega jej za- p�odnieniu przez innego samca. D�ugo pokuto- wa� mylny pogl�d, �e je�e z uwagi na kolce kopuluj� le��c na grzbiecie. W rzeczywisto�ci tak nie jest. Nie ma tak�e �adnych problem�w z rodzeniem > si� m�odych, poniewa� ich kolczasta okrywa jest bardzo mi�kka. M�ode przychodz� na �wiat �lepe. Oczy otwieraj� im si� po up�ywie 2 tygodni. Dopiero wtedy ich pocz�tkowo bia�e kolce ciemniej� i twardniej�. Kontakt z matk� w czasie pierwszych wycieczek m�ode utrzy- muj� wydaj�c wysokie �wiergotliwe d�wi�ki, kt�re jednak w niczym nie przypominaj� �pie- wu ptak�w. Je�li m�ode urodz� si� zbyt p�no to cz�sto nie s� w stanie osi�gn�� masy cia�a niezb�dnej do przetrzymania okresu zimowe- go. Masa ta wynosi przeci�tnie 700 g, jednak w du�ym stopniu zale�y od czasu trwania zimy i panuj�cych wtedy temperatur. Wysoka p�odno�� je�y zapewnia im przetrwa- nie, tak�e w tych okresach, gdy nag�e nawroty zimy uniemo�liwiaj� niekt�rym osobnikom prze�ycie. Wydaje si�, �e �miertelno�� w�r�d m�odych ma mniejsze znaczenie dla ci�g�o�ci populacji ni� znaczne straty na trasach komu- nikacyjnych. Je� do�ywa wieku 10 lat. Uwagi: Je� algierski, nazywany tak�e j. w�d- rownym (L algirus), wyst�puje na wybrze�ach Morza �r�dziemnego od Hiszpanii po Francj�. I Ten bardzo podobny do je�a europejskiego gatunek r�ni si� wyra�nym przedzia�kiem I w okrywie kolcowej na g�owie, ja�niejszym ubarwieniem i bardziej kr�p� sylwetk�. 20 Ryj�wka malutka (Sorex minutus) ~fcs ^to*^B Rodzina ryj�wkowate ------------^��-�^ bardzo przypomina r. aksamitn�, jest jednak znacznie od niej mniejsza, i ja�niej, zwykle szaro, ubarwiona; nie bywa tr�jbarwna. Ogon jest najcz�ciej d�u�szy i g�ciej ow�osiony. �rodowisko: suche, zaro�ni�te tereny z g�st� warstw� krzew�w; unika zwartego lasu. Zim� Ryj�wka aksamitna (Sorex araneus) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�owy i tu�owia 5,8-8,7 cm, ogona 3,2-5,6 cm. Masa cia�a 4-16 g. Strona grzbietowa ciemno- do czarnobr�zowej, stro- na brzuszna nieco ja�niejsza. �redniej wielko- �ci, ze stosunkowo kr�tkim ogonem. Ma��o- Ryj�wka g�rska (Sorex alpinus) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�owy i tu�owia 6,2-7,7 cm, ogona 6,3-7,5 cm. Masa cia�a 6-9 g. Ma��owi- na uszna prawie ca�kiem ukryta w futerku. Pyszczek spiczasty. Ko�ce z�b�w jaskra- woczerwone. Jest gatunkiem �redniej wielko- �ci ze stosunkowo d�ugim ogonem i du�ymi 22 przebywa cz�sto w pobli�u siedzib ludzkich. Tryb �ycia: bardzo podobny do trybu �ycia r. aksamitnej, ale jej ruchy s� znacznie gwa�tow- niejsze; jeszcze szybsza przemiana materii. Rozr�d: w ci�gu roku kilka miot�w, po 4-7 m�odych w ka�dym. Pokarm: podobnie jak u r. .aksamitnej, jedynie o mniejszych rozmiarach. Wed�ug bada� prze- prowadzonych w Wielkiej Brytanii 50% aktyw- nego czasu w okresie zimowym sp�dza na powierzchni muraw trawiastych staj�c si� wte- dy �atwym �upem s�w. Uwagi: nie wyst�puje na �adnej z wysp Morza �r�dziemnego. wina uszna w ca�o�ci lub wi�kszej cz�ci ukry- ta w futerku. Pyszczek spiczasto zw�a si� ku przodowi. Ogon pokryty r�wnomiernie kr�t- kimi w�osami lub nagi. M�ode najcz�ciej br�- zowe. �rodowisko: zbiorowiska trawiaste, g�ste zaro�la, zio�oro�la, tereny bagniste, lasy. Rozr�d: rocznie 2-4 mioty po 5-7 m�odych. M�ode rodz� si� nagie i �lepe. Ss� matk� przez 3 tygodnie; dojrza�o�� p�ciow� uzyskuj� po up�ywie 3-4 miesi�cy. Pokarm: d�d�ownice, chrz�szcze i inne owa- dy, paj�ki, wije, �limaki, tak�e �aby. Wrogowie: sowy, koty. stopami tylnych n�g. Barwa grzbietu ciemno- szara, brzucha ciemnoszarobr�zowa. Ogon pokryty kr�tkimi w�osami, dwubarwny i co naj- mniej tak d�ugi jak ��czna d�ugo�� g�owy i tu�o- wia. M�ode osobniki s� ja�niej ubarwione. �rodowisko: zbiorowiska trawiaste i murawo- we, lasy, w g�rach tak�e ponad g�rn� granic� lasu; tereny wilgotne, cz�sto r�wnie� w lasach iglastych; zasi�g pionowy 200-2500 m n.p.m. Tak�e w Polsce (Karpaty i Sudety). Rozmna�anie i pokarm: podobnie jak u r. ak- samitnej; zast�puje j� w g�rach. �yje do p�- tora roku, tak jak inne gatunki ryj�wek. Aktyw- na zar�wno w ci�gu dnia, jak i noc�. Owadozerne H m "Nr 23 Rz�sorek rzeczek (Neomys fodiens) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�owy i tu�owia 7,2-9,6 cm, ogona 4,7-7,7 cm. Masa cia�a 7,5-16 g. Uszy s� ca�kowicie ukryte w futerku. Korony z�b�w winnoczerwone. Gatunek o stosunkowo du- �ych rozmiarach, najwi�kszy polski przedsta- wiciel ryj�wkowatych. Dolna strona ogona z kilem utworzonym z podw�jnego rz�du szczeciniastych w�os�w. Tylne stopy s� do�� du�e, a na ich zewn�trznym brzegu wyst�puje obfitsze ow�osienie zwi�kszaj�ce ich powierz- chni�. Ubarwienie zmienne - z wierzchu od br�zowego przez szare do czarnego, brzuch zwykle ja�niejszy, przy czym barwy s� ostro odgraniczone. Kil na ogonie jest zawsze sreb- rzystoszary. Czerwon� barw� ko�c�w z�b�w przypomina ryj�wki. Wyst�powanie: w ca�ej Europie poza Irlandi�, P�wyspem Pirenejskim i wi�ksz� cz�ci� P�- wyspu Ba�ka�skiego. �rodowisko: nad czystymi, nie zatrutymi wo- dami, cz�sto w pewnym oddaleniu od wody (prawdopodobnie osobniki migruj�ce w poszu- Rz�sorek mniejszy (Neomys anomalus) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�owy i tu�owia 6,7-8,8 cm, ogona 4,2-6,4 cm. Masa cia�a 7,15-16 g. Uszy ca�kowicie ukryte w futerku. Pysk stosunkowo gruby. Z�by granatowo-czerwone. Rz. mniej- szy jest drobniejszy od rz. rzeczka; r�ni si� od niego ponadto brakiem kila na dolnej stro- 24 kiwaniu nowych zbiornik�w), tak�e blisko uj�� wody; w g�rach do 2500 m n.p.m. Tryb �ycia: doskonale p�ywa i nurkuje; mo�e d�ugo przebywa� pod wod�. Jest aktywny 24 godziny na dob�, a chwile odpoczynku s� kr�tkotrwa�e. Jego przemiana materii jest zbli- �ona do wyst�puj�cej u myszy. Nory kopie na brzegach, ale wykorzystuje r�wnie� nory innych zwierz�t o por�wnywalnych rozmia- rach. Towarzyskie i g�o�no nawo�uj�ce si�. Gniazdo stanowi du�a, zbita kula z trawy, wy- moszczona wewn�trz korzeniami, �ykiem i mchem. Aksamitne futerko nie przemaka w czasie nurkowania. Rozr�d: w czasie rui jest wyra�nie terytorial- ny. Podczas toczonych wtedy cz�sto walk g�o- �no piszczy. Zwyci�a najcz�ciej samiec bro- ni�cy swego terytorium. Okres rozrodczy jest rozci�gni�ty od kwietnia do sierpnia. W ci�gu roku 2-3 mioty po 4-8 m�odych, kt�re rodz� si� �lepe i nagie. Dojrza�o�� p�ciow� mog� uzyska� jeszcze tego samego roku. Pokarm: owady i inne drobne bezkr�gowce, �limaki wodne, ma�e ryby i �aby, niekiedy wi�ksze od niego; w ich u�miercaniu jest mu pomocny jad zawarty w �linie. Rz�sorki zabi- jaj� swoj� ofiar�, odnajdywan� za pomoc� w�chu, pod wod�, ale zjadaj� na l�dzie. Wrogowie: drapie�ne ptaki i ssaki. Uwagi: n�kany przez paso�yty sk�rne - pch�y, roztocze i kleszcze. nie ogona. Ubarwienie zmienne, jednak strona brzuszna jest zwykle ja�niejsza. Ogon dwuba- rwny. Oszczecenie zwi�kszaj�ce powierzch- ni� p�ywn� na tylnych stopach znacznie s�ab- sze ni� u rz. rzeczka. Jest zwi�zany z wod� w znacznie mniejszym stopniu ni� poprzedni gatunek. �rodowisko: zbli�one do zasiedlanych przez rz. rzeczka, przy czym oba gatunki wyst�puj� cz�sto obok siebie. W g�rach wyst�puje na wilgotnych halach, m�akach i torfowiskach oraz wilgotnych zio�oro�lach do wysoko�ci 2000 m n.p.m., niekiedy spotykany r�wnie� w�r�d zabudowa�. Tryb �ycia, rozr�d i pokarm: jak u rz. rzeczka. � Szczecinki plywne na tylnej stopie rz�sorka rzeczka Owadozerne Z�bie�ek karliczek (Crocidura suaveolens) fcj / 40^ V M Lr~^l^5 ^y^~~�) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�o- wy i tu�owia 5,3-8,2 cm, ogona 2,4-4,8 cm. Masa cia�a 3,0-7,5 g. Ubarwienie strony brzusznej ochrowe. Wyst�powanie: rzadko w Polsce Zachodniej (Pojezierze Pomorskie, Wielkopolska, Dolny �l�sk) oraz w Karpatach i na Podkarpaciu. �rodowisko: zasiedla rozmaite biotopy, g��- wnie zbiorowiska krzaczaste i le�ne, ogrody. Tryb �ycia: aktywny przez ca�� dob�, zw�asz- Z�bielek bia�awy (Crocidura leucodon) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�o- wy i tu�owia 6,4-8,7 cm, ogona 2,8-3,9 cm. Masa cia�a 6-15 g. Ma��owina uszna ma�a, ale wystaj�ca z futerka. G�owa w okolicy otwor�w usznych szeroka, pysk zw�aj�cy si� ku ko�cowi. Z�by bia�e. Ogon jest pokryty srebrnoszarymi, szczeciniastymi w�osami. �rodowisko: ��ki, brzegi p�l i las�w, ogrody. Zim� cz�sto w zabudowaniach. W g�rach docho- cza rano i wieczorem, z regularnymi przerwa- mi. �yje najcz�ciej na okre�lonym terytorium. Ma dobrze rozwini�te zmys�y powonie- nia, s�uchu i dotyku, znacznie s�abiej wzroku. Rozr�d: 3 lub 4 razy w ci�gu roku po 1-6 m�odych. Po up�ywie 10 dni m�ode otwieraj� oczy, a dojrza�o�� p�ciow� uzyskuj� jeszcze tego samego roku. Rzadko �yj� d�u�ej ni� 2 lata. Pokarm: owady i inne drobne bezkr�gowce. Ilo�� zjadanego w ci�gu dnia pokarmu r�wna jest masie cia�a. Wrogowie: sowy, lisy, �asice, pustu�ki, koty. dzi do 1200 m n.p.m. Unika teren�w wilgotnych. Rozr�d: okres rozrodczy trwa od kwietnia do sierpnia. Samica rodzi w 2-4 miotach po 3 do 9 m�odych. W przypadku zagro�enia m�ode mo- cno chwytaj� pyszczkiem nasad� ogona matki lub rodze�stwa i tworz� �karawan�". Tworze- nie takiego �a�cuszka obserwowano r�wnie� u innych ryj�wkowatych. Pokarm: przede wszystkim owady. Z�bie�ek myszaty (Crocidura russula) Ryj�wka etruska (Suncus eiruscus) Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�o- wy i tu�owia 6,2-9,5 cm, ogona 3,3-4,6 cm. Masa cia�a 6-14 g. Wyst�powanie: w Pol- sce dotychczas nie stwierdzony. �rodowisko: pobrze�a las�w, ogrody. Tryb �ycia: aktywny o zmierzchu i noc�. Pokarm: owady i inne drobne bezkr�gowce. Wrogowie: p�omyk�wka, puszczyk, �asica. Rodzina ryj�wkowate (Soricidae) Wygl�d: d�ugo�� g�o- wy i tu�owia 3,6-5,2 cm, ogona 2,4-2,9 cm. Ma- sa cia�a 1,5-2,0 g. Jest jednym z najmniej- szych ssak�w. D�ugi ogon pokryty pojedynczymi d�u�szymi szczecinias- tymi w�oskami. Z�by s� bia�e. Barwa cia�a ciemna. �rodowisko: tereny otwarte. Tryb �ycia: g��wnie nocny. Rozr�d: 2 mioty w roku. �yje do 1,5 roku. 26 J Owadozerne 27 Wychuchol pirenejski (Galemys pyrenaicus) Wychuchol pirenejski Rodzina kretowate (Talpidaej Wygl�d: d�ugo�� g�owy i tu�owia 11-13,5 cm, ogona 13-15,5 cm. Masa cia�a 50-80 g. Ma bardzo ruchliwy ryjek i ma�e oczy. Ogon d�u�- szy od g�owy i tu�owia ��cznie. P�askie stopy, poza g�stym oszczeceniem u�atwiaj�cym p�y- wanie, s� pokryte �useczkami, a palce spi�te b�on� p�awn�. Grzbiet poro�ni�ty b�yszcz�cym futerkiem barwy ciemnobr�zowej, strona brzu- szna srebrzystoszara. Na dolnej stronie ogona gruczo�y zapachowe. Wyst�powanie: Pireneje oraz p�nocne rejony Hiszpanii i Portugalii. �rodowisko: potoki g�rskie i zbiorniki wody stoj�cej, od 300 do 1200 m n.p.m. Tryb �ycia: aktywny g��wnie w nocy. Poluje w wodzie. Zwinnie p�ywa. Nory kopie na brze- gu. Wydaje wysoki, turkocz�cy d�wi�k. Rozr�d: samica rodzi w kwietniu 4 m�ode. Pokarm: owady, a tak�e drobne kr�gowce. Kret (Talpa europaea) Rodzina kretowate (Talpidae) Wygl�d: d�ugo�� g�o- wy i tu�owia 11,3-16,0 cm, ogona 2,2-3,8 cm. Masa cia�a 65-130 g. Jego cia�o ma cylindryczny, wal- cowaty kszta�t i jest pokryte aksamitnym futer- kiem barwy czarnej; przednie odn�a s� �opa- towate. Malutkie oczy ukrywa w sier�ci. U kre- t�w z p�nocnej cz�ci zasi�gu s� one jeszcze dobrze widoczne, natomiast u osobnik�w �yj�- cych na po�udniu oczy s� zaro�ni�te sk�r� i praktycznie niewidoczne. Samice osi�gaj� zazwyczaj wi�ksze rozmiary od samc�w. Uszy s� ukryte w futrze. D�ugie w�osy na ko�cu pyska i na ogonie to w�osy czuciowe. Wyst�powanie: prawie ca�a Europa poza Islandi�, Irlandi�, Skandynawi� i p�nocn� Rosj�. �rodowisko: tereny uprawne - pola i ��ki, ogrody, tak�e w lasach li�ciastych. Unika gleb kamienistych, mokrych i kwa�nych. Tryb �ycia: jest aktywny zar�wno dniem, jak i noc�. Kopie podziemne tunele o d�ugo�ci dochodz�cej niekiedy do 150 m. Zwykle d�u- go�� chodnika wynosi ponad 40-50 m. Podczas kopania pojawia si� cz�sto na powie- rzchni gruntu. Wykopan� ziemi� wyrzuca na zewn�trz, usypuj�c charakterystyczne kopce. Chodniki �erowiskowe przebiegaj� zwykle p�y- Szkielet przedniej stopy Ko�� sierpowa tko pod powierzchni�. Gniazdo zazwyczaj bu- duje na g��boko�ci 0,5 m. Krety dobrze si� wspinaj� i p�ywaj�. S� do�� towarzyskie. Wy- �cielone gniazdo zimowe znajduje si� blisko komory spichrzowej - na powierzchni od- powiada mu kopiec o imponuj�cej wysoko�ci. Na dnie komory spichrzowej le�y zwykle po- nad 100 d�d�ownic. Nie mog� uciec, poniewa� kret nadgryza im od g�ry segmenty g�owowe, przecinaj�c zwoje nerwowe, tak �e do czasu pe�nej regeneracji pozostaj� sparali�owane. Na wiosn� d�d�ownice, kt�rym uda�o si� prze- �y�, odpe�zaj� do otaczaj�cej komor� gleby. Rozr�d: w ci�gu roku 2 mioty po 4-5 m�odych. W czasie rui toczy walki o samic�. M�ode uzyskuj� dojrza�o�� p�ciow� prawdopodobnie jeszcze tego samego roku. Pokarm: przede wszystkim d�d�ownice, po- nadto owady i ich larwy. Uwagi: pokrewny kret �lepy (T. caeca) wyst�- puje nad Morzem �r�dziemnym; jest od niego nieco mniejszy i ma d�u�szy i w�szy ryjek; oczy s� zazwyczaj ukryte w sier�ci. 28 "\ Owadozerne *i 29 Rz�d nietoperze [Chiroptera) Nietoperze s� jedynymi ssakami, kt�re mog� aktywnie lata�. Z uwagi na to, �e b�ona lotna jest ca�kowicie nieprzepusz- czalna dla powietrza, ich lot r�ni si� zasadniczo od lotu ptak�w. Nietoperze s� r�wnie� jedynymi ssakami, u kt�rych stawy kolanowe zginaj� si� do ty�u. Jest to niezb�dne przystosowanie, by m�c wyl�dowa� i zwisa� g�ow� w d�. Celowi temu s�u�y r�wnie� skierowanie palc�w n�g do ty�u, a nie ku przodowi. Uz�bienie jest zr�nicowane i sk�ada si� z ostrych, spiczastych z�b�w. Szcze- g�lnie uderzaj�ca jest budowa uszu i nosa, zw�aszcza u podkowcowatych. U nich bowiem nos s�u�y do precyzyj- nego wysy�ania, a uszy do odbioru ultra- d�wi�k�w, emitowanych w postaci pi- sk�w. W ten swoisty spos�b nietoperze badaj� przestrze�, przecinan� torem lo- tu, by m�c nawet podczas zupe�nej cie- mno�ci omin�� wszelkie przeszkody - drzewa, budynki, inne nietoperze, ale przede wszystkim aby dok�adnie namie- rzy� ofiar�. Ka�dy gatunek nietoperzy wykszta�ci� odmienny spos�b echolo- kacji, w zwi�zku z czym r�ni� si� mi�- dzy sob� budow� uszu (zw�aszcza kszta�tem ich wyrostka sk�rnego, czyli tzw. kozio�ka) i pyska. Wszystkie europejskie nietoperze za- padaj� w sen zimowy. Czas jego trwa- nia zale�y od temperatury otoczenia. W ciep�e zimy sen mo�e ograniczy� si� tylko do paru tygodni. Nietoperze obej- muj� obecnie blisko 900 �yj�cych gatun- k�w. Wyr�nia si� 2 podrz�dy: n. owo- co�erne (Megachiroptera) z jedn� rodzi- n� rudawkowatych rozprzestrzenion� w strefie tropikalnej Starego �wiata 30 i n. owado�erne (Microchiroptera), roz- siedlone na ca�ej kuli ziemskiej i dziel�- ce si� na 18 rodzin. W�r�d nietoperzy owado�ernych s� tak�e gatunki ro�lino- �erne, od�ywiaj�ce si� owocami i py�- kiem, jak r�wnie� rybo�erne (rybakowa- te, niekt�re mroczkowate), a nawet spi- jaj�ce krew wyp�ywaj�c� po naci�ciu sk�ry ofiary (wampirowate). W Europie, cechuj�cej si� klimatem umiarkowanym, wyst�puj� przedstawi- ciele 4 rodzin n. owado�ernych: bruzdo- nosowate (Nycteridae), podkowcowate (Rhinolophidae), mroczkowate (Ves