LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Ssaki LEKSYKON PRZYRODNICZY Josef Reichholf Ssaki Przekład i adaptacja Henryk Garbarczyk i Eligiusz Nowakowski Świat Książki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Saugetiere Ilustracje: Fritz Wendler Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH Monachium 1983 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996 Wszelkie prawa zastrzeżone, Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Ssaki: Pracownicy naukowi Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk dr Henryk Garbarczyk dr Eligiusz Nowakowski Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktorzy tomu Ssaki: Katarzyna Duran Beata Lewandowska-Kaftan Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego. Korekta: Ewa Garbowska Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia ISBN 83-7129-877-3 Nr 1268 TREŚCI 6 Wstęp 7 Przegląd symboli 8 Gromada ssaków 12 Rozmieszczenie ssaków europejskich 16 Rząd owadożerne 18 Rodzina jeżowate 22 Rodzina ryjówkowate 28 Rodzina kretowate 30 Rząd nietoperze 32 Rodzina podkowcowate 36 Rodzina mroczkowate 48 Rodzina molosowate 50 Rząd naczelne Rodzina koczkodanowate 52 Rząd zajęczaki 54 Rodzina zającowate 64 Rząd gryzonie 66 Rodzina polatuchowate 68 Rodzina wiewiórkowate 80 Rodzina bobrowate 84 Rodzina popielicowate 90 Rodzina chomikowate 92 Rodzina nornikowate 104 Rodzina myszowate 116 Rodzina ślepcowate Rodzina smużkowate 118 Rodzina jeżozwierzowate 120 Rodzina nutriowate 122 Rząd drapieżne 124 Rodzina psowate 138 Rodzina niedźwiedziowate 144 Rodzina szopowate 146 Rodzina tasicowate 168 Rodzina łaszowate 172 Rodzina kołowate 182 Rodzina morsowate 184 Rodzina fokowate 198 Rząd nieparzystokopytne Rodzina koniowate 200 Rząd parzystokopytne 202 Rodzina świniowate 206 Rodzina jeleniowate 232 Rodzina wolowate 252 Rząd walenie 254 Rodzina wale dzioboglowe 256 Rodzina kaszalotowate 258 Rodzina delfinowate 266 Rodzina morświnowate Rodzina narwalowate 270 Rodzina wieloryby fatdowce 278 Rodzina wieloryby gładkoskóre 280 Stopy i tropy ssaków 282 Autorzy fotografii 283 Wykaz gatunków Pogrubiony druk oznacza, że opisy danej grupy gatunków poprzedzono ogólną charakterystyką rzędu. 5 Wstęp Spośród około 6000 gatunków ssaków, żyjących obecnie na kuli ziemskiej, w Europie występuje mniej niż 180. Opi- sy wszystkich powinny znaleźć się w tej książce. Celem autora było dostar- czenie czytelnikowi szczegółowych danych, niezbędnych do prawidłowego oznaczenia europejskich ssaków oraz informacji dotyczących ich biologii, roz- mieszczenia, rozrodu, etologii i roli peł- nionej w ekosystemach. Zastosowany podział systematyczny jest bliski natura- lnemu. Każdy z 9 rzędów, do których należą ssaki europejskie, oznaczony jest odpowiednim symbolem umieszcza- nym w prawym górnym rogu strony ilus- tracyjnej. Miłośnikowi zwierząt bez fachowego przygotowania, a do niego w pierwszym rzędzie adresowana jest ta seria leksykonów przyrodniczych, oparty na linneuszowskiej systematyce podział ssaków na rzędy, rodziny, rodzaje i gatunki może się wydawać niezupełnie „naturalny". Może to stwier- dzić, gdy przekona się, że zewnętrznie bardzo podobne do siebie zwierzęta, jak myszy i ryjówki, są zaliczone do róż- nych rzędów, podczas gdy zgoła od- mienne z wyglądu mors i gronostaj na- leżą do jednego rzędu (wg tradycyjnego podziału to również 2 różne rzędy - przyp. tłum.). Mors i gronostaj są jed- nak blisko ze sobą spokrewnione, pod- czas gdy myszy i ryjówki łączy tylko bardzo odległe pokrewieństwo. O przy- należności do odpowiedniej jednostki systematycznej, czyli inaczej mówiąc o stopniu pokrewieństwa, decydują nie- kiedy szczegóły budowy, często te nie- rzucające się w oczy, np. typ uzębienia. Powszechnie jednak rzędy, bardziej niż rodziny i rodzaje, rozumie się jako sa- moistne, dobrze wyodrębnione biolo- gicznie kategorie, takie jak: nietoperze, naczelne, zajęczaki, parzystokopytne czy walenie. Wyróżniające i właściwe dla danego rzędu cechy opisano w krót- kich chrakterystykach każdego z nich. Opisy gatunków są możliwie szczegóło- we. W celu podniesienia wartości użyt- kowej książki charakterystycznym i po- pularnym gatunkom rodzimych ssaków, do których można zaliczyć wszystkie ssaki lądowe wielkości wiewiórki i więk- sze, poświęcono więcej miejsca zarów- no w części opisowej, jak i ilustracyjnej niż gatunkom, których dokładne badanie i rozpoznawanie interesuje specjalistów, Wielu gatunkom poświęcono całostroni- cowe, a niektórym nawet kilkustroni- cowe opisy, w których czytelnik znajdzie poza podaniem cech charakterystycz- nych także interesujące informacje, do- tyczące ich trybu życia, zasiedlanego środowiska i ekologii, rozproszone w li- teraturze fachowej i w związku z tym dla amatora praktycznie niedostępne. Mimo zaprezentowanego wyżej podej- ścia nie pominięto oczywiście żadnego ważniejszego gatunku spośród drob- nych ssaków. W ich przypadku autor starał się podać te cechy, które są nie- zbędne do prawidłowego ich ozna- czenia, jednak przy rozpoznawaniu nie- których ssaków mniejszych od szczura niezbędna jest pomoc specjalisty. Nau- kowcy zresztą nie tylko w stosunku do drobnych ssaków mogą się różnić w po- glądach na temat wyróżniania gatunków i podgatunków, bowiem ssaki łatwiej 6 tworzą rasy lokalne (podgatunki) od pta- ków obdarzonych znacznie większymi możliwościami migracji. Dla każdego opisywanego gatunku spo- rządzono mapę jego rozmieszczenia. Jednak wykreślony na mapie naturalny zasięg gatunku nie obrazuje w pełni rzeczywistego jego występowania na tym obszarze. Na przykład wydra, cha- rakteryzująca się jednym z najbardziej rozległych areałów występowania wśród ssaków europejskich, stała się na większej części naszego kontynentu zwierzęciem bardzo rzadkim wskutek jej trzebienia i niszczenia jej natural- nych środowisk. W przypadku waleni mapy rozmieszczenia mają charakter wyłącznie orientacyjny. Są to bowiem zwierzęta nie tylko trudne do obserwa- cji, ale przede wszystkim wędrujące po rozległych obszarach morskich. Większość prezentowanych fotografii wykonano w warunkach naturalnych. Autor składa gorące podziękowanie fo- tografikom, których znakomite barwne zdjęcia wspaniale uzupełniły książkę. G.S. Przegląd symboli użytych w książce na obrazkach - nazwy rzędów pod obrazkami - początkowe numery stron od str. 16 Zajęczaki od str. 30 Gryzonie str. 50-51 Drapieżne od str. 52 od str. 64 od str. 122 Nieparzysto- Parzystokopytne Walenie kopytne 4t1 str. 198-199 od str. 200 od str. 252 Gromada ssaków Przedstawiciele tej gromady zwierząt są nam tak dobrze znani, że zwykle nie mamy żadnych trudności z określeniem, czy dane zwierzę jest ssakiem czy też nie. Z biologicznego punktu widzenia ssakiem jest również człowiek, co zna- komicie ułatwia wydzielenie tej grupy spośród innych gromad. W stosunku do ssaków europejskich nie mamy z tym żadnych kłopotów, bowiem wyraźnie ró- żnią się one od innych stałocieplnych kręgowców - ptaków. Brak jest form pośrednich. Ale w przyrodzie tak ostro rozgraniczone kategorie nie występują. Na półkuli południowej, w Australii, wy- stępuje zwierzę, które wygląda wpra- wdzie jak ssak, ale ma ptasi dziób i składa jaja. Musimy je zaliczyć, co prawda do prymitywnych, ale jednak ssaków. Stekowce, bo taką noszą nazwę, przetrwały w odosobnieniu do naszych czasów. Wraz z torbaczami utrudniają one jednak jasne oddzielenie gromady ssaków od pozostałych gro- mad kręgowców, a zwłaszcza od gadów i ptaków. Czym więc charakteryzuje się ssak? Każdy typ organizmu określa zbiorczo szereg cech, po których możemy go roz- poznać. W przypadku ssaków najbar- dziej charakterystyczne i zarazem naj- wyżej rozwinięte cechy to opieka nad potomstwem i względna niezależność organizmu od warunków środowiska. Opieka nad potomstwem zaczyna się już od momentu zapłodnienia. Zarodek rozwija się dłuższy czas w łonie matki. Wyjątkiem są stekowce - dziobak, kol- czatki i prakolczatka. Fakt, że rozwijają- cy się zarodek znajduje się w ciele sa- micy umożliwia stałe zaopatrywanie go poprzez łożysko w niezbędne substan- cje pokarmowe z krwiobiegu matki i za- pewnia optymalne warunki termiczne, których nie dałoby się osiągnąć nawet w najlepiej ogrzewanym jaju. W tych idealnych warunkach rozwija się młody ssak bez krępującego gorse- tu sztywnej skorupki jajowej i ucisku zawartych w jaju zapasów pokarmo- wych. Rodzi się po zróżnicowanym okresie ciąży. Przerwanie łożyska nie oznacza jednak dla niego uzyskania samodzielności. Przeciwnie. Ssaki są jednoznacznie definiowane właśnie przez tę następną fazę pielęgnacji i wy- chowu młodych, które odżywiają się mlekiem produkowanym w gruczołach mlecznych i wysysanym z sutek (mam- mae, stąd naukowa nazwa tej gromady - Mammalia). Mleko zawiera wszystkie substancje pokarmowe niezbędne do dalszego wzrostu. Stopniowo młode ssaki uzupełniają mleko innymi pokar- mami. Przejście z matczynego poka- rmu na samodzielne odżywianie się nie jest więc w przypadku ssaków tak gwa- łtowne jak u innych zwierząt. Długość okresu uzależnienia młodych od matki waha się w szerokich grani- cach. Nowo narodzone ssaki mogą być mniej lub bardziej samodzielne. Te os- tatnie rodzą się już mocno zaawansowa- ne w rozwoju i mogą się na krótki czas 8 ' i p^P^^M

r* 9m 4i^ i *«**/ w 1 MBi ,.« «¦ >¦ , .^ " .'' -, się młodych, ponieważ ich kolczasta okrywa jest bardzo miękka. Młode przychodzą na świat ślepe. Oczy otwierają im się po upływie 2 tygodni. Dopiero wtedy ich początkowo białe kolce ciemnieją i twardnieją. Kontakt z matką w czasie pierwszych wycieczek młode utrzy- mują wydając wysokie świergotliwe dźwięki, które jednak w niczym nie przypominają śpie- wu ptaków. Jeśli młode urodzą się zbyt późno to często nie są w stanie osiągnąć masy ciała niezbędnej do przetrzymania okresu zimowe- go. Masa ta wynosi przeciętnie 700 g, jednak w dużym stopniu zależy od czasu trwania zimy i panujących wtedy temperatur. Wysoka płodność jeży zapewnia im przetrwa- nie, także w tych okresach, gdy nagłe nawroty zimy uniemożliwiają niektórym osobnikom przeżycie. Wydaje się, że śmiertelność wśród młodych ma mniejsze znaczenie dla ciągłości populacji niż znaczne straty na trasach komu- nikacyjnych. Jeż dożywa wieku 10 lat. Uwagi: Jeż algierski, nazywany także j. węd- rownym (L algirus), występuje na wybrzeżach Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Francję. I Ten bardzo podobny do jeża europejskiego gatunek różni się wyraźnym przedziałkiem I w okrywie kolcowej na głowie, jaśniejszym ubarwieniem i bardziej krępą sylwetką. 20 Ryjówka malutka (Sorex minutus) ~fcs ^to*^B Rodzina ryjówkowate ------------^——-—^ bardzo przypomina r. aksamitną, jest jednak znacznie od niej mniejsza, i jaśniej, zwykle szaro, ubarwiona; nie bywa trójbarwna. Ogon jest najczęściej dłuższy i gęściej owłosiony. Środowisko: suche, zarośnięte tereny z gęstą warstwą krzewów; unika zwartego lasu. Zimą Ryjówka aksamitna (Sorex araneus) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 5,8-8,7 cm, ogona 3,2-5,6 cm. Masa ciała 4-16 g. Strona grzbietowa ciemno- do czarnobrązowej, stro- na brzuszna nieco jaśniejsza. Średniej wielko- ści, ze stosunkowo krótkim ogonem. Małżo- Ryjówka górska (Sorex alpinus) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 6,2-7,7 cm, ogona 6,3-7,5 cm. Masa ciała 6-9 g. Małżowi- na uszna prawie całkiem ukryta w futerku. Pyszczek spiczasty. Końce zębów jaskra- woczerwone. Jest gatunkiem średniej wielko- ści ze stosunkowo długim ogonem i dużymi 22 przebywa często w pobliżu siedzib ludzkich. Tryb życia: bardzo podobny do trybu życia r. aksamitnej, ale jej ruchy są znacznie gwałtow- niejsze; jeszcze szybsza przemiana materii. Rozród: w ciągu roku kilka miotów, po 4-7 młodych w każdym. Pokarm: podobnie jak u r. .aksamitnej, jedynie o mniejszych rozmiarach. Według badań prze- prowadzonych w Wielkiej Brytanii 50% aktyw- nego czasu w okresie zimowym spędza na powierzchni muraw trawiastych stając się wte- dy łatwym łupem sów. Uwagi: nie występuje na żadnej z wysp Morza Śródziemnego. wina uszna w całości lub większej części ukry- ta w futerku. Pyszczek spiczasto zwęża się ku przodowi. Ogon pokryty równomiernie krót- kimi włosami lub nagi. Młode najczęściej brą- zowe. Środowisko: zbiorowiska trawiaste, gęste zarośla, ziołorośla, tereny bagniste, lasy. Rozród: rocznie 2-4 mioty po 5-7 młodych. Młode rodzą się nagie i ślepe. Ssą matkę przez 3 tygodnie; dojrzałość płciową uzyskują po upływie 3-4 miesięcy. Pokarm: dżdżownice, chrząszcze i inne owa- dy, pająki, wije, ślimaki, także żaby. Wrogowie: sowy, koty. stopami tylnych nóg. Barwa grzbietu ciemno- szara, brzucha ciemnoszarobrązowa. Ogon pokryty krótkimi włosami, dwubarwny i co naj- mniej tak długi jak łączna długość głowy i tuło- wia. Młode osobniki są jaśniej ubarwione. Środowisko: zbiorowiska trawiaste i murawo- we, lasy, w górach także ponad górną granicą lasu; tereny wilgotne, często również w lasach iglastych; zasięg pionowy 200-2500 m n.p.m. Także w Polsce (Karpaty i Sudety). Rozmnażanie i pokarm: podobnie jak u r. ak- samitnej; zastępuje ją w górach. Żyje do pół- tora roku, tak jak inne gatunki ryjówek. Aktyw- na zarówno w ciągu dnia, jak i nocą. Owadozerne H m "Nr 23 Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 7,2-9,6 cm, ogona 4,7-7,7 cm. Masa ciała 7,5-16 g. Uszy są całkowicie ukryte w futerku. Korony zębów winnoczerwone. Gatunek o stosunkowo du- żych rozmiarach, największy polski przedsta- wiciel ryjówkowatych. Dolna strona ogona z kilem utworzonym z podwójnego rzędu szczeciniastych włosów. Tylne stopy są dość duże, a na ich zewnętrznym brzegu występuje obfitsze owłosienie zwiększające ich powierz- chnię. Ubarwienie zmienne - z wierzchu od brązowego przez szare do czarnego, brzuch zwykle jaśniejszy, przy czym barwy są ostro odgraniczone. Kil na ogonie jest zawsze sreb- rzystoszary. Czerwoną barwą końców zębów przypomina ryjówki. Występowanie: w całej Europie poza Irlandią, Półwyspem Pirenejskim i większą częścią Pół- wyspu Bałkańskiego. Środowisko: nad czystymi, nie zatrutymi wo- dami, często w pewnym oddaleniu od wody (prawdopodobnie osobniki migrujące w poszu- Rzęsorek mniejszy (Neomys anomalus) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 6,7-8,8 cm, ogona 4,2-6,4 cm. Masa ciała 7,15-16 g. Uszy całkowicie ukryte w futerku. Pysk stosunkowo gruby. Zęby granatowo-czerwone. Rz. mniej- szy jest drobniejszy od rz. rzeczka; różni się od niego ponadto brakiem kila na dolnej stro- 24 kiwaniu nowych zbiorników), także blisko ujęć wody; w górach do 2500 m n.p.m. Tryb życia: doskonale pływa i nurkuje; może długo przebywać pod wodą. Jest aktywny 24 godziny na dobę, a chwile odpoczynku są krótkotrwałe. Jego przemiana materii jest zbli- żona do występującej u myszy. Nory kopie na brzegach, ale wykorzystuje również nory innych zwierząt o porównywalnych rozmia- rach. Towarzyskie i głośno nawołujące się. Gniazdo stanowi duża, zbita kula z trawy, wy- moszczona wewnątrz korzeniami, łykiem i mchem. Aksamitne futerko nie przemaka w czasie nurkowania. Rozród: w czasie rui jest wyraźnie terytorial- ny. Podczas toczonych wtedy często walk gło- śno piszczy. Zwycięża najczęściej samiec bro- niący swego terytorium. Okres rozrodczy jest rozciągnięty od kwietnia do sierpnia. W ciągu roku 2-3 mioty po 4-8 młodych, które rodzą się ślepe i nagie. Dojrzałość płciową mogą uzyskać jeszcze tego samego roku. Pokarm: owady i inne drobne bezkręgowce, ślimaki wodne, małe ryby i żaby, niekiedy większe od niego; w ich uśmiercaniu jest mu pomocny jad zawarty w ślinie. Rzęsorki zabi- jają swoją ofiarę, odnajdywaną za pomocą węchu, pod wodą, ale zjadają na lądzie. Wrogowie: drapieżne ptaki i ssaki. Uwagi: nękany przez pasożyty skórne - pchły, roztocze i kleszcze. nie ogona. Ubarwienie zmienne, jednak strona brzuszna jest zwykle jaśniejsza. Ogon dwuba- rwny. Oszczecenie zwiększające powierzch- nię pływną na tylnych stopach znacznie słab- sze niż u rz. rzeczka. Jest związany z wodą w znacznie mniejszym stopniu niż poprzedni gatunek. Środowisko: zbliżone do zasiedlanych przez rz. rzeczka, przy czym oba gatunki występują często obok siebie. W górach występuje na wilgotnych halach, młakach i torfowiskach oraz wilgotnych ziołoroślach do wysokości 2000 m n.p.m., niekiedy spotykany również wśród zabudowań. Tryb życia, rozród i pokarm: jak u rz. rzeczka. — Szczecinki plywne na tylnej stopie rzęsorka rzeczka Owadozerne Zębiełek karliczek (Crocidura suaveolens) fcj / 40^ V M Lr~^l^5 ^y^~~ź) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 5,3-8,2 cm, ogona 2,4-4,8 cm. Masa ciała 3,0-7,5 g. Ubarwienie strony brzusznej ochrowe. Występowanie: rzadko w Polsce Zachodniej (Pojezierze Pomorskie, Wielkopolska, Dolny Śląsk) oraz w Karpatach i na Podkarpaciu. Środowisko: zasiedla rozmaite biotopy, głó- wnie zbiorowiska krzaczaste i leśne, ogrody. Tryb życia: aktywny przez całą dobę, zwłasz- Zębielek białawy (Crocidura leucodon) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 6,4-8,7 cm, ogona 2,8-3,9 cm. Masa ciała 6-15 g. Małżowina uszna mała, ale wystająca z futerka. Głowa w okolicy otworów usznych szeroka, pysk zwężający się ku końcowi. Zęby białe. Ogon jest pokryty srebrnoszarymi, szczeciniastymi włosami. Środowisko: łąki, brzegi pól i lasów, ogrody. Zimą często w zabudowaniach. W górach docho- cza rano i wieczorem, z regularnymi przerwa- mi. Żyje najczęściej na określonym terytorium. Ma dobrze rozwinięte zmysły powonie- nia, słuchu i dotyku, znacznie słabiej wzroku. Rozród: 3 lub 4 razy w ciągu roku po 1-6 młodych. Po upływie 10 dni młode otwierają oczy, a dojrzałość płciową uzyskują jeszcze tego samego roku. Rzadko żyją dłużej niż 2 lata. Pokarm: owady i inne drobne bezkręgowce. Ilość zjadanego w ciągu dnia pokarmu równa jest masie ciała. Wrogowie: sowy, lisy, łasice, pustułki, koty. dzi do 1200 m n.p.m. Unika terenów wilgotnych. Rozród: okres rozrodczy trwa od kwietnia do sierpnia. Samica rodzi w 2-4 miotach po 3 do 9 młodych. W przypadku zagrożenia młode mo- cno chwytają pyszczkiem nasadę ogona matki lub rodzeństwa i tworzą „karawanę". Tworze- nie takiego łańcuszka obserwowano również u innych ryjówkowatych. Pokarm: przede wszystkim owady. Zębiełek myszaty (Crocidura russula) Ryjówka etruska (Suncus eiruscus) Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 6,2-9,5 cm, ogona 3,3-4,6 cm. Masa ciała 6-14 g. Występowanie: w Pol- sce dotychczas nie stwierdzony. Środowisko: pobrzeża lasów, ogrody. Tryb życia: aktywny o zmierzchu i nocą. Pokarm: owady i inne drobne bezkręgowce. Wrogowie: płomykówka, puszczyk, łasica. Rodzina ryjówkowate (Soricidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 3,6-5,2 cm, ogona 2,4-2,9 cm. Ma- sa ciała 1,5-2,0 g. Jest jednym z najmniej- szych ssaków. Długi ogon pokryty pojedynczymi dłuższymi szczecinias- tymi włoskami. Zęby są białe. Barwa ciała ciemna. Środowisko: tereny otwarte. Tryb życia: głównie nocny. Rozród: 2 mioty w roku. Żyje do 1,5 roku. 26 J Owadozerne 27 Wychuchol pirenejski (Galemys pyrenaicus) Wychuchol pirenejski Rodzina kretowate (Talpidaej Wygląd: długość głowy i tułowia 11-13,5 cm, ogona 13-15,5 cm. Masa ciała 50-80 g. Ma bardzo ruchliwy ryjek i małe oczy. Ogon dłuż- szy od głowy i tułowia łącznie. Płaskie stopy, poza gęstym oszczeceniem ułatwiającym pły- wanie, są pokryte łuseczkami, a palce spięte błoną pławną. Grzbiet porośnięty błyszczącym futerkiem barwy ciemnobrązowej, strona brzu- szna srebrzystoszara. Na dolnej stronie ogona gruczoły zapachowe. Występowanie: Pireneje oraz północne rejony Hiszpanii i Portugalii. Środowisko: potoki górskie i zbiorniki wody stojącej, od 300 do 1200 m n.p.m. Tryb życia: aktywny głównie w nocy. Poluje w wodzie. Zwinnie pływa. Nory kopie na brze- gu. Wydaje wysoki, turkoczący dźwięk. Rozród: samica rodzi w kwietniu 4 młode. Pokarm: owady, a także drobne kręgowce. Kret (Talpa europaea) Rodzina kretowate (Talpidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 11,3-16,0 cm, ogona 2,2-3,8 cm. Masa ciała 65-130 g. Jego ciało ma cylindryczny, wal- cowaty kształt i jest pokryte aksamitnym futer- kiem barwy czarnej; przednie odnóża są łopa- towate. Malutkie oczy ukrywa w sierści. U kre- tów z północnej części zasięgu są one jeszcze dobrze widoczne, natomiast u osobników żyją- cych na południu oczy są zarośnięte skórą i praktycznie niewidoczne. Samice osiągają zazwyczaj większe rozmiary od samców. Uszy są ukryte w futrze. Długie włosy na końcu pyska i na ogonie to włosy czuciowe. Występowanie: prawie cała Europa poza Islandią, Irlandią, Skandynawią i północną Rosją. Środowisko: tereny uprawne - pola i łąki, ogrody, także w lasach liściastych. Unika gleb kamienistych, mokrych i kwaśnych. Tryb życia: jest aktywny zarówno dniem, jak i nocą. Kopie podziemne tunele o długości dochodzącej niekiedy do 150 m. Zwykle dłu- gość chodnika wynosi ponad 40-50 m. Podczas kopania pojawia się często na powie- rzchni gruntu. Wykopaną ziemię wyrzuca na zewnątrz, usypując charakterystyczne kopce. Chodniki żerowiskowe przebiegają zwykle pły- Szkielet przedniej stopy Kość sierpowa tko pod powierzchnią. Gniazdo zazwyczaj bu- duje na głębokości 0,5 m. Krety dobrze się wspinają i pływają. Są dość towarzyskie. Wy- ścielone gniazdo zimowe znajduje się blisko komory spichrzowej - na powierzchni od- powiada mu kopiec o imponującej wysokości. Na dnie komory spichrzowej leży zwykle po- nad 100 dżdżownic. Nie mogą uciec, ponieważ kret nadgryza im od góry segmenty głowowe, przecinając zwoje nerwowe, tak że do czasu pełnej regeneracji pozostają sparaliżowane. Na wiosnę dżdżownice, którym udało się prze- żyć, odpełzają do otaczającej komorę gleby. Rozród: w ciągu roku 2 mioty po 4-5 młodych. W czasie rui toczy walki o samicę. Młode uzyskują dojrzałość płciową prawdopodobnie jeszcze tego samego roku. Pokarm: przede wszystkim dżdżownice, po- nadto owady i ich larwy. Uwagi: pokrewny kret ślepy (T. caeca) wystę- puje nad Morzem Śródziemnym; jest od niego nieco mniejszy i ma dłuższy i węższy ryjek; oczy są zazwyczaj ukryte w sierści. 28 "\ Owadozerne *i 29 Rząd nietoperze [Chiroptera) Nietoperze są jedynymi ssakami, które mogą aktywnie latać. Z uwagi na to, że błona lotna jest całkowicie nieprzepusz- czalna dla powietrza, ich lot różni się zasadniczo od lotu ptaków. Nietoperze są również jedynymi ssakami, u których stawy kolanowe zginają się do tyłu. Jest to niezbędne przystosowanie, by móc wylądować i zwisać głową w dół. Celowi temu służy również skierowanie palców nóg do tyłu, a nie ku przodowi. Uzębienie jest zróżnicowane i składa się z ostrych, spiczastych zębów. Szcze- gólnie uderzająca jest budowa uszu i nosa, zwłaszcza u podkowcowatych. U nich bowiem nos służy do precyzyj- nego wysyłania, a uszy do odbioru ultra- dźwięków, emitowanych w postaci pi- sków. W ten swoisty sposób nietoperze badają przestrzeń, przecinaną torem lo- tu, by móc nawet podczas zupełnej cie- mności ominąć wszelkie przeszkody - drzewa, budynki, inne nietoperze, ale przede wszystkim aby dokładnie namie- rzyć ofiarę. Każdy gatunek nietoperzy wykształcił odmienny sposób echolo- kacji, w związku z czym różnią się mię- dzy sobą budową uszu (zwłaszcza kształtem ich wyrostka skórnego, czyli tzw. koziołka) i pyska. Wszystkie europejskie nietoperze za- padają w sen zimowy. Czas jego trwa- nia zależy od temperatury otoczenia. W ciepłe zimy sen może ograniczyć się tylko do paru tygodni. Nietoperze obej- mują obecnie blisko 900 żyjących gatun- ków. Wyróżnia się 2 podrzędy: n. owo- cożerne (Megachiroptera) z jedną rodzi- ną rudawkowatych rozprzestrzenioną w strefie tropikalnej Starego Świata 30 i n. owadożerne (Microchiroptera), roz- siedlone na całej kuli ziemskiej i dzielą- ce się na 18 rodzin. Wśród nietoperzy owadożernych są także gatunki roślino- żerne, odżywiające się owocami i pył- kiem, jak również rybożerne (rybakowa- te, niektóre mroczkowate), a nawet spi- jające krew wypływającą po nacięciu skóry ofiary (wampirowate). W Europie, cechującej się klimatem umiarkowanym, występują przedstawi- ciele 4 rodzin n. owadożernych: bruzdo- nosowate (Nycteridae), podkowcowate (Rhinolophidae), mroczkowate (Vespe- rtilionidae) i molosowate (Molossidae). Nasze nietoperze wybierają na schronienia zimowe miejsca spełnia- jące określone warunki - pełna ochrona przed światłem i duże wahania tempe- ratury oraz odpowiednio wysoka wilgot- ność powietrza, by uniknąć wy- schnięcia. W czasie snu zimowego, ale także podczas spadków temperatury w okresie letnim, ciepłota ciała nietope- rzy obniża się znacznie. W okresie dłuż- szego ocieplenia zimą niektóre gatunki budzą się i zaczynają żerować. Większość gatunków nietoperzy tworzy grupy. Tylko nieliczne są samotnikami, zasiedlającymi określone terytorium, którego bronią przed intruzami. Ciężar- ne samice gromadzą się w odpowie- dnich miejscach, np. jaskiniach, w któ- rych rodzą młode. Samce żyją w tym okresie pojedynczo lub tworzą w pobli- żu niewielkie kolonie. Obecnie obserwu- je się wyraźne kurczenie zasięgów wie- lu gatunków europejskich. Wszystkie nietoperze znajdują się pod ochroną gatunkową. Nocek duży 31 Rodzina podkowcowate (Rhinolophidae) Nazwa podkowcowate pochodzi od cha- rakterystycznego kształtu narośli na no- sie, przypominającej końską podkowę. W jej środku znajduje się częściowo oddzielające nozdrza siodto zakoń- czone grzebieniem, a ponad nozdrzami tzw. lancet. Uszy pozbawione są kozioł- ka. Ogon jest krótki i w całości objęty błoną ogonową. W spoczynku wiszą gło- wą w dół, otulając się skrzydłami, a ogon opada do tyłu. Dzięki temu zna- cznie łatwiej mogą utrzymać temperatu- rę ciała i nie przemoknąć w czasie de- szczu. Rzadko poruszają się „na piechotę". Podkowcowate zimują w dużych ko- loniach w jaskiniach. Ultradźwięki wyda- ~~^ ^^y*H Wyjjląd: długość gło- /n "© wy i tułowia 3,5-4,3 n L yf cm, ogona 2,4-3,0 ^m^-^Ł ( cm' długość przed- Mk^^| ramienia 3,4-4,1 cm. Mm^^ \Z~- Masa cia,a 3'5-10 9' 5^^4v*vCT Najmniejszy i naj- < —~ n \ delikatniejszy spośród podkowców. Uszy stosunkowo małe. Ubarwienie ciała ciemniejsze niż u p. dużego. W podkowias- tej narośli klinowate siodło. Występowanie: w Polsce tylko na południu. Środowisko: jasne lasy, tereny uprawne z za- drzewieniami śródpolnymi. Kryjówki w niedu- żych tunelach i dziuplach. Tryb życia: w locie porusza się urywanymi, nag- łymi zwrotami, czym przypomina p. dużego, lecz jest zwrotniejszy. Na łowy wylatuje późno w go- dzinach nocnych i przed brzaskiem kryje się ponownie w dziupli. Polując lata między drze- wami na wysokości 1-5 m. Rozród: ruja odbywa się na jesieni i wtedy ma miejsce kopulacja. Żywa sperma jest przecho- wywana w drogach rodnych samicy przez okres snu zimowego, a zapłodnienie następu- Podkowiasta narośl podkowcowatych, skupiająca emitowane dźwięki ją przez nos przy zamkniętym pysku. Ich system echolokacyjny jest najwyżej roz- winiętym w świecie zwierząt systemem tego typu. je na wiosnę. Samice po opuszczeniu zimowisk gromadzą się w „porodówkach" i tu rodzą zwy- kle jedno młode. W miejscach tych panuje takie ożywienie, że wyraźnie słychać zwierzęta z ze- wnątrz. Podczas pierwszych tygodni życia mat- ka na loty łowieckie zabiera ze sobą młode, mocno trzymające się jej uwstecznionych sutek w pachwinach. Po upływie 6-8 tygodni młode stają się samodzielne, a dojrzałość płciową uzy- skują po roku. Zimują pojedynczo lub w niewiel- kich grupach w jaskiniach. Nawet lekko zaniepo- kojone opuszczają to miejsce i przenoszą się do innej jaskini. Zwierzęta te są tak wrażliwe, że nawet naukowcy mają duże problemy z ich ob- serwacją w czasie kontroli ich kwater zimowych. Optymalna temperatura zimowania 5-9C. Pokarm: chrząszcze, muchy, ćmy, pająki. Uwagi: z nieznanych dotąd przyczyn w niektó- rych częściach areału występowania drasty- cznie spadła liczebność tego gatunku. Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros) 32 Nietoperze ^Hł- H 33 Podkowiec duży (Rhinolophus ferrumeguinum) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 5,0- -6,9 cm, ogona 3,0- -4,3 cm; wysokość 1,1-1,3 cm, długość przedramienia 5,1- -6,1 cm. Masa ciała 13-34 g. Duży, mocno zbudowany nietoperz; samica jest większa od samca. Ma duże uszy. Ubarwienie ciała jasno- brązowe. Siodło w podkowiastej narośli na no- sie o kształcie skrzypiec, grzebień płaski. Występowanie: w Polsce tylko przypadkowo zalatujący. Środowisko: podobnie jak p. mały zasiedla tereny otwarte z pasami zakrzewień i zadrze- wień, a także widne lasy. Kryjówki letnie znaj- duje w jaskiniach, przede wszystkim tych, któ- rych wejścia znajdują się po cieplejszej stro- nie, oraz sztolniach, dziuplach, szczelinach skalnych i szparach. Na „porodówki" wybiera przede wszystkim obszerne strychy starych domów. Tryb życia: lata dość ociężale. Trzyma się najchętniej brzegów rzek, potoków i jezior. Jego lot jest niski, nie przekracza wysokości 13 m. Nieporadnie porusza się po ziemi. Pier- wsze osobniki wylatują mniej więcej w 30 minut po zachodzie słońca i latają całą noc. Nawet w chłodne noce p. duży jest aktywny. Podkowce wydają dźwięki nie przez usta, lecz przez nos. Specjalne ukształtowanie okolicy nosa pozwala skupić i odpowiednio ukierun- kować emitowaną wiązkę ultradźwięków niezależnie od ruchów pyska, tak że pokarm może być chwytany bez przeszkód. Na równej powierzchni podkowiec ma spore problemy z poruszaniem się. Dlatego wybiera miejsca do snu lub zimowania tak usytuowane, by mógł do nich bezpośrednio podlecieć. Po zło- wieniu dużego owada często zawiesza się na gałęzi, występie muru lub ściany i dopiero wtedy spokojnie zjada upolowaną zdobycz. Kwatery zimowe są używane przez wiele lat. W odszukaniu właściwego miejsca ogromną rolę odgrywają charakterystyczne szczegóły, służące jako znaki rozpoznawcze, np. stare odchody lub resztki nie zjedzonych owadów. Ich obecność upewnia podkowce, że w jaskini nie nastąpiły żadne zmiany, panuje spokój i ponowne zimowanie jest bezpieczne. Tempe- ratury w jaskiniach wynoszą od 11 w paździe- rniku do 7 C w lutym, co oznacza, że nietope- rze w środku zimy, zwykle w grudniu, muszą zmienić miejsce pobytu, przenosząc się tam, gdzie panuje optymalna temperatura. Prefero- wane temperatury są przy tym inne dla mło- dzieży i osobników dojrzałych, jak również dla samic i samców. Temperatura w czasie zimo- wania może być często głównym czynnikiem warunkującym przeżycie. Rozród: hałas czyniony przez młode w „poro- dówkach" jest bardzo głośny i może zakłócać spokój mieszkańcom zasiedlonego przez pod- kowce domu. Samice są bardzo wraż- liwe i zaniepokojone natychmiast zmieniają wraz z młodymi miejsce pobytu. Najczęściej w jednej kwaterze mają kilka „porodówek". Pokarm: owady latające, ale chrząszcze z ro- dziny żukowatych mogą być zbierane także z ziemi. Większą zdobycz pożera uczepiony gałęzi, mniejsze ofiary bezpośrednio w locie. Uwagi: w niewoli trudny do hodowli. P. duży wydaje poza niesłyszalnymi przez człowieka ultradźwiękami dobrze słyszalne piski. Podkowiec śródziemnomorski (Rhinolophus euryalej Wygląd: wielkość po- średnia między p. małym a p. dużym. Ubarwieniem zbliżo- ny do p. dużego, ale futerko o wyraźnie li- liowym połysku. Dwa pozostałe gatunki wy- stępujące w rejonie Morza Śródziemnego są w stanie rozróżnić jedynie specjaliści. Są to: p. wioski (Rhi. blasilj, występujący we Włoszech i byłej Jugosławii oraz na obszarach przyległych i p. rumuński (Rh. mehelyij. 34 Nietoperze Rodzina mroczkowate (Yespertilionidae) Cechą rozpoznawczą mroczkowatych jest zwykle brak narośli na nosie. Uszy z koziołkiem. Ogon jest całkowicie objęty błoną ogonową lub nieznacznie z niej wystaje. Uszy są dłuższe niż szersze. W czasie snu zimowego nietoperze te zwisają swobodnie w dół. Nie otulają się błonami lotnymi i błoną ogonową. Ultra- dźwięki są wydawane przez pysk. Mrocz- kowate występują na całej kuli ziemskiej i są najbogatszą w gatunki rodziną nieto- perzy. W Europie występuje 8 rodzajów: mopek (Barbastella), mroczek (Eptesicus i Yespertilio), podkasaniec Nocek rudy (Myotis daubentoni) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,1-5,1 cm, ogona 3-3,9 cm, długość przedramienia 3,3-4,1 cm. Masa ciała 6,5-11 g. Stosunkowo mały gatunek z długimi nogami. Uszy z 4 po- przecznymi fałdami. Koziołek równy połowie długości ucha. Nocek długopalcy (Myotis capaccini)) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,5-5,3 cm, ogona 3,5-3,8 cm, długość przedramienia 3,9-4,4 cm. Masa ciała 8-12 g. Bardzo podob- ny do n. rudego, ale nieco od niego jest więk- szy, ma stosunkowo duże stopy i jest silniej owłosiony, szczególnie na obejmującej nogi błonie lotnej; z błony ogonowej wystaje ostat- (Miniopterus), nocek [Myotis), borowiec (Nyctalus), karlik (Pipistrellus) i gacek (Plecotus). Zupełnie dobrze biegają. Mroczkowate są bardzo zróżnicowane pod względem rozmiarów, masy ciała oraz ubarwienia i niekiedy trudne do oznaczenia. W czasie snu zimowego tra- cą do 23% masy ciała. Używają tych samych kwater zimowych i miejsc do snu przez całe dziesięciolecia. W ciągu roku zmieniają miejsca noclegu wewnątrz jas- kini lub domostwa względnie przenoszą się do innych odległych kwater. Te zmia- ny odbywają się w stałej kolejności. Środowisko: tereny uprawne, chętnie przeby- wa nad wodą. Kryjówki letnie w dziuplach i w zabudowaniach, zimowe w jaskiniach. Tryb życia: nocek rudy lata bardzo szybko; wylatuje mniej więcej pół godziny po zacho- dzie słońca i lata do wczesnych godzin ran- nych. W czasie zimowania najchętniej przyj- muje pozycję poziomą, rzadko zwisa. Zimuje pojedynczo lub w koloniach. Rozród: zapłodnienie, podobnie jak u niemal wszystkich nietoperzy europejskich, następuje na wiosnę. Młode stają się samodzielne po upływie 6-7 tygodni. Pokarm: owady, tylko w locie. ni kręg ogonowy. Występowanie: w Polsce nie stwierdzony; jako gatunek bardziej ciepłolubny od n. rudego za- siedla głównie obszar śródziemnomorski. Dalej na wschód oba wymienione gatunki nocków są zastępowane przez n. kosmatego (M. dasycne- me), w Polsce należącego do rzadszych gatun- ków. Jest jednym z największych gatunków należących do tego rodzaju. Tylna goleń i łą- cząca się z nią błona lotna są nagie, a koziołek jest krótszy od połowy długości ucha. Grzbiet jest wyraźnie odgraniczony barwą od jaśniej- szego brzuszka. Tryb życia i rodzaj pożywienia są podobne, jak u obu wymienionych wyżej gatunków, jednak słabiej poznane. 36 Nocek Natterera (Myotis nattereri) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,2-5,0 cm, ogona 3,2-4,3 cm, długość przedramienia 3,6-4,2 cm. Masa ciała 5-10 g. Stosunkowo łatwy do rozpoznania po sztywnych,, lekko za- krzywionych włoskach długości 1 mm na zgru- białym brzegu błony ogonowej. Strona grzbie- towa ubarwiona ciemno, brzuszna nieco jaś- niejsza. Koziołek cienki i spiczasty, nieco dłu- ższy niż połowa długości ucha. Błona lotna sięga nasady pazurków stóp. W locie sprawia wrażenie jasnego. Środowisko: tereny o charakterze parkowym w całej Europie, również w miastach, w górach do wysokości 2000 m n.p.m. Kryjówki letnie w dziuplach, kwatery zimowe w jaskiniach. Nocek wąsatek (Myotis mystacinus) Wygląd: długość głowy i tułowia 3,8-5,0 cm, ogona 3-4 cm, długość przedramienia 3,2-3,7 cm. Masa ciała 3,5-6,5 g. Mały. Ubarwienie ciała ciemne, strony grzbietowej brązowawe, brzusznej szare. Uszy i błona lotna czarniawe. Koziołek długi i spiczasty, daleko wystający z ucha. Po obu stronach otworu gębowego skupienia długich włosów zatokowych przypo- minające wąsy. Stosunkowo niewielkie stopy. Środowisko: tereny otwarte z pojedynczymi drzewami. Kryjówki letnie w dziuplach i szpa- rach w drewnie, niekiedy także w skrzynkach lęgowych i pod parapetami okiennymi. Kwate- ry zimowe w sztolniach i jaskiniach. 38 Tryb życia; długi okres aktywności w ciągu doby - od wczesnych godzin wieczornych do godzin porannych. Latanie przerywa chwilami odpoczynku. Lata między drzewami i nad wo- dą na średnich wysokościach - od 1 do 15 m. W czasie lotu ogon jest skierowany wyraźnie w dół. Lot jest powolny i prostolinijny, bez typowych dla innych nietoperzy nagłych zwro- tów. N. Natterera poluje chętnie w większych grupach. Zimuje w jaskiniach, w o o których temperatura jesienią wynosi 8-14 C, a zimą 6-10 C. Wybiera groty, których wejścia znaj- dują się po cienistej stronie. Zimuje pojedyn- czo lub w niewielkich koloniach, pozostając wierny raz wybranym miejscom. Rozród: jak u nocka rudego. Pokarm: drobne owady, zwłaszcza ćmy, poże- rane najczęściej w locie. Zbiera również owa- dy z blaszek liściowych. Uwagi: gatunek ten jest bardzo podobny do n. orzęsionego. Tryb życia: lata już wczesnym zmierzchem, niekiedy poluje także w ciągu dnia. Lata nisko lub na średniej wysokości, chętnie wzdłuż za- krzewień lub między drzewami. Lot jest pros- tolinijny, niezbyt szybki, bez gwałtowniejszych zwrotów i raczej przypomina lot dużego moty- la. N. wąsatki są w zasadzie samotnikami. Zimują zwieszone ze stropu jaskini lub kopal- nianej sztolni. Rozród: niektóre samice mogą przystępować do rozrodu już w wieku 3 miesięcy, większość osiąga jednak dojrzałość płciową po upływie roku. Kopulację obserwowano w styczniu i w miarę przedłużania się zimowania wzras- tała liczba zapłodnionych samic. Samców jest więcej niż samic i zwykle żyją dłużej. Średnia i długość życia wynosi 4 lata; najdłuższa jaką stwierdzono to 19 lat. Samice chętnie zbierają się w „porodówkach". Pokarm: jako najmniejszy gatunek wśród noc- ków n. wąsatek łowi mniejsze owady. Nietoperze Nocek Bechsteina (Myotis bechsteinij Wygląd: długość głowy i tułowia 4,6-5,3 cm, ogona 3,4-4,4 cm, długość przedramienia 3,9-4,4 cm. Masa ciała 7-12 g. Średniej wiel- kości nocek z dużymi i szerokimi uszami, znacznie dłuższymi niż u n. Natterera. Poza tym bardzo go przypomina. Jeżeli zegnie się jego ucho do przodu, to będzie wystawać daleko poza pysk. W uchu 9-10 fałd. Koziołek sięga połowy długości ucha. Błona lotna się- ga nasady pazurków stóp. Ostatni kręg ogo- nowy wystaje z błony ogonowej. Strona grzbietowa ubarwiona brązowawo, brzuszna jasnoszaro. Występowanie: w Europie i na Kaukazie, ale wszędzie rzadki. Nocek orzęsiony (Myotis emarginatus) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,4-5 cm, ogona 3,9-4,4 cm, długość przedramienia 3,6-4,2 cm. Masa ciała 7,5-10 g. Bardzo przy- pomina n. wąsatka, ale jest od niego nieco większy i jaśniej ubarwiony. Od n. Natterera można go odróżnić po nieco bardziej czerwo- nym odcieniu futerka grzbietu i braku sztyw- nych, lekko zakrzywionych włosów na tylnym brzegu błony ogonowej. N. Bechsteina ma od niego znacznie większe uszy. Zewnętrzny brzeg ucha jest w połowie wysokości zatoko- wato wcięty. Wcięcie zaczyna się mniej więcej w tym miejscu, do którego sięga koziołek. Tylko samo zakończenie ogona nie jest objęte błoną ogonową. 40 Środowisko: lasy, parki z wysokimi drzewami. Latem kryje się wyłącznie w dziuplach drzew, na kwatery zimowe wybiera odpowiednie jas- kinie. Trzyma się terenów położonych blisko pierwotnych lasów, te jednak zostały zmienio- ne wskutek intensywnej gospodarki leśnej. Tak na przykład w jaskini w Norfolk (Anglia) znaleziono dużą ilość kości osobników tego gatunku, żyjących 3000-4000 lat temu w pier- wotnych puszczach tego obszaru. Obecnie n. Bechsteina w Anglii nie występuje. Tryb życia: wylatuje na łowy późnym wieczo- rem. Można go rozpoznać po powolnym, ostrożnym i ociężałym locie. Poluje samotnie i tylko sporadycznie spotyka się go latem w niewielkich grupach. Wydawane przez nie- go głębokie pomruki rzadko można usłyszeć. Zimą zasypia pojedynczo, swobodnie zwisając ze stropu jaskini. Rozród: podobnie jak innych nietoperzy; sami- ce rodzą w niewielkich „porodówkach" (od 5 do 47 samic). Pokarm: owady. Występowanie: stwierdzony zasięg występo- wania n. orzęsionego jest bardzo porozrywa- ny, co może wynikać zarówno z braku odpo- wiednich badań, jak i rzeczywiście zaniku nie- których populacji; w Polsce tylko na południu. Środowisko: jasne lasy, parki i tereny upraw- ne z grupami krzewów i drzew, tylko w regio- nach cieplejszych; kryjówki letnie na stry- chach, kwatery zimowe w jaskiniach. Tryb życia: cechuje się długim okresem aktyw- ności - od wczesnych godzin wieczornych do późnego rana. Poluje nad łąkami i wodami na niskiej i średniej wysokości. N. orzęsiony zi- muje pojedynczo, rzadziej w niedużych kolo- niach, ukryty w głębi jaskiń. Rozród: jak u innych mroczkowatych. Liczniej- sze „porodówki" znajdują się w jaskiniach i obszernych starych magazynach. Pokarm: owady; nie stwierdzono żadnych oso- bliwości w odżywianiu się tego gatunku w po- równaniu z innymi mroczkowatymi. Nietoperze Nocek duży (Myotis myotis) patrz także fot. na str. 31 7-8 poprzeczn. fałd Wygląd: długość głowy i tutowia 6,5-8,0 cm, ogona 4,8-6,0 cm, długość przedramienia 5,5-6,8 cm. Masa ciała 18-45 g. Jeden z więk- szych krajowych nietoperzy, w Europie rozmiarami przewyższa go tylko borowiec olb- rzymi, a dorównuje b. wielki i molos. W uchu znajduje się 7-8 fałd. Bardzo charakterystycz- ne są szerokie skrzydła. Grzbiet ubarwiony szarobrązowo, strona brzuszna szarobiata. Uszy są szerokie, a koziołek mniejszy od poło- wy ich długości. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej. Występowanie: szeroko rozmieszczony w Eu- ropie i północnej Azji. Pierwotnie nie występo- wał w północnej części Europy. W latach pięć- dziesiątych wydatnie rozszerzył swój zasięg występowania w Anglii, gdy w 2 ściśle chro- nionych koloniach na południu zaczął się dob- rze rozmnażać. Występuje w całej Polsce, bar- dziej pospolity na południu. Środowisko: jasne lasy, chętnie także w osa- dach wiejskich. Kryjówki letnie na strychach starych budynków, rzadziej w dziuplach drzew Gacek wielkouch (Plecotus auritus) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 4,1—5,1 cm, ogona 3,4—5,0 cm, długość przed- ramienia 3,4-5 cm. Masa ciała 5-10 g. Cechuje się ogrom- nymi uszami, które podczas spoczynku i snu zimowego ukrywa pod skrzydłami. Wąski koziołek sięga połowy długości ucha. Duże stopy. Środowisko: tereny otwarte. Tryb życia: lata o zmierzchu i nocą; lot spokoj- ny, zwinny, ale także trzepotliwy. Rozród: jak u n. dużego. i skrzynkach lęgowych. Zimuje w jaskiniach. Tryb życia: na zimowanie wybiera głębokie jaskinie, w których o panuje temperatura 7-8°C i wysoka wilgotność powietrza. Aby zna- leźć odpowiednią grotę pokonuje niekiedy od- ległość 200 km. Zawisa u stropu w najwyżej położonych miejscach. Śpi pojedynczo lub w niedużych grupach. Na wiosnę przemiesz- cza się w kierunku otworu wyjściowego. La- tem wylatuje na polowanie dość późno. Jego lot jest spokojny, prostoliniowy. Temperatura nie wywiera widocznego wpływu na często- tliwość lotów. N. duży znacznie lepiej reguluje ciepłotę ciała niż mniejsze gatunki. Rozród: „porodówki" są bardzo zagęszczone i panuje w nich ogromny hałas. Zeszłoroczne samce trzymają się w pobliżu lub cierpliwie „siedzą" wewnątrz. Między poszczególnymi „porodówkami" istnieją kontakty i można zaob- serwować przelatujące między nimi samice z uczepionymi młodymi. Pokarm: większe owady, zwłaszcza ćmy i chrząszcze. Uwagi: nie przedstawiony tutaj na fotografii n. ostrouchy (M. blythij jest bardzo podobny do n. dużego. Jest nieco mniejszy, ma węższe i krótsze uszy oraz bardziej spiczasty pysk. Występuje w Europie Południowej i Południo- wo-Wschodniej; stwierdzony w Jaskiniach Bie- lskich w Tatrach Słowackich blisko polskiej granicy. Gacek szary (Plecotus austriacus) Wygląd: bardzo po- dobny do g. wielko- ucha, ale nieco więk- szy; długość głowy i tułowia 4,7-5,3 cm, ogona 4,3-5,3 cm, długość przedramie- nia 3,7-4,1 cm. Masa ciała 6-10 g. Środowisko: g. szary i g. wielkouch często występują razem, i nie różnią się pod wzglę- dem zachowań i łowionego pokarmu, po- nieważ zasiedlają podobne biotopy. Rozród: niekiedy rodzą się bliźniaki. 42 Nietoperze 43 Mopek (Barbastella barbastellus) Podkasaniec (Miniopterus schreibersi) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,4-5,8 cm, ogona 4,1-5,4 cm, długość przedramienia 3,5-4,1 cm. Masa ciała 6-8,5 g. Nietoperz śre- dniej wielkości. Uszy krótkie i szerokie, styka- jące się wewnętrznymi brzegami. Strona grzbietowa bardzo ciemna, brzuszna jaśniej- sza. Ciało smukłe, pysk szeroki, krótki. Kozio- łek szeroki, trójkątny, z ostrym kątem wierz- chołkowym. Koniec ogona wystaje z błony ogonowej. Środowisko: tereny leśne, górzyste, ale także niziny. Odporny na niskie temperatury, trzyma się w jaskini blisko wejść, gdzie jest zimniej; śpi uwieszony stropu. Tryb życia: poluje już wcześnie wieczorem. Wygląd: długość głowy i tułowia 5,2-6,0 cm, ogona 5-6 cm, długość przedramienia 4,2-4,8 cm. Masa ciała 8-16 g. Nietoperz średnich rozmiarów. Grzbiet szarobrązowy, spód nie- co jaśniejszy. Uszy bardzo krótkie, w obrysie prawie kwadratowe. Pysk krótki, czoło wypu- kłe. Włosy na głowie krótkie, stojące, na grzbiecie gładkie. Skrzydła długie i wąskie. Cały ogon objęty jest błoną lotną. Koziołek długi i wąski. Występowanie: w Polsce nie występuje. Środowisko: widne lasy: unika osiedli ludz- kich. Zimuje w ciepłych jaskiniach i szczeli- nach skalnych. Rozród: zdarzają się bliźnięta. Karlik malutki (Pipistrel/us pipistre/lus) Karlik większy (Pipistrellus nathusii) Wygląd: długość głowy i tułowia 3,3-5,2 cm, ogona 2,6-3,3 cm, długość przedramienia 2,7- 3,2 cm. Masa ciała 3-8 g. Najmniejszy spośród europejskich nietoperzy. Futerko barwy cie- mnobrązowej. Najlepszą cechą rozpoznawczą są wyjątkowo małe rozmiary ciała. Środowisko: jeden z najpospolitszych nietope- rzy europejskich; żyje chętnie również w osie- dlach ludzkich. Kryjówki letnie w dziuplach i szczelinach skalnych, w tych ostatnich także kwatery zimowe. Tryb życia, rozród i pokarm: jak u innych nietoperzy. owalny koziołek Wygląd: długość głowy i tułowia 4,4-4,8 cm, ogona 3,4-4,0 cm, długość przedramienia 3,1-3,6 cm. Masa ciała 6-9 g. Wyglądem bar- dzo przypomina k. malutkiego i k. bialoobrze- żonego (P. kuhlij. Jego futerko ma odcień bar- dziej czerwony. Ucho krótkie i wąskie. Kozio- łek dłuższy, owalny. Występowanie: rozmieszczony równie szeroko co k. malutki, z centrum występowania w Eu- ropie Wschodniej. Mniej liczny. Środowisko: parki, sady owocowe, obszary za- budowane. Kryjówki letnie znajduje w dziup- lach i szparach w drewnie, szczelinach i ni- szach; w tych ostatnich także zimuje. 44 Nietoperze Karlik Saviego (Pipistrellus savii) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,3-4,8 cm, ogona 3,4-3,9 cm, długość przedramienia 3,1-3,8 cm. Masa ciała 8 g. Uszy i koziołek krótkie i szerokie. Z błony ogonowej wystają kręgi ogonowe ostatni i częściowo przedostat- Wygląd: długość głowy i tułowia 5,0-6,3 cm, ogona 4,0-4,5 cm, długość przedramienia 4,0-4,7 cm. Masa ciała 12-14 g. M. późny jest większy, jednolicie ubarwiony i ma ciemniej- sze futerko. Końce włosów m. posrebrzanego niekiedy połyskują srebrzyście. Podgardle Mroczek późny (Eptesicus serotinus) Wygląd: długość głowy i tułowia 6,2-8,0 cm, ogona 4,6-5,7 cm, długość przedramienia 4,8-5,6 cm. Masa ciała 17-35 g. Gatunek spo- rych rozmiarów o szerokich skrzydłach. Z bło- ny lotnej sterczą kręgi ogonowe - ostatni i przedostatni. Ogon i palce są krótkie, futer- ni. Wskazuje to na pokrewieństwo z gatunkami z rodzaju mroczek (Vespertilio). Na brodzie białe włosy, kontrastujące z niemal czarnym pyskiem. Występowanie: Alpy i góry obszaru śródziem- nomorskiego do wysokości 2600 m n.p.m., tak- że na nizinach: w Polsce nie występuje. Środowisko: brzegi lasów; kryjówki w niewiel- kich dziuplach, starych budowlach i szczeli- nach skalnych. Tryb życia: latem w niedużych koloniach, zi- muje pojedynczo. Nie występuje licznie. Rozród i pokarm: podobne do k. malutkiego. i pierś są biało zabarwione. Przypomina m. pozłocistego, który jest jednak wyraźnie mniejszy. Występowanie: środkowa i wschodnia część Europy, w Europie Zachodniej wyspowo. Środowisko: lasy górskie i na pogórzu; nie unika otwartych terenów uprawnych. Tryb życia: wylatuje już we wczesnych godzi- nach wieczornych. Lata szybko i prostolinijnie, najczęściej ną dużej wysokości. Jest towarzy- ski i zimuje w dużych skupiskach w dziuplach i jaskiniach. Prawdopodobnie odbywa sezono- we wędrówki. Rozród i pokarm: jak u pokrewnych gatunków ko ciemnobrązowe, uszy, błona lotna i znacz- na część pyska czarne. Końce włosów jasno- brązowe z połyskiem. W przeciwieństwie do większości innych gatunków młode są ciemno ubarwione. Środowisko: jasne lasy; kryjówki w dziuplach i w budynkach. Tryb życia: wylatuje na łowy wkrótce po za- chodzie słońca i lata do wczesnych godzin porannych. Lot jest szybki, nieregularny, a nie- kiedy słychać trzepot skrzydeł. Bardzo niska temperatura zimowania w przedziale 0-6 C. Rozród: samice rodzą w „porodówkach". Pokarm: ćmy i chrząszcze, chwytane w locie. Mroczek posrebrzany (Yespertilio murinus) 46 Nietoperze Mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssoni) Wygląd: długość głowy i tułowia 4,8-5,4 cm, ogona 3,8-4,7 cm, długość przedramienia 3,7-4,2 cm. Masa ciała 8-13 g. Podobny do m. późnego i m. posrebrzanego, jest jednak od nich mniejszy. Uszy krótsze i szersze od uszu Borowiec wielki (Nyctalus noctula) Wygląd: długość głowy i tułowia 6,9-8,2 cm, ogona 4,1-5,9 cm, długość przedramienia 4,5-5,5 cm. Masa ciała 15-40 g. Krępy nieto- perz z szerokim, wypukłym pyskiem. Uszy kró- tkie, na końcach zaokrąglone. Koziołek bardzo krótki, zakrzywiony, na końcu rozszerzony. Molos (Tadarida taeniotis) Rodzina molosowate (Molossidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 8,2-8,7 cm, ogona 4,6-5,7 cm, wysokość 1,05-1,2 cm, dłu- gość przedramienia 5,8-6,3 cm. Masa ciała 20-50 g. Bardzo duży nietoperz o niezgrabnej sylwetce i krótkich, masywnych nogach. m. późnego. Końce włosów złotoźółte, połysk- liwe. Także strona brzuszna żółtawa. Koniec ogona wystaje z błony lotnej. Występowanie: jako jedyny nietoperz przekra- cza krąg polarny. W południowej części Euro- py występuje w górach do 2000 m n.p.m. W Polsce niezbyt liczny. Tryb życia: wylatuje wcześnie wieczorem, lata wysoko i na średnich wysokościach. Kryjówki letnie i zimowe znajduje w dziuplach drzew, na strychach oraz w szczelinach skalnych. Odbywa wędrówki, ale ich trasy nie są jeszcze zbadane. Błona lotna pod ramieniem silnie owłosiona. Skrzydła długie i wąskie. Stopy szerokie, a ostatnie kręgi ogonowe wystają z błony lot- nej. Czerwonawobrązowy. Środowisko: widne lasy, tereny uprawne. Tryb życia: wylatuje już wcześnie wieczo- rem; lata na średnich i dużych wysokoś- ciach. Zimuje w dużych koloniach liczących do 1000 osobników. Dziennie pokonuje 20- 40 km. Uwagi: bardzo podobny borowiaczek (N. leis- lerij jest nieco mniejszy osiąga masę ciała 14-20 g; włosy wyraźnie dwubarwne. Gatunek znacznie silniej związany z lasami. Skrzydła długie i wąskie. Uszy bardzo duże, stykające się przednimi brzegami; koziołek niski, czworokątny. Górny brzeg ucha równo- miernie ścięty. Futerko jednolicie płowobrązo- we. Połowa lub przynajmniej trzecia część ogona wystaje z błony ogonowej. Ostroga nogi bez płatka, który występuje u podobnej wiel- kości b. wielkiego. Występowanie: szeroko rozpowszechniony w obszarze śródziemnomorskim. Środowisko: zasiedla chętnie domy, kościoły i ruiny. Tryb życia, rozród i pokarm: podobnie jak u innych nietoperzy; świetnie lata i biega. 48 Nietoperze Rząd naczelne (Primates) Magot (Macaca sylvana) Rodzina koczkodano- wate (Cercopitheci- dae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 70-71 cm. Masa ciała 5-10 kg. Nie można go pomylić z żadnym innym ssa- go pomylić z żadnym innym ssakiem europejs- kim. Małpa ta osiąga wielkość średniego psa. Biega na całych dłoniach i stopach, podczas gdy psy na palcach. Sierść brązowożółta do ochro- wożółtej. Występowanie, środowisko i tryb życia: magot występuje w Europie tylko na skałach Gibral- taru, a najbliższe populacje tego gatunku żyją w górach Afryki Północnej. Czy występowanie na Gibraltarze ma charakter pierwotny, czy też małpy zostały tu wprowadzone przez człowie- ka, dzisiaj nie sposób już rozstrzygnąć. W do- kumentach jest wzmiankowany po raz pierwszy w 711 roku. Odnajdywane w różnych częściach Europy kopalne szczątki makakopodobnych małp mogą wskazywać na pierwotny charakter populacji gibraltarskiej. Tego, że te krępe mał- py mogą żyć również w surowym klimacie Eu- ropy Środkowej dowiódł hrabia Schlieffen, któ- ry w 1763 roku osiedlił w Hesji stado magotów. Szybko się tu zaaklimatyzowały, jednak z uwa- gi na czynione w okolicznych wioskach szkody miejscowa ludność nie była im przychylna. Eksperyment po 21 latach zakończył się gwał- townie. Chory na wściekliznę pies pokąsał kilka małp i hrabia Schlieffen, nie chcąc dopuścić do rozprzestrzenienia się tej groźnej choroby, ka- zał wszystkie matpy zastrzelić. Było ich wtedy 60. Jeszcze dzisiaj stoi w leśnym parku pomnik upamiętniający tę „heską kolonię małp". Także magoty gibraltarskie mają za sobą zmienne koleje losu. Już wielokrotnie groziło im wymar- cie i populację trzeba było powiększać o no- wych przybyszów. Ponieważ Gibraltar jest kolo- nią angielską magoty znajdują się pod ścisłą ochroną brytyjskiego ministerstwa wojny. U podstaw ochrony, wprowadzonej już w ze- szłym wieku, leżało przekonanie, że Anglicy dopóty będą panować nad Gibraltarem, dopó- ki żyć na nim będą magoty. Małpy rozmnoży- ły się szybko i w krótkim czasie opanowały miasto, które z trudem znosiło ich najazd. Ogrody uległy zniszczeniu, a mieszkańcy byli napastowani i doznawali wielu szkód. Gdy wre- szcie jeden z magotów porwał zwieńczony pió- ropuszem hełm gubernatora i zaczął go prze- drzeźniać ośmieszając przed ludźmi, miarka się przebrała i małpy zostały „zesłane" na skały. Wskutek chorób co jakiś czas następuje zała- manie się liczebności populacji gibraltarskie- go magota. Ostatni drastyczny spadek miał miejsce w 1942 roku i wtedy na kontrolę przy- był osobiście Winston Churchill. Obecnie na Gibraltarze magot żyje w 2 grupach. Pierwsza, bardziej płochliwa, trzyma się nieuczęsz- czanych skał, druga żyje w pobliżu miasta. Małpy są codziennie karmione i w zasadzie są zwierzętami półdzikimi. Rozród: młode magoty przychodzą na świat przez cały rok. Ciąża trwa 6 miesięcy. Młode rodzą się z otwartymi oczami i są pokryte delikatnym futrem. Mocno trzymają się sierści matki, która dziecko wszędzie nosi ze sobą. Stają się samodzielne po upływie roku, a doj- rzałość płciową uzyskują w wieku 3-4 lat. Samice rodzą co roku. Niektóre osobniki doży- wają wieku ponad 15 lat. Pokarm: nie dokarmiane przez człowieka ma- goty zjadają owady, drobne kręgowce, owoce, nasiona, soczyste łodygi. Są typowymi wszyst- kożercami. 50 Naczelne 51 Rząd zajęczaki (Lagomorpha) Charakterystyczne siekacze zajęczaków wydają się na pierwszy rzut oka takie same jak u gryzoni. Ale jest między nimi na tyle istotna różnica, że grupy te zo- stały zaliczone do dwóch odrębnych rzędów ssaków. U zajęczaków w górnej szczęce pod pierwszą parą dużych, po- dłużnych i stale rosnących siekaczy znajduje się para małych, cylindrycz- nych. Oba rodzaje siekaczy są w całości pokryte szkliwem. U gryzoni (Rodentiaj w górnej szczęce występuje tylko jedna para siekaczy, dokładnie pasujących do pary siekaczy w szczęce dolnej. Podob- ny kształt siekaczy u obu grup jest wyni- kiem pełnienia podobnych funkcji (co potwierdzają kopalne szczątki zaję- czaków), a nie wynika z bliskiego pokre- wieństwa. Dlatego obie grupy są trakto- wane jako odrębne linie rozwojowe ssa- ków i w systemie naturalnym opartym na pokrewieństwie są traktowane jako samodzielne rzędy. Znajduje to również odzwierciedlenie w pozostałych cechach budowy i zacho- wań, wyraźnie odmiennych u obu grup. Zajęczaki mogą uderzać przednimi łapami podczas walki z rywalem lub broniąc się przed napastnikiem, na- tomiast nie wygrzebują nimi pokarmu. Ma to związek z przystosowaniem do szybkiego biegu w celu ratowania się ucieczką przed wrogiem. Uciekający za- jąc rozwija prędkość, którą z trudem może osiągnąć chart. Bardzo cennym przystosowaniem do maksymalnego wykorzystywania poka- rmu roślinnego ubogiego w składniki odżywcze jest pełny rozkład zjedzonego pokarmu w bardzo długim jelicie śle- pym. Odbywa się on przy udziale żyją- cych tu symbiotycznych bakterii celuloli- tycznych. Ich enzymy rozkładają te sub- stancje chemiczne, wobec których sok żołądkowy jest bezradny, a bakterie przetwarzają je na wartościowe białko. By je w pełni wykorzystać u zajęczaków rozwinęła się tzw. cekotrofia. Zjadają powtórnie wilgotny, miękki kał po- chodzący z jelita ślepego i wydalają go już jako suchy, ostateczny. Często zna- czą nim zajmowane terytorium. W życiu zajęczaków ogromną rolę odgrywa zapach. Rozpoznają się po nim członkowie rodziny lub kolonii; króliki domowe także opiekuna rozpoznają po zapachu. Króliki domowe pochodzą od królika dzikiego. Jest zastanawiające, ile form i odmian barwnych wyhodowano w cią- gu kilkuset lat: króliki angorskie o dłu- gim, miękkim włosie, olbrzym belgijski, cięższy od dużego zająca, śnieżnobiały królik karłowaty. Nieporównanie trudniejsza jest hodowla zająca szaraka. Długo uważano, że jest niemożliwe trzymanie zająca w niewoli. Udało się to przeprowadzić za pomocą triku z dwiema klatkami, stanowiącymi jak gdyby swe lustrzane odbicia, z któ- rych jedna była wykorzystywana, gdy drugą czyszczono. Zajęczaki dzielą się na dwie rodziny: zającowate (Lepońdae) i szczekusz- kowate (Ochotonidae). Przedstawiciele obu występują w Europie, z tym, że szczekuszka malutka (Ochotona pusil- la), należąca do szczekuszkowatych, ży- je na wschodnich krańcach Europy u podnóży Uralu. 52 53 mm Królik (Oryctolagus cuniculus) & , Rodzina zającowate (Leporidae) Jt Hi Wygląd: długość gło- wy i tułowia 34,0- -45,5 cm, ogona 4- ^M^ -8 cm. Masa ciała fl^- i\ 1,3-2,2 kg. Cechy róż- — / niaPP kfANI/a 7aiard llldLc m LMir\a, z-ujl^u szaraka z. bielaka: Królik Zając Zając szarak bielak Barwa futra żóltobrązo- żóttobrązo- szarobrązo- wa wa wa, zimą biała Końce uszu brązowe czarne czarne Górna strona ogona czarna czarna biała Dt. uszu (w mm) 60-70 90-105 60-80 Dt. tylnej nogi (w mm) 75-95 130-155 125-170 Najpewniejszą metodą, dzięki której można odróżnić królika od zająca, jest zagięcie jego stosunkowo krótkich, zaokrąglonych uszu do pyska. U królika nie sięgną one jego początku. Głowa królika jest także bardziej zaokrąglona. Środowisko: zasiedla murawy stepowe i past- wiska z zaroślami, leżące na lekkich, głównie piaszczystych glebach, a także pobrzeża lasów iglastych, Luźniejsze gleby są szczegól- nie korzystne, gdyż łatwo może kopać w nich nory. O eurytopowym charakterze tego gatun- ku czyli o szerokiej tolerancji na warunki śro- dowiska świadczy częste zasiedlanie terenów lotnisk i parków miejskich. Gdy warunki unie- możliwiają kopanie nor, króliki kryją się w sto- sach drewna, w rozmaitych kryjówkach na składowiskach, torowiskach kolejowych i innych podobnych miejscach. Tryb życia: króliki kopią rozgałęziające się chodniki podziemne. W legowisku śpią i wyda- ją na świat potomstwo. Królik jest zwie- rzęciem zmierzchu i nocy. Gdy nie jest niepo- kojony legowisko opuszcza także w ciągu dnia. Lubi suchą i ciepłą pogodę. Bardzo nie- chętnie opuszcza norę w czasie deszczu. Żyje towarzysko w koloniach. W razie niebez- pieczeństwa uderza tylnymi łapami o ziemię. Odgłos uderzeń ostrzega innych współple- mieńców, którzy błyskawicznie znikają w no- rach. Podnoszenie się na tylne nogi podczas uderzania nimi oznacza alarm najwyższego stopnia. W koloniach króliki żyją w dużych związkach rodzinnych. Zwykle jeden samiec przewodzi kilku samicom. Ta grupa broni za- jętego terytorium przed innymi rodzinami. Ścisła hierarchia panuje nie tylko wśród członków grupy rodzinnej, ale także między poszczególnymi rodzinami. Dominujący sa- miec zajmuje najlepsze miejsce, wokół osie- dlają się samce, a na obrzeżach kolonii, w najmniej korzystnych warunkach mieszkają rodziny stojące najniżej w hierarchii. Teryto- rializm najmocniej zaznacza się w okresie I rozrodczym. W jego następstwie samice sto- jące najniżej w strukturze w ogóle nie wydają potomstwa, albo bardzo nieliczne. Granice terytoriów są znaczone zapachem. Króliki znaczą swoje rewiry odchodami, ma- jącymi indywidualny zapach dzięki wydzieli- nie gruczołów jelitowych. Odchody pozo- stawiają na granicach terytoriów lub w szcze- gólnie często odwiedzanych miejscach. Poza węchem, odgrywającym w życiu królików ogromną rolę, dobrze rozwinięty jest również zmysł wzroku. W czasie ucieczki króliki uno- szą ogony do góry ukazując jego białą spod- nią stronę - znak orientacyjny dla następne- go osobnika. Uciekają zygzakiem w celu zmy- lenia napastnika. Ponieważ królik, podobnie jak zając, ma pole widzenia równe 360°, ucie- kając cały czas widzi ścigającego go prześla- dowcę. Rozród: samica królika rodzi w ciągu roku 5-7-krotnie, wydając na świat do 7 młodych w jednym miocie. Czas trwania ciąży skraca się przy dużym zagęszczeniu osobników do poniżej 30 dni. Młode przebywają w specjal- nym legowisku w norze, a ssą matkę tylko raz w nocy przez 5 minut. Rodzą się ślepe i nagie, ale już po upływie 3 tygodni opuszczają po raz pierwszy gniazdo. W ciągu następnego tygo- dnia muszą stać się samodzielne, gdyż matka jest już ponownie w ciąży. Liczba młodych, które w ciągu roku wyprowadzi samica, zależy 54 Zajęczaki Królik (Oryctolagus cuniculus) w dużym stopniu od stanu kolonii. Jeżeli kolo- nia jest mała i może zwiększyć swoją liczeb- ność, samica rodzi i wychowuje do 30 mło- dych. Przy przegęszczeniu kolonii ilość wypro- wadzonych młodych jest znacznie mniejsza. Ponieważ ten mechanizm samoregulacji licze- bności jest niewystarczający, przy przegę- szczeniu pojawiają się epidemie takich chorób jak myksomatoza, oznaczające dla większości królików nieuchronną śmierć po ciężkich cier- pieniach. Jeszcze długo po takiej epidemii liczebność zdziesiątkowanej populacji nie mo- że wzrosnąć. Przed kilkudziesięcioma laty w Walii nastąpiło takie załamanie liczebności królików i jeszcze 20 lat później ich liczebność była ciągle niższa niż przed wielką epidemią tej choroby. Pokarm: byliny, trawy, kora, zboża, korzenie, warzywa; w zimie ogryza młode drzewka. Na niektórych terenach, gdy występuje licznie, może wyrządzać znaczne szkody. Wrogowie: dorosły królik ma niewielu wrogów, jednak chore i młode osobniki padają łupem lisa, gronostaja, tchórza i kota, a z drapież- nych ptaków - jastrzębia i puchacza; liczeb- ność królików regulują jednak przede wszyst- kim choroby. Przy dużym zagęszczeniu króli- ków niektóre drapieżniki polują przez pewien czas wyłącznie na nie. Uwagi: pierwotnie królik zamieszkiwał Półwy- sep Pirenejski. Już w czasach rzymskich zo- stał udomiowiony z uwagi na wysoko cenione, delikatne mięso. Ponieważ trudno go było upolować - proch strzelniczy nie był w Euro- pie wówczas znany - trzymano go w specjal- nie dla niego urządzonych dużych zagrodach, tzw. laporariach. Za szczególne przysmaki uchodziły zarodki i świeżo urodzone młode. Hodowla królików wymagała wielu starań. Trwało to do czasów Średniowiecza, kiedy to potrawa z nowo narodzonych królików była ulubionym daniem postnym. Króliki często uciekały z hodowli, rozprzestrzeniając się sto- pniowo po całym kontynencie europejskim. W ten sposób królik zawędrował do krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Obecnie ho- dowle są wprawdzie lepiej zabezpieczone, ale mimo to króliki uciekają na wolność i aklimaty- zują się tworząc nowe populacje. Obecne roz- mieszczenie królika stało się kosmopolity- czne. W ciągu ostatnich dwóch stuleci króliki zaaklimatyzowano w wielu miejscach na świe- cie, co zakończyło się takim sukcesem, że w Australii wydano najeźdźcom regularną wojnę, ponieważ nadmiernie wyjadały trawę owcom. Fotografie Na górze po le wej: młode w gnieździe Na górze po prawej: bobkowate odchody W środku pole wej: ślady zero wania W środku po prawej: futerko zimowe Na dole po lewej: zgięte ucho nie sięga końca pyska Na dole poprą wej: zwierzę chore na myksomatozę 56 Zajęczaki Zając szarak (Lepus europaeus) fc u j/Pr. ^Sfl Rodzina zającowate (Leporidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 48,5-67,5 cm, ogona (osmyka) 7-11 cm. Masa ciała 2,5-6,5 kg. Cechy od- różniające od królika i z. bielaka podano przy króliku. Głowa jest węższa niż u królika. Młode rodzą się z otwar- tymi oczyma, pokryte delikatnym futerkiem - w porównaniu z młodymi królika są znacznie lepiej rozwinięte. Występowanie: niemal cała Europa do północ- nej granicy lasu, strefa lasów mieszanych i stepów zachodniej, północnej i środkowej Azji po środkowe Chiny, północno-zachodnia Afryka; zaaklimatyzowany w Australii, na No- wej Zelandii, w Chile i części Ameryki Północ- nej. Występujący w Afryce z. przylądkowy (L capensis) jest przypuszczalnie tylko rasą z. szaraka. Ten rozległy zasięg uzupełnia bardzo podobny do z. szaraka z. czarnoszyi (L nig- ricollisj, żyjący w Indiach. W południowej Szwecji i Finlandii areał występowania z. sza- raka pokrywa się w niewielkim, natomiast na Syberii w dużym stopniu z zasięgiem z. biela- ka. W Anglii wprowadzono z. szaraka na wiele wysp, ale z miernym skutkiem. Podobnie w Ir- landii zasięg jego występowania uległ poroz- rywaniu na oddzielne, niewielkie stanowiska. Środowisko: jest bardziej wrażliwy na wilgot- ność i ilość dostępnych kryjówek od z. bielaka; największe zagęszczenia populacji osiąga na terenach nisko położonych i w umiarkowany sposób zagospodarowanych, o glebach wa- piennych i gliniastych. Tryb życia: długie uszy (słuchy), duże oczy (trzeszcze), delikatny zmysł powonienia i dłu- gie nogi charakteryzują zająca jako zwierzę płochliwe, skore do ucieczki. Jednak zagrożo- ny zając najpierw tuli się do ziemi w swojej „kotlince", kładąc płasko uszy po sobie. Pa- sąc się o zmierzchu porusza się wolno i stara trzymać się blisko powierzchni ziemi. Żyje samotnie, jedynie w okresie rozrodczym two- rzy pary lub niewielkie grupy. W zasadzie jest osiadły, ale badania znakowanych zajęcy wskazują na ich mniej lub bardziej odległe wędrówki. W 1928 roku na Ukrainie obserwo- wano taką masową wędrówkę, którą najwido- czniej wywołały szczególnie obfite opady śnie- gu. Większość zwierząt zginęła podczas tej migracji. Rozród: szczyt okresu godowego zajęcy przy- pada na marzec i kwiecień. Zajęczyca rodzi w ciągu roku 2 lub 3 razy. W pierwszym miocie przychodzi na świat tylko 1 lub 2 młode, w dru- gim 2-5 sztuk. Jednoroczne i stare samice rodzą odpowiednio mniejszą liczbę potomst- wa. Poród następuje pod gołym niebem, a nie jak u królika w norze. Młode niedługo po porodzie widzą i mogą biegać. Przede wszyst- kim jednak siedzą przycupnięte do ziemi i cze- kają na matkę, by przyszła je nakarmić. Choć dobrze chronione futrem przed wyziębieniem, są jednak bardzo wrażliwe na przemoczenie. Nie tylko pod względem samodzielności mło- dych zając bardzo różni się od królika. Inaczej wyglądają też jego gody (parkoty). Zające zbierają się na wiosnę w ściśle określonych miejscach. Samce uganiają się za samicami i walczą między sobą. Przy odpowiednio wy- sokim zagęszczeniu populacji można zaobser- wować 4-8 zajęcy przebiegających po polu w dzikiej gonitwie. Ciężarne samice są mniej uważne i dlatego szczególnie wiosną często padają ofiarą ruchu kołowego. Pokarm: dziko rosnące trawy, pędy zbóż, zimą także pączki i kora drzew. Ważną rolę w poży- wieniu odgrywają chwasty upraw, tak że przy intensywnej gospodarce rolnej pogłowie zaję- cy spada, lecz to właśnie zmiana krajobrazu na rolniczy spowodowała rozszerzenie zasię- gu i wzrost liczebności tego stepowego gatun- ku na obszarach, gdzie przedtem występował sporadycznie. Wrogowie: lis, tchórz, kuna i jastrząb polują głównie na chore i niedoświadczone młode zające; starsze zające są tak wyśmienitymi biegaczami, że biegnąc zygzakiem zgubią każdego prześladowcę. Mając, podobnie jak królik, pełne pole widzenia (360°) nie tracą z oczu wroga przez cały czas pogoni. Uwagi: zając jest zwierzęciem łownym, odgry- wającym w myślistwie ważną rolę. Dlatego starannie śledzi się statystyki polowań. Tylko w byłej Republice Federalnej Niemiec strzela- 58 Zajęczaki 59 Zając szarak (Lepus europaeusj ciąg dalszy no rocznie blisko milion sztuk. W ruchu koło- wym ginie ponad 100000 osobników rocznie. Statystyki myśliwskie wskazują, że przez wie- le lat liczebność zajęcy wzrastała. Bywały wprawdzie tłuste i chude lata, ale ogólna ten- dencja miała od 1950 roku charakter wzros- towy. W latach 1936-1939 pozyskiwano rocznie średnio 937000 sztuk, w latach 1971-1975 już 1,2 min. Rekordowy był sezon myśliwski 1974/1975, gdy strzelono 1333749 zajęcy. Po tym sezonie ilość strzelanych sztuk gwałtow- nie spadła, tak iż możemy mówić o drastycz- nym spadku liczebności populacji zająca w za- chodnich Niemczech. Należy zwrócić uwagę, że nowoczesne rolnict- wo zmienia środowisko w sposób niekorzystny dla tego gatunku. Wiele osobników ginie, gdy późnym latem z dnia na dzień zostają zżęte ogrommne obszary upraw zbożowych, pozba- wiając je pożywienia. Często niedługo po żni- wach pola są zaorywane. Skomplikowana struktura socjalna zajęcy ulega przy tym za- kłóceniu. Zwierzęta są zmuszone do ścieśnia- nia się w nielicznych, szczególnie korzystnych enklawach. Często wykorzystywane są przez nie do tego celu pola kukurydzy, ale tu nie ma wystarczającej ilości pokarmu. W takich ostojach wzrasta zagrożenie epide- miologiczne i często młode zające późną je- sienią zapadają na kokcydiozę. Nieliczne zwierzęta, które przeżyją tę chorobę, uodpar- niają się na nią, ale jako nosiciele stanowią ciągłe zagrożenie dla potomstwa. Dlatego w niektórych rejonach wykłada się przynęty zawierające lekarstwa, by uchronić miejscową populację zajęcy przed epidemią. Szczególnie wrażliwe są zające na dżdżystą, mokrą pogodę. Jest to związane z ich pocho- dzeniem ze strefy lasostepu i stepu. W przypo- minającym stepowy krajobrazie rolniczym Eu- ropy Środkowej i Zachodniej zając mógł się rozprzestrzenić dopiero w czasach historycz- nych, gdy ogromny karczunek lasów stworzył środowiska otwarte. Szczególnie korzystne warunki zapanowały w okresie rozdrobnione- go rolnictwa indywidualnego, gdy teren był poprzecinany siecią miedz rozdzielających niewielkie skrawki pól uprawianych systemem płodozmianu. Ponieważ przez okrągły rok za- wsze coś zielonego można było na nich zna- leźć, nawet w zimie, gdy na części pól rosły oziminy, populacje zajęcy osiągały o wiele większą liczebność, niż na macierzystych ob- szarach. Ale dostępność pokarmu sama przez się nie usunęła zagrożenia ze strony pasoży- tów i czynników chorobotwórczych. A odpor- ność na nie jest zależna w znacznej mierze od przebiegu pogody. Królik dzięki podziemnemu trybowi życia jest dobrze zabezpieczony przed wpływem wilgoci i chłodu, gdyż niesprzyjający okres może spę- dzić w suchej i ciepłej norze. Mimo to jest mało odporny i często zapada na różne infek- cje, zwłaszcza myksomatozę, na którą, o dzi- wo, nie chorują zające. Jest możliwe, że obserwowany w ostatnich latach spadek liczebności zajęcy miał ścisły związek z pogodą. Jednak wolno postępująca odbudowa pogłowia w połączeniu z utrzymy- waniem się wcześniej okresów pięknej pogo- dy nie może jeszcze napawać większym op- tymizmem. Być może zatrucie środowiska w tym czasie osiągnęło wartości progowe, prowadząc do śmierci dotąd niewrażliwe dzi- kie zwierzęta. W tym kontekście zając może być jednym z najważniejszych wskaźników ja- kości naszego środowiska. Spadające statys- tyki łowieckie mówią więcej niż tylko o spadku pogłowia zwierzyny łownej. Na dole po lewej: bój konkurentów o samicę 60 Zając bielak (Lepus timidus) Rodzina zającowate (Leporidaej Wygląd: osiągane rozmiary i masa ciała z. bielaka zmieniają się zależnie od miejsca występowania w takim stopniu, że podanie tu dokładniejszych danych mija się z celem. Z. bielak ze Szkocji jest bowiem wyraźnie mniejszy od zajęcy z populacji alpejskiej, ir- landzkiej czy północnoeuropejskiej. Cechy odróżniające go od królika podano przy tym ostatnim. Zimą futro z. bielaka jest śnieżno- białe, jedynie zające ze Szkocji zachowują także zimą brązowoszare ubarwienie futra. Nierzadko trafiają się osobniki srokate. Z. bielak trzykrotnie w ciągu roku zmienia okry- wę z sierści: brązową na brązową (początek czerwca-połowa sierpnia), brązową na białą (połowa pażdziernika-początek lutego, naj- częściej jest już w petni zmieniona w grud- niu) i białą na brązową (połowa lutego-ko- niec maja). Dane te uzyskane na podstawie badań szkockiej populacji z. bielaka odnoszą się tylko w przybliżeniu do populacji z innych regionów, gdyż wymiana okrywy włosowej jest zależna od warunków zewnętrznych, przede wszystkim od temperatury i zmiany pór roku. Poza krótszymi uszami i brakiem czarnego wierzchu ogona z. bielak cechuje się swoistym owłosieniem łap. Jest to ważne przystosowanie do życia w surowym klimacie i poruszania się po śniegu. Występowanie: obszar rozsiedlenia tego gatunku obejmuje tundrę i zimniejszą strefę Europy, Azji Północnej (Lt.timidus), Ameryki Północnej (zając polarny - L.t.arcticusj oraz Grenlandię (Lt.groenlandicus). Dwa izolo- wane stanowiska-w Alpach (Lt.varronis)\ na japońskiej wyspie Hokkaido (Lt.ainu)są pozo- stałością z okresu epoki lodowej, gdy z. bielak występował na rozległych, wolnych od lodu obszarach całej Europy oraz północnej i środ- kowej części Azji. Wraz z cofaniem się lodow- 62 ców kurczył się zasięg występowania tych przystosowanych do chłodnego klimatu zwie- rząt. W Polsce pojedyncze okazy trafiają się w Puszczach Augustowskiej i Rominckiej. Środowisko: zające z populacji północnych za- siedlają torfowiska z niskimi krzewinkami wrzosu, zając alpejski żyje na halach, wśród kosodrzewiny i zarośli róży alpejskiej oraz w lasach regla górnego. Zimą schodzi niżej do strefy lasów iglastych, mieszanych i liścia- stych. Na całym zajmowanym obszarze wystę- puje raczej na terenach wyżynnych, jedynie w Irlandii spotyka się go również na nizinach. Ale i tu unika rejonów pozbawionych dogod- nych ukryć. Tryb życia: zające z populacji północnych pro- wadzą bardziej towarzyski tryb życia od z. I szaraka. Można obserwować je w niewielkich grupach (niekiedy ponad 100 osobników). Z. alpejski jest samotnikiem, lecz jest mniej pło- chliwy wobec człowieka. Wynika to stąd, że rzadko na niego polowano. Jego północny ku- zyn jest jeszcze bardziej płochliwy od z. sza- raka. Z. bielak i z. szarak konkurują ze sobą o pokarm. Większy i silniejszy z. szarak wy- piera swego mniejszego i słabszego kon- kurenta. W ten sposób w Szkocji występowa- nie z. bielaka ogranicza się tylko do tych miejsc, w których z. szarak nie występuje. Są jednak rejony, gdzie oba gatunki występują obok siebie. Spotyka się tu mieszańce, ale cechuje je niska żywotność. Rozród: biologia rozrodu jak u z. szaraka. Młode rodzą się dwukrotnie w roku w kotlince na powierzchni ziemi. Mają po porodzie ot- warte oczy i są pokryte futerkiem. Wyjątkowo szkockie z. bielaki kopią nory, wykorzystywa- ne jednak tylko przez młode osobniki w razie niebezpieczeństwa. Nie kryją się w nich star- sze zające i nie są one wykorzystywane do porodu. Pokarm: głównym źródłem pożywienia dla za- jęcy populacji północnych są krzewinki wrzosu, natomiast z. alpejski zjada podobny pokarm do z. szaraka - trawy i inne byliny. Zające są bardziej podatne na choroby, gdy mogą się odżywiać tylko roślinami uprawnymi. Wrogowie: bielakowi zagrażają tylko ryś, pie- siec, sowa śnieżna i skua. J Zajęczaki Rząd gryzonie (Rodentia) Dotychczas opisano 1500 gatunków gryzo- ni, co stanowi ponad jedną trzecią wszyst- kich obecnie żyjących gatunków ssaków. Są rzędem nie tylko liczącym najwięcej gatunków, ale również pod względem licz- by osobników biją na głowę wszystkie inne ssaki. Ponieważ odgrywają dużą rolę jako nosiciele chorób niebezpiecznych dla czło- wieka i jako jego konkurenci pokarmowi, jest zrozumiałe, że ludzkość toczy z nimi walkę już od niepamiętnych czasów. Gryzonie zasiedlają poza terenami pokry- tymi wiecznym lodem wszystkie środowis- ka na naszej planecie: pustynie, lasy, bag- na, a także osiedla ludzkie. Mogą zjadać wszelkie pokarmy pochodzenia organicz- nego, aczkolwiek ich ulubionym poży- wieniem są nasiona, korzenie i zielone części roślin. Najmniejszym gryzoniem jest badylarka, największym południowoame- rykańska kapibara. Zaliczenie konkretnego zwierzęcia do gry- zoni jest dość proste. Wszystkie gryzonie mają po parze dłutowatych, stale ros- nących siekaczy, zarówno w szczęce gór- nej, jak i dolnej. W przeciwieństwie do zajęczaków szkliwem jest pokryta tylko przednia ich powierzchnia. Dzięki temu mi- mo ciągłego ścierania się na twardych ma- teriałach stale zachowują ostrość. Sie- kacze nie posiadają korzeni, sięgają w głąb kości zębowej i stopniowo nachyla- ją się do przodu. Gryzoń, który nie ma możliwości ścierania zębów, musi zginąć z głodu, gdyż szybko przyrastające sieka- cze uniemożliwią mu w końcu jedzenie. Za siekaczami znajduje się rozległa diaste- ma, czyli przerwa między zębami, na miej- scu kłów. Zęby policzkowe tworzą najczęś- ciej połączone ze sobą w mniejszym lub większym stopniu powierzchnie żujące. Narządy zmysłów są zależnie od gatunku 64 wykształcone w różnym stopniu, ale nigdy nie są wysoko wyspecjalizowane. Na przy- kład myszy dobrze widzą, podczas gdy ma- jący oczy ukryte pod skórą ślepiec nie widzi nic. To prowadzące podziemny tryb życia zwierzę posługuje się głównie zmys- łem dotyku i powonienia, a oczy są mu w tych warunkach zbędne. Podobnie jest ze słuchem: myszy dobrze słyszą, ale u bobra i piżmaka słuch jest stosunkowo słaby. Dużą rolę w życiu gryzoni odgrywa- ją zapachy. Szczególnie duże skupienia gruczołów zapachowych na bokach ciała i w pachwinach występują u norniko- watych, na policzkach u świstaka, a na uszach u lemingów. Znany jest tzw. strój bobrowy, stanowiący wydzielinę o zapachu piżma pochodzącą z przekształconych gru- czołów skórnych. Piżmo i inne wydzieliny są tak aromatyczne, że już od stuleci sto- suje się je w kosmetyce. Istotne dla rozkwitu tej grupy i zarazem groźne dla człowieka są zachowania soc- jalne gryzoni. Członkowie jednej społe- czności przeważnie trzymają się razem. Rodzice stają w obronie nie tylko swoich małych dzieci, ale również starszych i blis- kich krewnych, z którymi żyją w grupie rodzinnej. Dzięki takim ścisłym powią- zaniom w sprzyjających warunkach może żyć szczególnie dużo osobników na ograni- czonym obszarze. Oczywiście doprowadza to w końcu do znacznych wahań liczebno- ści: tysiące zwierząt głoduje, marznie i cie- rpi z pragnienia lub migruje. Niektóre gryzonie przynoszą człowiekowi korzyści. Zwierzętami futerkowymi o cenio- nym futrze były lub są bóbr, szynszyla, nutria i piżmak. Białe klony myszy i szczu- rów wykorzystuje się jako zwierzęta labo- ratoryjne, między innymi w testowaniu no- wych lekarstw. Polatucha (Pteromys volans) Rodzina polatuchowate (Pteromyidaej Wygląd: długość głowy i tułowia 15-17 cm, ogona 9,5-13 cm. Masa ciała 135-205 g. Pola- tucha wygląda jak miniaturka wiewiórki, łatwo ją jednak rozpoznać po fałdzie skórnym roz- ciągającym się po bokach ciała między przed- nimi i tylnymi nogami i pełniącym funkcję „błony lotnej". Fałd ten jest całkowicie pokryty sierścią. Także pokryty gęstym futrem ogon rozszerza się na boki. W zimie futerko polatu- chy jest jedwabiste, błyszczące, barwy srebr- noszarej. Oczy są duże, natomiast malutkie uszy są niemal całkowicie ukryte w futerku. Występowanie: północno-wschodnia część Eu- ropy, Azja Północna po Ocean Spokojny. Środowisko: jak i inne polatuchowate zasiedla przede wszystkim gęste lasy mieszane z drze- wostanem złożonym z brzóz, świerków i so- sen. Obszar występowania na północy pokry- wa się z północnym zasięgiem brzozy. Polatu- cha preferuje głównie lasy pierwotne, a nowo- czesna gospodarka leśna wypiera ją z Europy coraz dalej na wschód. Tryb życia: polatucha znakomicie wspina się po drzewach. Rozpościerając szeroko nogi i rozciągając fałd skórny oraz ogon pokonuje w powietrzu lotem ślizgowym duże odległości (nawet do 35 m). W czasie lotu może zmieniać kierunek odpowiednimi ruchami ogona oraz przednich i tylnych łap. Nie może natomiast aktywnie latać. Przy lądowaniu unosi ogon i ramiona zmieniając oś ciała na bardziej pio- nową, aby zminimalizować siłę uderzenia. Du- że oczy polatuchy wskazują na jej aktywność o zmierzchu. Jest szczególnie prześladowana przez kuny. O jej biologii wiemy w zasadzie tyle, ile udało się zaobserwować w hodowli, głównie w ogro- dach zoologicznych. Dane ze środowiska natu- ralnego są bardzo skąpe, gdyż polatucha żyje wysoko w niedostępnych koronach brzóz. Wydaje się, że ma dość osobliwe zachowania socjalne - spotyka się ją często w niedużych grupkach, składających się wyłącznie z sam- ców albo z samic. W przeciwieństwie do podobnej do niej popie- licy nie zapada w sen zimowy, ogranicza jedy- nie aktywność. Rozród: buduje duże gniazdo wśród gałęzi. Wykorzystuje je przez cały rok, spędzając w nim również zimę. Wiosną rodzą się w nim ślepe i nagie młode. Najczęściej latem przy- chodzi na świat jeszcze jeden miot złożony z 2-4 młodych. Pokarm: głównym składnikiem jej pożywienia jest kora brzóz, którą zdziera śrubowało ob- rączkując drzewa. Zjada ponadto liście innych drzew, młode pędy i pączki, oraz nasiona drzew iglastych. Kołkowate kwiatostany olch, jagody i owoce gromadzi na zapas. Pożywie- nie znosi do gniazda i tu dopiero je zjada. Korzysta niekiedy z gniazd ptaków i dziupli, składając w nich także zapasy, które zjada zimą. Uwagi: polatuchowate są reprezentowane przez 13 rodzajów i 36 gatunków, rozprze- strzenionych głównie w cieplejszych strefach kuli ziemskiej. Występują w Ameryce Północ- nej i Eurazji do Archipelagu Malajskiego. Są tam najliczniejsze. W niektórych rejonach wy- stępują masowo, tak że w polowaniu na nie wyspecjalizowała się płomykówka uszata (Phodilus badius). W środowisku naturalnym Europy już wprawdzie polatuchę trudno zna- leźć, ale w niektórych ogrodach zoologicznych w specjalnie przygotowanych sztucznych wy- biegach z odwróconym rytmem dobowym dnia i nocy można ją obserwować przy zastosowa- nym zmierzchowym oświetleniu. Wykonuje tam swoje wspaniałe loty ślizgowe. Przed lą- dowaniem unosi przednie łapy z fałdem skór- nym do góry i hamuje ogonem. Wczepia się mocno pazurkami w korę. W dobrych warun- kach polatucha łatwo rozmnaża się w niewoli. 66 Gryzonie Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) f, ^fcrifll Rodzina wiewiórko- ' Sft ^ I wate (Sclur'clae) n C\ rf~ I Wygląd: długość gło- ¦^^-^r < wy i tułowia 20-30 JBJ cm, ogona 14-25 cm. |Cv^!^rL~ Masa ciata 200-500 JK^—l^Tsl^i g. Dtugi puszysty -----------*——=—"-^ ogon i uszy z pę- czkiem wtosów na końcach to najbardziej cha- rakterystyczne cechy zwinnej wiewiórki, którą co najwyżej można pomylić z w. szarą, spro- wadzoną z Ameryki Pótnocnej i zaaklimatyzo- waną w Anglii. W jej ubarwieniu przeważają jednak różne odcienie brązu - od czarnobru- natnego po jasnorudy. Strona brzuszna jest zawsze jaśniejsza. Odmiany barwne w. pospo- litej różnią się rodzajem zasiedlanego siedlis- ka. W lasach liściastych i parkach miejskich z niewielkim udziałem drzew iglastych prze- ważają osobniki rude, natomiast w ciemnych lasach iglastych częściej występują osobniki czarnobrunatne, gdyż przy takim ubarwieniu w ciągu dnia mniej rzucają się w oczy. Typ ubarwienia jest również związany z warunka- mi klimatycznymi stanowiska - rude i jasno- brązowe wiewiórki spotyka się w środowi- skach suchych i cieplejszych, czarnobrunatne zaś w zimnych i wilgotnych, tak że nie tylko wrogowie naturalni selekcjonują wiewiórki pod względem barwy futerka. Często osobniki o różnym ubarwieniu występują obok siebie. Wiewiórki znakomicie wspinają się po drzewach. Równie zwinnie wchodzą po pniu do góry, jak i zbiegają głową na dół. Skaczą daleko i precyzyjnie. Ich niewielki ciężar ciała umożliwia im balansowanie po cienkich gałąz- kach wysoko w koronie drzewa. Długi, puszys- ty ogon pełni rolę stabilizatora i steru w trak- cie wykonywania skoku. Wydawany głos brzmi jak „czuk, czuk". Środowisko: lasy i bory od nizin po góry, większe ogrody i parki miejskie, w których najczęściej szybko się oswaja i chętnie bierze pokarm z ręki. Tryb życia: jest aktywna w ciągu dnia. Buszuje z niezwykłą zręcznością w koronach drzew, skacząc z drzewa na drzewo pokonuje kilku- metrowe odległości, biega w górę i w dół po pniach, a na ziemi porusza się szybkimi i dłu- gimi susami. W odpowiednio obszernej dziupli lub w rozwidleniu gałęzi w koronie drzew buduje kuliste gniazdo z gałązek i liści, w któ- rym śpi i w którym rodzą się młode. Nie zapada właściwie w sen zimowy (z obniżoną temperaturą ciała), lecz zimą głównie przeby- wa w gnieździe. W przerwach szuka pochowa- nych w pobliżu w pobliżu grzybów, orzechów laskowych i szyszek. Ograniczenie aktywności w okresie spoczynku zmniejsza wydatnie jej zapotrzebowanie na pokarm. Najwyższą aktywność wykazują wiewiórki w okresie rozrodczym. Samce zawzięcie go- nią samice na same czubki drzew. W pozo- stałych porach roku wiewiórki prowadzą raczej samotnicze życie i tylko na terenach zurbanizowanych występują w większym zagęszczeniu, gdyż są tu najczęściej przez ludzi dokarmiane. Zwłaszcza w parkach miej- skich może przez wiele lat występować ich bardzo dużo. W środowisku naturalnym ich liczebność ulega znacznym wahaniom. W la- tach obfitości orzeszków bukowych i szyszek świerkowych (lata nasienne) wiewiórki silnie się rozmnażają, gdyż pokarmu jest pod dostat- kiem. Przyrost liczebności nie jest jednak na tyle szybki, by wyczerpać wszystkie zasoby pokarmowe. Po latach nasiennych zwykle jed- nak następują tzw. lata głuche, gdy drzewa słabo owocują. Pogłowie wiewiórek wtedy spada, gdyż mimo usilnych poszukiwań nie znajdują wystarczającej ilości pokarmu. Jeśli drzewa co roku produkują zbliżoną ilość na- sion, to liczebność populacji wiewiórek ró- wnież utrzymuje się na stałym poziomie. Nie- regularne owocowanie, powtarzające się w niektórych regionach w odstępach wielolet- nich, ma duży wpływ na liczebność wiewiórek i innych zwierząt żywiących się nasionami. Rozród: okres rozrodczy wiewiórki przypada na wiosnę i wczesne lato. Na nizinach samica wydaje na świat zwykle dwa mioty rocznie. Po ok. 28 dniach ciąży rodzi do 7 młodych, ale najczęściej 4-5. Przychodzą na świat nagie i ślepe. Ponieważ ciężarna samica buduje ró- wnież zastępcze gniazdo lęgowe, może do niego przenieść młode w przypadku zakłóce- nia spokoju w gnieździe macierzystym. Gniaz- da mają otwór wejściowy u dołu. Po tym moż- 68 Gryzonie 69 Wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) ciąg dalszy Ucho wiewiórki pospolitej na je łatwo odróżnić od gniazd ptasich. W cza- sie godów wiewiórki dobierają się w pary nie zwracając uwagi na barwę futerka. W jednym miocie mogą się więc trafić mtode o różnym ubarwieniu, jednak z uwagi na to, że dwie główne odmiany barwne - ruda i czarnobruna- tna z reguły występują w różnych środowis- kach, zdarza się to rzadko. Pokarm: wiewiórka pospolita nie jest specjal- nie wybredna i zjada wszystko, co może po- gryźć swoimi siekaczami. Jej jadłospis składa się - zależnie od dostępności - z orzechów, orzeszków bukowych, nasion świerkowych, sosnowych i jodłowych, żołędzi i nasion innych drzew, a także z jagód, owoców, grzy- bów i drobnych zwierząt. Bardzo chętnie zja- da jaja i pisklęta z gniazd ptaków śpiewają- cych, jednak jej szkodliwa rola w stosunku do tych ptaków jest zwykle przeceniana. Tylko w parkach, jeśli wiewiórki są nadmiernie do- karmiane i rozmnożą się zbytnio, niszczą wię- kszość ptasich gniazd. W lasach mogą powo- dować szkody przez ogryzanie młodych pędów, ale i ich również nie należy przece- niać. Próby regulacji liczebności populacji na- turalnych nie są konieczne. Wrogowie: najbardziej zawziętymi prześla- dowcami wiewiórki są jastrzębie i kuny leśne. Jastrząb błyskawicznie uderza, gdy wiewiórka pokaże się na zewnętrznej części korony drzewa. Kuna leśna natomiast dorównuje wie- wiórce zręcznością i ściga ją w gęstwinie ga- łązek. Lżejsza wiewiórka może wprawdzie da- lej pobiec, ale za to kuna dalej skacze. Uwagi: szczególnie czarnobrunatna „wiewiór- ka borów iglastych" jest bardzo zależna od szyszkowania świerka, które zmienia się z ro- ku na rok. Dobre lata są jednak rozdzielone dłuższymi okresami słabego owocowania. Przy dużej ilości szyszek wiewiórki wyprowa- dzają więcej potomstwa i liczebność populacji wielokrotnie wzrasta. Ponieważ nasiona świe- rka są pokarmem szczególnie bogatym w związki odżywcze ta zwiększona liczebność może się przez pewien czas utrzymać. Wie- wiórki radzą sobie z szyszką bardzo zręcznie. Ich dzienne zapotrzebowanie pokarmowe za- spokaja 10-15 szyszek świerkowych, w przy- padku szyszek sosny liczba ta przekracza 100. Wiewiórka nadgryza łuski szyszki poczynając od dołu, tak że odchylają się one lub odpada- ją. Może wtedy zjeść odsłonięte nasiona. Na uporanie się z jedną szyszką potrzebuje ok. 3 minut. Wyjada z niej przeciętnie 30 nasion, ważących łącznie 0,2 g. Dzienna racja nasion ze 100-150 szyszek sosnowych stanowi więc ok. 5-10% masy jej ciała. Pozwala to na za- spokojenie bieżących potrzeb energetycznych oraz na odłożenie pewnej ilości tłuszczu - tak bogate w związki odżywcze są te nasiona. Aby uzyskać podobny efekt energetyczny wiewiór- ka musiałaby zjeść szpilki drzew iglastych o masie równej 20% masy ciała. W tym wyra- ża się przewaga dłutowatych siekaczy gryzo- ni, umożliwiających dostanie się do nasion ukrytych w szyszce lub do orzecha w twardej łupinie. Zawierają one bowiem wielokrotnie więcej związków energetycznych od tkanek pozostałych części roślin - szpilek, liści, pę- dów i pączków. Od wschodnich krańców Europy po Japonię i Chiny występuje należący do wiewiórkowa- tych burunduk (Eutamias sibiricus) (nie zilu- strowany obok). Jego szarobrunatny grzbiet i boki są ozdobione podłużnymi ciemnymi pa- sami o jaśniejszych brzegach. Fotografie Na górze po lewej: młode wiewiórki po- spolitej Na górze po prawej: gniazdo lęgowe Na dole po lewej: ślad żerowania Na dole po prawej: trop Patrz także fotografia na str. 65 70 Wiewiórka szara (Sciurus carolinensisj Rodzina wiewiórkowate (Sciuridae) Wygląd: długość głowy i tułowia 20-28 cm, ogona ok. 22 cm. Masa ciała do ponad 500 g. Jest nieco większa i masywniej zbudowana od w. pospolitej. Jej grzbiet jest zawsze barwy szarej, jedynie boki mogą być zabarwione brązowawe Na uszach nie występują pędzelki dłuższych włosów. Strona brzuszna biała. Ogon długi i puszysty. W ruchach w. szara jest tak samo zręczna jak w. pospolita. Występowanie: pochodzi z Ameryki Północnej, zaaklimatyzowana w Anglii. Środowisko: w swojej ojczyźnie w. szara za- jmuje podobną niszę ekologiczną jak w. po- spolita w Europie i Azji Północnej. Jest bar- dziej związana z lasami liściastymi, ale wy- stępuje również w borach iglastych. W Amery- ce Północnej główny obszar rozsiedlenia tego gatunku obejmuje strefę lasów dębowych, się- gając po południową granicę biomu lasów ig- lastych - na zachodzie kończy się u podnóża Gór Skalistych. Aklimatyzacja w Anglii: w roku 1889 wypusz- czono w hrabstwie Bedfordshire 350 osobni- ków w. szarej. Zaaklimatyzowały się szybko i zaczęły się błyskawicznie rozmnażać, tak że obecnie po blisko wieku ich liczba idzie w mi- liony. Jako gatunek ekspansywny wypiera przy tym w. pospolitą i przed rokiem 1950 wydawało się, że w. pospolita tego gwałowne- go nacisku nie wytrzyma i zniknie z Anglii. Nie doszło jednak do tego. Zasięg w. szarej nie powiększył się, a obszar rozsiedlenia w. po- spolitej ustabilizował się w latach sześćdzie- siątych w Wielkiej Brytanii na tyle, że można mówić obecnie o koegzystencji obu gatunków. Większa i silniejsza w. szara wyparła w. po- spolitą przede wszystkim z nizinnych lasów liściastych i parków miejskich. Natomiast w wyższych położeniach górskich o chłodniej- szym klimacie i przewadze borów iglastych dominuje w. pospolita. Widocznie oba gatunki, mimo podobieństwa budowy i trybu życia, nie mogą trwale na jednym obszarze żyć obok siebie. Z czasem następuje ich rozdzielenie geograficzne lub środowiskowe, co jest natu- ralnym procesem obserwowanym u wielu in- nych gatunków. Podobnie przebiegały niemal wszystkie procesy wsiedlania w. szarej na inne obszary, podczas których dochodziło do znacznego ograniczenia występowania gatun- ku rodzimego, ale nie do jego zupełnego zani- ku. Podobny scenariusz miały prawdopodo- bnie po ustąpieniu lodowców procesy ponow- nego zasiedlania Europy Środkowej i Północ- nej z ostoi południowo-wschodniej i południo- wo-zachodniej. Tryb życia: podobnie jak w. pospolita, w. szara wykorzystuje środowisko przede wszystkim „w trzecim wymiarze" czyli w pionie, tzn. szuka pokarmu od powierzchni gleby do wie- rzchołków drzew. Nie zapada w sen zimowy. Zimą szczególnie często zdziera korę z pędów, co wywołuje słuszne skargi ze strony leśników. Jednak akcje zwalczania nie są zbyt skuteczne, gdyż gatunek ten podobnie jak w. pospolita szybko odbudowuje straty w liczeb- ności intensywnym rozrodem. Pokarm: nasiona roślin, głównie drzew, kora świerka, buka, modrzewi i brzóz oraz pączki tych drzew. Rozród: jak u w. pospolitej; niejednokrotnie 3 mioty w roku. Okres rozrodczy nie jest wyra- źnie ograniczony w czasie i tylko od września do grudnia zwykle nie ma przychówku. Part- nerzy są ze sobą krótko. Ciąża trwa 42-45 dni. Samce nie troszczą się o potomstwo. Uwagi: z uwagi na szkody wyrządzane przez ten gatunek w leśnictwie prowadzono w Wiel- kiej Brytanii badania nad możliwością jej eli- minacji, lecz nie zostało to zrealizowane i nie j wiadomo, czy udałoby się przeprowadzić taką akcję bez ogromnych nakładów finansowych. Aklimatyzacja w. szarej w Republice Południo- wej Afryki również zakończyła się powo- dzeniem. Nie wiadomo, czy udałoby się wpro- wadzić ten gatunek do Europy kontynentalnej. 72 Gryzonie Suseł moręgowany (Citellus citellus) S. moręgowany. _...-=«.. peretkowany Rodzina wiewiórkowate (Sciuridae) Wygląd: długość głowy i tułowia 20-22 cm, ogona 6-7,5 cm. Masa ciała 200-300 g. Osią- gający wielkość szczura s. moręgowany wy- gląda jak miniatura świstaka. Jego grzbiet jest barwy od brązowoszarej do czerwonawo- szarej z niewyraźnymi, rozmytymi plamami. Barwa brzucha od szarobiałej do piaskowej. Często staje słupka, a uciekając unosi ogon. Oczy duże i ciemne, uszy małe i prawie zupeł- nie ukryte w sierści. Wydaje ostrzegawczy, przenikliwy gwizd. Poszczególne osobniki po- rozumiewają się za pomocą mruczących i wi- brujących dźwięków. W razie niebezpieczeńst- wa błyskawicznie znikają w wykopanych przez siebie norach. Występowanie: Europa Środkowa (sięga na północ do Austrii i Czech, w Polsce nielicznie) i Wschodnia, Azja Mniejsza. Środowisko: związany ze strefą ciepłych mu- raw o charakterze stepowym, a także poroś- niętych niską trawą łąk, pastwisk i ciepłych zbiorowisk zaroślowych. Tylko lokalnie na śre- dnich wysokościach w górach na nasłonecz- nionych stokach, woli jednak obszary równin- ne. Unika terenów o zbyt wysokiej i zwartej roślinności, ale nie może być ona zbyt rzadka. Tryb życia: jest aktywny w ciągu dnia; żyje kolonijnie w wykopanych przez siebie rozleg- łych norach, na które składa się system dłu- gich chodników kończących się komorą mie- szkalną. Ściele w niej dobrze wymoszczone gniazdo, w którym przesypia noc. Zapada w nim także w sen zimowy - od późnej jesieni do początku wiosny. Przed mrozem chroni go to, że gniazdo znajduje się ok. 2 m pod powie- rzchnią gruntu, a wszystkie wejścia są przed zapadnięciem w sen pieczołowicie pozaty- kane. Nie zbiera zapasów na zimę. Zgroma- dzony tłuszcz dostarcza mu niezbędnej ener- gii. Przemiana materii przebiega w bardzo wolnym tempie, temperatura ciała obniża się do 2°C, a serce bije kilka razy na minutę. Przewód pokarmowy jest wówczas pusty. Pokarm: odżywia się przede wszystkim pokar- mem roślinnym - trawami i bylinami rosnący- mi na zasiedlonym przez niego stanowisku, a także płodami rolnymi. Pokarm roślinny uzu- pełnia owadami, głównie szarańczakami i świerszczami. Pokarm chwyta przednimi ła- pami i rozgniata zębami szybko żując. Rozród: po zakończeniu snu zimowego, w kwietniu rozpoczyna się okres rozrodczy, który trwa do czerwca. Najczęściej w roku jest tylko jeden miot, w którym przychodzi na świat od 5 do 8 młodych. Młode rodzą się ślepe i nagie po ciąży trwającej 25-28 dni. Przez 3 tygodnie ukryte głęboko w komorze lęgowej ssą matkę. Dopiero później zaczynają opusz- czać rodzinną norę. Oczy zaczynają im się otwierać po 8 dniach. Młode stają się samo- dzielne po ok. 2 miesiącach, ale zdolność do rozrodu uzyskują dopiero w roku następnym. Gruczoły płciowe zaczynają się powiększać już podczas snu zimowego. Po rozbudzeniu się zwierząt komórki płciowe są już dojrzałe i susły są gotowe do rozrodu. Wrogowie: na susła poluje przede wszystkim orzeł cesarski i inne ptaki drapieżne oraz gro- nostaj i tchórz stepowy. Do zaniku populacji s. moręgowanego w wielu rejonach przyczyni- ło się jednak przede wszystkim zintensyfiko- wanie produkcji rolnej. Suseł peretkowany (C. suslicus), tutaj nie zilu- strowany, od susła moręgowanego różni się jedynie „perlisty- mi", wyraźnie wyod- rębnionymi jasnymi plamkami na grzbie- cie i krótszym ogo- nem. Występowanie: strefa stepowa Europy Wscho- dniej po Wołgę. W Polsce na Lubelszczyźnie. Jeszcze dalej na wschód po Azję Zachodnią występuje s. karlik (C. pygmaeusj. 74 Świstak (Marmota marmota) Rodzina wiewiórko- wate (Sciuridae) Wygląd: długość głowy i tułowia ponad 50 cm, ogona 15 cm. Masa ciała 8 kg. Dzięki krępej, stoż- kowatej sylwetce nie można go w zasadzie pomylić z żadnym in- nym ssakiem europejskim, może jedynie z wy- stępującym na ukraińskich stepach i blisko z nim spokrewnionym bobakiem; ale ten prze- cież w wysokich górach nie występuje. Zewnę- trzna strona siekaczy brązowa lub brązowo- żółta, u młodych osobników biała. Występowanie: Alpy, nieduże kolonie w Pire- nejach, Karpaty; w Polsce w Tatrach, pod ochroną gatunkową. Środowisko: łąki górskie i hale z niską roślin- nością na glebach o odpowiedniej miąższości, by mógł wykopać swoje podziemne nory. Tryb życia: żyje kolonijnie w wykopanych przez siebie norach, sięgających do 1 m głę- bokości. Zamieszkiwana nora poza komorą mieszkalną zawiera także dość długi, ślepo zakończony chodnik używany jako toaleta. Ko- mora mieszkalna, w której zwinięty w kłębek świstak zapada w sen zimowy trwający 6-7 miesięcy, jest jesienią dobrze wymoszczona źdźbłami traw. Brak jest natomiast jakichkol- wiek zapasów na zimę, gdyż świstak w czasie snu nie przyjmuje pokarmu, chociaż budzi się regularnie co 3-4 tygodnie, by oddać mocz i kał. Zużywa w tym okresie nagromadzoną latem i jesienią tkankę tłuszczową. Po przebu- dzeniu jest wyraźnie chudszy i wisi na nim skóra. W komorze świstaki zwykle nie śpią pojedynczo, lecz gromadnie, rodzinami, cias- no ułożone obok siebie. W jednej komorze może znajdować się do 10 osobników. Zwie- rzęta zwijają się w ciasny kłębek z głową przyciśniętą do brzucha i osłoniętą przednimi łapami, tak aby straty ciepła przez zewnętrzne powłoki ciała były jak najmniejsze. Tak mogą przetrwać ostre mrozy podczas trwającej dłu- go zimy w górach. Temperatura ciała świstaka spada do 4-7 C. Po przebudzeniu się na wios- nę zwierzęta bardzo dużo jedzą i szybko od- zyskują dawną sylwetkę. Duże skupiska zi- 76 Gryzonie Świstak (Marmota marmota) ciąg dalszy Znajdujące się w jelicie grubym gruczoły za- pachowe są czynne i gdy przesuną się blisko odbytu uwalniają substancje zapachowe sy- gnalizujące gotowość zwierzęcia do rozrodu. Kopulację poprzedza wzajemne obejmowanie się, odbywające się najczęściej w komorze sypialnej. Pozorowane walki między samcami również należą do rytuału godowego. Naciera- ją na siebie machając przednimi łapami i gro- źnie szczerząc zęby, ale tylko w przypadku dwóch równych sobie siłą i zaciekłością prze- ciwników może dojść do zadania któremuś z nich dotkliwszych ran ostrymi siekaczami. Poważne walki zdarzają się wyjątkowo, gdyż członkowie kolonii dobrze znają swoje miejs- ce w strukturze dominacyjnej i unikają otwar- tych starć. Po kopulacji samiec opuszcza samicę i spę- dza jakiś czas w norze zastępczej. Po upływie około 5 tygodni ciąży samica rodzi do 7 śle- pych i nagich młodych. Masa ciała noworodka wynosi ok. 30 g. Matka, gdy musi je pozosta- wić same, troskliwie okrywa je sianem. Mło- dym otwierają się oczy po 3 tygodniach. W tym czasie wyrzynają im się również siekacze. Po 4 tygodniach młode wychodzą po raz pier- wszy z nory i od tego momentu dużo czasu spędzają na zabawie w słońcu. Dorastają i uzyskują dojrzałość płciową dopiero w wieku 2 lat. W pierwszy w swoim życiu sen zimowy mogą więc bez przeszkód zapaść w matczynej norze. Jeśli przeżyją pierwszy najniebezpiecz- niejszy rok życia, mogą dożyć wieku 15 lat. Kolonijny tryb życia zwiększa szanse uniknię- cia drapieżników i przeżycia surowej zimy. Wrogowie: pomijając niekorzystną rolę człowieka w zmienianiu środowiska naturalne- go świstakowi zagrażają jedynie orzeł przed- ni, puchacz i kruk. Wcześniej polowały na niego również niedźwiedź i ryś, ale ich szanse upolowania dorosłego, zdrowego świstaka nie były zbyt wielkie. Młodym świstakom grozi niebezpieczeństwo ze strony kuny. Dorosłe osobniki bronią się i mogą zadać zębami na- pastnikowi ciężkie rany, jeżeli pierwszy cios kuny ich nie uśmierci. Z tych powodów jedy- nym rzeczywistym drapieżnikiem polującym na świstaka jest orzeł przedni. W Tatrach w XIX w. świstakowi groziło wytępienie, gdyż górale wykopywali je z nor zimowych dla zdo- bycia sadła - cenionego w medycynie ludowej środka przeciwreumatycznego. Uwagi: świstaka wsiedlano w Niżnich Tatrach na Słowacji, Pirenejach, Szwarcwaldzie, pół- nocnej części byłej Jugosławii i kilku miejs- cach w byłym Związku Radzieckim. W stepach Europy Wschodniej i Azji do Syberii Wschod- niej żyje blisko spokrewniony ze świstakiem bobak (M. bobaK), bardzo go przypominający wyglądem i biologią. Ma jedynie zdecydowa- nie krótszy ogon i nieco jaśniejszą barwę sier- ści. Kopie rozległe nory w stepowych glebach o dużej miąższości. Nory bobaka mogą sięgać 3 m głębokości i mieć ponad 20 m długości. W niektórych okolicach cały step jest zryty norami bobaka. Zwierzę to odgrywa więc is- totną rolę w przewietrzaniu i mieszaniu warstw gleby. Jego działalność jest również korzystna dla niektórych roślin stepowych. W sen zimowy bobak zapada w głęboko poło- żonej komorze, a długość jego trwania zależy od lokalnych warunków klimatycznych. Po przebudzeniu rozpoczyna się ruja i następuje linienie. Zachowania społeczne bobaka są ba- rdzo podobne do zaobserwowanych u śwista- ka. Podobne zwyczaje mają również północ- noamerykańskie gatunki z rodzaju Marmota. Głównym wrogiem bobaka jest orzeł stepowy. 78 ^L j ! ¦^Sn v ^Pta^HD HMkt ^7 i ¦¦ ^^m 1 ¦¦¦¦ B .... 1 E^^H ¦¦¦ * : iH^^^K^^IDi^nlS^- i.^4 pPL j^Bę"-:, /^^fosSi^ tmB' ^H . . \.ł V \Ł - '$ \ 79 Bóbr europejski (Castor liber) 5 P"*5F"" I "odrma bobrowate n' ~$Y'm\ *yfl'^(': długość gło- ^QJĘLj^R wy i tułowia 75-100 T\i->^^jBF cm, ogona 30-35 cm. r^j^^O-^J™ Masa ciała do ponad }§—_i */\fC^i 30 k9- Dorosłego bob- ------------*——-—^J ra już choćby ze względu na rozmiary nie można pomylić z ża- dnym innym gryzoniem. Jest cięższy od sarny, ale taka masa ciała dla zwierzęcia o krępej sylwetce - zwłaszcza w wodzie - nie ma więk- szego znaczenia. Płaski ogon (plusk lub kiel- nia) jest cechą charakterystyczną wyłącznie dla bobra. Ogon pełni w wodzie rolę steru głębokości, ale jest czasami, zwłaszcza u pły- nących młodych osobników, niewidoczny, gdyż pozostaje ukryty w wodzie. Może to pro- wadzić do omyłki i uznania dużego piżmaka za małego bobra. Piżmak ma jednak okrągły i znacznie cieńszy ogon, którym wykonuje podczas pływania wężowate ruchy. Ogon bob- ra jest bezwłosy i pokryty łuską. Na lądzie służy mu jako podpora podczas ścinania drzew. Palce tylnej stopy są spięte błoną pły- wną. Bóbr doskonale pływa i nurkuje, na- tomiast na lądzie wskutek znacznej masy ciała porusza się dość niezgrabnie i ociężale. Jego futro jest bardzo gęste - wewnętrzna warstwa sierści, czyli tzw. warstwa wełnista, jest jed- wabiście miękka. Z zewnątrz chroni ją warst- wa długich włosów ościstych. Środowisko: typowe siedlisko bobra stanowią doliny rzeczne i brzegi zbiorników wodnych porośnięte drzewami o miękkim drewnie. Bóbr sam je ulepsza stosownie do swoich wymagań stawiając tamy i spiętrzając wodę. Do XVI l/XVI 11 wieku bóbr zasiedlał niemal całą Europę oraz Azję Północną i Środkową. W Ameryce Północnej zastępował go pokrew- ny b. kanadyjski (C. canadensis). W ciągu ostatnich 200 lat oba gatunki uległy takiemu przetrzebieniu, że groziła im zagłada. Dopiero ponowne udane wsiedlanie bobrów w wielu rejonach ich pierwotnego występowania zmie- niło sytuację (patrz Uwagi). Tryb życia: bóbr żyje w grupach rodzinnych, które przy większym zagęszczeniu populacji tworzą prawdziwe kolonie. Zajmowane przez grupę terytorium w zależności od jakości za- wartego w jego granicach drzewostanu waha się od 0,5 do 2,5 km linii brzegowej. Zajęty rewir nie jest jednak tak ostro odgraniczony jak ma to miejsce u ptaków. W najbardziej sprzyjających miejscach bobry kopią nory lub budują żeremia. W odpowiednio wysokich brzegach kopią podziemne nory z wyjściem pod wodą, a więc z zewnątrz trudne do za- uważenia. Na płaskich terenach o niskich brzegach, szczególnie tam, gdzie spiętrzona tamą woda rozlewa się w staw, budują żere- mia - nawodne kopiaste domki ze ściętych gałęzi i mułu. Podstawa żeremia zajmuje 20-30 m2, a wysokość kopca sięga 2 m. Wyjś- cie również znajduje się pod wodą, natomiast komora mieszkalna we wszystkich typach bu- dowli położona jest nad powierzchnią wody. Głównym celem spiętrzania wody tamą jest ukrycie pod nią przez okrągły rok wyjść z zaj- mowanych budowli. W ten sposób bobry chro- nią się przed wtargnięciem drapieżników, a zi- mą przed napływem lodowatego powietrza. Jeżeli poziom wody już przed kopaniem nory czy budową żeremia jest odpowiednio wysoki, wówczas bobry nie stawiają tamy. Pokarm: bóbr jest wyłącznie roślinożercą. Podczas ciepłej pory roku żywi się głównie delikatnymi roślinami nadbrzeżnymi i wodny- mi o niezdrewniałych pędach oraz młodymi pędami odroślowymi. Z nadejściem końca se- zonu wegetacyjnego zostaje zmuszony do przejścia na inny rodzaj pożywienia, ponieważ nie zapada w sen zimowy. W tym okresie zjada głównie korę obdzieraną z gałęzi drzew. Nawet zimą kora jest bogata w składniki od- żywcze. Znajdują się w niej jednak związki chemiczne, mające ją chronić przed zjada- niem przez zwierzęta. Kwasy garbnikowe po- wodują koagulację białek i dlatego działają niekorzystnie na organizm bobra. Bóbr ogra- nicza się w wyborze kory tylko do ściśle okre- ślonej grupy drzew o tzw. miękkim drewnie. Są to: topola osika, t. czarna, t. kanadyjska oraz różne gatunki wierzb. Innych drzew, jak na przykład olchy, unika. Bardzo długie jelito ślepe z florą bakteryjną ułatwia strawienie pokarmu i unieczynnienie zawartych w nim związków szkodliwych, na przykład zawartego 80 Gryzonie % •HI I ^ Bóbr europejski (Castor fiberj ciąg dalszy w korze wierzb kwasu salicylowego. Mimo to przejście z odżywiania się roślinnością nadwodną i wodną na korę drzewną stanowi każdego roku w życiu bobra okres krytyczny, zwłaszcza dla młodych osobników. Ich system trawienia musi być przestawiany stopniowo, a młode bobry muszą się ponadto nauczyć rozpoznawać korę jadalną od niejadalnej. Naj- bardziej odżywcza kora pokrywa gałęzie wy- soko w koronie drzewa, natomiast pień i kona- ry okrywa chropowata, bezwartościowa koro- wina. Ponieważ bóbr jest zbyt ciężki, by wspi- nać się w koronę drzewa, może dobrać się do tych smakołyków jedynie po ścięciu drzewa. W tym celu bobry nadpitowują pień drzewa nieco skośnie na kształt klepsydry i wtedy drzewo wali się pod własnym ciężarem. Pada na tę stronę, po której znajduje się środek ciężkości korony. W przypadku drzew nadwod- nych jest to najczęściej strona skierowana w stronę lustra wody. Bóbr może teraz pływa- jąc ściąć wszystkie odpowiednie gałęzie i od- holować je na miejsce żerowania. Z nadejś- ciem zimy początkowo zbiera gałęzie w stosy, które wprawdzie z nadejściem mrozu przema- rzną, ale nadal są dostępne. Dzięki temu bóbr w czasie silnych mrozów nie musi ścinać no- wych drzew. Z młodych gałęzi obdziera tylko korę, posługując się bardzo zręcznie przedni- mi łapami jak rękami. Na zwalenie wierzby o 20-centymetrowej średnicy pnia do- rosły bóbr potrzebuje jedną noc. 82 Rozród: ruja ma miejsce późną zimą. Młode rodzą się po 105 dniach od momentu kopula- cji. Przed ich urodzeniem się samiec opusz- cza gniazdo rodzinne i samica sama dogląda młodych przez ponad 2 miesiące. Gdy osiągną rozmiary piżmaka samica wynosi je w łapach i wypływa z nimi pod wodą przez kanał wyj- ściowy pierwszy raz poza gniazdo rodzinne. Łatwo je wtedy obserwować. Pływają tu i tam bawiąc się i pluskając. W wieku 3 lat są już na tyle dorosłe, że opuszczają rodzicielski rewir, a w wieku 4 lat, gdy uzyskują dojrzałość płcio- wą, obejmują w posiadanie własne terytorium. Wrogowie: bobry w zasadzie nie mają natural- nych wrogów, choć zdarza się, że polują na nie rysie i wilki, a nawet duże szczupaki. Są bowiem w stanie skutecznie się obronić. Cho- roby obniżają liczebność bobrów jedynie w przypadkach dużego zagęszczenia kolonii. Uwagi: w połowie ubiegłego wieku wystę- powanie bobra europejskiego zostało ograni- czone jedynie do kilku izolowanych ostoi - w północnej Norwegii, w dolnym biegu Ro- danu i nad Łabą między Dessau i Magdebur- giem, oraz nieco liczniej w Europie Wschod- niej (w Polsce zachował się tylko na rzece Marysze, dopływie Hańczy). Sto lat później rozpoczęto reintrodukcję b. europejskiego; po pewnym czasie została zasiedlona niemal ca- ła Szwecja, natomiast do Finlandii wpro- wadzono b. kanadyjskiego. W ostatnich dzie- sięcioleciach b. europejski rozprzestrzenił się w Polsce (przede wszystkim w województ- wach białostockim i suwalskim), Niemczech, Austrii i Szwajcarii. Także w byłym Związku Radzieckim prowadzono akcję powtórnego osiedlania bobrów, gdy uświadomiono sobie ich znaczenie przyrodnicze i wartość gospo- darczą. W Szwecji z uwagi na dużą liczebność ponownie się na nie poluje. Stamtąd pochodzi zresztą większość bobrów używanych do re- introdukcji. Gryzonie Żeremia 83 Zołędnica (E/iomys guercinus) Rodzina popielicowa- te (Gliridae) Wygląd: długość głowy i tułowia 11-17 cm, ogona 9-12 cm. Masa ciała 50-120 g. Bardzo charakterys- tyczny dla tego tru- dnego do zaobserwowania gatunku jest czar- ny pas obejmujący oko i rozszerzający się pod nasadą stosunkowo dużych uszu oraz krótko owłosiony ogon zakończony kitką z czarnych włosów z białymi końcami (patrz rysunek na str. 88). Występowanie: szeroko rozprzestrzenione w Europie, ale w jej środkowej i zachodniej części rzadka, tylko lokalnie, na przykład w Szwarcwaldzie liczniejsza. W Polsce jedy- nie w południowej części kraju; tak jak pozo- stałe gatunki popielicowatych objęta jest ochroną gatunkową. Środowisko: głównie luźne, świetliste lasy liś- ciaste, ale także ogrody i winnice. Tryb życia: staje się aktywna o zmierzchu i buszuje przez całą noc w gałęziach drzew. Wspina się nawet po najcieńszych gałązkach. Dużo czasu spędza na ziemi. Swoje gniazdo z mchu i cienkich źdźbeł traw zakłada zwykle w dziuplach, skrzynkach dla ptaków, niekiedy także w szczelinach skalnych. Pokarm: żywi się głównie pokarmem zwierzę- cym - większymi owadami (szarańczakami i chrząszczami), jajami i pisklętami drobnych ptaków, ślimakami, młodymi myszami oraz ja- godami, owocami, orzechami, żołędziami i orzeszkami bukowymi. Rozród: okres rozrodczy jest rozciągnięty od kwietnia do czerwca. W tym czasie samica donośnie popiskuje ogłaszając samcom swoją gotowość do rozrodu. Ciąża trwa 23 dni. W miocie rodzi się od 3 do 6 młodych, które są ślepe i nagie. Oczy otwierają im się po upły- wie 18 dni, a matkę ssą przez miesiąc. Po upływie jeszcze jednego miesiąca stają się samodzielne, ale dojrzałość płciową uzyskują dopiero w roku następnym. Żyją do 5 lat. Koszałka (Dryomys nitedula) Rodzina popielicowa- te (Gliridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 8-10 cm, ogona ok. 8 cm. Masa ciała 30-70 g. Zde- cydowanie mniejsza od żołędnicy, ale o bardziej puszystym ogonie. Strona grzbieto- wa jest barwy szarej (obszar alpejski) lub czerwonawobrązowej. Niewielkie uszy tylko nieznacznie wystają z futerka. Środowisko: w Alpach na granicy zasięgu wy- stępuje w lasach liściastych i mieszanych na wysokości od 600 do 1600 m n.p.m. (niekiedy nawet wyżej), w zachodniej Rosji w lasach iglastych, a w południowej części Europy w wiecznie zielonych zaroślach makii. Niekie- dy bywa spotykana także w środowiskach an- tropogenicznych - szałasach alpejskich, ogro- dach i plantacjach drzew owocowych. Tryb życia: podobny do żołędnicy, ale zwykle buduje kuliste gniazdo z liści w koronach drzew. Często osiedla się również w odpowie- dnich wielkością dziuplach i skrzynkach lęgo- wych. We wschodniej części obszaru śródzie- mnomorskiego jest aktywna przez cały rok, ale w przeważającej części zajmowanego przez nią areału zapada w sen zimowy, które- go długość zależy od lokalnych warunków kli- matycznych. Pokarm: owady i nasiona iglastych; bardzo rzadko plądruje gniazda ptasie. Koszatka i zo- łędnica w żadnym rejonie nie występują ra- zem w większym zagęszczeniu i wydają się wzajemnie wykluczać ze względu na bardzo podobny skład pobieranego pokarmu (konku- rencja). Z owadów najchętniej zjadane są przez koszatkę postacie doskonałe motyli, nie- owłosione gąsienice i poczwarki. Poszczegól- ne osobniki mogą mieć jednak bardzo indywi- dualne upodobania pokarmowe. Rozród: jeden miot w roku złożony z 2-6 mło- dych. Podobnie jak u żołędnicy rodzą się one ślepe i nagie. Po 4-5 tygodniach stają się samodzielne. 84 Gryzonie Popielica, pilch (Glisglis) Rodzina popielicowa- te (Gliridaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 13-18 cm, ogona 12-15 cm. Masa ciata do 185 g. Sylwetką przypomina nieco wiewiórkę po- spolitą, ale jest mniejsza i w ubarwieniu domi- nuje barwa szara (brązowawoszara do srebr- noszarej). Rzucają się w oczy ciemne gałki oczne i puszysty, krótszy od reszty ciała ogon, równomiernie pokryty sierścią na całej długo- ści. Na głowie nie ma żadnych plam bar- wnych, jedynie wyraźnie widoczne są długie włosy zatokowe, pełniące funkcję włosów czu- ciowych. Strona brzuszna jest biaława. W cza- sie rui wydaje piskliwe dźwięki. Popielicę mo- żna pomylić z wiewiórką szarą, ale oba ga- tunki występują razem tylko w Anglii, gdzie popielica została zaaklimatyzowana w 1902 r. w okolicy Tring. Jej populacja rozwija się tam bardzo słabo. Występowanie: areał występowania tego gatunku sięga do Iranu; w Anglii aklimatyzo- wana z niewielkim powodzeniem. Środowisko: lasy liściaste i duże ogrody. Tryb życia: popielica to jakby nocny odpowied- nik wiewiórki pospolitej. Porusza się z niemal równą zręcznością po drzewach, może poko- nać pionowe ściany i utrzymać się na bardzo gładkich powierzchniach dzięki dużej przycze- pności lekko wilgotnych podeszew stóp. Nie- rzadko w lesistych rejonach występuje na stry- chach starych domów i w budynkach śródleś- nych, gdzie powoduje dobrze słyszalne nocą szmery. Dzień spędza w dziupli lub w gnieź- dzie. O zmierzchu staje się aktywna i jak mały skrzat buszuje wśród gałęzi. Od sierpnia przy- biera szybko na wadze i przed końcem paź- dziernika, a więc z początkiem snu zimowego, osiąga największą masę ciała. W tym okresie popielice ważą ponad 230 g. W dziupli lub skrzynce lęgowej układa się po pierwszych nocach z przymrozkami do snu zwijając się w ciasny kłębek. Puszysty ogon okrywa tułów i głowę. Temperatura ciata spa- da i zwierzę staje się zimne i sztywne, spra- wiając wrażenie martwego. Obniżenie się ciepłoty jest bardzo duże - z 35 C do 1°C, a liczba uderzeń serca spada z 450 do 35 na minutę. Przerwa między oddechami wydłuża się do 1 godziny. Przy ociepleniu otoczenia organizm popielicy szybko powraca do życia. Ustępuje sztywność ciała, a liczba uderzeń serca szybko wzrasta. Sen zimowy popielicy trwa do maja, a nawet czerwca, w zależności od panujących w tym czasie warunków klima- tycznych. Podczas snu zwierzę traci ok. 50% wyjściowej masy ciała wskutek zużycia nagro- madzonych zapasów tłuszczu. Tak długi sen zimowy powoduje, że im cięższa jest popielica na jesieni, tym ma większe szanse obudzić się wiosną w pełni sił i zdrowia. Szanse późno urodzonych w sezonie młodych są wskutek tego znacznie mniejsze, mimo że mają jesie- nią do dyspozycji pożywne orzechy i owoce. Pokarm: szczególnie jesienią popielica spoży- wa dużo pokarmów zawierających tłuszcze, co umożliwi jej przeżycie. Są to przede wszyst- kim bogate w tłuszcze orzeszki bukowe, żołę- dzie i orzechy laskowe oraz nasiona innych roślin. W miesiącach wiosennych i letnich głó- wnymi składnikami pożywienia są zielone czę- ści roślin, pączki i kora. Popielica jest niemal wyłącznie roślinożercą, a pokarm zwierzęcy - owady i pisklęta - zjada okazjonalnie. Rozród: w 4 tygodnie po rozbudzeniu się ze snu zimowego dojrzewają u popielicy komórki płciowe i zaczyna się ruja. Może się ona ciąg- nąć aż do końca sierpnia. Młode, których przy- chodzi na świat do 11 (przeciętnie 4-6), rodzą się najczęściej między początkiem sierpnia a połową września. Zwykle w roku jest tylko 1 miot po ciąży trwającej od 30 do 32 dni. Młodym otwierają się oczy po upływie 21-32 dni i od tego momentu przyjmują również pokarm stały. Wrogowie: kuna i duże sowy. Znaczne straty w liczebności populacji powoduje przedłużają- ca się zima. 86 Gryzonie Orzesznica (Muscardinus avellanarius) Rodzina popielicowa- te (Gliridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 7-9 cm, ogona 6-7 cm. Masa ciała 23-43 g - naj- większa przed zapa- dnięciem w sen zimo- wy. Bardzo gęsty, puszysty ogon tego najmniej- szego w Europie przedstawiciela popielicowa- tych odróżnia go od podobnej wielkości myszy. Futerko na grzbiecie jest żółtobrązowe, strona brzuszna biała. Uszy są niewielkie, zaokrąglo- ne. Duże, ciemne i wypukłe oczy orzesznicy wskazują na jej nocny tryb życia. Żyje wśród krzewów. Staje się aktywna po zapadnięciu ciemności, a dziennej kryjówki poszukuje już na długo przed wschodem słońca. Środowisko: różnego typu lasy z bogatym pod- szytem, od terenów nizinnych po górną grani- cę lasu w górach, szczególnie w lasach łęgo- wych i typu parkowego; omija wysokie drze- wostany iglaste bez podszytu, przede wszyst- kim ze względu na brak odpowiedniego pokar- mu. W zasadzie brak jej również w nadmor- skim pasie Morza Północnego i Bałtyku. Tryb życia: aktywna nocą. Zapada w sen zimo- wy. Orzesznica jest zwierzęciem osiadłym. Samica ogranicza się z reguły do terytorium, którego średnica nie przekracza z reguły 100 m; rewiry samców są nieco większe. Stwierdzono, że największa odległość, jaką w sezonie przebył osobnik tego gatunku, to 1600 m, a przeciętna wielkość zajmowanego obszaru to 2000 m2. Orzesznica w poszukiwa- niu pokarmu penetruje przede wszystkim krzewy. Przed jesienią jej nocna aktywność jest przerywana coraz dłuższymi przerwami, by przed końcem października ustać zupełnie po zapadnięciu w sen zimowy. Sen trwa do kwietnia. Orzesznica śpi w kulistym gnieździe uwitym ze źdźbeł traw i znajdującym się w su- chym miejscu na glebie, pniakach i wśród korzeni drzew blisko powierzchni ziemi. Rzad- ko w tym celu korzysta ze skrzynek lęgowych. Gniazda letnie, zazwyczaj w większej liczbie, zakładane są wśród roślinności tworzącej podszyt do wysokości 1 m, rzadziej do 2 m. Szczególnie dobrze wymoszczone i wielowar- stwowe jest gniazdo lęgowe, w którym przy- chodzą na świat młode. W czasie dużych upa- łów orzesznice mogą zapaść także w sen le- tni. W czasie snu zimowego ciepłota ciała spada niemal do zera, a liczba uderzeń serca, podobnie jak u popielicy, do jednej dziesiątej normalnej częstości. Zwierzę oddycha bardzo rzadko, co 5-10 minut. Pokarm: głównie pokarm roślinny, ale wiosną zjada również dużo owadów i ich larw. Poza twardoskorupowymi orzeszkami bukowymi, żołędziami i nasionami drzew iglastych spoży- wa również owoce, w tym jagody, oraz pączki i młode pędy. Rzadko okorowuje drzewka. Rozród: ruja rozpoczyna się niemal na- tychmiast po rozbudzeniu się ze snu zimowe- go. Ciąża trwa 22-24 dni. Młode rodzą się na przełomie czerwca i lipca i ponownie na prze- łomie lipca i sierpnia. W jednym miocie przy- chodzi na świat do 9 młodych (najczęściej 3-5). W wyższych położeniach górskich jest zazwyczaj tylko jeden miot w roku, natomiast w rejonach o sprzyjających warunkach klima- tycznych mogą być 3 mioty. Młode zaczynają widzieć po upływie 18 dni. Orzesznica dożywa wieku 3-4 lat. Wrogowie: łasica i gronostaj, małe sowy. Orzeszn 88 Gryzonie Chomik europejski (Cricetus cricetus) L3 s^jf" I Rodzina chomikowa- , / n ^ te (Cricetidae) n C rf Wygląd: długość gło- ^2^/^ I wy i tułowia 21-28 Y"pffL*^B| I cm, krótkiego ogona t^LJ^Sr^Ęj^ 3~6 cm. Masa ciała ^~4^Vt^ 14(M00 9' Kri?Pa ------------s_—-—-Li budowa ciała. Strona brzuszna czarna, grzbiet żółtobrązowy. Pod białawymi lub żółtawymi policzkami ciem- nobrązowy pas. Jasne włosy na grzbiecie są na końcach ciemno zabarwione. Chomik w przeciwieństwie do innych ssaków, ma ciemny brzuch i jaśniejszy grzbiet. Trafiają się czasem okazy melanistyczne, czyli całe ciemno ubarwione. W razie najwyższego zagrożenia, gdy znajdzie się w sytuacji bez wyjścia, chomik głośno zgrzyta zębami i sto- jąc słupka, stara się sprawiać groźne wra- żenie. Występowanie: zasięg chomika jako typowego mieszkańca strefy stepowej ma w zachodniej i środkowej Europie charakter wyspowy (w Polsce - w środkowej i południowej części kraju). Jego występowanie ogranicza się do lekkich, ciepłych gleb z przewagą upraw zbo- żowych. Liczebność populacji tego gatunku ulega silnym wahaniom. Tryb życia: uaktywnia się o zmierzchu, ale przy dużym zagęszczeniu populacji pojawia się na powierzchni ziemi również w ciągu dnia. Chomik mieszka w skomplikowanej, bar- dzo rozgałęzionej norze, na którą składają się: wielometrowy system głębokich chod- ników, komora mieszkalna i komora spichrzo- wa. Średnica chodnika wynosi 6-8 cm. Tunele prowadzą nachylając się pod niewielkim kątem do właściwej części mieszkalnej, ale do samej nory wiodą również niemal pionowe chodniki zapewniające błyskawiczną ucieczkę z powierzchni w razie zagrożenia. Komora sypialna jest wyścielona delikatnym mate- riałem. Chomik zimuje w niej, tak że nierzad- ko znajduje się ona na głębokości 2 m. Blisko niej położona jest komora spichrzowa, w któ- rej jesienią chomik potrafi zgromadzić do 15 kg nasion (głównie ziarniaków zbóż) i innych części roślin. Chomik w czasie snu budzi się co jakiś czas i zjada swoje zapasy. Samce i samice mieszkają w oddzielnych norach. Nie tolerują się nawzajem i gryzą. Pokarm: nasiona, przede wszystkim zbóż, gdy zasiedla uprawy, inne części roślin, owady, pisklęta skowronka i innych polnych ptaków. Zdatny do przeniesienia pokarm gromadzi w torbach policzkowych i znosi go do komory spichrzowej. Torby policzkowe opróżnia za pomocą przednich łap, posługując się nimi bardzo zręcznie. Przesuwa je od tyłu do przo- du silnie uciskając policzki. Rozród: ciężarne samice można spotkać od kwietnia do sierpnia. Ciąża trwa ok. 20 dni. Liczba miotów w roku zależy od pogody i wy- nosi 2 lub 3. W jednym miocie rodzi się 4-12 młodych. Już po upływie 4 tygodni młode stają się samodzielne i opuszczają matczyną norę. W wieku 3 miesięcy są już zdolne do rozrodu. Jeśli przeżyją pierwszy, krytyczny okres samodzielności to mają szansę dożyć wieku 10 lat. Duże możliwości rozrodcze są niekiedy przyczyną gwałtownego wzrostu liczebności tego gatunku, Wrogowie: chomik pada ofiarą wielu drapież- ników, przede wszystkim ptaków drapieżnych - orłów cesarskich i stepowych oraz myszoło- wów. Polują na niego także tchórz, tchórz stepowy i lis. Uwagi: chomik nie jest tak ulubionym zwierzę- ciem domowym jak eh. syryjski (Mesocricetus auratusj. W południowej Grecji występuje eh. karłowaty (Cricetulus migratorius). U obu tych gatunków strona brzuszna nie jest czarna. 90 Gryzonie Leming górski, leming właściwy (Lemmus lemmus) Rodzina nornikowate (Microtidae) Wygląd: dtugość gło- wy i tułowia 13-15 cm, krótkiego ogona tylko 1,5-2 cm. Masa ciała 30-100 g. Syl- wetka krępa jak u wszystkich nornikowatych; żywiej od innych ubarwiony. Jego futerko jest bowiem pokryte wzorem z żółtobrązowych i czarniawych plam. Młode osobniki są jaśniejsze. Wydawane dźwięki to wysokie dźwięczne piski i pomruki. Występowanie: góry północnej Skandynawii i Karelii (Rosja). Środowisko: tundra górska - niskokrzewinko- we zbiorowiska na mszystych i torfiastych gle- bach. W tzw. latach lemingów, gdy gwałtownie wzrasta liczebność tego gatunku, spotykany także w innych środowiskach. Tryb życia: aktywny zarówno w ciągu dnia, jak i nocą. Kopie pod mchami i kamieniami, zimą także pod śniegiem, długie, gęsto rozgałęzia- jące się tunele, tworzące cały system chod- ników. Prowadzą one do gniazd z trawy i mchu. Nie gromadzi zapasów na zimę. Co 3-4 lata lemingi rozmnażają się tak masowo, że zaczyna im brakować pokarmu i muszą migrować. Ogromne gromady tych gryzoni po- konują wtedy rzeki i zatoki morskie. Lemingi wprawdzie dobrze pływają i nie toną łatwo, ale większość osobników znoszona w stłocze- niu na otwarte morze musi zginąć. Pokarm: podziemne spichrzowe części roślin - bulwy i kłącza oraz pędy nadziemne, liście i jagody. Zasoby pokarmowe i ich jakość mają duży wpływ na liczebność tego gatunku. Rozród: I. górski rozmnaża się bardzo szybko w warunkach krótkiego lata swej północnej ojczyzny. Ciąża trwa 13-21 dni, a w każdym miocie (3-4 w roku) rodzi się od 3 do 15 młodych. Na płodność ogromny wpływ wywie- Leming górski ra jednak zagęszczenie populacji - przy bar- dzo dużym znaczna część zarodków obumiera w ciele samic. Pozostałe gatunki europejskiej północy Leming leśny (Myopus schisticolor) Wygląd: bardzo przy- pomina I. górskiego, jest jednak znacznie mniejszy i ubarwiony szaro z odcieniem brą- zu na grzbiecie. Środowisko: lasy w sil- nie rozwiniętą warstwą mszystą w północnej Skandynawii. Tryb życia: okresowy masowy pojaw I. leśnego ma miejsce co 10 lat, jest on jednak znacznie mniej skory do wędrówek. Zwyczajami i trybem życia bardzo przypomina poprzednio opisany gatunek. Leming obrożny, leming śnieżny (Dicrostonyx tor- quatusj Wygląd: rozmiarami i sylwetką podobny do poprzednich gatunków. Natomiast jego futerko jest czerwonobrązowe, a na szyi znajduje się biała obroża. W odróżnieniu od innych północnoeu- ropejskich gatunków zmienia na zimę barwę futra, które staje się niemal czysto białe. Jest to przy- stosowanie do środowiska. Środowisko: tundra i lasotundra Azji Północnej, skąd dostał się wraz z dryfującym lodem na Spits- bergen. Tryb życia: ponieważ liczebność populacji ulega silnym wahaniom, zachowania lemingów zmienia- ją się zależnie od jej stanu. Gdy zagęszczenie jest bardzo niskie zwierzęta są płochliwe i czujne, przy bardzo wysokim zagęszczeniu stają się nie- ostrożne i łatwo padają ofiarą wielu naturalnych wrogów. ing obrożny 92 Gryzonie 93 Nornica ruda (Clethrionomys glareolusj a^ Rodzina nornikowate ^ I grzbietowej szare z odcieniem rudawym, boki i strona brzuszna szare. Uszy są niewielkie, ale wystają z sier- ści; ogon długi i dwubarwny. Środowisko: brzegi lasów, zarośla i żywopłoty, parki i lasy liściaste, w północnej części zasię- gu również lasy iglaste z bogatym runem; w górach często do 2000 m n.p.m. Tryb życia: przebywa głównie na powierzchni ściółki i gleby; jest aktywna we wczesnych godzinach rannych i o zmierzchu. Mało płoch- liwa. Zimą spotyka się ją również wśród zabu- dowań. Rozród: kuliste gniazda lęgowe znajdują się tuż nad ziemią. W 3-4 miotach od kwietnia do października rodzi się od 3 do 7 młodych w każdym. Ciąża trwa ok. 3 tygodnie. Młode w momencie urodzenia są ślepe i nagie, rosną jednak szybko i już po upływie 9 tygodni mogą się same rozmnażać. Przy dostatecznej ilości pokarmu nierzadko występują masowe pojawy tego gatunku. Pokarm: nasiona traw i drzew, korzenie, owa- dy glebowe i kora (przez okorowywanie Karczownik (Arvicola terrestrisj ~~*r— ^^.^ Rodzina nornikowate karczownik jest największym europejskim przedstawicielem nornikowatych. Ogon jest w przekroju okrągły. Występuje w 2 ekoty- pach. Pierwszy żyje w ogrodach, na łąkach i polach przebywając w chodnikach wykopa- nych przez siebie tuż pod powierzchnią grun- tu, drugi prowadzi ziemnowodny tryb życia 94 Wyrostki kości zębowej sadzonek może wyrządzać szkody w szkó- łkach i uprawach leśnych). Inne gatunki: strefę północną zasiedlają 2 tru- dne do rozróżnienia gatunki - n. północna (C. rutilusj i n. szara (C. rufocanus). Brzuch u obu tych gatunków jest kremowy. N. północ- na ma króciutki ogon i jest mniejsza od n. rudej. Długość jej ciała nie przekracza 11 cm i średnio jest o 1 cm mniejsza od stwier- dzonej u poprzednio omawianego gatunku. Uszy wyraźnie wystają z futerka. N. północna żyje na dalekiej północy Półwyspu Skandyna- wskiego w strefie lasów brzozowych, gdzie preferuje gęste zbiorowiska zaroslowe i młody podrost drzew iglastych. Spotyka się tu rów- nież wyraźnie większą, bo osiągającą 11-13 cm długości, n. szarą. Jej futerko jest ubar- wione szaro, tylko grzbiet ma rudawy odcień. Zasiedla ona skaliste, wyżej położone obszary północnej Skandynawii. Z uwagi na duże sie- kacze Anglicy nazywają ją wielkozębną. i kopie nory w brzegach jezior i rzek. Tryb życia: karczownik kopie tunele o przekro- ju eliptycznym tworzące na powierzchni ziemi niewielkie wybrzuszenia. Rozród: rozmnaża się od kwietnia do paździe- rnika; 3-4 mioty w roku. Inne gatunki: k. zachodni (A. sapidusj wystę- pujący we Francji i Hiszpanii jest bardzo podo- bny do karczownika. <>**:* o, - I "^ Darniówka pospolita (Pitymys subterraneus) L3 ^-^y"" I Rodzina nornikowate , / n ^ (Microtidaej n C, yy Wygląd: długość gło- ^SJk^r. ( wy i tułowia 7,5—10,5 ^|^rO \^2 cm' °9ona 2,5-3,9 ^¦^vVp--Y^— cm. Masa ciała 12-20 yK^-i^NfC-^i 9- Jedwabiste futerko -----------^——-—^J ciemnoszarobrązo- we, strona brzuszna nieco jaśniejsza do sza- robiałej. Uszy niemal ukryte w sierści. Występowanie, środowisko I tryb życia: w śro- dkowej i wschodniej Europie występuje głów- nie w lasach liściastych z bujnym podszytem oraz na obszarach górzystych, docierając do I 5 i^^f Rodzina nornikowate » U/Ja I Wygląd: długość gło- l9^Jhf (I wy i tułowia 9,0-12,5 jfl fĘm cm' °9ona 3_4'5 cm- !^=^T^^SIC3 ^asa c'ała 14-50 9' 3ci——l^^TIW przeciętnie 20 g. Uba- -----------^——-—'-' rwienie szarobrązo- we do piaskowobrązowego. Wewnętrzna stro- na małżowiny usznej gęsto owłosiona. Polnik jest typowym i najczęściej spotykanym w Eu- ropie przedstawicielem nornikowatych. Dokła- dne rozróżnienie poszczególnych gatunków norników (Microtus sp.) jest możliwe po zba- daniu takich szczegółowych cech, jak układ pętli i trójkątów szkliwa na powierzchni trącej korony zębów trzonowych. Środowisko: tereny otwarte, pola i łąki, w gó- rach do 2000 m n.p.m. Tryb życia: polnik jest aktywny głównie w no- cy. Niekiedy spotyka się go na powierzchni w ciągu dnia. Chodniki otaczające jego nory znajdują się tuż pod powierzchnią ziemi i po stopnieniu śniegu stają się widoczne. Wydep- tuje także ścieżki w gęstej runi. Pokarm: pędy, nasiona, bulwy i korzenie. Rozród: polnik rozmnaża się szybko. Po trzy- tygodniowej ciąży samica rodzi 4-12 młodych (do 7 razy w roku). Przychodzą one na świat 2000 m n.p.m. i na umiarkowanie wilgotnych łąkach. Aktywna nocą, ale obserwuje się ją także w ciągu dnia, gdyż jej wymagania pokar- mowe są bardzo duże. Gęsta sieć jej ścieżek przecina ruń, liczne przebiegają też pod po- wierzchnią ziemi. Zręcznie kopie, szybko bie- ga i skacze. Gniazdo zakłada 30-40 cm pod ziemią wyściełając je mchami, trawą i korzon- kami. Unika opuszczania kryjówki, a przy sil- nych opadach może zamknąć chodniki. Inne gatunki: gatunkiem endemicznym dla Tatr jest d. tatrzańska (P. tatricus), zamiesz- kującą strefę wysokogórską ponad górną gra- nicą lasu. ślepe i nagie w podziemnym legowisku. Ssą matkę przez 2 tygodnie i już po następnym tygodniu są dorosłe, samodzielne i zdolne do rozmnażania. Rozród w sprzyjających warun- kach odbywa się od przedwiośnia do późnej jesieni, a w okolicach o łagodnej zimie trwa nieprzerwanie przez cały rok. O ile nie wy- stąpią ulewne opady i okresy zimnej i wilgot- nej pogody to co 4 lata dochodzi do masowego pojawu tego gatunku. Są to tzw. mysie lata. Widzi się wtedy polniki wszędzie, gdyż przy przegęszczeniu populacji częściej pojawiają się na powierzchni. Wiele z nich pada wpraw- dzie ofiarą swych wrogów naturalnych - lisa, gronostaja, łasicy, myszołowa, pustułki i sów, ale rozmnażają się w takim tempie, że działal- ność drapieżników nie może mu dorównać. Miejscami widoczne gołożery darni, szczegól- nie na polnych miedzach i nasypach drogo- wych wskazują na masowy pojaw, czyli grada- cję polnika, która później sama się załamuje. Polniki ulegają wówczas wywołanemu przegę- szczeniem stresowi, który wpływa na obrtiże- ¦ nie ich zdolności rozrodczych. Poziom adrena- liny u zwierząt nadmiernie wzrasta. Przebywa- ją za długo na powierzchni, tracą częściowo poczucie terytorializmu i wykształcają chorob- liwe zachowania, prowadzące w końcu do rap- : townego załamania się liczebności populacji. Polnik, nornik zwyczajny (Microtus arvalis) 96 Gryzonie Nornik bury (Microtus agrestis) Rodzina nornikowate (Microtidaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 9,5-13,0 cm, ogona 2,7-3,5 cm. Masa ciała 20-45 g. N. bury jest ubar- wiony ciemniej od polnika, a jego sierść jest nieco dłuższa. Poza tym wygląda podobnie. Małżowina uszna jest tylko w górnej części pokryta stosunkowo dłu- gim, rzadkim włosem, natomiast wewnątrz i niżej jest nieowłosiona (patrz polnik). Występowanie: niemal cała Europa i Azja. Środowisko: zasiedla różnorodne biotopy, wy- stępując najliczniej w ogrodach, na polach i w parkach, gęstych zaroślach, ale również na terenach wilgotnych w pobliżu wody. Tryb życia: wydeptuje w gęstej runi ścieżki na powierzchni ziemi i kopie chodniki tuż pod nią. Aktywny dniem lub nocą zależnie od rodzaju dostępnego pożywienia i temperatury. Kopie też nory prowadzące do komory mieszkalnej i spichrzowej. Niekiedy buduje również gniaz- da w gęstych kępach roślin. Granice zajmowa- nego terytorium znakuje kupkami odchodów i w specjalny sposób nadgryzanymi źdźbłami traw. Pokarm i rozród: jak u polnika. Nornik śnieżny (Microtus nivalis) Rodzina nornikowate (Microtidaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 12-14 cm, ogona 5-7,5 cm. Masa ciała 38-60 g. Ubarwienie jasnosza- re. Ogon jaśniejszy. Występowanie: góry Europy od Pirenejów po Kaukaz, oraz góry Liban i Kopet-Dag; w Pol- sce w Tatrach. Środowisko: porośnięte rzadką roślinnością piargi, usypiska i pełne szczelin wychodnie skalne ponad górną granicą lasu. Tryb życia: aktywny w dzień; przy dobrej po- godzie można go często obserwować w po- bliżu górskich szałasów, gdyż nie jest specjal- nie płochliwy. W czasie biegu unosi nieco ogon. Okres niepogody spędza w swojej kryjó- wce. Ponieważ w warunkach wysokogórskich zagraża mu przemarznięcie, n. śnieżny bar- dzo często grzeje się w słońcu. Być może z tą koniecznością jest związana jego niewiel- 98 wmw Nornik śnieżny Darniówka śródziemnomorska ka płochliwość - gdy nie musi, nie ucieka. Rozród: 2 mioty po 2-7 młodych; wyprowadze- nie miotów jest ściśle uzależnione od sprzyja- jących warunków pogodowych. Inne gatunki: Nornik macedoński (Dolomys miilerij ma bardzo ograniczony zasięg - wy- stępuje jedynie w południowej części byłej Jugosławii i północnej Grecji. Jego futerko jest wyjątkowo jedwabiste. Nornik północny (Microtus ratticeps, synonim M. oeconomus) jest bardzo podobny do n. burego, a pewne oznaczenie gatunku można uzyskać dopiero po zbadaniu uzębienia. N. północny zasiedla wilgotne środowiska (bagna, mokradła, tofowiska) i ma w Europie porozrywany zasięg. Na Półwyspie Bałkańs- kim występuje nornik śródziemnomorski (U. guentheri), podobny do polnika, ale nieco większy , Gryzonie Piżmak (Ondatra zibethicus) Rodzina nornikowale (Microtidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 26-40 cm, nieco bocznie spła- szczonego ogona 20-27 cm. Masa ciała 0,6-2,0 kg. Ubarwie- nie ciemnobrunatne, strony brzusznej trochę jaśniejsze. Futro z gęstymi, szczeciniastymi włosami ościstymi. Palce tylnej stopy są spię- te krótką błoną pławną. W czasie pływania ciało w zasadzie utrzymuje się nad powierzch- nią wody, a ogon porusza się na boki. Na lądzie piżmak jest dość niezgrabny, ale w cza- sie żerowania bardzo zręcznie posługuje się przednimi łapami. Sylwetką różni się wyraźnie od pozostałych nornikowatych, natomiast mo- żna go pomylić z nutrią lub młodym bobrem. Ten ostatni ma szeroki, płaski ogon, natomiast ogon nutrii jest gruby i na przekroju okrągły (porównaj rys. na str. 102). Występowanie i środowisko: obecnie piżmak występuje we wszystkich wodach śródlądo- wych Europy Środkowej i Wschodniej oraz miejscami w Skandynawii i Europie Zacho- dniej; sięga na wschód po Syberię. W Anglii trzy lokalne populacje obecnie zanikły. Piżmak został sprowadzony do Europy z Ameryki Pół- nocnej. Aklimatyzacja: książę Colloredo-Mansfeld sprowadził w 1905 r. piżmaka jako cenione zwierzę futerkowe do swojego majątku w Cze- chach (40 km na południowy zachód od Pragi). Zwierzęta znakomicie się zaaklimatyzowały i zaczęły rozmnażać w takim tempie, że już w 1915 r. dotarły do Bawarii, w 1917 r. do Saksonii, a w 1927 r. do Wirtembergii. W tym samym czasie dotarły wzdłuż Dunaju daleko za Wiedeń i równie szybko rozprzestrzeniły się w kierunku Bałkanów oraz na południowy zachód. Mimo niemal natychmiast wprowa- dzonych środków zaradczych, jak obowiązek meldowania o wystąpieniu piżmaka i wyzna- czenie premii za jego zabicie, nie udało się zahamować rozprzestrzeniania się tego gryzonia. W niektórych okolicach akcje likwi- dacyjne przyniosły wprawdzie krótkotrwały efekt, ale na dłuższą metę okazały się nie- skuteczne. W tym samym czasie w byłym Związku Radzieckim wypuszczono w najbar- dziej sprzyjających miejscach blisko 80000 zwierząt, by podnieść wydajność przemysłu futrzarskiego. Od nich wzięły początek popula- cje zasiedlające ogromne połacie Syberii i Azji Środkowej. Pod względem obszaru prze- wyższają one wielokrotnie tereny opanowane w Europie. W Azji nie traktowano piżmaka jako szkodnika, gdyż ogromna większość tam- tejszych systemów rzecznych nie jest uregulo- wana i dlatego nie wyrządzał tam szkód w ta- mach i groblach. W środkowej i zachodniej Europie sytuacja była inna. Niemal wszystkie średnie i duże rzeki były tu uregulowane i ob- wałowane. Działalność piżmaka stwarzała znaczne problemy gospodarcze i techniczne, nie do rozwiązania mimo podjęcia jeszcze bardziej intensywnej akcji jego zwalczania. Przeciwnie, im bardziej usiłowano zapobiec występowaniu piżmaka, tym szybciej się on rozprzestrzeniał, gdyż skore do wędrówki młode okazywały się coraz lepiej przysto- sowane do warunków panujących na nowo zasiedlanych terenach. Obecnie właściwie nie można sobie wyobrazić naszej fauny bez tego szczególnie ekspansywnego gryzonia. W nie- których okolicach jest podstawowym pokar- mem bardzo rzadko spotykanej wydry. W jego ojczyźnie - Ameryce Północnej - nie uważa się piżmaka za szkodnika. Jego skuteczny podbój Europy tłumaczy się często brakiem wrogów naturalnych. Nie jest to do końca prawdziwe, gdyż jego rozprze- strzenienie się na Syberii, gdzie warunki natu- ralne i świat zwierzęcy pozostały niemal nie- zmienione, odbyło się jeszcze szybciej. Występowały tam przecież jeszcze norka eu- ropejska i wydra, które są głównymi wrogami naturalnymi piżmaka w jego amerykańskiej ojczyźnie (w Ameryce Północnej n. europejską zastępuje pokrewna n. amerykańska). Oba te drapieżniki mogły jedynie miejscami ogra- niczyć liczebność populacji piżmaka, nato- miast nie mogły przeszkodzić jego ekspansji. Rolę taką mógł spełnić tylko brak odpowied- niej ilości pożywienia. Pod tym względem jed- nak piżmak znalazł w Europie i Azji wolną od konkurentów niszę ekologiczną. Najbliższymi 100 Gryzonie 101 M Piżmak (Ondatra zibethicus) ciąg dalszy mu gatunkami, jeśli chodzi o rodzaj pokarmu, byty karczownik i bóbr europejski. Pierwszy z nich jest znacznie mniejszy, drugi z kolei dużo większy i zimą odżywia się korą. Sam piżmak uczestniczył jednocześnie, choć mimo- wolnie, w ogromnym eksperymencie ukazują- cym, jak zachowa się eurytopowy gatunek o dużym potencjale rozrodczym w wielkim, ekologicznie pustym obszarze bez konku- rentów. Obecnie, po prawie wieku od pierw- szego zasiedlenia, zagęszczenie populacji pi- żmaka w wielu rejonach ustabilizowało się, a on sam tak doskonale przystosował się do nowych warunków, że nie ma co marzyć o usunięciu go z naszej fauny. Tryb życia: piżmak jest aktywny zarówno w ciągu dnia, jak i nocą, ogranicza jednak swoją aktywność do okresu ciemności, gdyż może wtedy uniknąć najważniejszych za- grożeń. Nie zapada w sen zimowy, lecz w zim- nej porze roku spędza dłuższe okresy od- poczywając w swoim legowisku. Zakłada je w skarpie brzegowej. Norę stanowią długie tunele, prowadzące do obszernej komory mie- szkalnej. Właśnie te chodniki dziurawią tamy i wały przeciwpowodziowe. Tunele wyjściowe, jeśli jest to tylko możliwe, kończą się pod wodą. Piżmak przystępuje do kopania nory, jeśli brzeg jest stromy, a zbiornik wodny od- powiednio głęboki. Przy płaskiej linii brzego- wej, a takie jest pobrzeże wielu jezior i sta- wów, piżmak usypuje wolno stojące kopce, osiągające niekiedy imponujące rozmiary do 0,75 m wysokości i 1,0 m średnicy u podstawy. Materiał budulcowy stanowi sitowie i inne roś- liny wodne i nadbrzeżne, a nie gałęzie, jak u bobra. Piżmaki nie tworzą długotrwałych związków rodzinnych, gdyż ich młode uzysku- ją samodzielność i dojrzałość płciową niepo- równanie szybciej od młodych bobrów. Budu- lec na gniazdo piżmaki holują w wodzie trzy- mając go mocno zębami. W szczególnie od- powiednich miejscach kopce gniazdowe mogą znajdować się blisko jeden drugiego, co spra- wia wrażenie luźnej kolonii. Pokarm: piżmaki są roślinożercami, ale nie gardzą również pokarmem zwierzęcym. Od wiosny do późnej jesieni głównym składni- kiem pokarmu są rośliny wodne i przybrzeżne, Bóbr europejski Piżmak Nutria Okrągły \ ---------> BocznieN \ spłaszczony Piasko owalny Przekrój ogona zwłaszcza pędy trzciny i pałki wodnej oraz rdestnice. W zimnej porze roku świeży pokarm roślinny występuje w małej ilości lub brak go zupełnie, gdy woda na płyciznach zamarznie. Piżmaki zjadają wtedy bogate w skrobię i inne związki zapasowe kłącza trzciny i tataraku. Pożywienie roślinne piżma- ki uzupełniają pokarmem zwierzęcym. Składają się nań wtedy głównie skorupiaki i mięczaki. Szczególnie istotną rolę w prze- trwaniu zimy mogą odegrać szczeżuje i stój- ki. Piżmaki wyciągają je z dna zbiornika i transportują do miejsca żerowania. Cienko- ścienne muszle szczeżui piżmaki mogą same rozgryźć gryząc je nieco ukośnie, natomiast po wyciągnięciu twardoskorupowej skójki muszą odczekać chwilę przy brzegu, póki ona sama się nie otworzy. Wtedy mają już dostęp do wysokowartościowego, bogatego w białko pokarmu. Jeśli poprzedniego lata z jakiegoś powodu obniży się liczebność ła- wic małży to zimą ginie więcej piżmaków. Ponadto intensywnie się na nie w tym okresie poluje lub odławia w pułapki. Jednak nawet niewielka liczba pozostałych przy życiu piż- maków potrafi wiosną szybko odbudować op- tymalną liczebność populacji przez wzmożo- ną płodność częstsze mioty z większą liczbą młodych. Paradoksalnie więc w niektórych okolicznościach intensywne zwalczanie może zwiększyć szansę przeżycia zimy przez piż- maki, gdyż niweluje skutki niedoboru pokar- mu w środowisku. Rozród: od kwietnia do października sami- ca piżmaka może wielokrotnie rodzić po cią- żach trwających 4 tygodnie po 5-9 młodych. Ssą one matkę przez 3 tygodnie, a już po upływie 3-5 miesięcy same są zdolne do rozrodu. 102 Gryzonie . I 103 m Mysz polna (Apodemus agrarius) Smuga Rodzina myszowate (Muridae) Wygląd: długość głowy i tułowia 9,5-12,2 cm, ogona 6,6-8,8 cm. Masa ciała 16-25 g. Najlep- szą i bardzo rzucającą się w oczy cechą roz- poznawczą tej myszy jest czarna smuga na grzbiecie. Latem futerko jest barwy rudobrą- zowej, zimą szarobrązowej; strona brzuszna biaława. Ogon zazwyczaj zdecydowanie krót- szy od łącznej długości głowy i tułowia. Znaj- duje się na nim od 120 do 140 pierścieni. Skóra na ogonie łatwo się odrywa. Występowanie: od Europy Środkowej na wschód po Japonię; granicę zachodnią osiąga na Renie. Środowisko: widne lasy i ich brzegi, łąki i pola z kępami zarośli. Unika środowisk zbyt suchych, a w górach dociera tylko do wysoko- ści 900 m n.p.m. Zimą staje się mniej płoch- liwa i przenosi się do zabudowań. Tryb życia: nieco spokojniejsza w ruchach i zachowaniu się od m. zaroślowej; jest aktyw- na zarówno w nocy, jak i w dzień. Wspina się, choć mniej zręcznie niż inne myszowate, po niskich krzewach. Przed zimą przygotowuje w podziemnych norach komory spichrzowe. Gniazdo mości cienkimi włóknami roślinnymi. Pokarm: nasiona, pędy i pączki roślin, uzupeł- niane pokarmem zwierzęcym - owadami i dżdżownicami. Rozród: od marca do października samica 3-4—krotnie rodzi po 3-9 młodych. Ciąża trwa ponad 3 tygodnie. Młodym oczy otwierają się po 9 dniach, 2 tygodnie ssą matkę, a po 3 tygo- dniach są już samodzielne. Po 7-8 tygodniach zaczynają się rozmnażać. W warunkach natu- ralnych m. polne żyje przeciętnie pół, a mak- symalnie półtora roku. Mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus) Rodzina myszowate (Muridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 7,5- -11,0 cm, ogona 7,0- -11,5 cm. Masa ciała 14-35 g. Od m. leśnej różni się znacznie mniejszą, podłużną jasną plamą na podgard- lu, dłuższym ogonem (od 120 do 190 pierś- cieni) i stopniowym przechodzeniem żółtobru- natnej barwy grzbietu w jasnoszary brzuch (porównaj także str. 94). Środowisko: lasy wszystkich typów i gęste za- rośla; w górach do 1000 m n.p.m. Na zimę często migruje do zabudowań. W środowi- skach, gdzie licznie występuje m. leśna, jest spotykana rzadko. Dość pospolita jest także na terenach uprawnych. Tryb życia: aktywna głównie o zmierzchu i no- cą, wskutek czego stanowi podstawowy pokarm lisów i sów. Dobrze skacze i wspina się. Wykopane przez nią nory mają zwykle 2 wyjścia, przed którymi ziemia jest zazwyczaj udeptana. Podziemne gniazdo ściele mchem i źdźbłami traw. W norze znajdują się również zapasy pożywienia, ale m. zaroślowa chętnie zjada pokarm w miejscach leżących ponad powierzchnią gruntu, na przykład na starych gniazdach ptasich. Aktywność tej myszy na powierzchni jest uderzająca - ciągle nerwowo biega tu i tam. Często staje słupka na tylnych łapkach z drżącymi włosami zatokowymi. Za- leżnie od zagęszczenia populacji powierz- chnia zajmowanego przez nią terytorium wa- ha się od 16 m2 do ponad 2 ha. Rewiry zajęte przez samce są zazwyczej większe od teryto- riów samic. Pokarm: małe nasiona (głównie traw) oraz żołędzie, orzeszki bukowe, pączki, młode pę- dy, a także owady epigeiczne. Rozród: podobnie do m. leśnej. Uwagi: bardzo podobnym gatunkiem południo- woeuropejskim (w Polsce na Śląsku i w Pieni- nach) jest m. zielna, m. małooka (A. microps), żyjąca na stepach i polach, a unikająca zarośli. 104 Gryzonie 105 Mysz leśna (Apodemus flamcollis) Rodzina myszowate (Muridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 8,5- -13,0 cm, ogona 9,5- -13,5 cm. Masa ciała 22-48 g. Łatwa do rozpoznania po obec- ności żółtego pasa na podgardlu lub przynaj- mniej poprzecznej plamy, przechodzącej z piersi na podgardle. Śnieżnobiały spód ciała ostro odcina się od brązowych boków i grzbie- tu. Ogon jest dłuższy niż u m. zaroślowej i widać na nim od 170 do 240 pierścieni. Długie nogi i uszy wskazują na dużą skocz- ność i dobrze rozwinięty zmysł słuchu. Środowisko: lasy, zarośla i tereny uprawne, w górach do wysokości 2000 m n.p.m. M. leśna często sypia w ptasich skrzynkach lęgowych. Tryb życia: aktywna o zmierzchu i nocą. M. leśna dobrze się wspina, w czym bardzo po- mocny jest długi ogon o pewnych właściwoś- ciach chwytnych. Jej nory bardzo przypomina- ją nory m. zaroślowej. Także zawierają zapa- sy pokarmu zbieranego przez myszy jesienią. Pokarm: nasiona oleiste i owady, latem części zielonych roślin, pąki oraz bezkręgowce. Rozród: zależnie od pogody pierwszy miot może przyjść na świat już na początku roku - najwcześniejsze porody obserwowano już w lutym. Ciąża trwa 25-26 dni. W jednym miocie rodzi się średnio 5 młodych. Noworo- dki ważą 1-2 g, są ślepe i nagie. Po 18 dniach matka przestaje je karmić. W ciągu całego roku samice wydają potomstwo średnio czte- rokrotnie. Płodność m. leśnej jest nieco mniej- sza niż m. zaroślowej, u której jest o jeden miot w roku więcej i rodzi się średnio c 1 mło- de więcej w każdym miocie. Liczebność populacji tego gatunku nie ulega większym wahaniom. M. leśna wykazuje zna- czną skłonność do wędrówek i zimą chętnie przenosi się do domów, gdzie w przeciwień- stwie do m. domowej łatwo wpada w zasta- wione pułapki. Poprzeczny pas Plama na piersiach i podgardlu Badylarka (Micromys minutus) Rodzina myszowate (Muridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 5,5- -7,5 cm, ogona 5,1- -7,2 cm. Masa ciała 4,5-6,0 g. Ubarwienie brązowe, spód ciała jaśniejszy. Na chwytnym ogonie jest 120-150 pierścieni. Uszy owłosione, niemal zupełnie ukryte w futerku. Tylne nogi są tylko nieznacz- nie dłuższe od przednich. Środowisko: brzegi lasów, zarośla nadbrzeż- ne, pola zbóż na nizinach. W górach występu- je rzadko. Zasiedla środowiska o wysokiej, gęstej roślinności, po której się świetnie wspina. Tryb życia: buduje kuliste gniaz- da ze żdżbeł traw, zawieszone między łodygami roślin; otwór wyjściowy znajduje się w dolnej części gniazda. Gniazdo zimowe zakłada najczęściej w ziemi. Pokarm: nasiona do wielkości ziaren zbóż, młode pędy oraz owady. Rozród: 2 lub 3 razy w roku po 3-7 młodych. 106 Gryzonie :\'*?'$ 107 Szczur śniady (Rattus rattus) fc> <^y" I "ot'z'na myszowate n' (\>^^l^ Wygląd: długość gło- ^p*7k5 C~ ~25 cm' zawsze dłuż- 5^^~tv>v^i szy °d cia*a- Masa L---------i-—~' "i ' ciała 140-200 g. Uszy większe niż u sz. wędrownego, cienkościenne i prawie nieowtosione. Zagięte do przodu za- krywają oczy lub sięgają przynajmniej do ich środka. Ogon jest pokryty średnio 254 (od 220 do 290) łuskowatymi pierścieniami. Ubar- wienie grzbietu czarnoszare do szarobrą- zowego, spód ciała jaśniejszy. W sierści grzbietu liczne długie włosy ościste, nadające szczurowi nieco nastroszony wygląd. Osobniki występujące w Europie Południowej charakte- ryzują się ostro odcinającą się białą stroną brzuszną. Środowisko: sz. śniady przybył do Europy w czasach wczesnohistorycznych z Indii, pra- wdopodobnie poprzez Afrykę. Rozprzestrzenił się bardzo szeroko w Europie Południowej i Środkowej i przystosował do życia w bliskim sąsiedztwie człowieka. Preferuje elewatory zbożowe i obszerne strychy, ale w południo- wej części Europy występuje również z dala od siedzib ludzkich. Gromadzone w magazy- nach produkty spożywcze oferowały takie bo- gactwo pokarmu, że w niektórych okolicach plagi szczurów przybierały zastraszające roz- miary, które starano się ograniczyć zmianami w projektowaniu budynków. W XVIII i XIX w. liczebność szczura śniadego w Europie silnie się obniżyła. Ostatnio w Europie Zachodniej i Środkowej stwierdzono lokalne zwiększanie się liczebności i zasięgu sz. śniadego, tak że na południe od Alp i na zachód od Renu powstają jego nowe, choć ograniczone teryto- rialnie stanowiska. W Niemczech stwierdzono tylko oderwane stanowiska w miastach porto- wych, pochodzące prawdopodobnie z nowych zawleczeń tego gatunku na statkach, i po pew- nym czasie samoistnie zanikające. Tryb życia: aktywny głównie o zmierzchu i we wczesnych godzinach porannych, ale spotkać go można właściwie o każdej porze dnia. W obszarze śródziemnomorskim największą 108 aktywność wykazuje w nocy. Rzadko żyje sa- motnie. W zasadzie tworzy stada liczące 20-60 osobników, nie wykazujące żadnej ustalonej struktury dominacyjnej ani związków ro- dzinnych. Jako szczególną osobliwość należy wspomnieć tzw. króla szczurów. Przy dużym zagęszczeniu populacji rzeczywiście występu- je takie zjawisko, gdy 6-12, a niekiedy do 32, szczurów splecionych ogonami tworzy zwarty kłąb. Jak do tego dochodzi i jakie ma to zna- czenie, na razie nie wiemy. Szczury korzystają ze stałych ścieżek, wyraź- nie widocznych w całym budynku. Znakują bowiem zapachem objęty w posiadanie teren rozsmarowując kał i mocz w postaci smug na podłodze i belkach stropowych. Szczur nie kopie nor w ziemi. Swoje gniazda, wykonane z dość bezładnej mieszaniny papieru, szmat i włókien roślinnych, umieszcza w belkowaniu stropu na strychu, w szparach i pustych prze- strzeniach pod podłogą. Gniazdo lęgowe jest większych rozmiarów. Pokarm: zjada wszelkie możliwe pożywienie, głównie jednak pochodzenia roślinnego; często powoduje znaczne szkody w elewato- rach zbożowych i magazynach produktów spo- żywczych. Rozród: ciężarne samica spotyka się w ciągu niemal całego roku. Rodzą one przeciętnie po 7 młodych, uzyskujących już po upływie 3 mie- sięcy dojrzałość płciową. Ciąża trwa 21-23 dni. Częstość miotów i liczba młodych w mio- cie zależy od zagęszczenia populacji - wraz z jego wzrostem spada. — I *=1. nuy Szczur wędrowny (Rattus nonegicus) Rodzina myszowate (Muridae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 20-28 cm, ogona 17-23 cm. Ma- sa ciała od 250 do 580 g. Jest zdecydo- wanie większy i cięż- szy od delikatniejszego sz. śniadego. Uba- rwienie brunatnoszare do czerwonawobrą- zowego, spód brudnobiały. Trafiają się zarów- no osobniki melanistyczne, jak i albinotyczne. Ogon sz. wędrownego jest stosunkowo krótki i liczy 160-205 pierścieni. Jego przekrój zmniejsza się ku końcowi, ale pozostaje okrą- gły. Pysk tego szczura jest mniej ostry, a uszy krótsze niż u sz. śniadego. Zagięte sięgają tylko do tylnego kąta oka. Siekacze są pokryte na przedniej stronie bardzo mocnym szkliwem barwy pomarańczowej, zabezpieczającym je przed zbyt szybkim ścieraniem. Występowanie i środowisko: sz. wędrowny po- dobnie jak sz. śniady nie jest w Europie gatun- kiem rodzimym. Nie wiadomo jednak do koń- ca, w jaki sposób tutaj przybył. W środowisku naturalnym gatunek ten występuje w Azji Wschodniej (np. w Chinach) i strefie klimatu umiarkowanego na Syberii. W polskich mias- tach pojawił się już między XI a XIII wiekiem, ale właściwe opanowanie przez niego Europy odbyło się dopiero w XVIII wieku, a więc zde- cydowanie później od podboju dokonanego przez sz. śniadego. Stąd na statkach sz. węd- rowny został zawleczony do większych portów całego świata. Centrum rozmieszczenia tego gatunku w Europie to obszary na północ od Alp, ale i w obszarze śródziemnomorskim tra- fiają się pojedyncze ogniska tego gryzonia. W czasie ekspansji sz. śniady i sz. wędrowny rozdzieliły się geograficznie na dużej części zajmowanego w Europie areału. Tam, gdzie występują razem, sz, śniady zasiedla strychy, magazyny i górne kondygnacje budynków, na- tomiast sz. wędrowny systemy kanalizacyjne, piwnice, lochy i brzegi ścieków. Nie jest jasne, w jaki sposób ekspansja sz. wędrownego wią- zała się z kurczeniem się zasięgu sz. śniade- go i jakie są przyczyny tak wyraźnego roz- graniczenia środowiskowego między tymi ga- tunkami, choć pewne znaczenie ma tu niewąt- pliwie fakt, że sz. śniady był pierwotnie gatun- kiem nadrzewnym (stąd górne kondygnacje), a sz. wędrowny nadwodnym i naziemnym. Tryb życia: struktura społeczna w stadach sz. wędrownego jest nieporównanie silniej wyra- żona niż u sz. śniadego. Zwierzęta, połączo- ne związkami rodzinnymi, zajmują ściśle określoną pozycję w strukturze dominacyjnej, przy czym zajmowane miejsce jest co jakiś czas ustalane w wyniku staczanych walk. Struktura społeczna zaczyna się jednak roz- luźniać przy wzrastającym zagęszczeniu. Członkowie związku rodzinnego rozpoznają się po zapachu. Kontakty społeczne odgrywa- ją w życiu szczurów ważną rolę. Zwierzęta obwąchują się wzajemnie i reagują na- tychmiast na obcego intruza, pachnącego inaczej. Postawa imponująca lub oznaki uleg- łości wskazują na miejsce w strukturze społe- cznej, co pozwala szczurom na unikanie ciąg- łych, otwartych konfliktów. Szczur wyrusza na poszukiwanie pokarmu o zmierzchu. Gniazda zakłada na brzegach wód i w stertach śmieci. Komora mieszkalna jest pieczołowicie wy- ścielona liśćmi, papierem i włóknami roślin lub strzępami szmat. Długie chodniki uchodzą na zewnątrz otworami służącymi do natychmiastowej ucieczki i łączą się ze sobą poprzecznymi tunelami. Poza komorą miesz- kalną prowadzą także do komory spich- rzowej. W budynkach szczury korzystają z wszelkich kryjówek. Pokarm: wszystkożerny. Rozród: rozmnaża się niemal przez cały rok. Cechuje się wyjątkowo dużą płodnością - w jednym miocie jest 7-11 młodych. Liczba młodych zależy od kondycji i wieku matki. Młoda samica o masie ciała ok. 150 g rodzi średnio po 6 młodych do 5 razy w roku, nato- miast szczurzyca o masie 500 g rodzi po 11 młodych 7- lub 8-krotnie w ciągu roku. Ciąża trwa ponad 3 tygodnie. Młodym otwierają się oczy po 6 dniach, a po upływie 3 miesięcy młode odchodzą od matki. Uwagi: sz. wędrowny jest szkodnikiem maga- zynowym i przenosicielem niektórych chorób (np. dżumy). W wielu miastach na świecie żyje więcej sz. wędrownych niż ludzi. 110 Gryzonie Mysz domowa (Mus musculus) ^ ^^^M Rodzina myszowate < —"' "I ' miany barwne - brą- zowawoszarą, szarobrązową lub piaskową fo- rmę dziką, żyjącą w środowisku naturalnym oraz szaro ubarwioną odmianę domową. Opi- sano ponadto szereg podgatunków. M. domo- wa cechuje się dużymi zdolnościami adapta- cyjnymi do lokalnych warunków. Środowisko: m. domowa pochodzi ze strefy stepów i pótpustyń Azji i północno-zachodniej Afryki. Prawdopodobnie już w czasach przed- historycznych byta związana z człowiekiem w miejscach jego osiedlania się. W ostatnim okresie stała się niemal „obywatelką świata", gdyż znalazła się na wszystkich kontynentach i najbardziej oddalonych wyspach oceani- cznych. Jako gatunek pierwotnie stepowy wy- maga niskiej wilgotności środowiska. Niemal we wszystkich miejscach występowania potra- fi znaleźć dogodne kryjówki. Tryb życia: zasiedlający północno-wschodnią część Europy podgatunek m. domowej (M. m. musculus) występuje latem na polach i łąkach, a jesienią migruje do zabudowań, gdzie osiedla się głównie na strychach. Korzysta tam, podobnie jak trwale związana z budynkami forma domowa (M. m. domes- ticusj, ze znajdujących się w nich produk- tów spożywczych. Myszy są najbardziej ak- tywne od zmierzchu do północy. Dzień spę- dzają w kryjówkach. Dobrze wspinają się, szybko biegają i pływają. Żyją w mniejszych lub większych grupach rodzinnych, których członkowie rozpoznają się po zapachu. W stosunku do wszelkich mysich intruzów są agresywne. M. domowa jest bardzo ostro- żna i unika zastawionych pułapek. Jeśli jesie- nią w domu złapie się mysz, zazwyczaj jest to m, leśna lub zaroślowa, którą niezna- jomość nowego środowiska doprowadziła do zguby. M. domowa zwykle nie robi zapasów. Przeżywa także w warunkach ekstremalnych (przy-7°C). Pokarm: m. domowa żywiła się pierwotnie na- sionami dzikich roślin. Jadłospis uzupełniała owadami. Osobniki m. domowej żyjące w śro- dowisku naturalnym gromadzą kolosalne zapasy zimowe - niekiedy ich masa osiąga 16 kg! U formy domowej zanikł instynkt groma- dzenia zapasów. Zjada wszystko, co składa się z materiału organicznego, a więc poza resztkami z ludzkiego stołu nawet mydło. Za- tem do tego podgatunku szczególnie dobrze pasuje określenie „wszystkożerna". Podobnie jak szczury m. domowa swoją obecnością mo- że zagrozić ludzkiemu zdrowiu. W jej kale mogą się znajdować zarazki chorobotwórcze, a na stopach zarodniki szkodliwych grzybów rozkładających produkty spożywcze. Rozród: m. domowa rozmnaża się przez okrą- gły rok, tylko u myszy dziko żyjących rozród jest ograniczony do okresu od wiosny do wczesnej jesieni. Jeśli jednak i one mają do dyspozycji ciepłe i zasobne w pokarm stogi lub elewatory zbożowe to rozmnażają się rów- nież zimą. Liczba młodych w miocie waha się od 1 do 12. Dziko żyjące samice rodzą prze- ciętnie po 8 młodych w miocie, płodność my- szy ściśle domowych jest niższa i wynosi śre- dnio 5-6 młodych w miocie. Najwięcej młodych rodzi się latem, w pozostałych porach roku liczebność jest niższa. Przy prze- gęszczeniu populacji płodność samic stoją- cych najniżej w hierarchii jest poważnie ogra- niczona. Tylko dominujące samice wydają po- tomstwo, jednak w mniejszej liczbie niż w nor- malnych warunkach. W ten sposób regulowa- na jest liczebność populacji, zanim jeszcze ulegnie załamaniu. Jest ona zwykle dostoso- wana do aktualnych warunków i dlatego tak trudno ten gatunek zwalczyć. Wrogowie: kot domowy, kuna, płomykówka. 112 113 Mysz kolczysta (Acomys cahirinus) Kolczaste włosy na grzbiecie Rodzina myszowate (Muridaej Wygląd: dtugość głowy i tułowia 9,4-12,8 cm, ogona 9-12 cm. Masa ciała 40-85 g. Bardzo charakterystyczne dla tego gatunku są kolcza- ste włosy na grzbiecie, mogące się straszyć i nadające zwierzęciu oryginalny wygląd. Dłu- gi ogon jest nieowłosiony. Ubarwienie sierści m. kolczystej jest jasnopiaskowe lub brązowe. Szczególnie długie są włosy zatokowe. Podga- tunki tej myszy i pokrewne gatunki są do siebie zewnętrznie bardzo podobne. Można je odróżnić jedynie na podstawie badań genety- cznych. Ich zasięgi jednak wzajemnie się nie pokrywają, stąd już ich pochodzenie może coś powiedzieć o przynależności gatunkowej. Środowisko: kamieniste, suche tereny w wa- piennych górach i w stepach z karłowatymi zaroślami we wschodniej części rejonu śród- ziemnomorskiego. W związku z odżywianiem się względnie soczystym pokarmem nie jest uzależniona od wody i może występować w bardzo suchych biotopach. Tryb życia: m. kolczysta niezwykle szybko i zwinnie przemyka o zmierzchu i nocą w za- siedlanym przez siebie środowisku. Dzień spędza w ukryciu w szparach i jamach. Unika żaru słonecznego. Gniazda zakłada w szczeli- nach skalnych i norach ziemnych, jednak i one stanowią raczej kryjówkę niż prawdziwe gnia- zdo. Sama nie kopie nor. Jest towarzyska i w środowisku naturalnym trzyma się praw- dopodobnie w dużych grupach rodzinnych, na co wskazują obserwacje poczynione w hodo- wli. Najwyżej w hierarchii społecznej znajduje się jedna z samic. Także samce mają swoje miejsca w strukturze, wywalczone podczas to- czonych ze sobą walk. Grupa dobrze prospe- ruje, póki utrzymuje się ta struktura. Poszcze- gólne zwierzęta śpią razem, czyszczą sobie wzajemnie sierść, a samice nie mające włas- nych młodych pomagają innym samicom pod- czas porodu. Prowadzi to do niemal fachowej „opieki położniczej". Młode nierzadko wspól- nie ssą różne samice, a nie tylko własne ma- |tki. Jeśli dorosłe zmuszone są opuścić kryjów- kę wynoszą wszystkie młode niezależnie od Mego, która samica jest ich matką, a potem wspólnie przynoszą je z powrotem. Utrzyma- nie się przy życiu w trudnych warunkach pół- pustyń i stepów wymagało wykształcenia takich właśnie „altruistycznych" zachowań so- cjalnych. Było to możliwe tylko w grupach blisko ze sobą spokrewnionych osobników. Pokarm: m. kolczysta nie jest wybredna, jeśli chodzi o rodzaj pokarmu i należy do najmniej wymagających ssaków europejskich. Zjada nasiona, owady, ślimaki (opróżnione muszle znajduje się często przy jej kryjówkach) i zie- lone części roślin. Spożywa pokarm w specjal- nie wybranych i oczyszczonych miejscach że- rowiskowych, w których gromadzą się z cza- sem niezjedzone resztki. Rozród: młode uzyskują dojrzałość płciową już po 3 miesiącach życia. Ruja rozpoczyna się pod koniec lutego. Ciąża trwa 38-39 dni. W jednym miocie rodzą się 3-4 młode. W mo- mencie narodzin mają już otwarte oczy i są bardziej zaawansowane w rozwoju niż inne myszowate. U pokrewnej m. kretenskiej (A. minous) oczy noworodka są jeszcze zamknię- te przez pierwsze 2 dni. Pod każdym wzglę- dem nowo narodzone młode m. kolczystej są samodzielne. Już po 3 dniach są same zdolne do utrzymywania ciepłoty ciała, podczas gdy inne myszowate są jeszcze długo dogrzewane przez matkę. W razie potrzeby od 6 dnia życia mogą przeżyć bez matki, choć jeśli jest to możliwe, ssą jej mleko przez pełne 3 tygodnie. Jest to jeszcze jedna forma przystosowania się tego gatunku do surowych warunków su- chego klimatu. Uwagi: m. kolczysta jest jednym z ulubionych zwierząt trzymanych w domu. 114 Gryzonie 110 Ślepiec pontyjski (Spalax leucodon) Rodzina ślepcowate (Spalacidaej Wygląd: długość głowy i tułowia 18,5-27,0 cm. Masa ciała 140-220 g. Krępy gryzoń o wal- cowatym ciele z wystającymi siekaczami, ze szczątkowym, z zewnątrz praktycznie niewido- cznym ogonem i zarośniętych skórą oczach. Brak zewnętrznych małżowin usznych, a ot- wór ucha zewnętrznego jest ukryty w sierści. Futro bardzo miękkie, jedwabiste, zachodzące aż na otwór gębowy. Po obu bokach głowy znajduje się rząd włosów czuciowych, służą- cych do rozpoznawania otoczenia i wykrywa- nia pokarmu. Występowanie: strefa stepów i lasostepów Eu- ropy Południowo-Wschodniej. Smużka (Sicista betulina) (^ Ź^EdŚS "ot'zma smużkowate n ^'yj I Wygląd: długość gło- ^i^j^ig^^^i wy i tułowia 5-7 cm, j^-^^l^a °9ona 8,0-10,5 cm. J^y^^sT-^f^^ Masa ci3'3 5-13 g. >2^^\fv^i Charakterystycznymi ---------^——=—-^ cechami tego gatun- ku są niewielkie rozmiary, bardzo długi ogon (o długości 1,5 raza większej od łącznej długo- ści głowy i tułowia) i czarna smuga wzdłuż grzbietu, sięgająca do nasady ogona. Strona grzbietowa jest ubarwiona jednolicie szaro- brązowo, spód nieco jaśniejszy. Środowisko: ten bardzo rzadko w Europie Śro- dkowej spotykany gatunek występuje w jej północnej części wyspowo, głównie w borach szpilkowych, natomiast w części południowej zamieszkuje lasy liściaste z bogatym podszy- tem, rosnące w górach i na wyżynach. Smużka preferuje przede wszystkim lasy brzozowe, stąd drugi człon jej naukowej nazwy (Betu/a = brzoza). Miejscami trafia się również 116 Tryb życia: podobnie jak kret pędzi podziemny tryb życia. Kopie długie, często rozgałęziające się chodniki na głębokości do 2 m. Na powie- rzchni pojawia się sporadycznie. Poza okresem rui żyje samotnie. Tunele kopie przy użyciu zębów, nogami jedynie przesuwając wykopaną ziemię. Ściany chodnika ubija no- sem i wyjątkowo mocnymi bokami głowy. Oznaką jego podziemnej aktywności są kopce ziemne, które usypuje podobnie jak kret. Pokarm: kłącza traw i korzenie chwastów oraz nasiona. Rozród: okres rozrodczy tego gatunku przypa- da na marzec i kwiecień, ale nie znamy zbyt wielu szczegółów z powodu jego skrytego, podziemnego trybu życia. Uwagi: w strefie stepów i lasostepów Europy Wschodniej i Azji występuje ślepiec (S. mic- rophthalmus), który jest nieco większy od śl. pontyjskiego. Czarna smuga w zbiorowiskach o charakterze parkowym z wilgotnymi łąkami. Tryb życia: aktywna głównie o zmierzchu i no- cą; dużo przebywa wśród gałęzi gęstych krze- wów pomagając sobie przy wspinaczce długim ogonem. Wyprostowany lub lekko unie- siony do góry pełni rolę balansu. Gniazdo zakłada wysoko wśród gałęzi, kryjówkę zimo- wą w wykopanej przez siebie norze. Sen zi- mowy trwa od października do maja. Pokarm i rozród: podobne jak u innych drob- nych gryzoni. Uwagi: s. stepowa (S. subtilisj jest bardzo podobna do smużki, ale ma nieco krótszy ogon i słabiej zaznaczoną smugę grzbietową. Zasiedla tereny otwarte, zwłaszcza strefy la- sostepu Europy Wschodniej i Azji Zachodniej. Gryzonie 117 Jeżozwierz afrykański (Hystrix cristata) Rodzina jeżozwierzo- wate (Hystricidaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 57-85 cm, ogona 5-12 cm. Masa ciała 10-15 kg. Trudno go pomylić z innym ssakami europejskimi ze względu na pokrycie ciała długimi, czarno i biało paskowanymi kolcami, ciągnącymi się od środkowej części grzbietu po ogon. Najdłuższe kolce mierzą 30-40 cm, krótsze są za to grubsze i mocniejsze. Nogi i uszy są krótkie, a pysk tępo zakończony. Sylwetka jezozwierza jest krępa, a mimo to ten duży gryzoń zwinnie biega i przedziera się przez gąszcze. Pomocne są mu w tym opływo- we kształty i elastyczność kolczastej okrywy. Występowanie: populacje występujące we Włoszech, Albanii i Macedonii pochodzą naj- prawdopodobniej od zwierząt zawleczonych tam w czasach starożytnych, być może przez Rzymian. Środowisko: na zróżnicowanych topograficz- nie terenach pełnych kryjówek, w zaroślach, na skalistych zboczach, zdziczałych ogrodach i na obrzeżach starych upraw; zwykle na poje- dynczych stanowiskach. Tryb życia: aktywny nocą jeżozwierz kopie jamy służące mu za kryjówki w ciągu dnia i do dłuższych okresów spoczynku w najchłodniej- szej porze roku. W sen zimowy nie zapada. Ten drugi co do wielkości po bobrze europej- ski gryzoń doskonale radzi sobie w najwięk- szej gęstwinie. W razie zagrożenie straszy kolce i potrząsa nimi wydając klekoczący dźwięk, ostrzegający napastnika lub intruza. Psy, które zawarły niemiłą znajomość z jeżo- zwierzem, szybko pojmują, co oznacza ów ostrzegawczy sygnał. Łatwo obłamujące się kolce zadają bowiem bolesne i długo ją- trzące się rany. Pokarm: zjada soczyste korzenie i odżywcze bulwy, owoce opadające z drzew oraz młode pędy roślin. Nie gardzi owadami, jaszczurka- mi, wężami i żabami, jeśli zdoła je złapać. Rozród: ruja przypada na miesiące wiosenne. Po trwającej prawie 9 tygodni ciąży samica rodzi 1-4 młodych. W chwili urodzin mają już Kolce otwarte oczy i pokryte są delikatną sierścią. W wieku 2 miesięcy dorastają i stają się sa- modzielne. Dojrzałość płciową uzyskują w ra- ku następnym. Dożywają ponad 10 lat. Uwagi: j. afrykańskiemu groziło jeszcze nieda- wno wyginięcie. Ceniono bowiem sobie jego mięso, a kolce znajdowały wiele zastosowań, przede wszystkim jako spławiki do wędkowa- nia. Kolce są przekształconymi zgrubiałymi włosami. U młodych osobników są one oczy- wiście jeszcze miękkie. Broniąc się przed prześladowcą jeżozwierz zwija się w niemal kulisty kłąb najeżony kolcami, reaguje więc podobnie do jeża europejskiego. Mimo to, te stosujące identyczną technikę obronną zwierzęta nie są spokrewnione - jeżozwierz to gryzoń, natomiast jeż należy do prymitywnych owadożernych. Jest to doskonały przykład ewolucji równoległej, czyli konwergencji. Dłu- go zagadką pozostawały stare opowieści o tym, jakoby jeżozwierz ciskał kolcami we wrogów. Niczym strzały miały się wówczas wbijać głęboko w ciało przeciwnika, a nawet w drzewa. Okazało się, że rzeczywiście pod- czas ostrzegawczego grzechotania luźno osa- dzone kolce mogą wylatywać w różnych kie- runkach, nie jest to jednak ze strony jezozwie- rza świadome działanie, mające na celu zra- nienie napastnika. 118 Gryzonie 119 Nutria (Myocastor coypus) ~^ s^~~Y" I Rodzina nutriowate , / n ^ (Myocastoridae) n L yf- Wygląd: długość gło- ¦^Jf>/ ( wy i tułowia 38-60 cm, Wr^^i ^L °Sona ®~® cm- ^a' f2sy-7^b^U~ sa cia*a 7~9 k9> zwie" XŚ~1^\?V^ rząt fermowych je- -------^——r—rU szcze większa. Sam- ce są zwykle większe od samic. Nutria pod względem rozmiarów ciała zajmuje miejsce pośrednie między piżmakiem a bobrem. Gło- wa jest duża, a cała sylwetka wydaje się krę- pa, szczególnie gdy nutria porusza się po lądzie. Cztery palce tylnej stopy są spięte błoną pławną, a piąty jest wolny. Umożliwia to nutrii sprawne pływanie. Długi ogon jest w przekroju zaokrąglony, a nie płaski jak u bo- bra czy bocznie spłaszczony jak u piżmaka. Futro wydaje się szorstkie, gdyż długie włosy ościste osłaniają warstwę wełnistą sierści. Gdy widzi się zwierzę z przodu, od razu rzuca- ją się w oczy bardzo silne siekacze z poma- rańczowo zabarwioną powierzchnią zewnętrz- ną. Jama gębowa zamyka się za zębami. Występowanie: nutria pochodzi ze strefy sub- tropikalnej i umiarkowanej Ameryki Południo- wej, gdzie występuje od południowej Brazylii i Boliwii po południową Argentynę i Chile. W Europie została w niektórych miejscach akli- matyzowana lub też uciekła z ferm hodowla- nych i wtórnie zdziczała. W przeciwieństwie do Anglii, gdzie z uwagi na łagodny klimat kolonie nutrii utrzymują się już od kilku dziesięcioleci, zasiedlanie kontynentu europejskiego przez wtórnie zdziczałe nutrie hodowlane rzadko się udaje. Zwierzęta bowiem często nie przeżywa- ją ostrzejszych zim. Trwałe kolonie prawdopo- dobnie istnieją także we Francji, Holandii i by- łej Republice Federalnej Niemiec. Środowisko: zasiedla wilgotne środowiska o bogatej roślinności rosnącej wzdłuż cieków wodnych - potoków i rzek, a więc podobne do tych, które opanował znacznie od niej mniejszy i bardziej płochliwy piżmak. Piżmak ma jednak nad nutrią tę przewagę, że dla utrzymania się przy życiu potrzebuje znacznie mniej pokarmu. Tryb życia: nutrie żyją najczęściej parami, przy większym zagęszczeniu kolonijnie. Są aktywne głównie o zmierzchu i większość cza- su spędzają w wodzie. Swoje niezbyt głębokie nory kopią w nadbrzeżnej skarpie. Chodnik prowadzi do obszernej komory mieszkalnej. Ujścia nor nutrii nie muszą, w przeciwieństwie do nor bobra, mieć wejście pod powierzchnią wody. W razie niebezpieczeństwa nutria ucie- ka do wody i nurkuje. Może pozostawać pod wodą aż 5 minut. Pokarm: głównym składnikiem pokarmu nutrii jest sitowie i turzyce, w sprzyjających okolicz- nościach także rośliny uprawne, na przykład buraki cukrowe. W niektórych rejonach zjada również słodkowodne ślimaki i małże. Rozród: o rozmnażaniu się nutrii w środowis- ku naturalnym Europy wiemy jeszcze bardzo niewiele. Samica prawdopodobnie rodzi 2- lub 3-krotnie w roku. Ciąża trwa 130 dni. W jed- nym miocie przychodzi na świat 5-6, niekiedy nawet 12 młodych. Są one bardzo zaawanso- wane w rozwoju, widzą i są okryte sierścią. Na fermach hodowlanych młode rodzą się od lutego do maja, ale zdarza się, że przychówek otrzymuje się przez cały rok. Uwagi: futro z nutrii jest bardzo cenione z uwagi na miękką warstwę wełnistą. Usuwa się z niego niepożądane włosy ościste. Ponie- waż futro z nutrii nie odpowiada współczes- nym kierunkom w modzie, jej hodowla została w znacznym stopniu ograniczona. Natomiast w pierwszej połowie naszego wieku za futro z nutrii płacono tak wysokie ceny, że występo- wanie tego gryzonia w środowisku naturalnym zostało poważnie zagrożone, po czym w nie- których rejonach jej liczebność została ponow- nie odbudowana. W latach dwudziestych udało się opanować zasady hodowli tego gatunku, przy czym pierwsze odpowiednie do hodowli fermowej okazy sprowadzono z Argentyny. Wkrótce hodowla nutrii jako dodatkowego źró- dła utrzymania rozszerzyła się tak bardzo, że w samych Niemczech w latach 1930-40 było ponad 1000 ferm dostarczających rocznie 100000 skórek. Po spowodowanym wojną za- łamaniu się hodowli pogłowie nutrii odbudo- wano pod koniec lat pięćdziesiątych. Obecnie hoduje się również formę albinotyczną. Fermy hodowlane są we wszystkich krajach europej- skich, tak że wszędzie można natknąć się na uciekiniera z hodowli. 120 121 ¦ Rząd drapieżne (Carnivora) Przedstawiciele tego rzędu to z nielicz- nymi wyjątkami doskonali myśliwi, polu- jący aktywnie na większą zdobycz, którą stanowią przede wszystkim kręgowce. Do drapieżnych właśnie odnosi się słyn- ny, zaczerpnięty z poematu Tennysona, zwrot „krwawe zęby i pazury". Wiele z nich poluje także na zwierzęta łowne i hodowlane, a niektóre nawet na czło- wieka i dlatego widzimy w nich konku- rentów pokarmowych lub zagrożenie dla siebie. Aby móc skutecznie polować na większe zwierzęta, drapieżne musia- ły wykształcić szczególne cechy. Z jed- nej strony są to odpowiednie przystoso- wania i zdolności, na przykład błyskawi- czny bieg, umiejętność prowadzenia długotrwałej pogoni, szybkie nurkowa- nie czy precyzyjny skok z tyłu w celu powalenia ofiary, z drugiej strony odpo- wiedni rozwój mózgu, umożliwiający sprostanie tym potrzebom. Dlatego wszystkie drapieżne cechuje silnie pofa- łdowany, stosunkowo duży mózg i poło- żone blisko siebie oczy. Dzięki temu mają dużą głębię ostrości pola wi- dzenia, umożliwiającą prawidłową ocenę odległości. Większość drapieżnych cechuje również doskonale rozwinięty zmysł słuchu i po- wonienia, ale wzrok odgrywa u nich naj- ważniejszą rolę. Szczelinowate lub okrągłe źrenice mają zdolność do sil- nego rozszerzania się. Aby drapieżnik mógł się poruszać szybko i zwinnie, je- go kręgosłup musi być odpowiednio ela- styczny, a muskulatura silna, działająca choćby u kota jak cięciwa napinająca łuk. Nogi zwykle średniej długości mogą się sprawnie poruszać we wszystkich 122 płaszczyznach, a mimo to są zdolne do szybkiego biegu. Gepard może rozwijać prędkość ponad 100 km/godz., najwięk- szą wśród ssaków. Palce drapieżnych zakończone są pazurami, które u więk- szości kołowatych mogą być chowane. Także płetwy płetwonogich są zaopatrzo- ne w pazury, jednak bez porównania ba- rdziej tępe. Niedźwiedziowate i łasi- cowate są stopochodne i opierają się o podłoże całą podeszwą, pozostałe dra- pieżne są palcochodne. Płetwonogie po- ruszając się w wodzie korzystają przede wszystkim z płetwiastych odnóży tylnych. W związku z rodzajem pobieranego poży- wienia drapieżne mają krótki przewód po- karmowy, gdyż strawienie zwykle wysoko wartościowego pokarmu, bogatego w bia- łko, a pozbawionego substancji balas- towych, nie wymaga dużej powierzchni czynnej jelit. Pokarm nie jest rozdrabnia- ny w pysku, a zęby służą przede wszyst- kim do rozerwania większej zdobyczy. Zostały one w tym celu specjalnie prze- kształcone - ostatni przedtrzonowiec w szczęce górnej i pierwszy trzonowiec w żuchwie stanowią u drapieżnych tzw. łamacze. Śmierć zadawana ofierze jest najczęściej przez ukąszenie wydłużonymi kłami, które jak sztylety wbijają się w jej ciało. Zęby u różnych grup mogą ulegać znacznym modyfikacjom, na przykład wszystkożerne niedźwiedziowate mają i uwstecznione łamacze. Podstawowowa formuła zębowa to „3143" w połówce każ- dej szczęki, tzn. 3 siekacze, 1 kieł, I 4 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Drapież- j ne dzielą się na 2 duże grupy w randze j podrzędów: drapieżne lądowe (Fissipe- I dla) i płetwonogie (Pinnipedia). J 123 Wilk (Canis lupusj Rodzina psowate (Canidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 100-140 cm, ogona 30- -50 cm; wyso- kość w kłębie do cm. Masa ciała 30-75 kg. Samiec (ba- sior) jest większy od samicy (wadery). Zdecy- dowanie większy od szakala złocistego, z któ- rym jedynie można go w Europie pomylić. Uzębienie z dużymi kłami i potężnymi łama- czami. Stare basiory są bardzo masywne w kłębie; bujne owłosienie tworzy w tym miej- scu rodzaj grzywy. Barwa sierści przeważnie szara; sierść zimą znacznie gęstsza niż latem. Ogon puszysty. Sylwetką i wzrostem bardzo go przypomina duży owczarek niemiecki. Wilk, zwłaszcza po- lujący w stadzie, wyje i skowyczy, natomiast bardzo rzadko wydaje dźwięki przypominają- ce szczekanie psa. Występowanie i środowisko: pierwotnie od ar- ktycznej tundry po strefę lasostepu i stepu Europy, północnej i środkowej Azji i znacznej części Ameryki Północnej (głównie Alaska i Kanada). Wskutek tępienia przez ludzi zasięg wilka został bardzo ograniczony, głównie do obszarów górskich i północnych: w Europie Zachodniej wyspowe stanowiska na Półwyspie Pirenejskim, w Apeninach i we Francji (tu również wtórnie wskutek migracji ze wschodu i akcji wsiedlania), w północnej Skandynawii i na Bałkanach. Zwarty areał występowania wilk utrzymał jedynie we wschodniej części Europy. W Polsce występuje sporadycznie na całym obszarze, liczniejszy we wschodniej części. Tryb życia: wilk należy do najbardziej „elas- tycznych" drapieżników. Potrafi w dużym stop- niu dostosować swój tryb życia do warunków lokalnych. Poza okresem rozrodczym łączy się najczęściej w stada, zwane watahami. Sta- do stanowi jedną z najwyższych form życia społecznego zwierząt; poszczególne osobniki tworzą jedność, ale bez utraty swojej indywi- dualności. Takie uporządkowanie wilków w strukturę społeczną wyraźnie podnosi efek- 124 Wilk i owczarek niemiecki tywność w czasie polowania, bowiem jego ofiarą może paść nawet dorosły łoś, a więc zwierzę, na które samotny wilk nigdy by się nie porwał. Dopiero w stadzie może polować na „grubą zwierzynę". U podstaw łączenia się w watahy leży wzajemne rozpoznawanie się. W stadzie tworzy się struktura socjalna i zo- stają przydzielone odpowiednie role do wypeł- nienia. Przewodzi najsilniejszy basior, chociaż często niektórymi akcjami dowodzi stojąca najwyżej w hierarchii dominacyjnej wadera. W czasie polowania poszczególni członkowie stada współdziałają ze sobą, ścigając wytrwa- le ofiarę lub po rozdzieleniu na mniejsze gru- py osaczają ją. Zdobycz jest dzielona między wszystkich członków stada odpowiednio do ich rangi. Do poważnych walk wewnątrz stada dochodzi dość rzadko, przy czym nie wiąże się to z fak- tem, że większość jego członków jest ściśle ze sobą spokrewniona. Spięcia są rozładowywa- ne przez okazywanie uległości i poddania się przez osobnika przegrywającego. Okazanie nieosłoniętego gardła powoduje zahamowanie agresji u zwycięzcy. Ścisłe uporządkowanie członków wilczego stada ma jeszcze jedną konsekwencję, nie bez znaczenia w okresie niedoboru pokarmu - do rozrodu przystępują jedynie najwyżej stojące w hierarchii basiory i wadery. Znajdujące się na środkowych i dolnych szczeblach drabiny dominacyjnej osobniki nie rozmnażają się. Jest to pewien rodzaj kontroli urodzeń. Więź łącząca wilki rozluźnia się, gdy w środowisku występuje obfitość pokarmu. Wiosną wataha zwykle rozpada się na po- szczególne pary lub grupy rodzinne, które mo- gą jednak zachowywać pomiędzy sobą pewne Drapieżne Wilk (Canis lupus) ciąg dalszy związki. Basior podczas wychowywania młodych najczęściej pozostaje przy waderze. W czasie polowania wilki zachowują się ina- czej niż kotowate. Nie polują z zasadzki, lecz mimo że dobrze skaczą, po wytropieniu ofiary wytrwale ją ścigają. W budowie ich ciała za- znacza się wyraźnie zdolność do długotrwałe- go biegu. Długie nogi pozwalają biec długimi susami. Umięśnienie jest nastawione na długo trwający wysiłek i mięśnie nie ulegają zmę- czeniu już po krótkim, znaczniejszym obciąże- niu, jak ma to miejsce u drapieżników polują- cych z zasadzki. Polujący gepard osiąga wpra- wdzie większą szybkość od wilka, ale jego bieg może trwać tylko kilka-kilkanaście sekund, po czym gepard męczy się i zaprze- staje pościgu. Wilki natomiast gonią ofiarę godzinami, utrzymując przy tym wysoką śred- nią prędkość biegu. Po krótszej lub dłuższej pogoni muszą stawić czoło znacznie silniej- szej ofierze. Atakują ją ze wszystkich stron, wyskakując na zmianę z otaczającego ją sta- da. Chwytają zębami, natomiast zupełnie nie korzystają z pazurów. Ich smukłe, przystoso- wane do biegu nogi mogą jedynie przytrzymać powaloną już dużą ofiarę, zanim zostanie za- gryziona. W czasie pogoni długo pozostają na tropie zdobyczy nie widząc jej. Umożliwia im to zna- komity węch. Tym doskonałym narządem zmy- słu powonienia jest długi nos wilka. Jest to zarazem jeden z najlepszych organów zmys- łów w świecie zwierząt. Po tropie wilki natych- miast rozpoznają, czy ewentualny pościg im się opłaca. Oczywiście węch odgrywa również podstawową rolę w zachowaniach socjalnych tego gatunku. Poszczególne osobniki roz- poznają się po zapachu; również zajmowane rewiry znakują za pomocą substancji za- pachowych. Pokarm: wilk poluje nie tylko na duże zwierzę- ta, takie jak łoś, jeleń czy sarna, lecz zjada także cały szereg mniejszych ssaków, padlinę, a nawet pokarm roślinny. Nie jest wybredny i poluje na to, co aktualnie może najłatwiej zdobyć. Z tym wiąże się ciągle aktualny prob- lem napadania na zwierzęta hodowlane - ow- ce i bydło. To właśnie i zagrożenie dla czło- wieka - stanowiło przyczynę wytępienia wilka 126 na większej części jego dawnego zasięgu i ciągłych prześladowań w tych rejonach, gdzie jeszcze występuje. Zwierzęta domowe wilk może bowiem znacznie łatwiej pokonać niż dzikie, ponadto są one zazwyczaj w więk- szej, łatwiejszej do wytropienia i zaatakowa- nia, grupie. Dlatego stada owiec w tych okoli- cach, gdzie występują wilki, są pilnowane przez psy specjalnych ras pasterskich, mogą- ce stawić im czoło. Rozród: ruja (cieczka) ma miejsce w zimie. Po ciąży trwającej 63 dni rodzi się na przełomie marca i kwietnia 4-6 wilczków. Potrzebują dłu- gotrwałej opieki i ochrony, nim po blisko 6 miesiącach nie staną się samodzielne. Opie- kują się nimi oboje rodzice, a niekiedy także członkowie wilczego stada zdobywając dla małych wilcząt pokarm i broniąc ich przed wrogami, a także ucząc trudnej sztuki polowa- nia. Ich późniejszy status społeczny w stadzie jest częściowo uzależniony od pozycji socjal- nej ich rodziców, a zwłaszcza matki. Uwagi: od wilka pochodzą wszystkie rasy psa domowego. Ich przegląd uzmysławia, jak wie- le możliwości jest ukrytych w cechach dziedzi- cznych. Mogą się one ujawnić dopiero w trak- cie hodowli. Pies jest niewątpliwie najstar- szym zwierzęciem domowym i długo zapewne trwało przekształcanie się oswojonego wilka w psa, którego rzeczywiście można byłoby już nazwać psem domowym. Zakorzenione ciągle jeszcze obawy przed wil- kiem są nieuzasadnione. W tych rejonach Sta- rego i Nowego Świata, gdzie wilki są rozpo- wszechnione, nie stwierdzono, by zagryzły człowieka. Zrozumiałe jest, że w gęsto zalud- nionych obszarach Europy wolno żyjące popu- lacje wilka nie mogą się ostać. Byłoby także błędem powtórne wsiedlanie go w tych miejs- cach. Ale należy zaprzestać tępienia go w je- go nielicznych ostojach przez wykładanie przynęt z trucizną oraz odstrzał. Drapieżne 127 Szakal złocisty (Canis aureus) ~~5 i^^y "ot'z'na psowate , Jo ^ (Canidae) n L y^ Wygląd: dtugość gło- !^vM4 ( wy i tułowia 80-100 ")^'^r /?#t cm' °^ona 2"~25 cm' rS^J^Sfgjt-^ Masa ciała ponad 10 ^~_^^>v^i k9' Zdecydowanie ----------^——-—^J mniejszy i niemal o połowę niższy od wilka. Ubarwiony od niego jaśniej, bardziej brązowo; gardło i spód ciała szarobiałe. Uszy dzięki temu, że sierść jest krótsza, wydają się dłuższe od uszu wilka, u którego zimą i u populacji północnych tylko nieznacznie wystają z futra. Wydawane dźwię- ki - przedłużające się wycie, krótki skowyt i szczeknięcia. Uzębienie znacznie słabsze od wilczego. Występowanie: Europa Południowo-Wschod- nia (Półwysep Bałkański do południowej Gre- cji), Afryka oraz zachodnia, środkowa i połu- dniowa Azja. Środowisko: lasostep, step i sawanna - speł- nia tu rolę wilka. Unika wilgotnego lasu rów- nikowego, przede wszystkim w związku z nie- wielką ilością dostępnego tutaj pokarmu. Tryb życia: szakal wykazuje podobne do wil- ka możliwości adaptacyjne. Poluje najczę- ściej parami na zwierzęta wielkości owcy czy kozy; zjada także padlinę i resztki „ze stołu" innych drapieżników. W Afryce szakale cze- kają, póki Iwy lub gepardy nie nasycą się zdobyczą, a potem walczą z sępami o strzępy mięsa. Ponieważ rzadko ofiarą szakala pada większe zwierzę, do pokonania którego potrzeba byłoby więcej niż dwóch osobników, trzyma się zazwyczaj parami lub samotnie, jednak na Półwyspie Bałkańskim tworzy w zi- mie niewielkie stada. Poluje również w ciągu dnia, ale najchętniej wyrusza na łowy nocą. Nie zagraża mu bowiem wtedy niebezpie- czeństwo ze strony orłów, które są w stanie go upolować. Pokarm: głównie drobne kręgowce do wielko- ści zająca, rzadko większe, jak młode kozy i owce czy nowo narodzone młode dużych kopytnych ze stepów i sawann, także padlina zwierząt, potrąconych przez samochody lub postrzałków, owady, dżdżownice i od czasu do Porównanie wielkości szakala i wilka czasu pokarm roślinny. Polując przypomina trochę lisa, od którego jest nieco większy. Rozród: zimowe stada szakala na Półwyspie Bałkańskim rozpraszają się na przełomie sty- cznia i lutego na oddzielne pary, silnie ze sobą związane i zwykle wierne sobie całe życie. Po ciąży trwającej 62 dni samica rodzi 3-6, wyjątkowo do 8, młodych. Są one bardzo podobne do psich szczeniąt i podobnie jak one wymagają troskliwej opieki. Pierwsze 2 ty- godnie życia spędzają ukryte w legowisku, najczęściej w podziemnej norze. Są tu karmio- ne mlekiem, a po drugim tygodniu nadtrawio- nym pokarmem mięsnym zwymiotowanym przez matkę. Samiec bierze w tym okresie większy udział w wychowie młodych. W wieku kilku tygodni szczeniaki szakala bawią się już przed rodzinną norą. Cechuje je wtedy bardzo delikatne, szare i szarobrunatne futerko, które wkrótce ulega zmianie na sierść typową dla osobnika dorosłego. Wrogowie: pomijając człowieka jako głównego prześladowcę, największe niebezpieczeństwo grozi szakalowi ze strony wilka, W tych rejo- nach, gdzie oba gatunki występują razem, szakal jest bardzo nieliczny. Uwagi: szakala długo uważano za bezpośred- niego przodka psa domowego. Zebrane w ostatnim czasie dowody wskazują jednak jednoznacznie na to, że pies pochodzi od wil- ka. Możliwe jednak, że w niektórych rejonach rzeczywiście szakal dał początek niektórym rasom psa. Przypomina przecież bardzo psy wydawanymi przez siebie dźwiękami. 128 Drapieżne ¦II 129 Piesiec, lis polarny (Alopexlagopus) Rodzina psowate (Canidae) Wygląd: mniejszy i bardziej krępy od li- sa, ogólnie jednak bardzo przypomina go sylwetką. Długość głowy i tułowia 50-65 cm, ogona 28-35 cm. Masa ciała od 4 do 8 kg. Występuje w dwóch odmianach bar- wnych: białej i niebieskiej. Osobniki znacznie częściej spotykanej odmiany białej mają latem sierść brązową z jaśniejszym spodem, zimą śnieżnobiałą. Pieśce niebieskie są latem cie- mnoniebieskoszare lub czarnoszare, zimą jas- noniebieskoszare. Te dwa typy ubarwienia mogą wystąpić u młodych z jednego miotu, przy czym ciemna barwa okazuje się dominu- jąca. Na podstawie tego faktu można wnios- kować, że biała barwa futra zimowego (poza nielicznymi czarnymi włosami na końcu kity) jest stosunkowo niedawno uzyskanym przysto- sowaniem do warunków środowiska ciemno ubarwionej formy wyjściowej. Biała forma zo- stała wyselekcjonowana przez dobór natural- ny, gdyż właściciel takiego futra był lepiej maskowany w warunkach długiej zimy arkty- cznej. Piesiec potrafi szczekać jak pies. Cza- sem szczekaniem usiłuje odciągnąć zbliża- jącego się człowieka od kryjówki lub od mło- dych. W czasie polowania wydaje często po sobie następujące, urywane, szczekliwe dźwięki. Występowanie: regiony okołobiegunowe; w północnej Skandynawii, północnej Syberii, na Alasce, w północnej Kanadzie, na Grenlan- dii i Islandii oraz na wyspach na Morzu Ark- tycznym - Spitsbergenie i Nowej Ziemi. Środowisko: tundra, lodowe pustkowia i pobli- że nielicznych osiedli ludzkich (w których że- ruje na odpadkach). Spotykany pojedynczo na dryfujących krach lodowych. Gęste futro i wy- jątkowo małe wymagania pokarmowe umożli- wiają mu przetrwanie w tak surowych warun- kach. Spośród drapieżnych współwystępuje jedynie z niedźwiedziem polarnym, który żywi się jednak zupełnie innym pokarmem. Tryb życia: podobnie jak lis kopie ziemną ja- mę, zwykle w gliniastej glebie pagórka ster- Piesiec, krótkie uszy, raczej tępo zakończony pysk czącego ponad wieczną zmarzliną. Na legowi- ska wykorzystuje także szczeliny skalne i szpary pod większymi głazami: często w jed- nej kryjówce osiedla się więcej pieśców. Znaj- dujące się obok siebie legowiska są wykorzys- tywane na zmianę. Przy szczególnej obfitości pokarmu blisko siebie może się znajdować trzy lub nawet więcej równocześnie zamiesz- kanych nor. W zasadzie jednak pary trzymają się od siebie w dość dużej odległości. Pieśce szukają pokarmu w osiedlach ludzkich podob- nie jak zdziczałe psy, w związku z czym są czasami kłopotliwe. W mig bowiem wywloką ze śmietnika każdą rzecz, która wyda się im zdatna do jedzenia, także wtedy, gdy nie będą mogły jej pogryźć. Pokarm: pod względem pożywienia piesiec jest wyjątkowo niewybredny. W ubogiej Arkty- ce musi skorzystać z każdej możliwości, która mu się nadarzy. W jego jadłospisie podstawo- wą rolę odgrywają ssaki (np. lemingi) oraz ptaki, ptasie jaja i pisklęta, wyrzucone przez morze szczątki, odchody rena i niedźwiedzia polarnego. Zjada także osadzone na mieliźnie ssaki morskie, olbrzymie w stosunku do jego własnych rozmiarów. Rozród: pieśce parzą sie w marcu i kwietniu. Po trwającej 50 dni ciąży rodzi się do 8 mło- dych. Ssą matkę ponad miesiąc. Oczy otwiera- ją im się po 2 tygodniach. Młode pieśce uzys- kują samodzielność w wieku 3-4 miesięcy, a dojrzałość płciową po upływie roku. Doży- wają 10 lat. Wrogowie: poza człowiekiem piesiec właściwie nie ma naturalnych wrogów. Liczebność jego populacji jest regulowana przez warunki atmo- sferyczne i dostępność pokarmu. Ubytki liczeb- ności są rekompensowane wzmożoną płodnoś- cią, tak że polowania nie wywierają większego wpływu na liczebność tego gatunku. 130 Zmiana szaty na letnią 131 Lis (Vulpes wlpes) Rodzina psowate (Canidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 60-90 cm, ogona 35-40 cm. Masa ciała przecięt- nie 7 kg. Dzięki swo- jemu charakterysty- cznemu wyglądowi właściwie nie do się go pomylić z żadnym innym ssakiem europej- skim. Jest tu jedynym gatunkiem z rodzaju lis (Vulpes), którego dalszych 10 blisko spokrew- nionych gatunków występuje w Afryce, Azji i Ameryce. Lisy to krótkonogie psowate, stoją- ce pod względem wielu cech budowy blisko kotowatych. Lis europejski ma charakterysty- czną rudą barwę sierści, podgatunek zasied- lający Amerykę Północną jest żółtobrązowy. Palce przednich i tylnych stóp sprawiają wra- żenie, że są ,,obute" - pokrywa je ciemna sierść. Głowa szeroka, pysk wydłużony, wąski i ostro zakończony. Uszy trójkątne. Długi, pu- szysty ogon (kita) jest na końcu jasno lub ciemno zabarwiony. Trafiają się osobniki ina- czej ubarwione, którym myśliwi nadali odręb- ne nazwy: węglarze - o ciemnej sierści, krzy- żaki - z czarnobrunatną pręgą wzdłuż grzbie- tu i w poprzek przez łopatki, siwoduszki - o srebrzystym odcieniu futra. Występowanie: Holarktyka, w górach jest spo- tykany do wysokości 3000 m n.p.m.; w skraj- nych środowiskach otwartych jest zastępowa- ny przez inne gatunki psowatych w tundrze i pustkowiach lodowych przez pieśca, w su- chych i pustynnych rejonach Afryki Północnej przez fenka (Fennecus zerdaj, a w południo- worosyjskich i środkowoazjatyckich stepach przez korsaka (Vulpes corsacj. Środowisko: eurytopowy, zasiedla wszelkie możliwe środowiska - od odludnych, gęstych lasów po parki miejskie i ogródki działkowe dużych miast i od górskich dolin po wydmy nadmorskie. Prawdopodobnie jest wśród pso- watych gatunkiem najlepiej przystosowującym się, gdyż pomimo intensywnych polowań stan jego populacji wydaje się niezagrożony. Duże spadki liczebności szybko rekompensuje wysoką płodnością, a środowiska, w których zaniknął, wkrótce opanowuje ponownie. Gruczoł zapachowy, tzw. fiolek Tryb życia: aktywny o zmierzchu i nocą lis jest samotnikiem, więc rzadko, tylko w okresie roz- rodczym, można go spotkać w towarzystwie współplemieńców. Tylko przy dużym zagę- szczeniu populacji lisy częściej spotykają się ze sobą i rozpoznają. Lis mieszka w ziemnej norze, którą nierzadko przejmuje po borsuku. Może też długo mieszkać z nim wspólnie, jeśli tylko system podziemnych tuneli i komór jest wystarczająco rozległy. Gdy w okolicy brak nor borsuczych lis sam kopie norę. Poza głównym otworem wyjściowym nora musi mieć dodat- kowe tunele na wypadek konieczności szybkiej ucieczki z powierzchni lub odwrotnie - z za- grożonej przez wroga nory. Nora jest zwykle zakładana w ciepłym, nasłonecznionym miejs- cu, zazwyczaj w centrum zajmowanego przez lisa terytorium. Wielkość rewiru zależy od typu i zasobów pokarmowych środowiska, a także od zagęszczenia populacji lisów - wynosi od 5 do 50 km2. Lis biega szybko i wytrwale. Zwykle poluje samotnie. Nigdy nie tworzy stad ani nawet trwałych grup rodzinnych, charakterystycznych dla wielu innych psowatych, takich jak wilk, likaon, a w mniejszym stopniu szakal złocisty. Pokarm: lisy zjadają różnorodny pokarm. Pod- stawę stanowią myszy, które lis dopada zręcz- nym skokiem i błyskawicznie chwyta, nim zdą- żą mu się wymknąć spod łap. Ponieważ łapy nie są uzbrojone w pazury, które mogłyby za- haczyć ofiarę, więc lis tylko przyciska nimi upolowaną mysz do ziemi, zanim chwyci ją zębami. Właściwy, bardzo szybki i pewny chwyt zapewnia długi, spiczasty pysk. Drobną zdobycz lis łyka niemal od razu, tylko kilkakrotnie ją przeżuwając. Poza myszami lis poluje na szereg innych zwierząt odpowiedniej wielkości - młode sarny, zające i ptaki oraz na ptactwo domowe, co w wielu okolicach przynio- sło mu złą sławę złodzieja drobiu. Jego ofiarą padają nie tylko ptaki wolno chodzące po tere- 132 Lis (Vulpes vulpesj ciąg dalszy nie gospodarstw, ale również zamknięte w za- grodach i kurnikach, gdyż może podkopać się pod siatką lub murem, jeśli ogrodzenie czy ściana nie mają odpowiedniego zabezpiecze- nia od strony gruntu. Chętnie poluje wzdłuż brzegów zbiorników wodnych poszukując gniazd kaczek, łysek i kurek wodnych. Zjada wtedy również płazy i śnięte ryby. Przeszukuje także regularnie drogi w celu znalezienia zwierząt przejechanych przez samochody; zwykle szosy są przez niego oczyszczone z ofiar nocnych wypadków zanim nastanie dzień. Jadłospis uzupełniają dżdżownice, pęd- raki i larwy innych owadów, szarańczaki i chrabąszcze. W pewnych okresach dużą rolę odgrywa również pokarm roślinny, zwłaszcza czarne jagody, zabarwiające wtedy lisie odchody na ciemnoniebiesko. Nocą lisy często przeszukują w miejskich parkach zachodniej Europy kosze na śmieci w poszukiwaniu od- padków, kradną również resztki w rzeźniach. Traperzy musieli zawsze pilnować zapasów suszonego mięsa przed zuchwałymi kra- dzieżami lisów. Rozród: ruja ma miejsce w połowie zimy. W jasne, księżycowe noce styczniowe i lutowe niesie się przez lasy szczekanie i wycie lisów. Parzenie ma miejsce przeważnie w norze. Po ciąży trwającej 50-52 dni lisica rodzi 3-5, a czasami nawet więcej, młodych. Poród od- bywa się w specjalnie do tego celu przygoto- wanej komorze. Nowo narodzone młode są wielkości kreta, a masa ich ciała wynosi 80-150 g. Rosną jednak szybko i już po 12-14 dniach otwierają im się oczy. W wieku 2 mie- sięcy bawią się już przed rodzinną norą, ucząc się zachowań, które później przydadzą się im w samodzielnych łowach. Pierwszy po- karm mięsny, już nadtrawiony, otrzymują od matki i potem stopniowo przechodzą z mat- czynego mleka na bardziej treściwe pożywie- nie. Wkrótce same rozszarpują resztki da- wnych posiłków, które walają się przy rodzin- nej norze, a potem zagryzają swoje pierwsze ofiary. Igrające liski należą niewątpliwie do jed- nego z najbardziej fascynujących zjawisk przy- rodniczych, jakie jeszcze możemy obserwować. Nie wszystkie lisięta rodzą się w norze. W cza- sie przeprowadzanych w niektórych krajach, zakrojonych na dużą skalę akcji tępienia li- sów, polegających na gazowaniu nor, zdarza się, że lisica rodzi młode pod osłoną gęstwiny lub wprost na polu. Populacje lisów zawdzię- czają przetrwanie mimo prowadzenia takich powszechnych, nie przebierających w środ- kach akcji zwalczania swoim ogromnym zdol- nościom przystosowawczym i dużej płodności. Wrogowie: mimo zręczności lisowi nie zawsze uda się uniknąć naturalnych wrogów. Są nimi- wilki, rysie i orły; na młode lisy poluje także puchacz. Pokonać go mogą także zdziczałe koty i żbiki. Jednak lisy tępi przede wszystkim człowiek i to nie tylko ze względu na cenne futro, lecz przede wszystkim jako roznosiciela wścieklizny. Uwagi: już od 40 lat szerzy się w Europie epidemia wścieklizny, zagrażająca również lu- dziom. Najważniejszym nosicielem tej groźnej choroby wydaje się być właśnie lis, ponieważ to on głównie żywi się drobnymi gryzoniami, chorującymi często na tę groźną chorobę. Dzięki swojej skłonności do wędrówek lis przyczynia się do rozprzestrzeniania się cho- roby. Chory osobnik kąsa inne lisy zarażając je. Dlatego wydaje się celowe, by ograniczyć liczebność populacji lisów do tego stopnia, żeby kontakty między nimi stały się sporady- czne. Zahamowane zostanie w ten sposób rozprzestrzenianie się wścieklizny. Podej- mowane dotychczas akcje nie zahamowały jej jednak ani tym bardziej nie doprowadziły do jej wygaśnięcia. Być może wirus wścieklizny utraci z czasem, podobnie jak inne, swoją zjadliwość i przebieg choroby będzie łago- dniejszy. 134 Drapieżne Jenot (Nyctereutes procyonides) Rodzina psowate (Canidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 55-65 cm, ogona, zwykle podwiniętego, 18 cm. Masa ciała 5-7,5 kg. Długością dorównuje lisowi, jest jednak od niego o prawie 20 cm niższy i ma bardziej przysadzistą sylwetkę. Ubarwienie pyska jak u szopa pracza - od oczu do podgardla jest porośnięty czarną sier- ścią, a po bokach głowy wyrastają dłuższe włosy tworząc charakterystyczne baki. Ubar- wienie sierści jest zmienne - od ochrowobrą- zowego do prawie czarnego, zależnie od stop- nia zużycia włosów, których końce są ciemne. Ku dołowi stopniowo stają się jasne, tak więc jenoty o starej okrywie włosowej są jaśniej ubarwione. Występowanie: należący do najbardziej prymi- tywnych psowatych jenot pochodzi z północ- no-wschodniej Azji (wschodnia Syberia, północne Chiny, Mandżuria, Japonia); w euro- pejskiej części byłego Związku Radzieckiego aklimatyzowano go jako zwierzę futerkowe tak skutecznie, że już w latach pięćdziesiątych przedostał się do Polski i Finlandii, a ostatnio do innych krajów zachodniej i południowej Europy (obecnie dotarł do delty Dunaju). Środowisko: jest niezbyt wymagający, preferu- je jednak bliskość wody i tereny pokryte gęstą roślinnością. Tryb życia: jenot samotnie penetruje swoje terytorium w poszukiwaniu pokarmu prawie wyłącznie nocą. Kontakty z innymi osobnikami swojego gatunku ogranicza jedynie do okresu rozrodczego, pod którego koniec można się natknąć na niewielkie grupki (do 6 sztuk). Po- karmu szuka posługując się węchem. Jenoty nie potrafią się wspinać. Za to bardzo zwinnie przedzierają się przez gęstwinę i po mistrzowsku się w niej ukrywają. Dzień spę- dzają schowane w dziuplach, szczelinach skal- nych, stertach siana lub norach, które rzadko kopią same. Pokarm: drobne gryzonie, szczególnie karczo- wniki i inne nornikowate, ryby, jagody i owoce. Ryb w zasadzie nie łowi, zjada jedynie mart- we, wyrzucone na brzeg lub bardzo chore. W niektórych rejonach, na przykład w delcie Dunaju, plądruje również gniazda ptaków wo- dnych, jednak jego szkodliwa rola w tej dzie- dzinie jest najczęściej przesadzona. Nie nale- ży chyba widzieć w jenocie zagrożenia dla rodzimej fauny. Rozród: przed końcem zimy, a w północnej części zasięgu po obudzeniu się ze snu zimo- wego, w który jenot zapada jako jedyny przed- stawiciel psowatych, rozpoczyna się okres rozrodczy. Nierzadko słyszy się wtedy żałosny skowyt i skomlenie (jenot nie szczeka). Dłu- gość ciąży (od 45 do 60 dni) zależy od warun- ków klimatycznych i szerokości geograficznej rejonu występowania. Liczba szczeniąt w mio- cie wynosi średnio 6, a maksymalnie 9. To właśnie w liczbie wydawanego na świat po- tomstwa leży przyczyna szybkiego rozprzes- trzenienia się tego gatunku w Europie. Młode są czarne i już późną jesienią osiągają wiel- kość osobników dorosłych. Uwagi: jenot był od dawna wykorzystywany w niektórych rejonach Azji jako zwierzę futer- kowe, co zresztą stało się przyczyną jego aklimatyzacji na zachodzie byłego ZSRR. Fut- ro jenota często nosi w futrzarstwie nazwę szopa ussuryjskiego. 136 Drapieżne Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) ~5 f^^f \ Rodzina niedźwie- , ^yf^g^B dziowate (Ursidae) 5' m/^S I Wygląd: długość gło- ^¦^J^zj^P wy i tułowia 1,7-2,2 ^O-^ASjr rn, ogona 8-16 cm. l^CT^^P— Masa cia,a 10°-450 ^-^=?\lV^n kg, wyjątkowo nawet ----------^——-—-^ do 780 kg. Zwierzę tak charakterystyczne, że nie można go pomy- lić z żadnym innym ssakiem europejskim. Fut- ro w różnych odcieniach brązu od kremowego po niemal czarne, u niedźwiedzi żyjących w Europie zazwyczaj brunatne. U młodych niedźwiadków często występuje jaśniejsza kryza na szyi. Sierść dzięki obecności długich włosów wydaje się kosmata. Futro u niedźwie- dzi żyjących na Półwyspie Skandynawskim jest o wiele gęściejsze niż niedźwiedzi z Pół- wyspu Bałkańskiego. Uzębienie bardzo silne, przystosowane do miażdżenia pokarmu, z du- żymi kłami, natomiast zęby policzkowe w przeciwieństwie do innych drapieżnych ma- ją dość płaskie, szerokie korony. W jadłospisie niedźwiedzia dużo jest bowiem pokarmu roś- linnego i konieczność jego rozgniatania wpły- wa na taki a nie inny kształt koron zębów. W przeciwieństwie do oczu typowych drapież- nych, aktywnie polujących na dużą zdobycz, oczy niedźwiedzia są małe. Posługuje się on bowiem głównie zmysłem węchu, w czym po- mocny jest silnie wysunięty nos z dużą jamą nosową, obficie wyścieloną śluzówką. Słupowate nogi zakończone są szerokimi sto- pami z 5 palcami jednakowej wielkości, zaopatrzonymi w mocne pazury. Są one wpra- wdzie podobnie jak u kotowatych szponiasto zagięte, ale nie mogą być chowane do poche- wek we wnętrzu palców, w związku z czym szybko się ścierają podczas biegania. Mimo to niedźwiedzie, a zwłaszcza małe niedźwiadki, wspinają się doskonale. Są jednak zbyt cięż- kie i mogą się wdrapać jedynie po pniu i grub- szych konarach, natomiast nie utrzymają ich cieńsze gałęzie. Nie mogą więc przeskakiwać z drzewa na drzewo, jak to robią dobrze wspi- nające się zwierzęta. Niedźwiedź wdrapuje się na drzewo przede wszystkim wtedy, gdy zwabi go zapach miodu z gniazda dzikich pszczół. Występowanie: od gór Atlas w Afryce Północ- nej, pierwotnie przez niemal całą Europę, pół- nocną i środkową część Azji do Ameryki Pół- nocnej (grizli, U. a. tiorribilisl największy pod- gatunek niedźwiedzia osiągający 3 m długości - n. kodiacki, U. a. middendorffi). Temu ostat- niemu niewiele ustępuje pod względem roz- miarów n. kamczacki (U. a. beringianus). Eu- ropejski n. brunatny (podgatunek nominotypo- wy U. a. arctos) jest o połowę mniejszy od tych olbrzymów, zajmując w Holarktyce krańcowe miejsce pod względem rozmiarów wśród pod- gatunków tego niedźwiedzia. W Europie jego występowanie ogranicza się obecnie do nie- wielkich ostoi, w których jest ciągle zagrożony wymarciem: Pireneje, Apeniny, Alpy na pogra- niczu austriacko-słoweńskim, Karpaty i Półwy- sep Bałkański. Liczniej i bardziej zwarcie wy- stępuje jedynie na obszarze północno-wscho- dniej Białorusi i w północno-zachodniej Rosji oraz na Półwyspie Skandynawskim w Finlan- dii, północnej Szwecji i Norwegii. W Polsce w Tatrach, na Babiej Górze i w Bieszczadach; pod ochroną. Środowisko: w przeszłości zasiedlał wszystkie środowiska od arktycznej lasotundry po laso- step strefy umiarkowanej i subtropikalnej. Op- timum jego występowania to jednak biom la- sów liściastych i mieszanych. Wskutek wytę- pienia w większej części Europy obecnie wy- stępuje głównie w lasach górskich, a na nizi- nach jedynie w Skandynawii, na Białorusi i w Rosji. Na tych odludnych terenach o małym 138 Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) ciąg dalszy zagęszczeniu osadnictwa współistnienie człowieka i niedźwiedzia jest możliwe (oczy- wiście z pewnymi ograniczeniami), na co jed- noznacznie wskazuje fakt, że od dawna nie zdarzyły się tam poważniejsze konflikty. Świa- dczy to o tym, że niedźwiedzia można byłoby przywrócić również na inne obszary cechują- ce się małym zaludnieniem i niewielkim wpły- wem człowieka na środowisko. Tryb życia: n. brunatny jest aktywny zarówno w ciągu dnia, jak i nocą, ale tam, gdzie jest niepokojony, wiedzie głównie nocny tryb życia. Z uwagi na swój lęk przed człowiekiem ucieka przed nim na tyle wcześnie, że spot- kania oko w oko należą do rzadkości. Zimą zapada w sen, podczas którego korzysta z na- gromadzonych jesienią zapasów tłuszczu. Mi- mo że nie odżywia się w tym okresie, nie jest to właściwy sen zimowy z obniżoną tempera- turą ciała. Wiosną po obudzeniu się i opusz- czeniu legowiska zimowego (gawry) jest wyra- źnie wychudzony. W celu przywrócenia właś- ciwego funkcjonowania przewodu pokarmo- wego objada się teraz zielonymi częściami roślin. Niedźwiedź porusza się na czterech łapach, jednak nierzadko staje na tylnych. Wy- gląda wtedy naprawdę groźnie. Taka postawa nie oznacza jednak ataku. Gdy niedźwiedź naciera, potrafi na krótkim odcinku rozwinąć zdumiewającą przy jego pozornie niezgrab- nym wyglądzie, prędkość. Niedźwiedzie dobrze i wytrwale pływają. Polu- jąc na ryby stoją w wodzie lub na głazach w nurcie bystrych rzek i potoków. W czasie masowych wędrówek na tarło łososi pacyficz- nych można na niektórych odcinkach rzek spo- tkać większe skupiska łowiących ryby nie- dźwiedzi. Niestety na taki obraz można teraz natrafić już tylko na Alasce. Niedźwiedź jest samotnikiem, jedynie nie- dźwiedzica prowadzi ze sobą młode. Nie- dźwiadki trzymają się jej do ukończenia dru- giego, a nawet początku trzeciego roku życia. Młode, zwłaszcza samce, dorównują już wte- dy matce wielkością. Niedźwiedzica z małymi jest szczególnie agresywna i w związku z tym niebezpieczna, natomiast same niedźwiadki są nadzwyczaj ciekawskie. 140 Pokarm: niedźwiedź jest wszystkożerny. Żywi się jagodami, owocami, korzonkami, pącz- kami, nasionami, większymi owadami, pędra- kami i larwami chrząszczy drewnożernych, miodem pszczół, których gniazda z lubością rozwala, mniejszymi i większymi kręgowcami, które nieopatrznie weszły mu w drogę, pad- liną oraz odpadkami. Bardzo rzadko poluje na grubego zwierza. Udaje mu się to zazwyczaj tylko wtedy, gdy ofiary są zamknięte w zagro- dzie lub na pastwisku. Może więc powodować szkody na pastwiskach owiec lub bydła. Rozród: ruja przypada na lato. Samica po trwającej 7-8 miesięcy ciąży wydaje na świat młode o wyjątkowo małych rozmiarach, W mo- mencie narodzin są one ślepe i zupełnie bez- radne. Poród odbywa się podczas snu, zwykle między końcem grudnia a połową lutego, w gawrze i dzięki temu młode są dobrze chro- nione. W jednym miocie rodzą się 2-3 niedźwiadki. Oczy otwierają im się dopiero w 4-5 tygodniu życia. Przez pierwsze 4 mie- siące żywią się wyłącznie mlekiem, dopiero od piątego miesiąca życia zaczynają sa- I modzielnie zjadać także inny pokarm. Nie- I dźwiedzica opiekuje się nimi przez co 1 najmniej 2 lata. Po tym okresie młode odcho- dzą od matki. Dojrzałość płciową uzyskują w trzecim lub czwartym roku życia. Niedźwie- dzie dożywają wieku 30 lat. W ciągu całego życia niedźwiedzica może rodzić potomstwo 10-krotnie, a więc wydać na świat 20-30 mło- dych - imponująca liczba potomstwa jak na tak duże zwierzę. Jednak śmiertelność niedźwiadków mimo troskliwej opieki, jest wy- soka i duża płodność jej nie rekompensuje. Uwagi: n. brunatny jak żadne inne zwierzę wywarł ogromny wpływ na kulturę narodów Europy oraz północnej i środkowej Azji. Na tych obszarach, gdzie nie występuje lew, nie- dźwiedź został „królem zwierząt". Z niedźwie- dziem związane są niezliczone baśnie, a jego wizerunek stosowano często w heraldyce, dzięki czemu figuruje w herbach wielu domów panujących. Już w starszej epoce kamiennej oddawano niedźwiedziowi cześć boską na co wskazują wykopaliska archeologiczne i malo- widła naskalne. Niedźwiadki Drapieżne Niedźwiedź polarny (Thalarctos maritimus) Rodzina niedźwie- dziowale (Ursidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 2-2,5 m. Masa ciała 300-450 kg. Samica jest mniejsza i deli- katniej zbudowana. Ogon, podobnie jak u n. brunatnego, jest kró- tki i prawie niewidoczny. Czaszka bardziej wydłużona niż u n. brunatnego, z którym w Ar- ktyce nie sposób go pomylić, w związku z jego odmienną barwą futra. N. polarny cechuje się także znacznie dłuższą szyją, co zapewnia mu lepszą ruchomość głowy. Palce są do połowy spięte błoną pławną i zakończone grubymi, nieznacznie zakrzywionymi pazurami. Stopy są całkowicie porośnięte sierścią. Futro jest tak gęste, że woda spływa po nim niemal natychmiast, a straty ciepła są wręcz minimal- ne. Niedźwiedzi nie można w związku z tym odszukać w środowisku naturalnym nawet za pomocą noktowizorów, wychwytujących obiek- ty emitujące podczerwień. Występowanie: n. polarny występuje w strefie okołobiegunowej w Arktyce i przyległych do niej obszarach. Wędruje setki kilometrów po lodzie lub przebywa na krach lodowych, krą- żąc wokół północnego bieguna Ziemi w poszu- kiwaniu pokarmu, który stanowią fokowate. Środowisko: pustynia lodowa; opisane wyżej różnice w stosunku do n. brunatnego stanowią najważniejsze przystosowania do życia w wy- jątkowo surowym klimacie zasiedlanego przez n. polarnego środowiska. Przed mrozem i lo- dowatymi wiatrami chroni go futro i gruba warstwa tłuszczu. Tryb życia: poluje samotnie, głównie na ark- tycznym lodzie. Miejsca wolne od lodu poko- nuje wpław. Dobrze nurkuje. Pewnie i szybko biega po gładkich powierzchniach lodu dzięki owłosionym powierzchniom stóp i pazurom. Podobnie jak n. brunatny często wspina się na tylne łapy. Na odpoczynek układa się w ob- szernych szczelinach skalnych lub w wolnych przestrzeniach w spiętrzonych bryłach lodu. W zimie ciężarne samice kopią jamy w śniegu, w których układają się do spoczynku zimowe- go. W tym okresie korzystają ze zgromadzo- Jama śnieżna Kopiec chroniący przed wiatrem nych latem zapasów tłuszczu. Dlatego przed początkiem zimy samice n. polarnego osiąga- ją największą masę ciała (do 1000 kg; takie niedźwiedzie to największe drapieżniki lą- dowe świata). Brzemienne samice rodzą po- tomstwo zimą. Pokarm: fokowate i ryby, z rzadka padlina, a w okresie letnim także nieco pożywienia roślinnego, gdy znajdą się na lądzie. Rozród: pod koniec zimy, w kwietniu lub maju, wiodący dotychczas samotny tryb życia sa- miec poszukuje równie nietowarzyskiej sami- cy w celu odbycia godów. Po ciąży trwającej blisko 8 miesięcy niedźwiedzica rodzi 2 (rza- dziej 1, a wyjątkowo 3) młode. Noworodki są ślepe i głuche, a długość ich ciała nie prze- kracza 30 cm. W wieku 4 tygodni otwierają oczy i od tego momentu zaczynają szybko rosnąć. Od mniej więcej połowy trzeciego miesiąca życia zaczynają już jeść stały pokarm. Opuszczają teraz rodzinną jamę i ba- wią się przed nią. W ślad za matką ruszają na wędrówkę, Żywią się świeżo urodzonymi foko- watymi, które w tym czasie stanowią ich pod- stawowe pożywienie. Pozostają przy matce przez 3 lata. Uwagi: n. polarny nie stanowi dla człowieka niebezpieczeństwa, gdyż w miarę możliwości go unika. Do zapasów dobiera się najczęściej nocą. Poluje się na niego praktycznie tylko ze względu na futro. Do niedawna strzelano rocz- nie do 1300 sztuk n. polarnych - o wiele za dużo w stosunku do zdolności reproduk- cyjnych gatunku. Liczebność n. polarnego w związku z tym ciągle spadała. Dopiero w ostatnich latach objęto go międzynarodową ochroną, co daje nadzieję na przetrwanie tego gatunku. 142 Drapieżne 143 "5 Szop pracz (Procyon Mor) Rodzina szopowate (Procyonidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 50-68 cm, ogona 20-25 cm. Masa ciała 5-15 kg (wyjątkowo więcej). Charakterystyczne ce- chy: długi, biały pysk, czarna smuga na wyso- kości oczu i puszysty ogon w poprzeczne białe i czarne pasy. Podobnie jak niedźwiedziowate szop jest sto- pochodny, tzn. opiera ciężar ciała na po- deszwach stóp. Osiąga wielkość lisa, ale zu- pełnie inaczej wygląda i inaczej się porusza. Chętnie się wspina i dużo czasu, mimo swojej masy, spędza w koronach drzew. Na ziemi można go co najwyżej pomylić z jenotem, gdyż ma podobnie ubarwiony pysk, ale w po- zostałych szczegółach budowy i pod wzglę- dem zachowania jest zupełnie inny. Występowanie: pochodzi z Ameryki Północnej; obecnie rozprzestrzenia się w zachodniej czę- ści Niemiec. W Polsce dotychczas nie stwier- dzony. Środowisko: lasy liściaste i mieszane ze staro- drzewem i gęstym podrostem, obfitujące w li- czne kryjówki. Zwykle przebywa blisko wody. W swej północnoamerykańskiej ojczyźnie związany z biomem lasów liściastych. Aklimatyzacja: w 1934 r. w okolicach Edersee, w północnej Hesji wypuszczono na swobodę dwie pary tych zwierząt, które dobrze się za- aklimatyzowały. Szopy zaczęły się szybko roz- mnażać. Podczas drugiej wojny światowej na- stępne szopy uciekły z ferm zwierząt futerko- wych. Liczebność populacji szopów żyjących w warunkach naturalnych szybko wzrastała, tak że w 1960 r. szacowano ją w Hesji na 5000 osobników. Rozprzestrzeniały się stąd we wszystkich kierunkach i do 1980 r. zasiedliły już większą część obszaru byłej Republiki Fe- deralnej Niemiec z wyjątkiem bezleśnych rejo- nów nadmorskich, Alp i południowej Bawarii. Największy, rekordowy odstrzał szopa w RFN odnotowano jak dotychczas w sezonie łowiec- kim 1974/1975 - 2000 sztuk. Tryb życia: aktywny głównie o zmierzchu i no- cą. Zimą ogranicza znacznie swoją aktyw- Niewciągal- ne pazury Wolne, długie i smukłe palce Trop biegnącego szopa ność, ale nie zapada w sen zimowy. W wy- szukiwaniu pokarmu główną rolę odgrywa zmysł dotyku. Szop używa przednich łap jak rąk - wszelkie przedmioty dokładnie obmacu- je. Gdy są zanurzone w wodzie, a szopy bar- dzo chętnie szukają w niej pokarmu, ich szyb- kie „badanie" sprawia wrażenie prania, ale zanurzanie przeznaczonych do zjedzenia przedmiotów nie jest regułą. Pokarm: podstawowym składnikiem poży- wienia są rośliny. Na jadłospis szopa późnym latem i jesienią składają się przede wszystkim żołędzie, orzeszki bukowe, jagody i płody rol- ne (kolby kukurydzy i ziemniaki), dzięki którym szop może odłożyć spore zapasy tkanki tłusz- czowej. Latem, ale przede wszystkim na wios- nę, szop penetruje powierzchnię gleby w po- szukiwaniu larw owadów, dżdżownic i ślima- ków, na płyciznach wyławia ślimaki wodne i płazy, ponadto wybiera z gniazd jaja i pisk- lęta. Dla rodzimej fauny, mimo podnoszonych alarmów ze strony kół łowieckich, nie stanowi zagrożenia, a jego szkodliwa rola w niszcze- niu ptasich gniazd jest mocno przesadzona. Szop znalazł w środowisku naturalnym środ- kowej Europy wolną niszę, którą z powodze- niem wykorzystuje. Rozród: okres godowy trwa od stycznia do marca. Po 63 dniach ciąży samica rodzi naj- częściej 4 młode. Małe szopy ssą matkę przez 7 tygodni, oczy otwierają po 3 tygodniach, a stają się samodzielne po 6 miesiącach. W ciągu roku tylko 1 miot. W warunkach natu- ralnych szop żyje 6-8 lat. Uwagi: sz. pracz był szczególnie cenionym zwierzęciem futerkowym XIX i XX wieku. Stąd zresztą wziął się pomysł aklimatyzacji szopa w środowisku naturalnym środkowej Europy. Obecnie futra z szopów stają się niestety po- nownie modne. 144 Drapieżne 145 Borsuk, jaźwiec (Me/es me/es) fc> ~~y^rd^d Rodzina łasicowate ----------------------—'-' ciała od 6,5 do 17,0 kg. Charakterystyczne cechy tego gatunku to krę- pa, klinowata sylwetka i biała głowa z czar- nymi pasami obejmującymi oczy i uszy. Pasy te kończą się ok. 1 cm przed nosem. Górny brzeg małych, zaokrąglonych uszu jest biało owłosiony. Podgardle, pierś i nogi są czarne, natomiast grzbiet jest pokryty długą, szczeci- niastą, szarą lub srebrnoszarą sierścią. Ster- czące z niej włosy ościste są na końcach czarno zabarwione. Ubarwienie może być jed- nak odmienne, na przykład płowoszare lub piaskowożółte. Strona brzuszna brązowoczar- na do czarnej. Wydłużony, ruchliwy i muskula- rny pysk służy do wykrycia pokarmu węchem i wykopania go. Nory borsuk kopie za pomocą krótkich, silnych nóg. Przednie stopy są zaopatrzone w szczególnie mocne pazury. Występowanie: niemal cała Europa, większe wyspy na Morzu Śródziemnym oraz znaczna część Azji po Birmę i Japonię. Na północy sięga po koło podbiegunowe, na południu w Azji barierę stanowią Himalaje. W gó- rach dochodzi do 2000 m n.p.m., ale powyżej 700 m n.p.m. jest już rzadki. W Polsce łowny z wyjątkiem okresu ochronnego. Środowisko: zasiedla lasy różnych typów, głó- wnie jednak liściaste i mieszane, a także zaro- śla; ponadto ogrody i większe parki miejskie, o ile ma w nich możliwość kopania nor. Na wyżynach i w niższych położeniach górskich występuje na obrzeżach lasów graniczących z łąkami i pastwiskami. Unika obszarów pod- mokłych. Tryb życia: jest aktywny niemal wyłącznie w nocy, dlatego znacznie trudniej spotkać go niż lisa, który wyrusza na łowy już późnym popołudniem lub krótko przed zmierzchem. Borsuk porusza się bowiem w zasadzie tylko w granicach zajmowanego przez siebie rewiru i zwykle nie przekracza dróg. Natomiast jego nory są łatwe do rozpoznania po znajdujących się u ich wylotów (okien) piaszczystych kop- cach, pokrytych licznymi bruzdami - śladami pazurów. Lis nie pozostawia tego typu śladów. Do wylotów prowadzą wyraźne ścieżki wido- czne jeszcze przez pewien czas po opuszcze- niu nory i zajęciu jej przez lisa. Brak jest wtedy także, charakterystycznych dla borsuka, luźno rozrzuconych, płaskich kopczyków, w których znajdują się jego odchody. Chodniki prowadzą wiele metrów w głąb ziemi do części mieszkalnej, tzw. skrzyni, a komora gniazdowa może znajdować się nawet 5 m pod ziemią. Szczególnie długie są tunele kopane na skłonach pagórków - mogą mie- rzyć nawet 100 m długości. Każda nora to rozgałęziony, wielopoziomowy system łą- czących się ze sobą chodników, kopanych w różnym czasie. Często nora jest zamiesz- kana przez wiele borsuczych pokoleń. Powsta- je wtedy rozległy labirynt tuneli z oddzielnymi kwaterami zajmowanymi przez poszczególne borsuki oraz sublokatorów - lisy, kuny, a na- wet (choć wyjątkowo) wydry. Szczególnie trwa- łe są nory wykopane w glebach gliniastych lub ilastych. Średnica otworu wejściowego wynosi 20-25 cm; rozszerzają się one jednak znacznie tuż pod powierzchnią. Podziemną komorę gnia- zdową borsuk wyściela trawą i ściółką. Mate- riał ten zbiera wiosną. W zimie bardzo ograni- cza swoją aktywność i głównie śpi, wykorzys- tując zgromadzoną jesienią podskórną warst- wę tłuszczu (sadło). Nie jest to jednak właś- ciwy sen zimowy z obniżoną temperaturą cia- 146 Drapieżne 147 Borsuk (Meles meles) ciąg dalszy ta. Wiosną „wisi na nim skóra". Jego chód jest wtedy bardziej chwiejny niż tłustego bor- suka, ponieważ gdy porusza się powoli, sze- roka zadnia część ciała „przelewa się" z bo- ku na bok. Umie także szybko biegać i bły- skawicznie zniknąć w norze, gdy zagraża mu niebezpieczeństwo. W sytuacji bez wyj- ścia wydaje z siebie straszny warkot. Poza tym właściwie jest milczkiem, jedynie podczas szukania pokarmu jękliwe mruczy i posapuje. Borsuk dobrze pływa, ale zanurza się w wo- dzie bardzo niechętnie. Niekiedy wspina się na pniaki lub wdrapuje na grube pnie drzew tak jak niedźwiedź. W trakcie wyszukiwania pokarmu porusza się w obrębie zajmowanego rewiru po ustalonych szlakach, tak że w przy- padku tego gatunku powinnno się właściwie mówić o objętych przez niego w posiadanie „ścieżkach". Gdy napotka innego borsuka, nie próbuje go przepędzić. Pachnąca piżmem wy- dzielina gruczołów odbytowych odgrywa waż- ną rolę w porozumiewaniu się. Członkowie grupy rozpoznają się po zapachu. Pokarm: borsuk jest wszystkożerny - zjada każdy łatwo dostępny rodzaj pożywienia: jago- dy, bulwy, orzechy i większe nasiona, żo- łędzie, orzeszki bukowe (bukiew), kukurydzę, owies i inne zbożowe, owoce drzew owoco- wych i zielone części roślin, w tym sałatę i koniczynę, owady, na przykład chrabąszcze majowe w czasie rójki, pędraki występujące w dużym zagęszczeniu, ślimaki, pisklęta pta- ków gnieżdżących się na ziemi, padlinę, po- trącone przez samochody koty i zające oraz drobne gryzonie (króliki, nornikowate) i ryjów- kowate. Podstawowym pokarmem borsuka są jednak dżdżownice. Stwierdzono je w treści 3/4 zbadanych żołądków borsuczych, a w 65% żołądków znajdowały się wyłącznie dżdżowni- ce. Najkorzystniejsze dla borsuka są więc te- reny obfitujące w środowiska o dużym zagęsz- czeniu dżdżownic - umiarkowanie wilgotne łąki świeże, prześwietlone, widne lasy liściaste i zbiorowiska zaroślowe. Borsuki zbierają się w nich i wyszukują dżdżownice, wypłaszane z głębi gleby ulewnymi deszczami letnimi. Ob- serwowany w wielu rejonach zanik borsuków może być związany z ubytkiem łąk przekształ- 148 canych w wyniku nawożenia mineralnego w intensywne użytki rolne. Rozród: borsuki parzą się przez cały rok, ale szczyt okresu godowego przypada na wczes- ną wiosnę, od lutego/marca do kwietnia/ma- ja. U borsuka występuje zjawisko ciąży prze- dłużonej, tzn. rozwój zarodka zostaje przerwa- ny w bardzo wczesnym stadium i wznowiony dopiero po pewnym czasie. Długość ciąży za- leży właśnie od czasu trwania tego „przesto- ju". Najczęściej zarodek, a ściślej blastocysta (jako że zapłodnienie i pierwsze podziały zy- goty następują w jajowodzie) zagnieżdża się w macicy dopiero w grudniu. Młode - zwykle 4- rodzą się pod koniec zimy. Otwierają oczy w czwartym tygodniu życia, ale wewnątrz ro- dzinnej nory pozostają do ósmego tygodnia. Od karmienia mlekiem odzwyczajają się w wieku 3 miesięcy. Matka karmi je wtedy nadtrawionym i zwróconym przez nią pokar- mem. Młode pozostają przy niej do jesieni, a nierzadko przesypiają pierwszą w życiu zi- mę w rodzinnej norze. Uwagi: w sprzyjających środowiskach borsuki mogą żyć w zagęszczeniu 12 osobników na 1000 ha. Zmienia się to jednak szybko w rejo- nach, gdzie gazuje się nory lisa, w ramach akcji zapobiegania wściekliźnie. Bardzo przy- wiązany do miejsca borsuk w przeciwieństwie do chętnie wędrującego lisa pada najczęściej ofiarą tych prześladowań, tak że jego liczeb- ność w wielu okolicach spada. Sam borsuk nie jest nosicielem wścieklizny. Drapieżne Borsuk 149 Gronostaj (Mustela erminea) Lj ^hk^fl Rodzina łasicowale ------------s——-—iu mniejsza i lżejsza od samca (przeciętnie 213 g, masa samca 321 g). Ciało smukłe, wydłużone. Od znacznie mniej- szej łasicy można odróżnić gronostaja po cza- rnym końcu dość długiego ogona. Inne gatunki z rodzaju Mustela są od niego większe, ina- czej wyglądają i zachowują się. Latem (na południe od Alp) sierść gronostaja jest krótka, grzbiet barwy od brązowej do czerwonawo- brązowej, natomiast wyraźnie odgraniczony spód ciała jest żółtobiały. Z początkiem zimy futro staje się śnieżnobiałe, jedynie koniec ogona pozostaje czarny. Na wiosnę wymiana sierści następuje stopniowo, tak że można spotkać gronostaje w brązowe i białe plamy. Na obszarach, gdzie nie następuje wymiana futra na zimowe, zwierzęta są w zimie ubar- wione jaśniej. Gronostaj biega typowymi, szy- bkimi i długimi susami. Momentami zatrzymu- je się i stając słupka rozgląda się dookoła. Występowanie: strefy umiarkowana i chłodna Eurazji oraz Ameryki Północnej; w Europie od wybrzeży Oceanu Arktycznego po Pireneje, południowe skłony Alp, w Azji po Kaszmir i Japonię, a w Ameryce Północnej po Kalifor- nię i Wirginię na południu. Nie występuje na nizinach w basenie Morza Śródziemnego. Za- aklimatyzowano go na Nowej Zelandii. W Pol- sce nieliczny, w związku z czym znajduje się pod całkowitą ochroną gatunkową. Środowisko: w obrębie całego ogromnego areału występowania zasiedla niemal wszyst- kie środowiska, unika jednak gęstych lasów. Tryb życia: jest aktywny przez całą dobę, a je- go ogromna ruchliwość i szybkość przemiany materii zmusza go do ciągłego poszukiwania pokarmu. Właściwie nieustannie poluje. Nie wytrzymuje dłuższych okresów głodu. Jest tak zdumiewająco ciekawski, że naśladując świer- gotliwymi dźwiękami ciche piski myszy można go przywabić prawie do samych nóg. Poluje w pojedynkę poza okresem, gdy samiec po- maga samicy w wychowywaniu młodych. Gdy miode dorosną na tyle, by wziąć udział w po- lowaniu, tworzy się grupka myśliwych, w któ- rej skład może wchodzić ponad 10 osobników. Z początkiem zimy gronostaje tworzące grupę rodzinną rozchodzą się. Charakterystyczny dla gronostaja sposób poruszania się susami jest zapewne związany z posługiwaniem się przez niego węchem podczas polowania. Dlatego głowa zwierzęcia znajduje się zazwyczaj blisko ziemi. Samiec jednym susem może skoczyć na odległość pól metra, samica ponad 30 cm. Pokarm: drobne ssaki do wielkości zająca, przede wszystkim nornikowate (dopada kar- czowniki również w ich norach). W niektórych rejonach podstawą pożywienia gronostaja są króliki. Duży udział w pokarmie stanowią rów- nież ptaki. Rozród: kopulacja odbywa się latem, ale roz- | wój zarodków rozpoczyna się dopiero późną jesienią po długiej przerwie (porównaj rozród borsuka, str. 148). Młode, w liczbie 6-7 sztuk, rodzą się na wiosnę. Są jeszcze ślepe i po- kryte białą sierścią. Oczy otwierają im się j w 5-6 tygodniu życia, a usamodzielniają się w wieku 3-4 miesięcy. Ich szanse przeżycia zależą w dużym stopniu od liczebności poten- cjalnych ofiar. 150 Drapieżne 21 Łasica (Mustela nivalis) tj ^^^H| Rodzina lasicowale ^Ą^SJM I wy i tułowia 17-23 cm, ----------------------—u ciętnie 120 g, samic 60 g. Bardzo smukłe ciało umożliwia łasicy polowanie na myszy także w ich podziemnych chodnikach. Ogon łasicy w porównaniu do ogona znacznie większego od niej gronostaja jest krótki i nigdy czarny na końcu, może być jedynie bardziej brunatny. Zmiana ubarwienia zimą na białe ma miejsce tylko u populacji w północnej części zasięgu. Ubarwienie stro- ny grzbietowej jest podobne do barwy grzbie- tu gronostaja, ale biaława strona brzuszna nie jest tak jak u niego ostro odgraniczona. Nie- kiedy spód ciała pokrywają brązowe plamy, także dolne kąty pyska są ciemniej ubarwione. Występowanie: Holarktyka - Eurazja po Hima- laje, Afryka Północna i Ameryka Północna; w górach do wysokości 3000 m n.p.m. Nie występuje w Irlandii, na Islandii i na wyspach Arktyki. W Polsce pod ochroną gatunkową. Środowisko: żyje wszędzie, zwłaszcza na te- renach uprawnych, również na obrzeżach osiedli ludzkich. Tryb życia: zachowuje się podobnie i prowadzi taki sam tryb życia jak gronostaj. Jest wyspec- jalizowana w łowieniu myszy. Poluje na po- Iniki, bezlitośnie ścigając je w ich chodnikach. Może to robić, dzięki zdecydowanie wydłużo- nej sylwetce ciała. Ale z kolei niekorzystny stosunek powierzchni ciała do jego objętości powoduje duże straty ciepła. Łasica nie może również odłożyć pełniącej rolę izolującą war- stwy tłuszczu, gdyż to natychmiast odbiłoby się na jej sprawności poruszania się w mysich norach. Łasica musi ciągle polować, także w nocy, by wyrównać duże straty energetyczne spowodo- wane szybką przemianą materii. Nieustannie penetruje ogrody, wysypiska śmieci, stogi sia- na i zarośla; poluje także na króliki, ale wobec małych rozmiarów znacznie rzadziej udaje jej się je złowić niż gronostajowi. Skacze krótkimi susami na odległość 12-30 cm, często przy- staje i pozwala się przywabić dźwiękami imi- tującymi popiskiwanie myszy. Często przemie- rza tę samą trasę łowiecką. Jest w znacznym stopniu terytorialna, co oznacza, że trzyma się raz wybranego miejsca. Samce i samice za- jmują odrębne terytoria. Przy wysokich zagę- szczeniach myszowatych (100-500 osobni- ków/ha) powierzchnia rewiru wynosi od 1 do 5 ha, przy znacznie niższym zagęszczeniu tych gryzoni (20-40 osobników/ha) powierzch- nia terytorium zajmowanego przez jedną łasi- cę może przekraczać 15 ha. Rewiry samic są zawsze mniejsze. W ciągu nocy łasica prze- mierza do 2 km. Nie zapada w sen zimowy. Pokarm: według badań prowadzonych w Ang- lii, 55% pobieranego przez łasicę pokarmu stanowią myszy, 19% króliki i 15% ptaki. W re- jonach, gdzie dziki królik nie występuje, udział myszy w pożywieniu dochodzi do 80%, a w okresie zimowym może się ono składać wyłącznie z myszy. Dlatego skład gatunkowy pokarmu łasicy jest znacznie uboższy w poró- wnaniu z pożywieniem gronostaja, co wiąże się z jej ścisłą specjalizacją pokarmową. Rozród: brzemienne samice spotyka się od marca do sierpnia. W jednym miocie rodzi się 4-6 młodych; w warunkach obfitości pokarmu pojawiają się 2 mioty rocznie. Młode mogą się rodzić także w okresie zimowym. Liczebność populacji łasicy zależy bezpośrednio od zagę- szczenia populacji drobnych gryzoni. Wrogowie: ptaki drapieżne, sowy i gronostaj. W niektórych rejonach odłowy w pułapki mogą odgrywać pewną rolę, ale ich stosowanie zmniejsza się. 152 Drapieżne 153 Norka europejska (Mustela lutreola) i n. amerykańska (M. vison) ~~5 ^Eas3 Rodzina lasicowate tx L ("H I Ta para gatunków by- ^¦V-531 RH dzielona geograficz- ^^•/Vwi zasiedlała północną ----------i-—-—^J część Eurazji, nato- miast n. amerykańska Amerykę Północną. Obie bez wątpienia pochodzą od wspólnej for- my wyjściowej i są trudne do rozróżnienia tam, gdzie występują razem. Ma to miejsce w tych okolicach północnych rejonów Europy i azjatyckiej części Rosji, gdzie n. amerykańs- ka została introdukowana lub zaaklimatyzowa- ła się po ucieczce z ferm zwierząt futer- kowych, a n. europejska jeszcze przetrwała. Wygląd: długość głowy i tułowia 35-40 cm, ogona 13-15 cm. Masa ciała 500-1500 g. Sami- ce są zazwyczaj mniejsze i lżejsze. Ubarwie- nie sierści n. europejskiej jest jednolicie bru- natne, tylko górna warga i podbródek są białe. Ubarwienie n. amerykańskiej jest bardziej zmienne, co jest związane z faktem, że część zwierząt żyjących obecnie w stanie dzikim pochodzi od uciekinierów z ferm hodowla- nych. Nigdy jednak górna warga nie jest u nich biało owłosiona, lecz tylko warga dolna. Od tchórza oba omawiane gatunki różnią się jednolitą barwą futra i węższą głową. Występowanie: n. europejska zachowała się jeszcze w nielicznych ostojach w północnej Francji, wschodniej Europie i zachodnioazjaty- ckiej części byłego Związku Radzieckiego. W Polsce była niegdyś liczna, ale prawdopo- dobnie została prawie całkowicie wytępiona. Objęta jest całkowitą ochroną gatunkową. N. amerykańska występuje obecnie w Anglii i krajach skandynawskich. W zachodniej czę- ści Europy Środkowej pojawia się sporadycz- nie. W Polsce jest już obecnie dość liczna w północno-wschodniej części kraju. Środowisko: oba gatunki zasiedlają tereny ba- gniste oraz brzegi jezior i rzek. Tryb życia: oba gatunki norek są w znacznym stopniu związane z wodą. Stosują technikę łowiecką pośrednią między technikami wydry i tchórza. Ich palce są częściowo spięte błoną pławną, dzięki czemu mogą dobrze i wytrwale 154 pływać. Doskonale nurkują. Jednak pod względem szybkości i zwinności w pływaniu zdecydowanie ustępują wydrze. Są aktywne zarówno w dzień, jak i w nocy, głównie jednak przed świtem i o zmierzchu. Mieszkają w róż- nych nadbrzeżnych kryjówkach, w nisko poło- żonych dziuplach lub w norach innych zwie- rząt. Wyjście z kryjówki znajduje się zawsze nad lustrem wody! Nory są zaopatrzone w komin wentylacyjny. Norki żyją zwykle sa- motnie, jednak miesiącami mogą trzymać się razem w grupie rodzinnej. Szczególnie młode n. europejskie są skore do zabawy. Oba ga- tunki norek nie zapadają w sen zimowy. W czasie polowania mogą przewędrować 10 km. Latem prowadzą zwykle osiadły, nato- miast zimą koczowniczy tryb życia. Pokarm: zależnie od pory roku i występowania w środowisku na pożywienie norki składają się różne drobne zwierzęta. N. amerykańska w swojej północnoamerykańskiej ojczyźnie i w miejscach introdukcji poluje głównie na piżmaki. N. europejska zjada chętnie żaby, nawet te zimujące w mule na dnie zbiornika. W niektórych okolicach dużą rolę w jej pokar- mie odgrywają również ryby i skorupiaki. W czasie lęgów ptaków wodnych norki zjadają jaja i ukryte na brzegu pisklęta. Atakują także łyski i kurki wodne. Rozród: okres godowy przypada na kwiecień i maj. Młode w liczbie 3-7 rodzą się po 35-75 dniach ciąży. Oczy otwierają im się po 4-5 tygodniach. Młode uzyskują samodzielność w wieku ponad 3 miesięcy. W ciągu roku 1 miot. Uwagi: zarówno futro n. europejskiej, jak i n. ! amerykańskiej jest bardzo cenione. Od dzie- sięcioleci norki hoduje się na fermach zwie- rząt futerkowych. Dobrze bowiem znoszą w hodowli ograniczenie przestrzeni. Obecnie hoduje się różnobarwne mutanty n. amerykań- skiej o sierści śnieżnobiałej, czarnej, a nawet niebieskiej („norki szafirowe"). M Tchórz (Mustela putorius) Rodzina lasicowate (Mustelidaej Wygląd: długość głowy i tułowia 29-46 cm, samców przeciętnie 38 cm, samic 33 cm, ogo- na 12,5-14 cm. Masa ciała przeciętnie 620 g (samice) i 980 g (samce). Cechy charak- terystyczne to jasny pysk z szeroką, ciemną smugą obejmującą oczy i „garbata" sylwetka podczas biegu. Na grzbiecie i bokach przez ciemnobrunatną okrywę włosów ościstych wy- raźnie widać szarobiałe włosy wełniste. Spód jest czarny. Albinotyczna forma tchórza - fret- ka - została udomowiona już w czasach rzym- skich. Używano jej do polowań na króliki. Mie- szaniec fretki i tchórza - tchórzofretka, wyka- zuje ubarwienie zbliżone do formy dzikiej. Występowanie: Europa po Ural, Afryka Północ- na; zdziczałe fretki żyją na swobodzie na Sy- cylii i Sardynii. W Polsce tchórz jest łowny poza okresem ochronnym. Środowisko: zasiedla różnorodne biotopy, naj- chętniej jednak pełne kryjówek i położone w pobliżu wody, jak lasy łęgowe, oraz obrzeża Tchórz stepowy (Mustela eversmanni) Rodzina lasicowate (Mustelidaej Wygląd: wygląda jak jasny odpowiednik tchó- rza; osiąga również zbliżone do niego rozmia- ry. Niektórzy badacze uważają go tylko za podgatunek tchórza. Zasięgi obu gatunków po- krywają się częściowo w europejskiej części osiedli i małych wsi. Unika gęstych lasów i wy- żej położonych obszarów górskich. Tryb życia: poluje głównie o zmierzchu i nocą. Dobrze pływa i nurkuje. Przeszukuje nadwod- ne zarośla i budynki gospodarskie. Na kryjów- kę wybiera norę królika lub sam ją kopie. Zapędzony „w kąt" broni się wystrzykując, podobnie jak skunks, silnie cuchnącą ciecz z gruczołów odbytowych. Pokarm: myszy, karczowniki, małe szczury wędrowne, żaby, jaszczurki, śnięte i ranne ryby, ślimaki wodne i większe owady oraz pisklęta, rzadziej młode króliki. Rozród: kopulacja, podczas której samiec jest brutalny wobec samicy i gryzie ją w kark, odbywa się zwykle na przełomie marca i kwie- tnia. Po ciąży trwającej blisko 7 tygodni sami- ca rodzi od 3 do 7 młodych. W ciągu roku tylko 1 miot. Masa ciała noworodków, pokrytych jasnym jedwabistym futerkiem nie przekracza 10 g. Stopniowo ich sierść ciemnieje, a jasne barwy zachowują się jedynie wokół pyska, po bokach głowy i na wierzchołkach uszu. Uwagi: w wielu miejscach obserwuje się re- gres populacji tchórza. Wiąże się to niewątp- liwie z osuszaniem wielu terenów. byłego Związku Radzieckiego. Tutaj też wido- czne są wyraźne różnice w wielkości obu ga- > tunków. T. stepowy cechuje się krótszą i szer- szą czaszką oraz mniejszymi rozmiarami cia- ła. Bardzo jasna warstwa sierści wełnistej wpływa w znacznie większym stopniu niż u tchórza na ubarwienie grzbietu i boków cia- ła. W Polsce pojawia się w południowo-wschod- niej części kraju. Na stepach czarnomorskich, po Rumunię, Bułgarię i dawną Jugosławię, ¦ oraz w południowo-zachodniej Azji występuje perewiaska (Vormela peregusna) jaskrawo ubarwiona, w brązowe plamy i pasy na biało- żółtym tle. 156 Tchórzofretka Tchórz Drapieżne Wydra (Lutra lutraj fc ^fe^ll Rodzina lasicowate samic przeciętnie 7,4 kg, samców 10,3 kg - bardzo duże samce mogą osiągać masę 23 kg. Poza dużymi roz- miarami wydrę cechuje szeroki u nasady i zwężający się spiczasto ku końcowi ogon oraz szeroka, plaska gtowa. Wszystkie 5 pal- ców stóp jest spiętych błoną ptawną. Krótkie, bardzo silne nogi umożliwiają długotrwale, zwinne pływanie i nurkowanie. Poza jaśniej- szym podgardlem sierść jest jednolicie bruna- tna. Jest bardzo gęsta i pod wodą mieni się połyskliwie dzięki utrzymującej się wśród wło- sów warstewce powietrza. Ślady spokojnie kroczącej wydry są od siebie oddalone o ok. 36 cm, wydry szybko biegnącej 0,5-1 m. W przybrzeżnym mule lub na świeżo spadłym mokrym śniegu wyraźnie odciskają się błony pławne łączące palce. Występowanie: od Afryki Północnej przez całą Europę i Azję po Japonię na wschodzie i Wy- spy Sundajskie na południowym wschodzie. W Ameryce Północnej zastępuje ją blisko spo- krewniony gatunek - w. kanadyjska (L. cana- densisj. W Polsce nie znajduje się pod ochro- ną gatunkową, ale nie można na nią polować, ponieważ przez cały rok trwa jej okres ochronny. Środowisko: w obrębie tego ogromnego area- łu występowania zasiedla wszelkie typy wód słodkich - stawy, jeziora, rzeki i kanały, ale także zatoki morskie (w Europie Zachodniej i w Skandynawii). Ze wszystkich europejskich łasicowatych wydra jest niewątpliwie najlepiej przystosowana do życia w wodzie. Ten kieru- nek specjalizacji przynosi jej obecnie zgubę, gdyż poza bezpośrednim prześladowaniem ze strony człowieka dotyka ją zanieczyszczenie wód, niszczenie środowiska naturalnego i ograniczenie ilości pokarmu. Z wielu rejo- nów Europy Zachodniej i Środkowej znikła zu- pełnie. Wydrze zagrażają prawdopodobnie prze- de wszystkim znajdujące się w ściekach de- SJ, ,J\ Trop wydry JV, tergenty, niszczące izolacyjne właściwości jej futra. Regulacja i obudowa koryt rzecznych oraz usuwanie wodnej i nadbrzeżnej roślinno- ści w celu przyspieszenia spływu wód. likwi- duje część środowiska wydry (np. jej nadbrze- żne kryjówki) oraz zmniejsza zasoby ryb i sko- rupiaków żyjących wśród roślin wodnych. Naj- większe straty populacje wydry ponoszą obec- nie w środkowej Europie, gdzie systemy rze- czne podlegają gruntownym zmianom. Tryb życia: wydry żyją pojedynczo (zwłaszcza samce poza okresem godowym) lub w gru- pach rodzinnych. Trzymają się zajętego tery- torium, którego średnica dla samicy z młody- mi wynosi 7 km, natomiast rewir samca jest dwukrotnie większy. Nocą wydra może prze- być trasę do 10 km. Poluje głównie w nocy. Nurkuje po ryby i skorupiaki. Może pozosta- wać pod wodą do 4 minut, zwykle jednak jedno zanurzenie nie trwa dłużej .niż minutę. Wydra pod wodą skręca bardzo zręcznie uży- wając ogona i przednich łap. Goniąc ofiarę rozwija prędkość 12 km/godz. Wynurza się wtedy regularnie co jakiś czas ponad powierz- chnię. W zanurzeniu może przepłynąć do 400 m bez zaczerpnięcia oddechu. Jej duża aktywność wymaga odpowiedniego zagęszczenia potencjalnych ofiar, gdyż w przeciwnym razie włożony w polowanie wy- siłek nie zostanie zrekompensowany odpowie- dnią ilością pokarmu. Wydry poszukują więc wód obfitujących w ryby i dlatego szybko wchodzą w konflikt z hodowcami, trzymający- mi w stawach hodowlanych nienaturalnie duże ilości łatwych do zdobycia ryb. W rzadko któ- rym zbiorniku naturalnym znajduje się ty- le ryb, ile w stawie hodowlanym karpia lub pstrąga. Wydra nie zapada w sen zimowy. W czasie silnych mrozów ogranicza swoją aktywność do minimum, leżąc często wiele dni w legowisku. 158 Drapieżne A HHBHH 159 Wydra (Lutra luta) ciąg dalszy Zwykle jest ono ukryte pod zwisającymi nad brzegiem rzeki gałęziami drzew lub w innej położonej blisko brzegu kryjówce, względnie znajduje się w samodzielnie przez wydrę wy- kopanej norze z tunelami uchodzącymi pod wodą. Nora jest także zaopatrzona w komin wentylacyjny. Wiosną i jesienią wydry są naj- aktywniejsze. Często wtedy wędrują. Młode samce w okolicach o dużym zagęszczeniu po- pulacji nie mają odrębnych rewirów. Polują na terenach innych samców, unikają jednak re- wirów zajmowanych przez samice z młodymi. Pokarm: preferowanie przez wydry ryb było i nadal jest główną przyczyną zawziętego tę- pienia tego gatunku w wielu rejonach. Rzeczy- wiście ryby stanowią podstawę pożywienia wydry, ale w niektórych okolicach także piż- maki i raki mają w jej jadłospisie znaczący udział. Wydra łowi ryby wybiórczo - nie mogą być one zbyt szybkie, ale za to średnich roz- miarów (20-30 cm długości), gdyż drobne trud- no jej wyśledzić, a zbyt duże łatwo uciekają. Podobnie wybiera ryby pod względem gatunku - łowi przede wszystkim te ryby, których jest dużo. Dlatego może ona powodować pewne szkody w żle pilnowanych stawach hodowla- nych pstrągów, ale w warunkach bardziej zbli- żonych do naturalnych ubytki powodowane przez wydry są bez znaczenia dla rybostanu. Wydra bowiem zjadając tygodniowo 5-9 kg ryb w obrębie rozległego rewiru, jaki zajmuje, nie może spowodować żadnych szkód gospodar- czych. Poza rybami oraz piżmakami i rakami wydra zjada także żaby, kaczki, łyski i karczowniki oraz dżdżownice i owady. Jadłospis wydry pokrywa się w 60-70% z menu norki amery- kańskiej. Nie jest jednak jasne, czy między tymi gatunkami dochodzi do konkurencji poka- rmowej. Rozród: okres godowy trwa w zasadzie przez cały rok, jednak jego kulminacja przypada na koniec zimy i wiosnę. Samce przyłączają się wtedy do samic i towarzyszą im przez pewien czas. Ciąża trwa 62 dni. Młode w liczbie 1-6 sztuk (najczęściej 2 lub 3) przychodzą na świat w specjalnie do tego celu zbudowanym le- gowisku, wymoszczonym trawą i mchem. W chwili narodzin małe wydry są bezzębne, ślepe i pokryte delikatną sierścią barwy my- siej. Są bardzo głośne. Mierzą ok. 15 cm dłu- gości. W wieku 2 tygodni są bardzo ruchliwe, rozłażąc się we wszystkie strony, a oczy ot- wierają im się po 31-34 dniach. Ssą matkę przez mniej więcej 10 tygodni. Po tym okresie zanurzają się po raz pierwszy w wodzie. Po- bierają regularne lekcje pływania. Pozostają przy matce przez całą jesień i zimę. Dopiero następnej wiosny rodzina rozpada się i mło-j de wydry się usamodzielniają. Dojrzałość płciową uzyskują w wieku 2 lat. Wydra żyje ponad 15 lat. Wrogowie: brak wrogów naturalnych. Uwagi: na wydrę polowano najpierw z uwagi na cenne futro, później z powodu szkód wy- rządzanych przez nią w rybostanie. Z uwagi na niską płodność wydra nie wytrzymała in- tensywnych prześladowań i liczebność jej po- pulacji zaczęła drastycznie maleć. Obecnie ocalała jedynie w niedużych i nielicznych ostojach w północnych Niemczech, w Lesie Bawarskim (w łączności ze stanowiskami w Austrii i Czechach), Polsce, oraz nieco licz- niej w mniej zmienionych środowiskach nad- rzecznych wschodniej i południowo-wschod- niej części Europy. Także w Wielkiej Brytanii liczebność wydry uległa znacznemu zmniejszeniu. Z tych powodów wydra należy do najbardziej zagrożonych wymarciem ssaków europejskich, chociaż pokazany na mapie zasięg jej występowania wydaje się rozległy. 160 Drapieżne 161 Rosomak (Gulo gulo) Rodzina lasicowate (Mustelidaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 65-87 cm, ogona 17-26 cm. Ma- sa ciała 22-35 kg. Ro- somak jest najwięk- szym przedstawicie- lem łasicowatych o nieco niedżwiedziowatym wyglądzie. Jego wysokie nogi zakończone są szerokimi stopami dzięki którym może chodzić, nie zapadając się, po głębokim śnie- gu. Ciało krępe, bardzo silnie zbudowane, po- kryte (poza głową) długą, kudłatą sierścią. Uzębienie jest typowe dla łasicowatych, jed- nak znacznie silniejsze. Występowanie: strefa tajgi i lasotundry od Skandynawii przez Syberię po północną część Ameryki Północnej. W Europie pierwotnie był szerzej rozprzestrzeniony, ale już w czasach historycznych zniknął z krajów leżących nad południowym Bałtykiem, w tym z Polski oraz z północno-zachodniej Rosji. W ostatnich dzie- sięcioleciach obserwuje się jednak jego powtórne osiedlanie się w ostatnim z wymie- nionych obszarów. Środowisko: widne lasy z runem bogatym w mchy. Tryb życia: prowadzi samotnicze życie w ob- rębie rewiru osobniczego o powierzchni po- nad 2000 km2. Granice terytorium znakuje mo- czem i kałem, ale przede wszystkim wydzieli- ną gruczołów zapachowych. W czasie długich dni letnich lub nocy polarnych nie utrzymuje żadnego rytmu dobowego, odpoczywa jedynie co kilka godzin i znowu rusza na poszukiwanie pokarmu. Poruszając się biegnie charakterys- tycznym krótkim kłusem, posuwając się do przodu po śniegu wytrwale i szybko. Może wtedy dogonić dużą i szybką zdobycz, która normalnie w okresie bezśnieżnym umknęłaby mu. Pod względem siły i zwinności ustępuje jedynie niedźwiedziowi brunatnemu, nato- miast przewyższa wszystkie inne zwierzęta żyjące w tych biomach. Nie zapada w sen zimowy - przeciwnie zima to dla niego okres najobfitszych łowów. Sprawnie wdrapuje się na drzewa, bardziej na wzór niedźwiedzia niż kuny, ale zsuwa się z pnia z głową skierowaną w dół. Zagrożony demonstruje potężne uzębienie. Pokarm: w porze letniej wyszukuje w widnym lesie lub tundrze padlinę, resztki zwierzęce z zeszłej zimy, gnieżdżące się tam ptaki, a także jagody. Wykopuje również lemingi, napada na świeżo urodzone łoszaki i reny oraz rozgrzebuje ukryte w pniakach lub ziemi gniazda trzmieli i pszczół. Zimą silny rosomak przeistacza się w znakomitego myśliwego. Bezgłośnie poruszając się po śniegu poluje na zające bielaki, cietrzewie, lisy, reny; może być niebezpieczny nawet dla rysia. Zabiera zdobycz innym drapieżnikom. Niekiedy nawie- dza chaty traperów i myśliwych, plądrując je, dzięki czemu zyskał sobie bardzo złą opinię. W rzeczywistości zabija niewiele więcej niż może zjeść. Ofiarę powala mocnym chwytem za gardło. Jeśli jest ona zbyt duża na jedno- razowy posiłek, dzieli ją i chowa w spiżar- niach (czego nie robią typowi wszystkożercy). Rozród: gody odbywają się w maju. Samiec i samica żyją razem tylko kilka tygodni. Po ponad 9 miesiącach, najczęściej w lutym lub marcu, rodzą się w kryjówce 2-4 młode. Oczy otwierają im się po upływie 4 tygodni. Ssą matkę co najmniej 10 tygodni. Potem matka dostarcza im przeżuty pokarm. Młode rosoma- ki dorastają w wieku 3 miesięcy, ale pozostają przy matce przez 2 lata. Wrogowie: poza człowiekiem rosomakowi za- graża jedynie wilk. Wydaje się, że w pewien sposób ogranicza występowanie rosomaka, którego w zasadzie nie ma na tych obszarach, gdzie są wilki. 162 Drapieżne 163 Kuna leśna, tumak (Martes martes) t> iaflii^H R0^113 lasicowate wfl Wdm samce s3 nieco wiek- ------------^——-—^J gi i puszysty ogon 20-26 cm. Masa ciata do 1,8 kg. Futro koloru brązowego, jedynie podgardle i pierś żółtawe, przy czym ta jaskrawa plama nie rozwidla się na piersiach (w przeciwieństwie do k. domo- wej). Nos jest czarny. Brzegi wyraźnie zazna- czających się uszu są pokryte żółtawą sierś- cią. Zmiana futra na znacznie gęstsze zimowe następuje jesienią. Nogi krótkie, z owłosiony- mi podeszwami stóp. Mocne pazury umożli- wiają wspinanie się, a ogon pełni wtedy funk- cję stabilizatora. Występowanie: od Europy Zachodniej po Sy- berię Zachodnią, w górach sięga po górną granicę lasu; w Polsce łowna z czasem ochronnym. Środowisko: lasy wszystkich typów, także parki miejskie. Tryb życia: k. leśna szczególnie zręcznie wspina się i przewyższa pod tym względem wszystkie inne europejskie ssaki. W koronach drzew wykonuje skoki na odległość ponad 4 m i zbiega lub wdrapuje się po pniach z taką chyżością, jakby biegła po równym terenie. Zręcznie chwyta się giętkich gałęzi i potrafi wykorzystać je do wzmocnienia skoku. Z łat- wością wspina się na sam wierzchołek korony drzewa. Dzięki tym zdolnościom z powo- dzeniem poluje na wiewiórki, które w wielu okolicach są jej główną zdobyczą. Odpo- czywając kryje się w obszernych dziuplach, dużych skrzynkach lęgowych i większych gniazdach ptasich lub wiewiórczych. Jest ak- tywna zarówno w ciągu dnia, jak i nocą, przy czym w nocy główną rolę w polowaniu odgry- wa jej znakomity węch. Porywa wtedy śpiące ptaki z gniazd lub z gałęzi drzew, a także lokalizuje wyostrzonym słuchem biegające myszy. Nie zapada w sen zimowy - pokryte sierścią podeszwy stóp chronią ją nie tylko przed zimnem, ale przede wszystkim zapew- niają szybki bieg po śniegu. Na ziemi k. leśna 164 porusza się długimi skokami, w czym przypo mina k. domową. Zajęty rewir znakuje wydzie liną gruczołów odbytowych. Powierzchnie takiego terytorium w zależności od zasobów pokarmowych środowiska wynosi 5-23 km2. Pokarm: wiewiórki, myszy, inne drobne ssaki ptaki do wielkości cietrzewia, pisklęta i jaji oraz jagody, owoce, orzeszki bukowe (bukiew i większe owady. Skład pożywienia zależy ot lokalnych warunków i pory roku, główną jed nak rolę odgrywają w nim wiewiórki i mniej sze ptaki. Rozród: kopulacja odbywa się w pełni lata, ale ciąża jest przedłużona (porównaj rozród bor suka, str. 148), tak że młode kuny rodzą si( dopiero w kwietniu następnego roku. Ich roz wój przebiega podobnie jak u k. domowej. Wrogowie: w niektórych rejonach, na przykłat w Finlandii, poluje na k. leśną orzeł przedni Ogranicza ona wtedy swoją aktywność do go dżin nocnych, ale wtedy często pada łuperr bezszelestnie latającego puchacza. Uwagi: do k. leśnej bardzo podobny jest sobó (M. zibellina), obecnie w Europie już wymarły Soból zastępuje k. leśną na rozległych prze strzeniach Syberii, a przed wiekami występo wał również w północnej części Europy I północno-wschodnią Polskę. Żółtopomarań czowa plama na gardle tego drapieżnika jes nieduża. Futro sobola należy do najlepszycl gatunkowo i najcenniejszych dla kuśnierzy Jest wyjątkowo gęste z uwagi na siarczysti mrozy panujące w jego ojczyźnie. Otwór dziupli 165 Kuna domowa, kamionka (Martes toina) Rodzina lasicowate (Mustelidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 42-48 cm, ogona 22-26 cm. Masa ciała od 1,2 do ponad 2,0 kg. Sylwet- ką ciała i sposobem poruszania się bardzo przypomina k. leśną, jednak przy podobnych rozmiarach ciała jest od niej sporo cięższa. Najważniejsze cechy różniące oba gatunki kun to: u k. domowej rozwidlanie się od strony brzucha białej lub kremowej plamy na podgardlu, przechodzącej na ramiona przednich łap i różowy, a nie czarny, nos. Także brzegi uszu są białe, a nie żółte lub żółtawe. Podeszwy stóp są słabo owłosione. Futro k. domowej, jaśniejsze od sierści k. leśnej, jest zimą znacznie gorsze gatunkowo. Występowanie: centrum rozmieszczenia przesunięte bardziej na południe w porówna- niu z zasięgiem k. leśnej, tzn. południowa i środkowa Europa, Azja po północne Chiny; w Polsce pod ochroną gatunkową. Środowisko: osiedla ludzkie, brzegi wód, tere- ny otwarte z zaroślami i ruinami lub zabudo- waniami gospodarskimi - kuna leśna i k. do- mowa są doskonałym przykładem, jak gatunki podobnej wielkości i o zbliżonym spektrum pokarmowym zasiedlają różne środowiska, współwystępując obok siebie. Tryb życia: k. domowa nie ustępuje k. leśnej pod względem sprawności łowieckiej, ruchli- wości i szybkości. Nieco gorzej wspina się po drzewach, gdyż jest cięższa. Dlatego chętniej poluje na ziemi i jest tu równie zręczna, jak k. leśna w koronach drzew. Przeszukuje kryjówki myszy w stodołach, załomach murów, wieżach i poddaszach kościołów oraz na strychach do- mów mieszkalnych, gdzie często wywołu- je głośny hałas swoją nocną aktywnością ło- wiecką. Na zachodzie Europy osobliwością ostatnich lat jest niszczenie przez kuny ochronnych pła- szczy gumowych i przegryzanie przewodów hamulcowych w zaparkowanych samocho- dach. Przyczyny tego zjawiska nie są znane. Kuny robią to przeważnie w nocy, tak że nie- wielu ludzi zauważa, że k. domowa występuj; także w śródmiejskich dzielnicach wielu miast Pokarm: niezbyt wybredna pod względem ro dzaju pożywienia k. domowa łowi wszystki* drobne zwierzęta do wielkości kury domowe i królika. Podstawowym składnikiem jej pokar mu są myszy. Zjada również szczury, a zna czący udział w jej pożywieniu mogą mieć tak że dżdżownice. Znane jest jej zamiłowanie d< jaj, które niezwykle zręcznie unosi ze sobą nil rozbijając ich na miejscu. Gdy dostanie się di kurnika lub gołębnika może wskutek nadmian ofiar wpaść w szał mordowania i udusić wszy stkie zwierzęta. Rozród: podobnie jak u k. leśnej okres godów; kuny domowej przypada na lato. Młode pi przedłużonej ciąży (porównaj rozród borsuka str. 148) rodzą się dopiero w kwietniu lub maji następnego roku. Oczy otwierają im się po j dniach. Młode ssą matkę 7-8 tygodni, a pi 3 miesiącach życia są już na tyle samodzie! ne, że towarzyszą jej w polowaniu. Dojrzałoś płciową uzyskują w wieku 2 lub 3 lat. K. domo ważyje ponad 10 lat. Uwagi: w związku ze spadkiem znaczenia ku nich futer liczebność populacji obu gatunkó\ kun ostatnio wzrosła. 166 Drapieżne 167 Mangusta egipska, ichneumon (Herpesłes ichneumon) Rodzina laszowate (Viverridaej Wygląd: długość gło- wy i tułowia 50-55 cm, ogona 35-45 cm; wy- sokość w kłębie 20 cm. Masa ciała do 8 kg. Sierść jest ciemnoszara, przetykana złotobrązowym wło- sem. Zakończenia szczeciniastych włosów są srebrnoszare. Długi ogon zwęża się spiczasto ku końcowi. Jest pokryty znacznie dłuższą sie- rścią niż pozostałe części ciała, tak że nie widać wyraźnego przejścia tułowia w ogon. W niewielkim, spiczastym pysku zwracają uwagę duże oczy i uszy wyraźnie wystające z sierści. Głowa i nogi są zdecydowanie ciem- niej ubarwione od reszty ciała. Występowanie: centrum rozmieszczenia m. egipskiej znajduje się w Afryce - zachodnia część jej areału występowania obejmuje Ma- roko, Portugalię i południową Hiszpanię, gdzie osiąga północną granicę zasięgu. Izolowane stanowisko w Dalmacji jest prawdopodobnie efektem introdukcji. Środowisko: odłogi porośnięte zaroślami ma- kii i tereny skaliste ze skąpą roślinnością. Tryb życia: m. egipskie żyją w grupach ro- dzinnych lub samotnie (stare samce). Są ak- tywne w ciągu dnia, a nocą odpoczywają w wygrzebanych przez siebie norach i róż- nego typu zagłębieniach. Zwinnymi ruchami przypominają nieco kuny, do których są zbli- żone rozmiarami i prowadzonym przez nie trybem życia. Biegnąc w linii prostej potrafią pozornie bez wysiłku i wyraźnej fazy przejś- ciowej skręcić pod kątem prostym. Takie szy- bkie zmiany kierunku biegu pozwalają man- gustom wychodzić zwycięsko z walk z jadowi- tymi wężami, które nie są aż tak zwrotne. Mangusta unika ukąszenia błyskawicznie od- skakując w bok. Nierzadko raptownie podska- kuje do góry, kuli się i odbiega do tyłu bez odwracania się. Pokarm: drobne zwierzęta do wielkości szczu- ra, przede wszystkim węże i jaszczurki, gdyż w zamieszkiwanych przez mangusty środowis- kach występują one stosunkowo licznie; ponadto duże owady (szarańczaki) oraz jaja Porównanie wielkości mangusta Zamykalne ucho ptaków i jaszczurek. W pewnych okresach zja- da również pokarm roślinny. Rozród: okres godowy m. egipskiej przypada na luty lub marzec. Wtedy można częściej usłyszeć wydawane przez nią ostre piski. Cią- ża trwa ok. 60 dni. W miocie przychodzi na świat od 2 do 4 młodych. Pozostają przy matce około roku, ale już w wieku 3 miesięcy szukają wraz z nią szarańczaków i jaszczurek oraz mysich gniazd. Okres uzyskiwania samodziel- ności jest w ich życiu najbardziej krytyczny. M. egipska żyje ponad 5 lat. Uwagi: w starożytnym Egipcie m. egipska była świętym zwierzęciem, któremu oddawano cześć boską. Oswojone mangusty trzymano w świątyniach jako tępicieli węży. Jest praw- dopodobne, że sprowadzono ją do Europy w czasach rzymskich, gdyż stosunkowo łatwo oswaja się i dobrze znosi hodowlę. Prawdziwym mistrzem w pokonywaniu węży, znacznie skuteczniejszym od m. egipskiej, jest blisko z nią spokrewniona m. mungo, nazywa- na również mungo indyjskim (H. edwardsi). Jej pokazowe walki z kobrą stanowią w In- diach atrakcję dla turystów. 168 169 Zeneta zwyczajna, ż. europejska (Genetta genetta) —jt--------- ,^-y1* i Rodzina łaszowate f,' L (V Wygląd: długość gło- ^Lr^u r/ *y ' 'u'ow'a 50-^8 cm, •^OJ^/^ 2^r °9ona 40-48 cm. ^J^Ssy,~''f^ Masa ciala 1'°~2'5 k9' ^^^' ^^y\LT~T Łatwo ją odróżnić od *~ ^_____~^^? I innych ssaków euro- pejskich po typowej dla łaszowatych sylwetce, rzucającym się w oczy plamistym wzorze uło- żonym z 4-5 rzędów plam na jasnoszarobrą- zowym tle oraz długim ogonie w ciemne i jas- ne poprzeczne pasy. Rzędy plam na grzbiecie przechodzą w ciemne obrączki na ogonie, któ- ry jest puszysty i na całej długości podobnej średnicy, a nie zwężający się spiczasto ku końcowi jak u mangusty egipskiej. Charaktery- styczny jest również intensywny zapach pi- żma, który ż. zwyczajna wydziela przy podraż- nieniu. Pochodzi on z gruczołów odbytowych. Występowanie: rodzaj żeneta (Genetta) z cent- rum rozmieszczenia w Afryce reprezentują li- czne gatunki. Ż. zwyczajna sięga najdalej na północ występując, poza północno-zachodnią Afryką, również w południowej Europie (Hisz- pania, Portugalia i południowa Francja). Środowisko: zarośla porastające odłogi, ka- mieniste zbocza, duże, zdziczałe ogrody. Tryb życia: to wiodące bardzo skryty tryb ży- cia zwierzę żyje samotnie lub w grupach ro- dzinnych; jest aktywne przeważnie w nocy. Żeneta doskonale wspina się i skacze. Bez- głośnie, jak cień podchodzi swoją ofiarę i po- rusza się bezszelestnie w gęstwinie. Jej ciało jest tak nieprawdopodobnie giętkie i zwinne, że przy tropieniu zwierzyny może zastygnąć w dowolnej pozie. Doskonałe współdziałanie zmysłów słuchu, węchu i wzroku pozwala na koordynowanie jej najdrobniejszych ruchów i w końcu żeneta skacze pewnie na ofiarę, którą wzorem kołowatych, a w przeciwieńst- wie do mangusty egipskiej, przytrzymuje naj- pierw przednimi łapami. Ruchliwy pysk, zaopatrzony w długie włosy zatokowe (wibrys- sy), umożliwia dosięgnięcie wytropionej ofiary w kryjówce w wąskiej szczelinie skalnej. Długi ogon stabilizuje w czasie skoku pozycję ciała. Żenety znajdują dogodne kryjówki w dziu- plach, szczelinach skalnych lub w gąszczu 170 Żeneta zwyczajna Żbik zarośli. Sierść utrzymują w nienagannej czys- tości, czyszcząc ją podobnie jak kot domowy. Także ze swoją zdobyczą bawią się nierzadko podobnie jak on. Skaczą również w „kocim stylu", odbijając się jednocześnie wszystkimi nogami. Pokarm: ż. zwyczajna jest niewyspecjalizowa- nym drapieżnikiem polującym na nieduże zwierzęta. Głównym składnikiem jej pożywie- nia są drobne gryzonie. Żeneta chwyta je po wykonaniu kociego skoku lub wydobywa je za pomocą długiego pyska z kryjówek, czego kot nie potrafi. Na drugim miejscu w jej jadłospi- sie znajdują się ptaki, natomiast węże i jasz- czurki odgrywają znikomą rolę, przede wszys- tkim w związku z jej aktywnością w nocy, a nie w ciągu dnia, jak mangusty egipskiej. Dzięki temu oba europejskie gatunki łaszowatych nie konkurują ze sobą, nawet gdy występują w tym samym środowisku. Rozród: kulminacje okresu rozrodczego przy- padają na przełom lutego i marca oraz lipca i sierpnia. Samica jest początkowo nieprzystę- pna, ale powoli uspokaja się dzięki pomrukom wydawanym przez samca. Okres trwania cią- ży i i wychów młodych - podobnie jak u man- gusty. Małe żenety, gdy wyjdą z rodzinnego legowis- ka na światło słoneczne, są bardzo rozbawio- ne. Wyłącznie mlekiem żywią się przez 6 tygo- dni, ale ssą je jeszcze później długo, mimo że jedzą także stały pokarm. Pozostają razem z matką do ukończenia pierwszego roku życia. Uwagi: w starożytnym Egipcie i Rzymie wyso- ko ceniono ż. zwyczajną jako tępicielkę myszy i chętnie trzymano ją w domach. Drapieżne Żbik (Felis silvesthsj Rodzina kołowate (Felidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 50-80 cm, ogona 25-38 cm. Masa ciała 5-15 kg (kocur), wyjątkowo cięższy; kotka lżejsza, przeciętnie 4 kg. Żbik jest w zasadzie większy i cięższy od przeciętnego kota domowego. Można go rozpoznać po puszystym ogonie pokrytym wyraźnymi czarnymi pierścieniami i delikatnym czarnym prążkowaniu ciała. Ogon na końcu nie jest spiczasty, lecz dzięki dłuż- szym włosom tępo zakończony. Czaszka żbika jest szersza i masywniejsza od czaszki kota domowego. Między uszami do czoła ciągną się 4 wąskie, ciemne prążki, a na nogach widać 4-5 ciemnych pręg. Wyraźne wystąpie- nie tych cech umożliwia prawidłowe oznacze- nie żbika. Jednak odróżnienie żbika od kota domowego utrudnia fakt, że krzyżują się one ze sobą i prawdopodobnie wszystkie środko- woeuropejskie populacje żbika mają mniejszą lub większą domieszkę kociej krwi. Także pod względem innych cech budowy i trybu życia żbik i kot są do siebie podobne. U obu występują pionowo ustawione szczeli- nowate źrenice, wciągane pazury, zaokrąglo- ny i krótki, w porównaniu z innymi małymi drapieżnikami, pysk. Żbik chwyta i trzyma zdo- bycz za pomocą pazurów, a nie, jak lis - zę- bów, gdyż do tego potrzebny byłby odpowied- nio długi pysk. Uzębienie żbika jest silne, typowe dla wszyst- kich kołowatych. Mimo krótkiego pyska zape- wnia stosunkowo mocny zgryz. Wiele kotowa- tych zadaje śmierć ofierze dorównującej im rozmiarami przez przegryzienie jej gardła, za- gryza także znacznie mniejsze, ale desperac- ko broniące się zwierzęta. W górnej szczęce żbika znajduje się o jeden ząb więcej niż w żuchwie. Samca od samicy można odróżnić po wielkości; zewnętrzne cechy płciowe są również dobrze widoczne. Występowanie i środowisko: rozprzestrze- niony od Europy przez Afrykę po połu- dniowo-zachodnią Azję żbik dzieli się na 3 główne grupy form. Pierwszą jest grupa Porównanie wielkości żbika i kota domowego o ogólnym „typie żbika", rozsiedlona w Euro- pie i Azji Mniejszej, która powstała prawdopo- dobnie dopiero po ustąpieniu lodowców. Wy- stępujący w Afryce jaśniejszy, piaskowo ubar- wiony kot nubijski stanowi drugą grupę, nato- miast azjatycki „kot stepowy" trzecią. Kot nu- bijski jest prawdopodobnie przodkiem ras na- szego kota domowego, dlatego może on da- wać płodne mieszańce ze żbikiem. Takie po- chodzenie kota domowego wyjaśnia także is- totne różnice w jego wymaganiach środowis- kowych i trybie życia w porównaniu ze żbi- kiem. Kot domowy jest zwierzęciem ciepłolub- nym i polującym na otwartej przestrzeni, w związku z czym w chłodnej strefie klimatu umiarkowanego znajduje odpowiednie warun- ki tylko w środowiskach przekształconych przez człowieka. Natomiast żbik występuje w gęstych lasach. Początkowo rozsiedlony był w całej Europie poza Skandynawią. Jego za- sięg sięgał po Ural i wschodnią część Azji Mniejszej. Dlatego jest przystosowany do bar- dziej surowych warunków środowiska niż kot nubijski czy stepowy - długotrwałych, zimnych deszczy, głębokiego śniegu i niskich tempera- tur w okresie zimowym. Jego sierść jest zna- cznie gęsciejsza od futra kota domowego, by ochronić go od zimna. Tryb życia: żbik poluje najczęściej nocą. Jest samotnikiem lub żyje parami. Kontroluje ob- szar o powierzchni 60-70 ha, gdy znajduje na nim obfitość pożywienia. Jest przywiązany do zajętego przez siebie terytorium, w określonej kolejności obchodzi je, indywidualnie do potrzeb reguluje porę aktywności i znakuje 172 ¦i ' **L};.L&? jP^ '&I0& 173 Żbik (Felis silvestris) ciąg dalszy swój rewir wydzieliną gruczołów na stopach, moczem i odchodami. Żbiki rozpoznają te zna- ki bezbłędnie i potrafią ocenić czas, jaki upły- nął od ich pozostawienia, a także status zna- kującego; podobne zachowania można łatwo zaobserwować także u kota domowego. Żbik poluje najczęściej na powierzchni ziemi. W charakterystyczny sposób czatuje przed mysią norą lub bezszelestnie tropi ofiarę. Z rzadka czatuje w zasadzce siedząc na drze- wie lub skale. Wprawdzie dobrze się wspina, ale nie tak zręcznie jak kuna leśna. Wodę omija, chociaż zupełnie dobrze pływa i chęt- nie zjada ryby. Podobnie jak kot domowy wy- leguje się często, zwłaszcza jesienią, w spo- kojnym miejscu na słońcu, odpoczywając po łowach. Także jesienią je więcej niż w innych porach roku, by zgromadzić niezbędne na zi- mę zapasy tkanki tłuszczowej. Jest to także pora, gdy najłatwiej można natknąć się na tego kota. Najważniejszą rolę podczas polowania pełnią u żbika wzrok i słuch. Żbik doskonale słyszy, także dźwięki o wysokiej częstotliwości wyda- wane przez myszy. Jego oczy widzą światło w szerokim zakresie długości fal. Przy dużej intensywności oświetlenia źrenice zwężają się w wąską szparę, natomiast przy słabym mogą się rozszerzyć tak bardzo, że stają się niemal okrągłe. W przeciwieństwie do słuchu i wzro- ku, węch ma drugorzędne znaczenie, choć pełni istotną rolę w kontaktach między poszczególnymi osobnikami. Na odpoczynek żbik wybiera kryjówki w szczelinach skalnych, dziuplach i wykrotach. Czyści się często, miauczy i mruczy jak kot domowy, chociaż wydawane przez niego dźwięki są niższe i głębsze (mlaskanie). Pokarm: podstawę pożywienia żbika stanowią myszy. Ponieważ zasiedla on rozlegle, gęste obszary leśne, polniki padają oczywiście jego ofiarą znacznie rzadziej niż kota domowego. Ich miejsce zajmują króliki i małe ptaki. Jed- nak we Francji w zbiorowiskach zaroślowych 90% pokarmu żbika stanowią nornikowate. Oznacza to, że najczęściej łowiona jest zdo- bycz najliczniej występująca w danym środo- wisku. Najważniejszą techniką łowiecką stoso- waną przez żbika jest skok na ofiarę z zasa- 174 dzki. Jest ona najbardziej skuteczna przy ło- wieniu myszy i drobnych ptaków. Polujący na myszy lis wykonuje podobny skok, co świad- czy, że ta technika jest do tego celu najbar- dziej odpowiednia. Oszczędza wyczerpującej siły pogoni, wymaga natomiast błyskawicznej reakcji, gdy nadchodzi odpowiedni moment. Budowa ciała żbika jest doskonale do tego przystosowana, natomiast nie może on ścigać zdobyczy, jak na przykład pies. Rozród: żbiki parzą się w lutym lub marcu (marcowanie). Po trwającej 63 dni ciąży sami- ca rodzi 3 lub 4 kocięta. Po upływie 10 dni młodym otwierają się oczy. Ssą matkę przez ok. 4 tygodnie. W wieku 3-4 miesięcy stają się samodzielne, ale jeszcze przez pewien czas polują razem z matką. W czasie dorastania uczą się w formie zabawy odpowiednich sko- ków i chwytów niezbędnych do skutecznego polowania. Dojrzałość płciową uzyskują po ro- ku. Żyją10 lat. Uwagi: żbik był przez długie lata tępiony, gdyż uważano go za wroga zwierzyny łownej. Obe- cnie jego występowanie w Europie Środkowej ogranicza się do kilku zaledwie niewielkich ostoi, w związku z czym należy on do najbar- dziej zagrożonych wymarciem gatunków wchodzących w skład naszej fauny. W Polsce jest objęty ochroną gatunkową, występuje jed- nak bardzo rzadko, jedynie w Karpatach i na Podkarpaciu; obecnie nie jest pewne, czy jesz- cze się zachował. W większości krajów europejskich żbika objęto ochroną, dzięki cze- mu jego zasięg nieco się rozszerzył, zwłasz- cza na obszarze środkowych Niemiec. Re- fugium to ma łączność z liczniej zasiedlonymi ostojami w środkowej Francji. W Niemczech stwierdzono ponadto 10 niewielkich, izolowa- nych stanowisk w południowych i północnych rejonach kraju, które przy odpowiednich zabiegach ochronnych stworzą, być może, po- most z zasiedlonymi przez żbika obszarami w pozostałych częściach Europy. Jedno jest pewne - żbik nie stanowił i nie stanowi za- grożenia dla pozostałej części fauny. Drapieżne i r 175 M Ryś (Felis lynx) Rodzina kotowate (Felidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 80-105 cm, ogona 10-30 cm (zwykle 20 cm). Masa ciała bardzo zróżnicowana zależnie od rejonu wy- stępowania, od 14 do 36,5 kg; ryś występujący w Karpatach osiąga przeciętnie 25 kg masy ciała. Samce (kocury) są zawyczaj o ok. 15% cięższe od samic. Ryś cechuje się szczególnie długimi nogami, wskutek czego jego sylwetka widziana z boku jest niemal kwadratowa w ob- rysie. Tą cechą odbiega od ogólnego planu budowy kotowatych. Stopy rysia są szerokie i - szczególnie zimą, gdy są pokryte gęściej- szą i dłuższą sierścią - pozwalają na optymal- ne rozłożenie ciężaru ciała w stosunku do powierzchni podeszew. Ten współczynnik jest w przypadku rysia wyjątkowo korzystny, zdecydowanie mniejszy niż w przypadku znacznie lżejszego żbika - wynosi zaledwie 40 g/1 cm2. A przecież ryś nie należy do najlżejszych kotów. Takie ukształtowanie stóp, pełniących rolę rakiet śnieżnych, umożliwia rysiowi swobodne poruszanie się po głęb- szym, sypkim śniegu. Nie zapada się tak jak wilk, puma czy tygrys, a jego trop jest wy- raźny. Nigdy nie dotyka brzuchem śniegu. Po- dobne przystosowanie występuje wśród ssaków europejskich tylko u rosomaka. Przed- nie nogi są krótsze o ok. 20% od tylnych, wskutek czego zad rysia jest nieco podnie- siony. Ta cecha budowy wskazuje na zdolność do szybkiego, krótkiego pościgu i do wykony- wania sprężystych, długich skoków. Pazury tylnych stóp są nieco słabiej zagięte niż przednich, które są sierpowato zakrzywione ku tyłowi. Sierść rysia stanowi wyjątkowo gęsta, jedwa- bista warstwa wełnista, okryta długimi (5-7 cm długości) włosami ościstymi. Grzbiet jest po- kryty znacznie gęściejszą sierścią niż spód ciała, chociaż znajdujące się na brzuchu dłuż- sze włosy tuszują to. Deseń z ciemniejszych plam pokrywający czerwonobrązowawy grzbiet bywa bardzo zmienny, jednak w nie- których rejonach, zwłaszcza górskich, jest dość regularny. Krótki, kikutowaty ogon ma czarne zakończenie. Budowa pyska rysia jest bardzo swoista. Pysk jest skrócony, a tkwiące w nim duże oczy cechują się szerokim polem widzenia o ogro- mnej głębi ostrości, czemu ryś zawdzięcza swoją myśliwską nazwę: ostrowidz. Po bokach pyska znajdują się dłuższe, białe bokobrody. Takie pasma dłuższych włosów występują wprawdzie i u innych kotowatych, ale u rysia odcinają się barwą od reszty pyska wyjątkowo wyraźnie. Wierzy się, że ich rolą jest wzmoc- nienie ostrości słuchu analogicznie do funkcji szlary sów, czyli wieńca sztywniejszych piór otaczających przednią część ich głów. Rzeczywiście rysie słyszą doskonale i podczas polowania posługują się przede wszystkim słuchem. Na końcach uszu znajdują się pędzelki czarnych włosów osiągających 4 cm długości. Barwą kontrastują one z jasną sierścią porastającą zewnętrzną powierzchnię małżowiny usznej. Jak wspomniano, część twarzowa czaszki rysia jest silnie skrócona. Kły są bardzo mocne i posiadają delikatne wyżłobienia. Dzięki tym osobliwym cechom budowy ryś stoi na pograniczu dużych i ma- łych kotowatych. Występowanie i środowisko: ryś zasiedla leś- ną strefę Eurazji od Pirenejów po wschodnią Syberię i Koreę; występuje także w zachodniej i środkowej części Azji oraz w Ameryce Pół- nocnej. Nie występuje zarówno w strefie ste- pów, jak i tundry. Obecnie w większej części 176 Drapieżne 177 _ Ryś (Felis lynx) ciąg dalszy kontynentu europejskiego został wytępiony, pozostając jedynie na reliktowych stanowi- skach w Pirenejach, na Półwyspie Bałkańskim i Skandynawskim, w Karpatach, w tym rów- nież polskich, północno-wschodniej Polsce i w europejskiej części byłego ZSRR. Ostatnio podejmuje się próby ponownej introdukcji te- go gatunku, m.in. w Kampinoskim Parku Naro- dowym, w Szwajcarii i w Lesie Bawarskim. W budowie rysia bardzo silnie wyrażone są cechy związane z przystosowaniem się do życia w środowisku leśnym. Niemal kwadrato- wa sylwetka ciała stanowi kompromis między zdolnością do szybkiego biegu (czym upodab- nia się do większości psowatych) a skocznoś- cią. Najkorzystniejsze warunki bytowania znajduje ryś w gęstych lasach rosnących w górach. Tu może pozostać nie zauważony, tropić zwierzynę i upolować ją po krótkim pościgu lub w błyskawicznym ataku. Las daje mu możliwość ukrycia się, której nie potrzebu- je drapieżnik wytrwale ścigający swoją ofiarę w terenie otwartym. Ryś nie przejawia szcze- gólnych preferencji w stosunku do typu lasu, powierzchnia leśna musi być tylko odpowied- nio duża. Dlatego szczególnie w południowej części zasięgu jego areał występowania jest silnie porozrywany na oddzielne wyspy więk- szych kompleksów leśnych. Ryś wybiera naj- chętniej mozaikowe lasy z wiatrołomami, po- żarzyskami i młodnikami, gdyż w takim zróż- nicowanym, „dzikim" terenie znajduje najwię- cej możliwości ukrycia się i zdobycia pokar- mu. Podobnie korzystne warunki środowisko- we może także znaleźć w północnej części zasięgu, w strefie przejściowej między lasem a tundrą oraz na Półwyspie Bałkańskim, ce- chującym się dużą lesistością terenu bardzo zróżnicowanego pod względem ukształtowa- nia powierzchni. Tryb życia: ryś jest aktywny przeważnie nocą. Mogą jednak występować u niego okresy wzmożonej aktywności w ciągu dnia, szczególnie gdy poczuje głód, a nie jest w swoim rewirze niepokojony. Na spoczynek dzienny wyszukuje dogodną kryjówkę - niszę, jamę lub zbity gąszcz. W niektórych rejonach chroni się w norach borsuczych lub żeremiach bobrowych. 178 Powierzchnia rewiru objętego w posiadanie zależy od jego zasobności i może wynosić od 20 do 80 km2. W ciągu jednej nocy ryś może przewędrować ponad 20 km. Żyje zazwyczaj samotnie, a granice terytorium znaczy silnie pachnącym moczem. Na takie dobrze oznako- wane terytorium samca może jednak nakładać się rewir zajmowany przez samicę z młodymi. Kocur i rysica eksploatują wówczas wspólne terytorium w różnych porach doby. Pokarm: ryś poluje na wiele gatunków zwie- rząt - od myszy po sarnę i cielę jelenia. Głównym składnikiem pokarmu są zające, któ- re dogania pędząc ponad metrowej długości skokami i uderzając ofiarę łapami. W po- łudniowosyberyjskich górach 45% pokarmu stanowią sarny, wolno poruszające się w głę- bokim śniegu, po którym ryś znakomicie bie- ga. Znaczny udział w pożywieniu rysia może mieć również jarząbek, o ile występuje odpo- wiednio licznie. Dopiero przy znaczniejszym zagęszczeniu ryś może w pewnym stopniu zagrozić stanowi liczebnemu zwierzyny ło- wnej. W słowackich Karpatach upolowane przez rysia sarny stanowią tylko 2,9%, jelenie szlachetne 1,3%, a kozice 5-6% populacji. Na Uralu ryś eksploatuje do 12% populacji sarny. Rozród: jeszcze późną zimą, na przełomie lutego i marca, rozpoczyna się okres godowy rysia (marcowanie). Gotowa do rozrodu sami- ca oznajmia o tym potencjalnym zalotnikom znakując moczem swój rewir. Samce w tym okresie odbywają wędrówki w poszukiwaniu samic. Można wtedy usłyszeć głośne, głębokie głosy (warczenie) wydawane przez te dotąd milczące zwierzęta. Po ciąży trwającej od 67 do 74 dni rysica rodzi od 1 do 4, ale najczęś- ciej 2 lub 3, ślepe młode. Legowisko znajduje się w dobrze ukrytym, trudno dostępnym schronieniu. Jest ono trochę wymoszczone. Rysie noworodki ważą 250-300 g. Ich oczy są jeszcze zakryte błoną. Ok. 12 dnia życia ot- wierają im się oczy, a kilka dni później wy- rzynają im się zęby mleczne. W tym okresie młode próbują się wygramolić z legowiska. Młode ssą mleko przez pierwsze pół roku, ale już pod koniec drugiego miesiąca zaczynają zjadać także pokarm stały. Wiosną następne- go roku osiągają 7-10 kg masy ciała. Drapieżne , 179 Pardel (Felis pardina) Rodzina kotowate (Felidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 80-105 cm, długość ogona 12-13 cm; wysokość w kłębie 60-70 cm. Masa ciała 15-25 kg. Nieco mniej- szy i delikatniejszy od rysia, z którym jest bardzo blisko spokrewniony i zazwyczaj trak- towany jako jego podgatunek (F. Iynxpardina). Według najnowszych badań jest to jednak od- rębny gatunek kotowatych. Deseń z plam na ciele pardela jest znacznie wyraźniejszy niż u rysia. Szczególnie grzbiet pokryty jest intensywnie zabarwionymi plama- mi na czerwonawobrązowym tle. Na bokach ciała plamy są rozdzielone lub układają się w pasy. Schodzą one nie tylko na nogi, ale również na ogon, którego zaokrąglony, przytę- piony koniec jest czarny. Stopy są bez plam, jednobarwne. Pędzelki na uszach są krótsze (3 cm), a barwa sierści na zewnętrznej powie- rzchni uszu jest bardziej kontrastowa niż u ry- sia. Bokobrody otoczone są ciemniejszym włosem, co nadaje temu kotu charakterystycz- ny wyraz pyska. Mimo dużej zmienności rozmiarów plam na futrze pardela, złożony z nich deseń barwny jest zawsze wyraźniejszy niż u rysia. Częściej również występuje czerwonawy odcień sierś- ci, która jest znacznie rzadsza niż sierść rysia, w związku z cieplejszym klimatem zasied- lanych przez pardela środowisk. Występowanie: pardel wykazuje bliższe zwią- zki pokrewieństwa z afrykańskimi pizodkami niż z rysiem. Ten ostatni przystosował się znakomicie do chłodnego i zimnego klimatu i wkroczył przez Cieśninę Beringa do Ameryki Północnej. Pardel pozostał natomiast wierny swojemu pierwotnemu pochodzeniu i wy- stępuje tylko na Półwyspie Iberyjskim - połu- dniowo-zachodnim ciepłym skrawku Europy. Środowisko: górskie zarośla na terenach o bardzo urozmaiconej rzeźbie powierzchni. W południowej Hiszpanii na rozległych te- renach nadbrzeżnych przy ujściu rzeki Gwa- dalkiwir (Coto Dohana). Pardel wymaga ciep- lejszego klimatu od rysia, chętniej się wspina i występuje na terenach skąpo porośniętych roślinnością, o ile znajduje na nich dostatecz- ną liczbę kryjówek wśród skał. Tryb życia: pardel pędzi bardzo podobny tryb życia do rysia. Nie wykazuje takich zachowań, które w przypadku rysia są związane ze spe- cyfiką zasiedlanych przez niego środowisk. Znacznie chętniej wspina się na drzewa, na których w ciągu dnia odpoczywa, do zdobyczy podkrada się cichutko, a nie ściga jej. Jego ofiarą padają najczęściej drobne zwierzęta. Jako lżejszy od rysia częściej skacze, nie unika terenów bagiennych i w razie potrzeby pływa. Pokarm: drobne ssaki od myszy po sarnę, głównie jednak króliki i zające szaraki. Więk- szą ofiarę zagryza chwytając za gardło. Z uwagi na rzadkość występowania pardela nie poznano jeszcze wielu szczegółów doty- czących jego trybu życia, preferencji pokarmo- wych i rozrodu. Rozród: analogicznie jak u rysia okres godowy pardela przypada na koniec zimy. Ciąża trwa ok. 70 dni. W jednym miocie rodzi się od 1 do 3, najczęściej 2 młode. Otwierają im się oczy po upływie 15-17 dni, a wieku 3 tygodni zaczynają się rozpełzać po legowisku, próbu- jąc je opuścić. Gdy jeszcze trochę urosną bawiąc się, zaczynają uczyć się podstaw polo- wania. W razie zagrożenia matka przenosi je do innej kryjówki. Uwagi: pardel jest w najwyższym stopniu za- grożony wymarciem i zasługuje na całkowitą ochronę, gdyż obecnie w środowisku natural- nym żyje nie więcej niż 100 osobników tego gatunku. 180 Drapieżne Mors (Odobenus rosmarus) Rodzina morsowate (Odobenidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia samicy 2,82-3,38 m, doros- łego samca 3,1- -3,85 m, ogona brak. Masa ciała 800 kg (samica) do 1500 kg (samiec), wyjątkowo na- wet więcej. Długość płetwiastych przednich odnóży 65 cm, szerokość 37 cm; kończyny tylne nieco krótsze. Mors rozmiarami i masą ciała ustępuje w podrzędzie płetwonogich je- dynie słoniowi morskiemu. Nie można go po- mylić z żadnym innym gatunkiem. Szczególnie charakterystyczne są górne kły, pojawiające się już w 4-5 miesiącu życia. Z czasem prze- kształcają się w potężne ciosy. Są pozbawio- ne korzeni i rosną przez całe życie. Długość ciosu wynosi przeciętnie 45-50 cm, niekiedy osiąga 75-85 cm i masę 5 kg. Sama obecność ciosów nie jest cechą związaną z płcią, nato- miast ich rozmiar tak. Ciosy samców mają zazwyczaj 15-20 cm obwodu, natomiast obwód ciosów samic wynosi 11-13 cm. Ciosy mogą być proste lub lekko zakrzywione do dołu i służą do wydobywania pokarmu z dna morskiego. Zużywają się przy tym na końcach, co jest wyrównywane nieustannym wzrostem. Stopień zużycia ciosów zależy od typu dna morskiego. Dorosłe morsy mają bardzo rzadkie owłosie- nie, natomiast u młodych osobników gęsta, miękka sierść pokrywa równomiernie całe cia- ło. Im starsze jest zwierzę, tym sierść jest bardziej wytarta, aż wreszcie odsłania się na- ga skóra. Jest ona wyjątkowo gruba i osiąga 2,6 cm grubości. Powłokę izolacyjną przed zimnem wód arktycznych tworzy gruba podskórna warstwa tłuszczu. Leżąca bez- pośrednio na niej skóra jest bardzo pofałdo- wana. Występowanie: wody Morza Arktycznego - po- pulacja morsów rozpada sie na 2 odrębne for- my: północnoatlantycką i północnopacyficzną. Środowisko: latem na granicy lodów polar- nych, zimą bardziej na południe. Tryb życia: morsy żyją stadnie. Samce gromadzą wokół siebie haremy samic Zmarszczki skórne niają od nich rywali. Młode samce tworzą własne stada i posuwają się w głąb Morza Arktycznego dalej niż stada samic. Pokarm: po pokarm morsy nurkują do dna morskiego na głębokość do 30 m i mogą pozo- stawać zanurzone do 10 minut. Wygrzebują ciosami z dna małże i ślimaki. Części miękkie oderwanego mięczaka mors wysysa szybko i zgrabnie jak najlepszy odkurzacz. Rzadziej łowią ryby, gdy natrafią na ławice dorszy. Niekiedy zabijają i zjadają małe fokowate. Rozród: kopulacja odbywa się w okresie od kwietnia do maja, najprawdopodobniej w wo- dzie, gdyż nigdy nie zaobserwowano jej na lądzie. Także poród, jak się wydaje, odbywa się w wodzie. Ciąża trwa ok. 12 miesięcy. Po udanym porodzie matka troszczy się o swoje młode przez ponad półtora roku. Dopiero w 2 lata później może urodzić następnego potomka. Noworodek morsa mierzy metr dłu- gości. Młode dzięki nadzwyczaj kalorycznemu mleku matki rośnie szybko i już po ukończeniu roku życia osiąga 1,5 m długości. Z chwilą rozpoczęcia drugiego roku życia młody mors jest już bardzo samodzielny, ale pozostaje nadal w stadzie. Uwagi: wskutek masowych polowań w ostat- nich stuleciach dla cennych ciosów i tłuszczu morsy zostały przetrzebione w takim stopniu, że obecnie żyjące populacje ocenia się na nie więcej niż 50000 osobników. Mors został ob- jęty całkowitą ochroną, ale mieszkańcy Arktyki nadal na niego polują. 182 183 Foka pospolita, pies morski (Phoca vitulina) Rodzina fokowate (Phocidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia 1,45— -2,0 m. Masa ciała do 100 kg, samica zwy- kle nieco mniejsza od samca. Barwa sierści od szarobiałej do piaskowej, zazwyczaj bar- dzo zmienna. Włosy zatokowe długie i białe, nadające pyskowi tej foki niemal koci wygląd. Gdy foka pospolita odpoczywa na podwodnej ławicy piasku można ją również rozpoznać po kształcie wynurzonej głowy, zdecydowanie in- nym niż głowa f. szarej o długim pysku. Samiec foki pospolitej ma na grzbiecie gęsto rozrzucone czarne plamy, często zlewające się ze zobą, tak że cały grzbiet jest ciemno ubarwiony. Na bokach ciała plamy są rzadsze, a dzięki temu wyraźniejsze. Nigdy jednak nie tworzą się - jak u nerpy - regularne koła czy pierścienie. U samic, smuklejszych i delikat- niejszych, małe plamki są znacznie jaśniejsze. Występowanie: u wybrzeży północnego Pacyfi- ku i północnego Atlantyku. Wzdłuż wybrzeży europejskich od Portugalii po Islandię, Morze Północne i zachodnią część Bałtyku; w Polsce pojawia się u brzegów Wolina, pod ochroną gatunkową. Środowisko: lubi przebywać przy piaszczy- stych brzegach w wysłodzonej wodzie w ujściach rzek i może zapuszczać się w górę ich biegu nawet na odległość 300 km. Jest przywiązana do stałego miejsca pobytu, nie opuszcza go tak długo, póki jest to możliwe. Prowadzi to do szybkiego tworzenia się nowych podgatunków na obszarach o bardzo zróżnicowanej linii brzegowej. Wybrzeża europejskie zasiedla jeden podgatunek f. po- spolitej. Tryb życia: foka pospolita jest towarzyska i przebywa zazwyczaj w mniejszych lub więk- szych stadach. Na odpoczynek wpełza na pia- szczystą mieliznę, przy czym w przeciwieńst- wie do morsa nie pomaga sobie tylnymi płet- wami, gdyż są one skierowane ku tyłowi i na- wet na lądzie nie mogą być podwijane pod ciało. Jest to zresztą cecha wszystkich foko- watych. Przekształcone w płetwy kończyny tyl- ne są natomiast niezbędne do szybkiego pły- wania i zręcznego nurkowania. F. pospolita może pozostawać w zanurzeniu do 45 minut! Zwykle jednak zanurza się tylko na 5-10 mi- nut, gdyż dłuższe nurkowanie na zasiedlanych przez nią płytkich wodach przybrzeżnych nie jest konieczne. Ważniejsze są szybkość pływania i zwinność pod wodą. Pokarm: foka pospolita jest wyłącznie rybożer- cą. Poluje m. in. na ryby szlachetne, takie jak łosoś szlachetny czy troć wędrowna. Rozród: foka pospolita przystępuje do rozmna- żania latem. Po trwającej 11 miesięcy ciąży samica rodzi swoje młode w odosobnionym, trudno dostępnym miejscu na klifowym lub piaszczystym brzegu. Młode już w macicy ma- tki przechodzi pierwsze linienie i przychodzi na świat pokryte gęstą, nieprzepuszczalną dla wody wtórną okrywą włosową. Dzięki temu już wkrótce po porodzie może za matką zanurzyć się w wodzie. Tylko u populacji wysuniętych najbardziej na północ rodzą się młode pokryte ciepłą, lepiej na lądzie chroniącą przed mro- zem okrywą wełnistą. Młode uzyskują samo- dzielność w wieku 8 miesięcy. Uwagi: z powodu domniemanych szkód wyrzą- dzanych w rybostanie tępiono fokę pospolitą w przeszłości i gdzieniegdzie nadal się ją prześladuje. Obecnie stan populacji tego ga- tunku szacuje się na nie więcej niż ćwierć miliona osobników. Szkielet foki pospolitej 184 Drapieżne a ,.. ll'*BP__m_^> *•*!; / 185 Nerpa, foka obrączkowana (Pusa hispidaj Rodzina fokowate (Phocidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 1,1-1,55 m. Masa ciała 35-110 kg. Tę jedną z najmniej- szych fok łatwo rozpoznać po żółtawobiałych kolistych plamach, pokrywających ciało. Brzuch jest jednolicie żółtawobiały z niewielką ilością ciemnych plam. Włosy zatokowe są brązowe. Nerpa jest zdecydowanie mniejsza od foki pospolitej. Dzięki grubszej podskórnej warstwie tłuszczu, lepiej chroniącej przed zi- mnem, występuje znacznie dalej na północ od poprzednio opisanego gatunku. Występowanie: wokółbiegunowo w wodach Mo- rza Arktycznego do 82 N, a miejscami nawet do 84N. Pospolicie występuje u brzegów Grenlan- dii i Spitsbergenu oraz w Morzu Białym. Wy- stępuje również bardziej na południe, także w postaci izolowanej populacji w wodach pół- nocnego Bałtyku oraz jako relikt z czasów epo- ki lodowej w słodkowodnych jeziorach Ladoga i finlandzkim Saimaa. W obu jeziorach wystę- puje ok. 5000 osobników nerpy, zaliczanych do odrębnych podgatunków. U polskich brzegów wyjątkowo spotyka się nerpy z populacji pół- nocnobałtyckiej. W Polsce nerpa objęta jest ochroną gatunkową. Nerpa jest blisko spokrewniona z foką bajkals- ką (Pusa sibirica) i foką kaspijską (P. caspica). Obecność obu tych gatunków świadczy o pier- wotnie bardzo szerokim rozmieszczeniu nerpy w jeziorach u czoła lądolodu. Tryb życia: nerpa wykazuje szereg interesują- cych przystosowań do bytowania w ekstremal- nych warunkach zasiedlanego przez nią śro- dowiska. Masa odkładanego tłuszczu może stanowić połowę masy ciała, dzięki czemu warstwa izolująca jest nie tylko wyjątkowo gruba, ale również stanowi pokaźne zapasy energetyczne na okres niedoboru pokarmu. Taki zły okres nadchodzi wraz z lodem od- cinającym nerpy od najlepszych terenów łowieckich. Nerpy starają się ten trudny czas przetrwać najlepiej, jak tylko to jest możliwe. Dzięki ciągłemu nurkowaniu utrzymują drożne przeręble oddechowe, do wykonania których przystępują już jesienią, gdy lód jest jeszcze cienki. Oddech zwierzęcia powoduje ponowne roztapianie tworzącej się tafli lodowej. Gdy lód zostanie pokryty śniegiem, jego właściwo- ści izolujące osłabiają działanie mrozu i nerpy łatwiej mogą przebijać się przez swoją prze- rębel. W zasiedlanym przez siebie terytorium nerpa ma więcej takich otworów oddecho- wych. Największy z nich jest stale poszerzany aż do momentu, gdy foka może się przez niego przecisnąć. Wtedy wygrzebuje w śniegu jamę, którą wykorzystuje na spoczynek. W ta- kiej jamie, której długość może dochodzić do 10 m, na przełomie marca i kwietnia przycho- dzą na świat młode. Pokarm: nerpy nurkują w poszukiwaniu pokar- mu na głębokość do 300 m. Polują na dorsze, skorupiaki i ślimaki skrzydłonogie. W czasie nurkowania, pomimo związanego z nim wysił- ku, tętno ulega znacznemu obniżeniu - ze 150 do 10 uderzeń na minutę. Zanim nerpa się zanurzy robi głęboki wydech unikając w ten sposób przy szybkim wynurzaniu się choroby dekompresyjnej (kesonowej). Rozród: ruja odbywa się pomiędzy kwietniem a lipcem. Po 9-10 miesiącach samica w śnież- nej jamie rodzi młode. Aby ją wykopać nerpa wyszukuje miejsce pokryte co najmniej met- rową warstwą śniegu. Może wtedy uniknąć zwietrzenia i wykopania przez swego głównego wroga naturalnego - niedźwiedzia polarnego. Noworodki mają 0,5 m długości i ważą 5 kg. Karmione są mlekiem o kilkunastokrotnie więk- szej zawartości tłuszczu niż mleko krowie. Dzięki temu wzrost focząt jest bardzo szybki. W ciągu pierwszego tygodnia młode podwaja- ją urodzeniową masę ciała. W wieku 4 tygodni linieją zmieniając błyszczącą sierść juwenilną o barwie lodu na wtórną sierść o krótkim włosie. Mogą już wtedy zanurzyć się w wodzie i pobierać pierwsze lekcje polowania na mię- czaki i ryby. W czasie linienia w maju dorosłe nerpy prawie wcale nie wchodzą do wody. Stają się wtedy łatwym łupem niedźwiedzia polarnego. 186 187 Foka szara (Halichoerus grypusj Rodzina fokowate (Phocidae) Wygląd: długość głowy i tułowia samicy 1,85-2,15 m, dorosłego samca 2,1-3,3 m. Masa ciała 125 kg (samica) do ponad 250 kg (sa- miec). Bardzo charakterystyczny jest wydłużo- ny pysk o stożkowatym kształcie, a szczegól- nie profil głowy samca. Sierść dorosłych sam- ców jest pokryta nieregularnymi jasnymi pla- mami na ciemnym tle. Zwykle koło małżowiny usznej występuje wyraźne zgrubienie. Wierzch głowy może być jasno ubarwiony. Na ciele samic występują małe ciemne plamki na jasnym tle, wskutek czego samice są dużo jaśniejsze od samców. Występowanie: zasięg foki szarej jest ro- zerwany na 2 odrębne części - jedna obej- muje wybrzeża północnego Atlantyku od Lab- radoru po Norwegię, druga Bałtyk. W jego wschodniej części w Zatoce Botnickiej żyje zaledwie 5000 osobników tego gatunku, docie- rających również do naszych brzegów. Jest to w Polsce gatunek objęty ustawową ochroną. Dla porównania populację występującą u brzegów Wielkiej Brytanii szacuje się na 25000 osobników. W niektórych miejscach roz- rodu, na przykład w North Rona, gromadzi się, by wydać potomstwo ok. 9000 fok. Najbardziej wysunięte na południe kolonie tego gatunku znajdują się na atlantyckim wybrzeżu Francji koło Ouessant, ale pojedyncze foki szare spo- tyka się aż do północno-zachodnich brzegów Portugalii. Środowisko: w przeciwieństwie do foki pospo- litej, preferującej piaszczyste plaże, foka sza- ra występuje u wybrzeży skalistych. Znajduje tu nie tylko najbardziej dogodne miejsca do rozrodu, ale wody o skalistym dnie są dla niej również najlepszym terenem łowieckim. Tryb życia: foka szara zamieszkuje skały w niewielkich grupach. W okresie godowym samce starają się zgromadzić wokół siebie jak największe haremy samic. Foka szara potrafi się zaciekle bronić. Gdy foka szara, osaczona przez łowców fok znajdzie się w sytuacji bez wyjścia, broni się (zwłaszcza samiec), z dużą zaciekłością i potrafi prześladowcę niebezpie- cznie pokąsać. Tak jak wszystkie fokowate ma bowiem silne uzębienie. Foka szara nurkuje głęboko, gdyż poluje na głębokościach poniżej 100 metrów. W za- nurzeniu może pozostawać ponad 20 minut, a wynurzając się najpierw wysuwa z wody grzbiet. Na lądzie porusza się z dużą zręcz- nością i nie ma problemów z wdrapywaniem się na strome skały. Może spać pod wodą leżąc na dnie. Po zmierzchu i w porze od- pływu nie jest aktywna. Pokarm: foka szara łowi głównie ryby, polując na nie przede wszystkim przed skalnymi rafa- mi, ponadto większe skorupiaki i mięczaki. Rozród: samice bałtyckiej foki szarej rodzą młode na dryfującej krze lodowej pod koniec lutego. Foki północnoatlantyckie wydają na świat potomstwo na przełomie października i listopada. Wkrótce potem następują ruja. Sa- miec gromadzi harem złożony najczęściej z 6-7 samic. Może on taką grupkę samic za- trzymać przy sobie przez kilka lat, dopóki nie przepędzi go młodszy rywal. Samica rodzi przeciętnie jedno młode rocznie. Foczy nowo- rodek mierzy 75 cm długości i waży 15-20 kg. Jego futro jest białe. Uwagi: foka szara była bardzo długo tak inten- sywnie tępiona, że pod koniec lat pięćdziesią- tych jej populacja osiągnęła stan krytyczny. Niezbędne okazało się poważne ograniczenie eksploatacji tego gatunku. Szczególnie łatwym łupem łowców fok stawały się biało ubarwione młode foczki doskonale widoczne na ciemnym tle skalnego podłoża. Ich biała barwa futra wskazuje na to, że pierwotnie rozród tego gatunku odbywał się na krach lodowych, jak ma to miejsce jeszcze obecnie u bałtyckiej foki szarej. Prawdopodobnie foka szara pozo- stała na terenach położonych bardziej na po- łudnie po ustąpieniu lodowców, lub też została na nie zepchnięta przez lepiej przystosowane do życia na północy gatunki fok. 188 189 Foka wąsata, f. brodata (Erignathus barbatus) Rodzina fokowate (Phocidae) Wygląd: długość głowy i tułowia 2,2-3,6 m. Masa ciała 200-410 kg - samce są o ok. 20% większe od samic. Ta największa foka Arktyki ma bardzo charakterystyczne, silnie rozwinię- te wąsy, utworzone z długich włosów zatoko- wych. Jej grzbiet jest szaro- lub żółtobrązowy, spód ciała żółtawy lub srebrnoszary. Trzeci palec w przedniej płetwie jest znacznie dłuż- szy od pozostałych. Występowanie: wokółbiegunowo - w europejs- kiej części Morza Arktycznego u wybrzeży Spitsbergenu, Półwyspu Kola i dalej wzdłuż północnych brzegów Rosji. Środowisko: arktyczna strefa lodów morskich na płytkim morzu o głębokości 30-50 metrów. Południową granicę występowania stanowi granica kry lodowej. Foka wąsata zasiedla również strefę wiecznych lodów, gdzie podob- nie jak nerpa korzysta z przerębli oddecho- wych. W letniej porze roku jest spotykana przy ujściach rzek i w zatokach. Tryb życia: prowadzi samotniczy tryb życia lub żyje w niewielkich stadkach, nierzadko razem z nerpą, Jest bardzo silnie przywiązana do stałego miejsca pobytu. Jedynie na Morzu Ochockim żyje kolonijnie zbierając się w ogro- mne stada mogące liczyć ponad 1000 osob- ników. W zanurzeniu może pozostawać ponad 30 minut, a czas nurkowania jest związany ze sposobem zdobywania pokarmu. Foka wąsata rzadko chwyta szybko pływające ryby. Odży- wia się bowiem tak jak mors głównie organiz- mami bentonicznymi. Osiągana podczas nur- kowania głębokość 30 m zapewnia odpowie- dnią ilość czasu na dokładne przeszukanie dna morskiego. Nurkowanie do głębiej położo- nych stref po odjęciu czasu potrzebnego na zanurzenie i wynurzenie pozostawiłoby go zbyt mało na poszukiwanie pokarmu. Pod koniec bardzo krótkiej arktycznej wiosny 190 foki wąsate przechodzą linienie. Jest to dla wszystkich fokowatych okres krytyczny. Leżą wtedy na lodzie stając się doskonale widoczne na jego tle i reagują bardzo ospale na za- grożenie. Podczas linienia sprawiają wrażenie chorych. Foka wąsata łatwo pada wówczas ofiarą swego jedynego wroga naturalnego - niedźwiedzia polarnego. Pokarm: z uwagi na swoje rozmiary foka wą- sata nie pływa tak szybko jak jej mniejsi i zwinniejsi krewniacy. Poluje w związku z tym na mało ruchliwe zwierzęta bentoniczne i pod tym względem bardzo przypomina morsa. Po- dobnie jak u niego obfite włosy zatokowe two- rzące wąsy służą jej do wykrycia pokarmu w zmąconej wodzie przy dnie. Przy ich pomo- cy foka wąsata odnajduje ukryte w osadzie dennym mięczaki, stanowiące podstawę jej pożywienia, zwłaszcza w okresie zimowym. Ponieważ nie ma ciosów morsa, nie może tak łatwo oderwać małży od podłoża, przeszukuje więc bardzo zręcznie piasek i muł przednimi płetwami, by wydobyć małże zagrzebane w osadzie. Latem poluje również na ryby i pe- lagiczne mięczaki. Rozród: ruja odbywa się, przypuszczalnie, na wiosnę, jednak szczegółów dotyczących okre- su godowego tego gatunku foki dokładnie nie znamy. Samce foki wąsatej nie mają bowiem w tym okresie woni godowej, charakterystycz- nej dla samców innych fokowatych. Przy- wabiają prawdopodobnie samice wydawanymi przez siebie swoistymi melodyjnymi, śpiewny- mi dźwiękami. Foka ta nie gromadzi się w ce- lach rozrodczych w stałych miejscach. Ciąża trwa 11 miesięcy. Młode okryte już nieprzema- kalną sierścią rodzą się przypuszczalnie w wodzie, a nie na lądzie. Pierwszą zmianę futra na ciemnoplamiste przechodzą już w ło- nie matki. Noworodki mierzą ponad metr dłu- gości i mają 40-50 kg masy ciała. Matka nie oddala się od dziecka, dopóki nie stanie się odpowiednio duże i silne, by samodzielnie pływać. Dojrzałość płciową foki wąsate uzys- kują w wieku 5-7 lat. Uwagi: Eskimosi bardzo wysoko sobie cenią skórę tej foki oraz jej bogaty w witaminy tłuszcz. Populacja foki wąsatej nie jest obec- nie zagrożona (ponad 100000 osobników). Drapieżne 191 Foka grenlandzka (Pagophilus groenlandicus) Rodzina fokowate (Phocidae) Wygląd: długość gło- wy i tułowia sami- cy 1,85 m, samca 2,2 m. Masa ciała 120-220 kg. Po bo- kach ciała dwie wy- dłużone ciemne plamy łączące się w przed- niej części grzbietu i tworzące razem zarys siodła. Ciemna jest również większa część pyska, natomiast całe ciało jest barwy żółta- wobiałej. Tak ubarwiona jest od 4. roku życia po linieniu dorosła foka grenlandzka. Barwa sierści osobników młodocianych jest jasno- szara, z brązowymi plamami. Średniej wielko- ści, o zgrabnych kształtach foka grenlandzka jest doskonałą pływaczką. Znacznie częściej i dłużej od innych fokowatych przebywa w wo- dach otwartego morza. Występowanie: północny Atlantyk i przyległa część Morza Arktycznego. Środowisko: strefa lodów morskich. Foka grenlandzka odbywa tu dalekie wędrówki mię- dzy miejscami rozrodu a terenami łowieckimi. Ten przystosowany do pelagicznego trybu ży- cia gatunek nie wymaga bliskości lądu. Roz- mieszczenie foki grenlandzkiej w Arktyce jest uzależnione w pierwszym rzędzie od przebie- gu szlaków wędrówek i gęstości ławic ryb. Tryb życia: foki grenlandzkie są bardzo towa- rzyskie i zgodne. Przez całe dziesięciolecia trzymają się razem w dużych stadach. Pod- czas wędrówek przebywają zazwyczaj długą drogę i można je spotkać w bardzo odległych miejscach, na przykład zabłąkane foki grenlandzkie trafiają się przy ujściu Laby. Gdy zwierzęta powracają do miejsc rozrodu, łączą się w stada. Wszystkie ruchy fok w stadzie są zsynchronizowane. Zwierzęta jednocześnie zanurzają się i wypływają na powierzchnię, płynąc tym samym tempem, raz zwalniają, to znów poruszają się szybciej. Czasami, podob- nie jak stado delfinów, wyskakują również wy- soko z wody. W okresie godowym samce wy- konują w wodzie swoisty taniec godowy. Usta- wione w wodzie pionowo, z wysuniętą ponad powierzchnię całą przednią częścią ciała, pły- wają tam i z powrotem. Podobnie mistrzow- 192 skie umiejętności, którym żaden inny przedstawiciel fokowatych nie może dorów- nać, wykazuje foka grenlandzka podczas nur- kowania. Zanurza się do głębokości ponad 300 metrów. Przy wypełzaniu na lód wykorzystuje zupełnie zręcznie długie płetwiaste kończyny przednie, pozostawiając na śniegu wyraźny podwójny ślad. W czasie niepogody chroni się na kry lodowe, gdzie natyka się zazwyczaj na kapturniki. Wpełza jednak w głąb kry lodowej, podczas gdy tamte pozostają na jej obrzeżu. Powstaniu jednolitej pokrywy lodowej foka grenlandzka trzyma się brzegów strefy lodów morskich, gdyż nie potrafi wykonać przerębli oddechowych. Pokarm: występujące w strefie lodów mor- skich ryby pelagiczne, przede wszystkim gro- madniki oraz odpowiedniej wielkości dorsze i śledzie. W związku z tym uważano fokę grenlandzką za groźnego, zasługującego na tępienie szkodnika. Rozród: w pierwszej połowie lutego foka gren- landzka zbiera się w miejscach rozrodu. Od połowy lutego do połowy marca (w różnych okolicach w nieco innych terminach) rodzą się młode okryte wspaniałą, śnieżnobiałą sierścią. Wkrótce po narodzinach znajdą się w śmiertel- nym niebezpieczeństwie, gdyż łowcy fok rozpo- czną „focze żniwa". Zdarza się, że zdzierają oni skórę z żywych młodych. Focze niemowlęta pobierając od matki bardzo kaloryczne mleko szybko rosną i w połowie czwartego tygodnia życia linieją, uzyskując nieprzepuszczalną dla wody okrywę z włosów. Podążają teraz za do- rosłymi osobnikami do wody. Uwagi: foka grenlandzka jest w północnym Atlantyku najpospolitszym gatunkiem z rodzi- ny fokowatych. Populację tej foki szacuje się na ponad 5 milionów osobników, co bez wąt- pienia umożliwia przetrwanie corocznej zagła- dy setek tysięcy focząt. Siodlasta lub lirowata plama Mtoda foka Drapieżne 193 Kapturnik (Cystophora cristata) /" *,-*' h -J Rodzina fokowate f/,S %,. (Phocidae) i?..* <, jf Wygląd: długość gło- C$i /,/^^y wy i tułowia 1,95— \[ {/ J? s \ -3,5 m. Masa ponad ~J*5b&J~ cm długości. Masa ^5i~^^^v^i ciała sarny środko- ----------^——-—"-^ woeuropejskiej od 15 do prawie 30 kg; wschodnioeuropejskiej i sy- beryjskiej do 50 kg. Samce, czyli kozły, mają krótkie poroże nazywane parostkami. Parostki wyrastają z wyrostków kości czołowej i nie zakrzywiają się do tyłu tak jak wieniec jelenia szlachetnego. Jeśli pominie się introduko- wane w Europie mundżaka i jelonka błotnego sarna jest najmniejszym europejskim przedstawicielem jeleniowatych o delikatnej, drobnej budowie ciała, cienkich, długich nogach (biegach) i długiej, wysmukłej szyi. Nieco uniesiony do góry zad wzmacnia całą sylwetkę na tyle, że zwierzę bez problemu przedziera się przez gęstszy podszyt. Budowa ciała, jego masa i wykształcanie się parostków w dużym stopniu zależą od miejs- cowych warunków siedliskowych i odpowie- dniej opieki ze strony kół łowieckich. Dlatego analizowane wartości średnie wybranych cech nie odzwierciedlają w pełni tych czynników. Sarna linieje zmieniając zdecydowanie ubar- wienie - z czerwonobrązowej szaty letniej na szarobrązową zimową. Barwę zmienia rów- nież jasna plama na zadzie, zwana talerzem lub lustrem - z żółtawobiałej na prawie czysto białą. Ogon niemal zupełnie znika w owłosie- niu talerza. U sarny znane są również odmia- ny barwne - okazy melanistyczne występują dość często, natomiast albinosy są rzadko- ścią. Koźlęta sarny rodzą się z plamistym ubarwieniem w białe i czarne cętki, które w miarę dorastania jest zastępowane jas- noczerwonobrązowawą sierścią. Dorastające samice (kozy lub siuty), które nie miały jesz- cze własnego potomstwa, myśliwi nazywają jałówkami. Kozy w odróżnieniu od kozłów nie mają parostków. Brak poroża u samic (poza samicami renów) jest cechą właściwą wszyst- kim jeleniowatym. Wykształcanie poroża: u jednorocznych kozio- łków (guzikarzfl powstają słabo uwydatnione ^w^l C\ J f Marzec Styczeń/luty || ». ~Or Kwfp ^c j -^ ^Marzec/kwiecień ^^-o \ Październik/listopad C_^ Wykształcanie (nakładanie) V poroża w ciągu roku zgrubienia, nazywane „guzikami", które w zi- mie odpadają. Pierwsze właściwe parostki wy- rastają w kształcie szpiczastych tyk 10 cm długości (noszący je koziołek to szpiczak), niekiedy rozwidlonych na końcu (nosi je wid- łak). Jesienią te pierwsze parostki są zrzuca- ne. Niedługo potem rozpoczyna się wykształ- canie (nasadzanie) nowego poroża z wyrost- ków kości czołowej, zwanych pniami. Parostki rosną przez całą zimę okryte scypułem, dzięki czemu wyglądają na znacznie grubsze i masy- wniejsze niż będą w przyszłości. Wraz z ukoń- czeniem wzrostu bogato unaczyniona tkanka scypułu obumiera i odpada. Kozioł ściera po- roże ze scypułu w kwietniu lub maju (parostki młodych kozłów mogą być pokryte scypułem jeszcze w czerwcu), uderzając nim o gałęzie krzewów, ocierając je o pnie lub ryjąc nim w glebie. Widząc kozła wycierającego poroże ma się wrażenie, że go ono „strasznie swę- dzi" i dlatego tak szaleje. W pełni wykształ- cone parostki kozła mają w zasadzie 3 odnogi (kozioł szóstak). Pierwsza odnoga jest skie- rowana do przodu, druga niemal prostopadle do góry, a trzecia, często pod prawie prostym kątem, odchyla się do tyłu. Parostki o większej liczbie odnóg zdarzają się wyjątkowo, ale wschodnioeuropejskie i syberyjskie sarny ma- ją znacznie masywniejsze parostki o dłuż- 216 Parzystokopytne 217 Sarna (Capreolus capreolus) ciąg dalszy szych tykach. Długość parostków kozłów sarny środkowo- i zachodnioeuropejskiej rzadko przekracza 30 cm, jednak wystają one znacz- nie ponad stojące uszy („łyżki"). Młode kozły mają mniej uperlone (pokryte zgrubieniami i wyrostkami) parostki od kozłów starszych wiekiem. Wskutek uszkodzeń scypułu w czasie wykształcania poroża lub przy zaburzeniach hormonalnych zaczyna on bujać i nie odpada. Tworzy się wtedy nieregularna, gąbczasta ma- sa, a nosiciela takiego nieprawidłowego, nie- foremnego poroża myśliwi nazywają peru- karzem. Stare kozły (darniaki) zaczynają wy- kształcać coraz słabsze parostki (cofanie się poroża), jednak objawy tego procesu starze- nia się nie są tak silnie zaznaczone jak u jele- nia szlachetnego. Parostki szóstaka mogą przybrać formę pojedynczej widlicy (taki kozioł to widłak), przy czym stają się bardziej sękate i krótsze. U niektórych kozłów obie tyki parostków rosną równolegle i blisko siebie, u innych przybierają bardziej rozwarty kształt. Biologiczny cel rozgałęzień poroża sarny po- lega na tym, że kozioł może wykazać swą przewagę nad rywalem w czasie mocowania się szczepionymi parostkami, a jednocześnie uniknąć ran, które zwycięzcy mogłyby przynieść smutny koniec. Występowanie: Eurazja, w górach do 2400 m n.p.m.i w Polsce łowna z czasem ochronnym. Środowisko: zasiedla rozmaite środowiska. Pierwotnie występowała na obrzeżach wscho- dnioeuropejskich i azjatyckich stepów i laso- stepów. Najkorzystniejszym dla niej środowis- kiem wydaje się być las liściasty, zapewniają- cy odpowiednie kryjówki (sarna nie jest wy- trzymałym biegaczem) i obfity, różnorodny po- karm umożliwiający utrzymanie odpowied- niego tempa jej szybkiego metabolizmu. Jed- nak pomimo szukania ukrycia w lesie nie moż- na sarny nazwać zwierzęciem leśnym, gdyż w zwartych, gęstych lasach nie występuje wcale lub bardzo nielicznie. Trafia się tam tylko w tych okolicach, gdzie jest szczególnie prześladowana. Sarny czują się bardzo dob- rze na terenach otwartych i gdzieniegdzie two- rzą się populacje tzw. sarny polnej, występu- jącej przez cały rok lub jego większą część tylko w środowiskach otwartych. Zimą sarna łączy się tutaj w stada, w maju wydaje na świat potomstwo (koci się) na łąkach i w za- siewach, a przy niepokojeniu umyka do poło- żonych dalej podobnych środowisk, a nie do najbliższego lasu. Wykazywana przez sarnę duża plastyczność pozwala jej na przystosowanie się do życia w jeszcze bardziej zróżnicowanych środowis- ' kach. W euroazjatyckich górach sięga górnej granicy lasu, gdzie styka się z kozicą. Wy- stępuje w lasach łęgowych i olsach, w del- tach rzek i na nadmorskich wydmach. Duża masa ciała, wysoka jakość poroża oraz wzra- stająca bez specjalnej opieki z zewnątrz li- czebność populacji są właśnie przejawem ogromnej plastyczności tego gatunku. W śro- dkowej Europie sarna stała się niemal syn- antropem, zasiedlającym nie tylko środowis- ka przekształcone przez człowieka, ale wkra- czającym nawet do miejskich parków. W byłej Republice Federalnej Niemiec stała się tak liczna, jak nigdy dotąd, mimo że na przeło- mie wieków gatunek ten był w Niemczech zagrożony wymarciem. Tryb życia: z uwagi na ogromne zdolności adaptacyjne sarny nie jest łatwo przedstawić uogólniony obraz jej trybu życia, bowiem z uwagi na dostosowywanie się do lokalnych warunków, sarny z różnych rejonów mogą się bardzo różnić pod względem zachowań. Dla- tego np. nie można jej określić jako zwierzę nocne, jeżeli nawet w wielu okolicach, w któ- rych jest szczególnie niepokojona lub prześladowana, prowadzi wyłącznie nocny tryb życia. W ciągu dnia najczęściej zalega na dłuższy spoczynek, przerywany żerowaniem. Pasie się jednak przede wszystkim o zmierzchu i we wczesnych godzinach porannych. Stosunkowo częste żerowanie wiąże się z niedużą pojem- nością żwacza, nie zapewniającą wystarczają- cej ilości pokarmu do powtórnego przeżuwa- nia przez cały dzień. Dla maksymalnego wy- korzystania pożywienia korzystniejsze jest do- kładniejsze przetrawienie wstępne jego mniej- szych ilości. Oczywiście niepokojenie sarny powoduje zaburzenie jej dobowego rytmu ży- cia. Zmuszana do częstych ucieczek, znajdu- jąc się w ciągłym ruchu, nie napełnia żwacza 218 Parzystokopytne ]m 219 Sarna (Capreolus capreolus) ciąg dalszy odpowiednio dużą ilością pokarmu. Najwa- żniejszym okresem w życiu sarny jest lato, gdyż wtedy musi zgromadzić odpowiednie re- zerwy energetyczne na zimę. Często dostęp- ność pokarmu i jego jakość w okresie letnim decydują o przeżyciu przez sarnę zimy. Nie- dostatek zielonej paszy powoduje coraz więk- sze ograniczenie aktywności saren. Zimą okresy spoczynku w gąszczu lub po prostu w szczerym polu są możliwie najdłuższe, co pozwala zminimalizować zużycie energii w tej ubogiej w pokarm porze roku. Następnego znacznego wysiłku ze strony organizmu wymaga na wiosnę wykształcenie przez kozła poroża oraz donoszenie ciąży przez kozy. Większość czasu sarny spędzają teraz na po- szukiwaniu pokarmu. Wkrótce zmieniają się również ich zachowania socjalne. Zgodne i łą- czące się w mniejsze lub większe stadka (chmary), a nawet w niektórych okolicach w duże gromady, sarny stają się terytorialne i chmary rozpraszają się. Kozy poszukują naj- korzystniejszych miejsc do urodzenia potoms- twa (okocenia się), opieki nad nim i obrony. Zajęty rewir znakują wydzieliną gruczołów za- pachowych. Kozły swoje terytoria oznaczają za pomocą wydzieliny gruczołów czołowych podczas ścierania scypułu z poroża o gałęzie krzewów i w innych charakterystycznych miej- scach. Sarna odznacza się dobrym węchem, umożliwiającym nie tylko zwietrzenie wroga, ale przede wszystkim odpowiednie rozu- mienie znaków pozostawionych przez współ- plemieńców, na które są szczególnie wrażliwe wiosną i latem. Dzięki dobremu słuchowi re- agują natychmiast na każdy niepokojący dźwięk. Kozy w okresie opieki nad potomst- wem charakterystycznie beczą, natomiast przestraszone lub rozdrażnione kozły szczekają. Pokarm: sarna jest bardzo wybredna odnośnie pobieranego pożywienia. Zjada wybiórczo tyl- ko te rośliny lub ich części, które są najbar- dziej odżywcze, a pozbawione zbędnych, trud- nych do strawienia substancji balastowych. Dlatego mówi się także, że sarna jest „łakom- czuchem". Jej niewielkie ciało ma w stosunku do masy dużą powierzchnię, wypromieniowu- jącą ciepło. Sarna potrzebuje w związku z tym na jednostkę masy ciała więcej pokarmu niż znacznie od niej większy jeleń szlachetny. Jej znaczne wydatki energetyczne mogą być po- kryte tylko bardziej odżywczym pokarmem. Jak istotny dla sarny jest rodzaj pobieranego przez nią pożywienia wskazuje fakt, że koźlęta sarny środkowoeuropejskiej przeżyją zimę tyl- ko wtedy, gdy jesienią osiągną 12-14 kg masy ciała. Zwierzęta o mniejszej masie nie prze- trwają zimy, chyba że będą wtedy intensywnie dokarmiane. Rozród: ruja (gon) sarny odbywa się w czerw- cu. Kozioł tak intensywnie ugania się za kozą, że czasami w zbożu wydeptuje ścieżki w kształcie zamkniętych kręgów o niewielkiej średnicy, czyli tzw. krążki. Po pokryciu sarny rozwój zarodka zatrzymuje się (ciąża przedłu- żona) i wznawia się dopiero po okresie zimo- wym. Taki typ przebiegu ciąży ma tę zaletę, że młode rodzi się w najbardziej odpowiednim momencie wiosny - w maju. W jednym miocie przychodzą na świat 1-2 koźlęta, przy czym bliźnięta rodzą się częściej. Są one ukryte wśród traw na łące lub pod osłoną gęstych krzewów i początkowo tylko ssą mleko. Po blisko tygodniu ruszają w ślad za matką. Bie- gają już wtedy na tyle dobrze, że mogą umknąć przed niebezpieczeństwem. Koza bro- ni swoje młode kopnięciami przednich nóg, O pozycji socjalnej koźląt często decyduje miejsce ich matki w strukturze społecznej sta- da. Jak wspomniano moment urodzenia się ma decydujące znaczenie dla przeżycia zimy przez młode. Taką rolę pełni również wstrzy- manie w zimie rozwoju zarodka. Zbyt późno urodzone młode nie przetrwają bowiem zimy, zaś urodzone za wcześnie padną z zimna. Uwagi: sarna podlega intensywnemu odstrza- łowi łowieckiemu. Liczebność jej populacji w samej tylko byłej Republice Federalnej Nie- miec oceniano na ponad milion osobników. Mimo dużych strat, jakie populacje sarny po- noszą na drogach i podczas prac polowych, gatunek utrzymuje się na terenach rolniczych dzięki opiece ze strony człowieka. 220 Spałowany świerczek Parzystokopytne Szata zimowa 221 Łoś (Alces alces) L, .^fe^S Rodzina jeleniowate n *WfŁ I Wygląd: długość cia- ^Ij^J^M^ ła 2,0-2,9 m, ogona f=\V^T^5L 4-5 cm; wysokość f^y^^^p— w kłębie do 2 m (klę- y~L~^F\f\^ py czyli łosze 1,5- ------------^——-—-^ 1,7 m). Masa ciała 275-380 kg (klepy) i 320-ponad 500 kg (byki). Łoś jest największym gatunkiem jeleniowa- tych. Rozmiarami przewyższa również konia. Klępa nie nosi poroża, natomiast poroże (ro- sochy) byka ma bardzo charakterystyczny kształt. Tyki rozszerzają się niemal zaraz za nasadą (różą). Mogą przybrać albo ksztat tyl- ko nieco rozszerzonych badyli z nielicznymi odnogami, zwłaszcza u bardzo młodych lub starych byków (badylarze) albo też formę re- gularnych, masywnych łopat (lopatacze) z li- cznymi krótkimi odnogami (pasynkami). Licz- ba pasynków może dochodzić do 40, a roz- piętość poroża okazałych byków do 3 m. Poro- że łosia robi szczególnie mocne wrażenie, gdy jest jeszcze okryte scypułem. Rosochy łosia odchylają się na boki i tym różnią się od rosoch daniela, u którego obie tyki kierują się ku tyłowi głowy. Potężną sylwetką ciała łoś nieco przypomina konia. Najwyższy jest w kłębie, po czym grzbiet opada ku tyłowi. Dlatego przy patrze- niu z boku obrys sylwetki nie jest kwadratowy tak jak u innych jeleniowatych. Długie, silne nogi (biegi lub badyle) kończą się dużymi, szeroko rozstawionymi racicami i silnie rozwi- niętymi raciczkami (szpilami). Zwiększają one tak bardzo powierzchnię stóp (minimalizując obciążenie na jednostkę powierzchni), że to ciężkie zwierzę nie zapada się w bagnistym gruncie. Szerokie racice są także przydatne zimą podczas dużych opadów śniegu. Łoś nie zapada się tak głęboko w śniegu jak jeleń szlachetny o podobnej masie ciała, który mo- mentami grzęźnie w nim aż po brzuch i prze- dziera się przezeń z wyraźnym trudem. Kolejną swoistą cechą łosia jest bardzo roz- budowana warga górna, zarówno w górę, jak i w poprzek, dzięki czemu jego pysk (pyza) wydaje się patrzącemu z przodu bardzo sze- roki. Warga górna spełnia w czasie żerowania 222 określoną rolę. Niezwykły kształt głowy uzu- pełniają długie włosy na podgardlu. Sierść łosia (suknia) jest niemal jednolicie ciem- noszarobrązowa do czarnobrązowej, tylko ba- dyle są jaśniejsze. Sierść jest zdecydowanie bardziej gęsta niż u innych jeleniowatych, co jest przystosowaniem do niższych temperatur panujących zimą w znacznej części areału występowania tego gatunku. Występowanie: łoś ma ogromny zasięg, obej- mujący Europę od Półwyspu Skandynawskie- go i Polski na wschód, całą Azję i Amerykę Północną. Szczególnie okazałe łosie, które ró- wnież pod względem poroża biją na głowę rosochy łosi europejskich, żyją w Kanadzie i na Alasce. Jeden z podgatunków -1. kauka- ski już wyginął, pozostałe 6 podgatunków przechodzi mniej lub bardziej płynnie jeden w drugi. Zmiany wielkości osobniczej są zgod- ne z regułą Bergmanna - w bardziej na pół- noc położonych obszarach o ostrzejszym kli- macie łosie są większe. Środowisko: zbliżone do naturalnych bory ba- gienne z dużym udziałem drzew liściastych, olsy, nadrzeczne łęgi w szerokich dolinach rzecznych oraz olszyny i brzeziny lasotundry. Unika czystych borów iglastych. Występuje także w pasie wybrzeża, np. wzdłuż Bałtyku, i w średnich położeniach górskich, unikając jednak stromych zboczy. Łoś podejmuje częs- to i chętnie dalekie wędrówki, dzięki czemu Parzystokopytne 223 Los (A/ces alces) ciąg dalszy szybko pojawia się ponownie w rejonach, w których uprzednio wyginął, o ile stosunkowo niedaleko występuje dobrze prosperująca i li- czna jego populacja. Pojedyncze osobniki przewędrowują ze wschodu do środkowej czę- ści Europy, którą łoś dość licznie zasiedlał aż po Alpy po ustąpieniu lodowców. Wydaje się, że obecnie gatunek ten ekspansywnie rozsze- rza granice swojego zasięgu w kierunku za- chodnim i południowo-zachodnim na rejony, w których prawie doszczętnie wyginął w pier- wszej połowie naszego wieku. Stosunkowo li- cznie występuje w wielu okolicach Polski oraz na Półwyspie Skandynawskim, gdzie przed 75 laty nie było go zupełnie. W Polsce jest zwie- rzęciem łownym z czasem ochronnym. Tryb życia: oba północne gatunki jelenio- watych - (oś i ren różnią się bardzo trybem życia od pozostałych przedstawicieli tej rodzi- ny. Loś jest samotnikiem i nie tworzy stad. Dotyczy to również samic, które nie zbierają się tak jak łanie jeleni w chmarę, lecz same wodzą potomstwo. Zimą jednak samice z mło- dymi skupiają się w niewielkie stada, prowa- dzone przez starą klępę. Gdy łoszak urośnie na tyle, że odchodzi od matki stając się samo- dzielnym, klępa pozostaje sama, dopóki się ponownie nie ocieli. Pęd do wędrówek sprawia, że łoś nie zajmuje na stałe jakiegoś rewiru, jedynie przebywa w nim okresowo. Cała jego populacja ciągle się przemieszcza. To jest właśnie przyczyną szybkiego pojawiania się łosia w tych okoli- cach, w których przedtem zniknął. Losie nie wykazują również określonego rytmu dobowe- go. W północnych częściach swego zasięgu są aktywne zarówno w ciągu długiego dnia latem, jak i podczas długich polarnych nocy zimą. Łosie doskonale słyszą i mają dobre powonie- nie, natomiast niezbyt dobrze widzą. W poszu- kiwaniu pokarmu schodzą nad wodę. Łoś dos- konale i wytrwale pływa, dzięki czemu zasied- la także wyspy na dużych jeziorach. Szuka tu niekiedy ratunku, gdyż nie może się tu dostać jego główny wróg naturalny - wilk. W okresie masowego pojawu meszki w lasotundrze prze- nosi się na wyżej położone tereny. Pokarm: latem podstawę pożywienia łosia sta- nowią głównie liście i pędy, natomiast zimą pąki oraz kora drzew i krzewów. Jadłospis uzupełnia w dużej mierze roślinnością wodną i błotną. Brodząc na płyciznach zjada rdest- nice, moczarkę kanadyjską i inne płytkowodne rośliny okrytonasienne. Są one źródłem pota- su i innych biopierwiastków oraz mikroele- mentów, których brak w liściach. Szeroko roz- stawione racice umożliwiają łosiowi prze- bywanie na bagnach i torfowiskach. Krótka szyja, która zmusza łosia przy żerowaniu wśród niskiej roślinności do bardzo szerokie- go rozstawiania przednich badyli wskazuje na to, że nie jest to zwierzę przystosowane do otwartych terenów trawiastych, lecz do zbioro- wisk zaroślowych, gdzie może obrywać liście bezpośrednio z gałęzi. Przydatna jest do tego chwytna, rozszerzona warga górna. Rozród: w czasie rui (bukowiska) byki nie gromadzą wokół siebie haremu klep. Po po- kryciu samicy, do której się przez pewien czas zalecał, byk zostawia ją i rusza na poszukiwa- nie nowej partnerki. Bukowisko nie ogranicza się do tak wąskiego przedziału czasu, jak u innnych dużych jeleniowatych, gdyż nie wszystkie klepy przechodzą ruję prawie jed- nocześnie jak łanie jelenia szlachetnego. Klępa rodzi najczęściej bliźniaki, ale nierzad- ko na świat przychodzą również trojaczki. Cie- laki, zwane także łoszakami, rodzą się wiosną po ciąży trwającej 9 miesięcy. W ślad za mat- ką ruszają niedługo po porodzie. Łoszaki ssą mleko 3-4 miesiące. Towarzyszą matce do drugiego roku życia. Dojrzałość płciową uzys- kują w 2-3 roku życia, klepy wcześniej od byków. Uwagi: w byłym Związku Radzieckim pró- bowano łosia udomowić - jako zwierzę rzeźne i ze względu na wysokiej jakości mleko. 224 225 J Ren, renifer (Rangifer tarandusj Rodzina jeleniowate [Cenidae] Wygląd: długość cia- ła 1,85-2,15 m, ogona 15 cm; wysokość w kłębie 100-120 cm. Masa ciała 120-150 kg, przy czym samica jest znacznie lżejsza. Obie płci mają charak- terystyczne poroże, przy czym u samicy jest ono dużo słabsze. Pierwsza odnoga wieńca od dołu, czyli tzw. oczna lub oczniak, wykształca się zazwyczaj w postaci łopatowatego wyrost- ka rozgałęziającego się na końcu. Również inne odnogi łukowato wygiętych tyk mogą roz- widlać się na końcach. Tą cechą poroże rena różni się od poroży innych europejskich ga- tunków z rodziny jeleniowatych. Podobne po- roże wykształca północnoamerykański karibu (pod tą zbiorczą nazwą ujmuje się kilka pod- gatunków rena z północnej części tego kon- tynentu). Inne cechy charakterystyczne dla rena to wydłużona głowa i długi tułów. Dlate- go gdy patrzymy z boku, jego sylwetka nie wydaje się kwadratowa, lecz prostokątna. Dłu- gie, silne nogi kończą się szerokimi racicami z zaokrąglonym brzegiem. Palce łączy silna błona skórna. Ziemi dotykają również silnie rozwinięte raciczki. Szerokie rozstawianie ra- cic i dodatkowa powierzchnia nośna tworzona przez raciczki umożliwia zwierzęciu szybki bieg latem po rozmiękłym gruncie w tundrze, a zimą po śniegu. Reny mogą biec długo i wytrwale, a krótkim galopem nawet bardzo szybko. Gdy wolno posuwają się do przodu, słychać wyraźnie trzeszczące dźwięki wy- dawane przez szczególnie ruchome stawy stóp. Barwa sierści jest w różnych odcieniach brązu od jasnobrązowej do ciemnobrunatnej. Występują również osobniki umaszczone nie- mal czarno. U niektórych ras, na przykład u renów z Grenlandii, starsze samce mają srebrnobiałą grzywę. Silne owłosienie wystę- puje również na pysku, chroniąc go zimą przed mrozem. Futro rena jest szczególnie gęste i rozgarniając włosy, w żadnym miejscu nie można zobaczyć skóry. Tak gęsta sierść chroni zwierzę zimą, nawet gdy temperatura spadnie do -50°C. Występowanie: na wszystkich lądach wokół Arktyki. Środowisko: arktyczna tundra i lasotundra. Se- zonowa zmiana warunków bytowania powodu- je, że zimą tundra staje się dla rena nie do zamieszkania, co zmusza go do podejmowa- nia corocznych dalekich wędrówek na po- łudnie do strefy lasotundry. Wędrówki rozpo- czyna z nastaniem zimy, a powraca, gdy tund- ra zaczyna pokrywać się niską, ale bogatą w substancje odżywcze roślinnością. W ten sposób ren spędza życie na ciągłym wędro- waniu. Zasiedla również zbocza wysokich gór, na których tworzą się hale porośnięte niskimi trawami i roślinami zielnymi, a więc o typie roślinności tundrowej. Środowiska, w których przebywa ren, położone są na wiecznej zma- rzlinie. Latem taje tylko kilkudziesięciocen- tymetrowa warstwa gleby, a ponieważ woda nie ma gdzie odpłynąć, grunt robi się bardzo grząski. W takich warunkach znakomicie funk- cjonują duże, szeroko rozstawiające się pod naciskiem ciała racice. Mniejszą rolę mają do spełnienia na śniegu, gdyż w Arktyce spada go stosunkowo mało. Tryb życia: reny można podzielić na 3 grupy, żyjące w zupełnie odmiennych warunkach: ren tundrowy, ren teśny i ren wyspowy. Każdy z nich ma odmienny tryb życia. Reny żyjące w tundrze odbywają dalekie wędrówki sezono- we między letnimi a zimowymi pastwiskami - znane są masowe wędrówki karibu w Ame- ryce Północnej. Reny bytujące w lasach i reny wyspowe są ściślej związane z miejscem wy- 226 Parzystokopytne ¦ / 227 Ren, renifer (Rangifer tarandus) ciąg dalszy stępowania. Ren leśny zmienia miejsce poby- tu tylko w razie zmiany warunków siedlisko- wych, na przykład stepowienia zasiedlanych przez niego terenów leśnych lub ze względu na przegęszczenie populacji. Ren wyspowy musi z oczywistych względów dostosować swoje wymogi do ograniczonego prze- strzennie obszaru. Jego stada są niezbyt licz- ne i w niczym nie przypominają liczących tysiące osobników gromad rena tundrowego. Jednak zawsze, bez względu na warunki, u rena dominuje instynkt łączenia się w stada. Ren należy bowiem do stadnych jeleniowatych z wykształconą strukturą społeczną, co stano- wiło podstawę udanego udomowienia rena w Laponii. Aktywność dobowa rena nie ma określonego rytmu, co częściowo wynika z atakowania go latem w ciągu dnia przez chmary krwio- pijnych meszek. Również nie sprzyja temu silnie zmieniająca się w warunkach Arktyki długość dnia świetlnego w ciągu roku. Latem nie zapada zmrok, w środku zimy okrągłą dobę trwa noc polarna. W takich warunkach ważniejsze jest wykorzystanie okresów ładnej pogody do intensywnego żerowania, a okresów opadów śniegu i silnych mrozów do spoczynku. Pokarm: wyłącznie roślinny - trawy, zioła, po- rosty, w tym chrobotek reniferowy, zimą rów- nież pączki krzewinek i jagody spod śniegu. Ren po opadach śniegu wygrzebuje spod nie- go rośliny przednimi nogami. Bez trudności trawi także zmrożony pokarm. Większość roś- linności tundrowej zawiera bardzo dużo sub- stancji odżywczych, ponieważ ich wzrost jest bardzo powolny. Wykształcają liście i pędy niemal pozbawione substancji, które mogłyby je ochronić przed zjadaniem przez zwierzęta roślinożerne. Jedyną grupą roślin, którą ren omija, są mszaki. Mech islandzki, którym się żywi, jest wbrew popularnej nazwie nie mchem, lecz porostem. Niekiedy w poszukiwa- niu pokarmu reny muszą przekopać warstwę śniegu sięgającą im po brzuch, ale takie opa- dy należą w tej strefie do rzadkości. Rozród: ruja trwa od sierpnia do listopada i częściowo lub całkowicie pokrywa się z okre- sem wędrówki na południe. Ponieważ reny 228 zbierają się w znacznie liczniejsze stada niż inne gatunki jeleniowatych, nie jest możliwe, by poszczególne samce mogły zawładnąć du- żą gromadą samic i jednocześnie ją obronić. Starają się więc zgromadzić przy sobie nie- wielkie haremy i wtedy bronią je przed rywa- lami. Podczas wędrówki udaje im się to jed- nak tylko na krótko. W czasie walki rozgałęzio- ne oczniaki na tykach powodują ich szczepie- nie się, w związku z czym samce przepychają się nawzajem nie zadając sobie poważnych ran. Oczniak pełni więc rolę tarczy chroniącej głowę. Nie jest natomiast jasne, jaką funkcję pełni słabsze poroże u samic. Młode przycho- dzą na świat w okresie od maja do czerwca po ciąży trwającej 32 tygodnie. Ssą matki przez prawie pół roku. Wrogowie: renom, zwłaszcza młodym cie- lakom, zagrażają wilki i rosomaki. Uwagi: w czasie epoki lodowej ren występo- wał również w środkowej Europie. Z uwagi na jego dużą rolę w prehistorii można ten okres nazwać „epoką rena". Ren został udomowio- ny w Laponii. Dostarcza Lapończykom mleka i mięsa, skór i futer. Używa się go w zaprzęgu do ciągnięcia sań. Jako zwierzę pociągowe był wykorzystywany wcześniej od konia. Nie- które gromady renów żyją w stanie półdzikim. Rodziny lapońskie przenoszą się w ślad za nimi podczas sezonowych wędrówek. Najbar- dziej na południe Europy wysunięte stado re- nów żyje w Hardanger Fjell w Norwegii. Rena próbowano również z różnym skutkiem akli- matyzować w odpowiadających mu środowis- kach na półkuli południowej. Parzystokopytne 229 Mundżak (Muntiacus muntjak) Rodzina jeleniowate (Cervidae) Wygląd: długość cia- ła 80-90 cm, ogona 12 cm; wysokość w kłębie 45-48 cm. Masa ciała przecięt- nie 11,8 kg (samica) i 13,7 kg (samiec). Samiec mundżaka ma pros- te poroże, którego tyki mierzą zaledwie 6 cm długości. Charakterystyczna jest duża i bardzo wysoka, trwała część podstawowa porośnięta skórą. Anatomicznie więc jest to pień, a nie zazwyczaj dość płaska, szeroka nasada, czyli róża, poroża naszych rodzimych gatunków je- leniowatych. Róża jest zrzucana wraz z całą tyką. Rozwidlenie na końcu tyki występuje dość rzadko. Samce mundżaka mają ponadto długie (20 mm długości) górne kły, które u sa- micy mierzą tylko 5 mm długości, W czasie ucieczki widoczna jest wyraźnie biała strona spodnia uniesionego do góry ogona. Mundżaka zalicza się do najbardziej prymity- wnych przedstawicieli jeleniowatych. Więk- szość czasu spędza ukryty w gęstwinie. Po- krojem przypomina słabą sarnę. Budową ciała jest najbardziej zbliżony do afrykańskich anty- lop dujkerów (Cephalophus sp.). Podobnie jak u nich jego zad jest podniesiony do góry, a grzbiet w czasie ruchu pałąkowato wygięty. Od nieco większej sarny odróżnia się kasz- tanowobrunatną, połyskliwą sierścią i delikat- niejszą budową ciała. Samce są bardziej krę- pe od samic, ponadto mają ciemniejszą od reszty ciała głowę i kark. Spód ciała jest u młodych jasnoszarobiały, z wiekiem szarze- je i brązowieje. Szata zimowa (od paździer- nika do kwietnia) jest ciemniejsza od letniej. Zrzucenie małego poroża następuje na prze- łomie maja i czerwca, wykształcanie nowego rozpoczyna się na przełomie października i li- stopada. Tylko u młodych samców scypuł jesz- cze zimą pokrywa poroże. Występowanie: góry w południowych Chinach, zaaklimatyzowany w Europie tylko w Anglii. Środowisko: gęste lasy z bogatym podszytem. W Europie brak w zasadzie tego typu środo- wisk, w związku z czym z większym powodze- niem udało się go introdukować jedynie w An- glii, chociaż podejmowano próby aklimatyzacji również we Francji. Introdukowane zwierzęta pochodziły ze zwierzyńców; po początkowych trudnościach udało się wreszcie utworzyć w południowej części Anglii stado zarodowe, z którego następuje obecnie rozszerzanie za- sięgu. Jak się wydaje, ekspansja ta nie uległa przerwaniu. Szczególnie wyraźny wzrost li- czebności nastąpił po 1950 r., chociaż sama introdukcja trwa od 1900 r. Tryb życia: przebywa głównie w gęstwinie, prowadząc bardzo skryty tryb życia. Nie łączy się w stada, jedynie w czasie rui samce towa- rzyszą samicom przez kilka tygodni. Samce są bardzo terytorialne i agresywne. Zawzięcie bronią zajmowanego rewiru przed współ- plemieńcami, walczą jednak nie za pomocą malutkiego poroża, lecz używając długich kłów. Mogą nimi powodować krwawe rany. Trzymane w niewoli lub żyjące w zwie- rzyńcach samce mundżaka kąsają nierzadko w czasie rui również swoich opiekunów zada- jąc im poważne obrażenia. W okresie godo- wym głośno szczekają. Pokarm: urozmaicone jak u sarny pożywienie złożone z traw, roślin zielnych, liści i pączków. Zimą mundżak również wymaga świeżego po- karmu bogatego w białko i sole mineralne, w związku z czym nie jest w stanie samodziel- nie przeżyć zimy na kontynencie europejskim. Rozród: ruja przypada na styczeń/luty. Ciąża trwa 7 miesięcy. Noworodek ma masę kilogra- ma i jest pokryty żółtawymi cętkami na kasz- tanowobrunatnym tle. Laktacja trwa ok. 3 mie- sięcy, a młode pozostaje z matką do jej na- stępnego ocielenia się. Podobny gatunek: nieco większy od mundżaka jest jelonek błotny (Hydropotes inermis). U te- go gatunku brak poroża u obu płci. Samiec ma również długie kły. Jelonka błotnego introdu- kowano (z miernym skutkiem) w Anglii. 230 231 Bawół domowy (Bubalus bubalis) Rodzina wolowate (Bovidaej Wygląd: długość cia- ła 2,2-3,0 m, ogona 60-100 cm; wysokość w kłębie do 180 cm. Masa ciała 600-1000 kg. Budowa bardzo krępa, szczególnie masywna w kłębie, nogi silne, zakończone szerokimi racicami. Rogi, potężne zwłaszcza u samców, zagięte w jed- nej płaszczyźnie ku tyłowi. Odchodzą od cza- szki bez żadnego zgrubienia czołowego, czym różnią się wyraźnie od rogów b. afrykańskiego (Syncerus caffer). Rogi występują także u krów, są jednak znacznie mniej okazałe, co jest regułą u wołowatych. Rekordowe rogi ba- wołu domowego mierzyły 2 m długości. Rogi bawołu domowego są w przekroju poprzecznym trójkątne. Na ich górnej powierz- chni występuje poprzeczne źeberkowanie. Ciało jest pokryte rzadkimi, ale sztywnymi włosami, nie dającymi żadnej osłony cieplnej, dlatego b. domowy może przeżyć zimę jedy- nie w cieplejszych rejonach południowej Euro- py. Bardzo szerokie i znacznie rozstawione racice są ważnym przystosowaniem do życia w bagniskach, na mokradłach i na przybrzeż- nych płyciznach. Występowanie: bawół domowy jest udomowio- ną formą arni, zwanego też b. indyjskim (B. arnee). Pierwotnie występował więc, jak jego dziki przodek, w Indiach i Azji południo- wo-wschodniej. Stamtąd już w czasach histo- rycznych został sprowadzony do południowej Europy. Jest jednak bardzo wątpliwe, czy b. domowe żyjące obecnie we Włoszech, Grecji, na Węgrzech, w Rumunii i byłej Jugosławii mogłyby wtórnie zdziczeć, tak jak to się zda- rzyło m. in. w Australii. Środowisko: podobnie jak w swej tropikalnej ojczyźnie wybiera tereny bagniste z bogatą roślinnością. Tryb życia: zarówno arni, jak i pochodzący od niego b. domowy, są zwierzętami stadnymi i żyją w stadach różnej wielkości. W stanie dzikim i półdzikim stado składa się zazwyczaj z 10-20 osobników, rozpoznających się między sobą. Obserwowano jednak również 232 większe gromady, liczące ponad 100 zwierząt. Trzon stada stanowią krowy z tegorocznymi i zeszłorocznymi cielakami. Do nich dołączają inne krowy, które są związane ze stadem w mniejszym stopniu. Przy poważnym zagro- żeniu stare zwierzęta formują zwarty szyk, by przegnać wroga. W czasie ucieczki byki i kro- wy chronią cielęta znajdujące się wewnątrz stada. Takie zachowanie wzięło swój początek prawdopodobnie z odległej przeszłości, gdy bawoły domowe były jeszcze nieudomowiony- mi dzikimi arni, na które polowały Iwy i tyg- rysy, gdyż inne drapieżniki nie są w stanie zagrozić tym potężnym zwierzętom. Pokarm: głównie roślinność wodna i przybrze- żna, trawy i pędy nadwodnych krzewów. Rozród: w okresie godowym byki starają się zawładnąć niewielkimi haremami, złożonymi z kilku samic. Ruja nie jest związana z okreś- loną porą roku. Poród następuje po 300-340 dniach ciąży. Nowo narodzone cielę jest rudo umaszczone. Laktacja trwa ok. 9 miesięcy. Młode uzyskują dojrzałość płciową po 2 latach życia. Parzystokopytne 233 Tur (Bos primigenius) Rodzina wolowate (Bovidae) Wygląd: długość ciała 2,6-3,1 m, wysokość w kłębie ok. 1,8 m. Masa ciała 800-1000 kg (byki), natomiast turzyce (krowy) były o około 1/4 mniejsze i lżejsze. Tur jest przodkiem bydła domowego. Do XVII wieku zachował się w lasach mazowieckich jako królewska zwie- rzyna łowna, lecz mimo ustaw ochronnych jego liczba zmniejszała się stale. Ostatni okaz został zabity w Puszczy Jaktorowskiej w 1627 roku. Podane tutaj rozmiary i wygląd zrekon- struowano na podstawie opisów w kronikach i zachowanych rycin. Sierść tura była barwy czarnobrunatnej. Na czole występowały gęste kędzierzawe włosy, a wzdłuż grzbietu ciągnęła się jasna smuga. Krowy i cielęta były znacznie jaśniejsze, naj- częściej rude. Charakterystyczne długie, jasne rogi tura w części nasadowej odchodziły na boki, by następnie skręcać ku przodowi i w gó- rę. U byka były znacznie masywniejsze. Tura próbuje się restaurować opierając się na obe- cnie żyjących prymitywnych rasach bydła: hi- szpańskich i południowofrancuskich, bydła kor- sykańskiego, szkockiego i węgierskiego. Występowanie: od plejstocenu rozprzestrze- niony w Eurazji, północnej Afryce i Azji Mniej- szej. Początkowo warunki środowiska i po- karm musiały być dla tego gatunku bardzo korzystne, gdyż najwcześniejsze wykopaliska wskazują na znacznie większe rozmiary ciała tura niż w okresie późniejszym. Tur w Europie przeżył do czasów historycznych, jednak stop- niowo zanikał w kierunku z zachodu na wschód. W Polsce od XIV w. stał się zwierzę- ciem nielicznym i mimo ochrony wyginął w pierwszej połowie XVII w. Ostatnie dwa okazy występujące w Polsce były zarazem ostatnimi żyjącymi turami na świecie. Środowisko: lasy, czym przypomina żyjących jeszcze obecnie dziko indyjskich krewnych, przede wszystkim gaura (B. gaurus). Typowym jego środowiskiem były widne lasy mieszane poprzecinane łąkami i zaroślami. Latem, jak mówią o tym stare przekazy, miał się często zapuszczać na pola uprawne. Tryb życia: tur był zwierzęciem stadnym. Sta- du przewodziła stara doświadczona krowa. Dorastające byczki tworzyły własne stada, na- 234 tomiast stare byki były samotnikami. Praw- dopodobnie nie trzymały się tak ściśle okreś- lonych miejsc jak krowy. W rejonach o więk- szej pokrywie śnieżnej tury przypuszczal- nie odbywały zimą wędrówki. Były jednak w stanie znieść również dłuższe okresy niedoboru pokarmu dzięki zgromadzonym w korzystniejszej porze roku zapasom tkanki tłuszczowej. Jako przeżuwacze maksymal- nie wykorzystywały pobrany pokarm. Zerwa- ne wargami i długim językiem trawy i zioła trafiały do żwacza, w którym podlegały fer- mentacji, dzięki znajdującej się w nim florze bakteryjnej i pierwotniakom. Powtórnie prze- żuty w czasie dłuższego spoczynku pokarm trafiał do pozostałych komór żołądka i w ostatniej z nich - trawieńcu - ulegał dzięki działaniu soku żołądkowego właściwemu strawieniu. Pokarm: poza typowym dla wolowatych poży- wieniem złożonym z traw i roślin zielnych także liście krzewów i drzew, na jesieni rów- nież żołędzie, a zimą ściółka liściasta. Uwagi: pierwsze kopalne szczątki tura w środ- kowej Europie pochodzą sprzed 18-15 tysięcy lat z początkowej fazy zlodowacenia bałtyckie- go (wizerunki tura pojawiają się już jednak na najstarszych malowidłach naskalnych z Fran- cji i Hiszpanii z epoki młodszego paleolitu, datowanych na 25-22 tys. wstecz - przyp. tłum.). Po ustąpieniu lądolodu tur rozszerzył swój zasięg w Eurazji od zachodniej Europy do Morza Chińskiego. Przed około ośmioma tysiącami lat człowiek rozpoczął udomowianie tura, przypuszczalnie na terenie Azji Mniejszej. Tur jest więc jednym ze zwierząt, które najwcześniej uległy procesowi domesty- kacji. Udomowianie odbywało się prawdo- podobnie niezależnie od siebie w różnych re- jonach, przede wszystkim tam, gdzie tur nie występował łącznie z możliwym również do oswojenia żubrem. To, że żubr nigdy nie stal się zwierzęciem domowym wynika z faktu, że po domestykacji tura nie było już takiej potrze- by. Wszystkie współczesne rasy bydła domo- wego, tworzące bardzo szeroką gamę odmian zróżnicowanych zależnie od ich przezna- czenia użytkowego, pochodzą wyłącznie od tura. *J 235 Żubr (Bison bonasus) ~5 /""^y" I "0('z'na wolowate , / n ^ (Bovidae) n U >y* Wygląd: długość ¦^^L^-^tC ( ciała do 2,7 m, ogona y^J^T1 S^ 80 cm; wysokość ¦Cxj^jv5v^-t~ w kłębie 1,8-1,95 cm. }3^^\?C^ Masa ciała 800-1000 ---------^——-—-^ kg. Charakterystycz- ne dla żubra są stosunkowo krótkie, masywne rogi, zwrócone ku przodowi i do środka, oraz gęsta sierść (wełna). Długie włosy rosnące wzdłuż brody, podgardla i na grzbiecie tworzą grzywę (kądziel), a w tyle głowy szeroki czub. Szczególnie u byków na szyi od barków po podgardle zwisa luźna skóra, nazywana łaio- kiem. Zadnia część ciała, pokryta krótszą sier- ścią, jest niższa od bardzo wysklepionego, masywnego kłębu. Głowa jest osadzona na stosunkowo krótkiej szyi i pochylona do dołu, tak że kłąb stanowi najwyżej położony punkt całej sylwetki. Ogon kończy się długimi, pędz- lowatymi włosami. Wyróżniano 2 podgatunki żubra, z których je- den - ż. kaukaski (B. bonasus caucasicusj wymarł w 1927 roku. W ogrodach zoologicz- nych żyło wówczas jeszcze 56 osobników żub- ra nizinnnego (B. bonasus bonasus), gdy 9 lu- tego 1921 r. został zastrzelony ostatni, żyjący na wolności żubr. Używając do rozrodu pozo- stałe przy życiu w ogrodach zoologicznych 27 byków i 29 Zubrzyc rozpoczęto prace hodow- lane, mające na celu utrzymanie tego gatunku, co zostało uwieńczone powodzeniem. Mimo obniżenia jego liczebności w okresie wo- jennym, udało się reintrodukowac żubra w 1952 r. w naturalnych lasach Puszczy Biało- wieskiej w postaci starannie dobranego, nie- dużego stada. Obecnie liczebność żubra prze- kroczyła już łącznie ze zwierzyńcami i ogroda- mi zoologicznymi 2000 osobników, w związku z czym można ten gatunek uznać za uratowa- ny od zagłady. Występowanie: pierwotnie biom lasów liścias- tych Europy, biom lasów mieszanych i strefa lasostepu Eurazji po wschodnią Syberię i pół- nocne Chiny, Kaukaz. W Polsce pod ochroną gatunkową. Żyje na swobodzie w Puszczy Bia- łowieskiej, Knyszyńskiej i Boreckiej, w rezer- watach w Lasach Pszczyńskich, w Puszczy Niepołomickiej, w Bieszczadach i w nadleśnic- twie Wałcz. Środowisko: żubr w przeciwieństwie do blisko z nim spokrewnionego amerykańskiego bizo- na (B. bison) jest zwierzęciem leśnym. Naj- korzystniejszymi dla niego środowiskami są lasy wilgotne (olsy i łęgi), a w górach niezbyt strome zbocza porośnięte bujnymi trawami. Tryb życia: żyje stadnie - stado (chmarę) two- rzą Zubrzyce z cielakami i młode byki, a pro- wadzi je stara, doświadczona Zubrzyca. Stare byki, zwane odyńcami, chodzą samotnie. Z rozpoczęciem rui chmara rozpada się na małe grupy. Dorosłe byki podczas walki ude- rzają się łbami z głośnym trzaskiem. Nie za- dają sobie przy tym ran rogami, które przede wszystkim służą do obrony przed wilkami. Ten ogromny roślinożerca potrzebuje znacznej przestrzeni życiowej - w lasach optymalne zagęszczenie wynosi 1-2 osobniki/1000 ha. Żubry bardzo lubią tarzać się w kurzu (takie miejsca w gwarze myśliwskiej nazywają się kuprzyska) i taplać w błocie (paprzyska). Pokarm: trawy, rośliny zielne oraz liście; zimą pąki, gałązki i kora drzew oraz ściółka liściasta. Rozród: ruja trwa od końca sierpnia do końca września. Długość ciąży przeciętnie 265 dni. Wycielenia następują od końca maja do lipca; w jednym miocie rodzi się zwykle 1 cielę. Okres laktacji trwa 6-8 miesięcy, ale pierwszy stały pokarm cielaki zjadają już w 19-22 dniu życia. 236 Parzystokopytne 237 Koziorożec (Capra ibex) Rodzina wolowate (Bovidae) Wygląd: długość cia- ła 1,05-1,5 m, ogona 12-15 cm; wysokość w kłębie 70-90 cm. Masa ciała 40-120 kg. Samce (capy) są zawsze większe od odpowiadających im wie- kiem samic (kóz) i mają masywniejsze rogi. Właśnie po masywnych rogach można go od- różnić już na pierwszy rzut oka, nawet z dużej odległości, od występującej w tych samych środowiskach kozicy. Rogi u capa rosną za- krzywiając się szablasto ku tyłowi i osiągają długość 70-140 cm, Rogi kóz rzadko mają długość ponad 40 cm, są proste, węższe i deli- katniejsze. Liczba półpierścieniowatych zgrubień na przedniej stronie rogów capa wy- kazuje przy bliższym zbadaniu zgodność z wiekiem zwierzęcia - są to więc kolejne, wyraźnie rozdzielone, roczne przyrosty rogów na długość. Corocznie tworzą się zwykle 2 pół- pierścienie, oddzielone od poprzedniej pary wyraźnym przewężeniem. Półpierścienie te są z roku na rok coraz masywniejsze; jednak od 10. roku życia ponownie stają się słabsze. U kóz od 3. roku życia kolejne przyrosty są tak małe, że na podstawie rogów nie można osza- cować ich wieku, tworzące się żeberka są bowiem za mało wypukłe. Przewężenia mię- dzy pierścieniami tworzą się od grudnia do marca, gdy przyrost rogu jest minimalny. Sierść koziorożca ma barwę od szarej do sza- robrunatnej. Strona brzuszna jest nieco jaś- niejsza. Ciemny ogon odcina się wyraźnie od jasnego lusterka na zadzie, niekiedy może być unoszony do góry. Głowa jest dość krótka, masywna. Na podgardlu występuje krótka bró- dka. Nogi są krępe, tylne nieco dłuższe od przednich. Dzięki temu zad koziorożca jest podniesiony. Powyższy opis odnosi się do podgatunku nominotypowego koziorożca - k. alpejskiego (C. ibex ibex). W Pirenejach wy- stępuje odrębny gatunek - k. pirenejski (C. pirenaicaj o jaśniejszej sierści, ostro odcinają- cej się od ciemnych nóg i białego spodu ciała. Capy k. pirenejskiego mają odmienny kształt rogów. Nie zaginają się one łukowato ku tyło- wi, lecz przybierając formę liry wznoszą się ku górze. Występowanie: Alpy, Kaukaz, góry środkowej Azji, północno-wschodniej Afryki i Półwyspu Arabskiego. W Alpach k. alpejski, na pozosta- łych wymienionych obszarach żyją odrębne podgatunki. Środowisko: hale i turnie alpejskie ponad gór- ną granicą lasu, gdzie porusza się bardzo pewnie po stromych stokach i usypiskach skal- nych, Na przełomie kwietnia i maja schodzi nieco niżej w piętro kosodrzewiny i górną strefę lasu, ale później powraca w szczytowe partie gór. Zimą nie schodzi niżej, gdyż w doli- nach zbiera się, jak dla niego, zbyt dużo śnie- gu. Najczęściej wyszukuje wtedy skalne półki i granie, wymiatane wiatrem, poszukując ros- nących tam wiecznie zielonych roślin podusz- kowych. Zimą, na zboczach górskich strefy wysokoalpejskiej panują w ciągu dnia stosun- kowo korzystne warunki cieplne, gdyż promie- nie nisko stojącego słońca oświetlając skały pod ostrym kątem nagrzewają je, co powoduje zepchnięcie lodowatego powietrza w doliny. Szeroko rozstawione racice i mocne, krępe nogi umożliwiają koziorożcowi zasiedlenie tych ekstremalnych środowisk. Poza kozicą, która zwykle występuje w niżej położonych strefach, koziorożec nie ma w strefie alpej- skiej żadnych innych konkurentów. Węd- rówki koziorożców prowadzą przez szczyty i granie górskie, zagrożone lawinami strome zbocza i lodowce alpejskie. Przeszkodę sta- nowią dla niego doliny górskie - są dla 238 ó Parzystokopytne 239 Koziorożec (Capra ibex) ciąg dalszy koziorożca, tak jak i dla innych wysokogór- skich zwierząt, granicą rozprzestrzeniania się. Tryb życia: aktywny w ciągu dnia. Porusza się ostrożnie, ale bardzo pewnie, po swoich alpej- skich pastwiskach. W razie niebezpieczeństwa gwałtownie zrywa się do ucieczki sadząc bar- dzo długimi i wysokimi skokami. Lepiej od innych górskich kóz porusza się w skalistym terenie. Zaledwie kilkudniowe koźlęta dają świadecto wrodzonej pewności kroku podąża- jąc za matką wśród skał lub bawiąc się z ró- wieśnikami na górskich halach. Zimą kozioro- żec pasie się cały dzień poszukując skąpego pokarmu, latem w południe zwykle odpoczy- wa. Z natury jest ściśle związany z miejscem występowania i dzięki temu w okolicy o sprzy- jających mu warunkach osiedla się na stałe. Tworzy stada (kierdele albo rudle), w skład których przez większą część roku wchodzą osobniki jednej płci. Capy i kozy tworzą od- dzielne kierdele. Dopiero w porze rui capy szukają stad kóz, prowadzących jeszcze swoje zeszłoroczne młode. Kierdele nie są ściśle ze sobą związane, lecz wchodzące w ich skład osobniki cały czas ulegają wymianie. Jednak zaakceptowanie nowego przybysza wymaga pewnego czasu, potrzebnego na poznanie go przez wszystkich członków stada. W kierdelu kóz wszystkie osobniki są ze sobą blisko spok- rewnione. Młode capy pozostają przy matkach przez 2-3 lata, po czym opuszczają macierzy- sty kierdel i dołączają do stada samców. La- tem młode capy bardzo często toczą między sobą walki. Umacniają w ten sposób zajmowa- ną pozycję w strukturze społecznej kierdelu. Walki te nie mają na celu zrobienie krzywdy przeciwnikowi, lecz jedynie służą demonstra- cji własnej siły i przygotowaniu się do pierw- szych pojedynków, jakie stoczą w okresie go- dowym. Capy atakują przeciwnika wspinając się na tylne nogi i potrząsając głową pochylo- ną do dołu. Z głośnym trzaskiem rogi uderzają o siebie. Pochylenie głowy w tej pozycji ozna- cza zdenerwowanie i współplemieńcy dos- konale to rozumieją, odróżniając je od zwyk- łego spuszczania głowy podczas żerowania. Pokarm: nisko rosnące rośliny wysokogórskie. Zjada przede wszystkim bogate w substancje odżywcze trawy i zioła hal alpejskich i pączki karłowatych krzewinek; zimą również ich so- czystą korę. Rozród: okres godowy przypada na zimę - ru- ja trwa od listopada do stycznia. Capy stacza- ją między sobą o kozy bardzo ostre walki. Ciąża trwa 21-23 tygodnie. W jednym miocie przychodzą na świat 1-2 koźlęta. Ssą mleko matki do jesieni i potem stają się samodziel- ne, jednak jeszcze długo pozostają przy mat- ce. Koziorożce żyją 15-20 lat. Uwagi: koziorożec alpejski niemal doszczętnie wyginął w Alpach na początku zeszłego wie- ku. Ocalało liczące jedynie 60 osobników sta- do w północnowłoskim parku narodowym Gran Paradiso. Ścisła ochrona tego kierdelu zarodowego doprowadziła wkrótce do takiego wzrostu liczebności koziorożca, że możliwa stała się jego reintrodukcja w innych czę- ściach Alp. W Szwajcarskim Parku Naro- dowym, w okolicy Kónigsee i wielu innych miejscach reintrodukcje zakończyły się całko- witym sukcesem. Pokrewny gatunek: obszary górskie w po- łudniowo-wschodniej Europie i południowo- -zachodniej Azji zasiedla koza bezoarowa (C. aegagrusj, traktowana niekiedy jako podgatu- nek koziorożca. W wielu rejonach swego area- łu rozsiedlenia już wymarła lub uległa zmie- szaniu z kozą domową. Wydaje się, że jedynie żyjące na Krecie kozy bezoarowe są czystej krwi. Wyglądem koza bezoarowa bardzo przy- pomina koziorożca, jest jednak od niego zde- cydowanie mniejsza. Gatunek ten uznawany jest za bezpośredniego przodka kozy do- mowej. Kształt rogów kozy bezoarowej, zależ- nie od rejonu występowania jest bardzo zmienny. Częściowo jest to efektem krzyżowa- nia się ze zdziczałą kozą domową. Tak dzieje się na wyspach Morza Egejskiego, w północ- nej Dalmacji i na Tawolarze koło Sardynii. 240 Parzystokopytne Muflon (Ovis ammon) Lj f^^f" Godzina wolowate , J n ^ (Bovidae) n Mr Wygląd: długość cia- ^ĘLt^&C ( ła od 1,2 m (owca) do y^*^ S^* 1,35 m (tryk czyli f^y^^^U— baran), długość ogo- >5>^^\lv~fi na (chwostu) 3-6 cm; -----------^——-—^ wysokość w kłębie 70 cm (owca) i do 88 cm (tryk). Masa ciata 2M0 kg (owca) i 35-55 kg (tryk). Bardzo cha- rakterystyczne dla tego gatunku wołowatych są duże, ślimakowato skręcone rogi (ślimy albo muszle). Muflon jest najmniejszym przed- stawicielem grupy dzikich owiec, od których pochodzi owca domowa, (obecnie w postaci licznych ras o różnym przeznaczeniu: mię- snym, wełnistym, mlecznym). Samice muflona mają malutkie rogi skierowane do tyłu lub są bezrogie. Wzrost rogów u tryków przebiega w ustalonym porządku. Wkrótce po urodzeniu uwypuklają się rozwijające się na kości czoło- wej możdżenie. Już pod koniec pierwszego miesiąca życia zaczyna na nich przyrastać rogowa pochwa. Na początku zimy rogi mie- rzą już 15-20 cm, a ich wzrost zostaje zaha- mowany i powstaje wyraźnie zaznaczający się pierścień roczny. W następnym roku rozwija się 11-13 zgrubień, a rogi przyrastają o kolej- ne 20 cm. Z nastaniem zimy wzrost ponownie ustaje. W podobny sposób rogi przyrastają w następnych latach, póki po 4-5 latach nie skręcą się ślimakowato. Wierzchołki rogów, czyli tzw. groty, zaczynają sięgać przedniej części pyska zbliżając się do gardła lub nawet znajdując się przed nim. Tak ukształtowane rogi nadają głowie charakterystyczny wygląd. Sierść tryków (wełna lub runo) jest jasna, sza- ta zimowa jest bardziej brązowa. Dla samców muflona charakterystyczna jest biała plama na bokach ciała, na wysokości ostatnich żeber, czyli tzw. siodło. Spód ciała i lustro na zadzie oraz wewnętrzne powierzchnie nóg są ró- wnież białe. Poza dłuższą bródką na podgard- lu wełnę tworzą stosunkowo krótkie włosy. Występowanie: naturalne i bez domieszek ob- cej krwi populacje muflona występują obecnie jedynie na Sardynii i Korsyce. W wielu rejo- nach Europy aklimatyzowano go dla celów łowieckich, w Polsce od 1902 r. w Sudetach, Rozwój rogów u muflona w 1952 r. introdukowany w Górach Świętokrzy- skich, łowny z czasem ochronnym. Środowisko: pierwotnie przystosowany do ży- cia w górzystych, porośniętych skąpą roślin- nością obszarach rejonu śródziemnomors- kiego. Jego silnie przyrastające racice ściera- ły się ciągle na kamienistym podłożu. Poważ- nym problemem okazał się brak możliwości ścierania się racic w niektórych regionach sztucznej introdukcji muflona, gdyż zbyt długie racice przeszkadzały zwierzętom w poru- szaniu się. Tryb życia: żeruje głównie o zmierzchu, ale tam, gdzie nie jest niepokojony, pasie się rów- nież w ciągu dnia. Bardzo dobrze widzi, a w razie potrzeby szybko biega i skacze. Podobnie jak owce domowe samice muflona beczą, natomiast tryki wydają dźwięki bardzo rzadko. Za to w czasie rui na kilometry niesie się odgłos uderzeń rogów. Swoje rewiry muf- lony znakują wydzieliną gruczołów znajdu- jących się między palcami. Muflony żyją stad- nie tworząc kierdele (rudle), prowadzone przez starą owcę. Pokarm: zioła i trawy. Rozród: ruja przypada na październik/listo- pad. Po trwającej 5 miesięcy ciąży rodzi się zazwyczaj jedno jagnię. Bliźniaki przychodzą na świat rzadko. Noworodek o masie urodze- niowej ok. 2 kg już w kilka godzin po porodzie podąża za matką. 242 "; ¦ : i'. ':'- -¦ ¦ '¦'¦¦¦:". ¦¦V;- 243 Piżmowół (Ovibos moschatus) Rodzina wolowate (Bovidae) Wygląd: długość cia- ła 2,3 m, wielkie byki nawet do 2,55 m; wysokość w kłębie 1,45 m, krowy są wy- raźnie mniejsze, o dłu- gości ciała do 1,95 m i wysokości w kłębie do 115 cm. Masa ciała 190-400 kg. Głowa jest zazwyczaj pochylona i znajduje się poniżej linii grzbietu, co nieco upodabnia piżmowoła do bawołu. To wrażenie potęgują rogi. U doj- rzałych byków ich nasady są ze sobą zroś- nięte, tworząc prawie jednolitą tarczę czoło- wą, od której rogi są skręcone do dołu i ku przodowi. Rozpiętość rogów może wynosić 70 cm, a pojedynczy róg może mieć 61-67 cm długości. U krów rogi są znacznie słabiej wy- kształcone, ale o podobnym kształcie. Ich po- wierzchnia jest gładka, bez żadnych rowków czy przyrostów rocznych. Piżmowoły łączą w swojej budowie cechy byd- ła i owiec. Znajduje to odzwierciedlenie w naukowej nazwie rodzajowej tego zwierzę- cia (Ovis = owca, Bos = wół), Bardzo chara- kterystyczne dla piżmowoła jest jego swoiste owłosienie. Zewnętrzną okrywę ochronną two- rzą długie ciemnobrunatne włosy, sięgające niekiedy do ziemi. Warstwa wełnista składa się z niezwykle gęstych, zbitych, krótszych i miękkich włosów. Szczególnie zimą, gdy wło- sy wełniste są bardzo gęste, piżmowół wyglą- da tak, jakby nosił luźny płaszcz z kosmatej wełny. Ten gęsty płaszcz pokrywa całe ciało z wyjątkiem końca pyska. W okolicy zadu się- ga niemal racic. Latem, gdy linieje warstwa wełnista, wrażenie kudłatości jest jeszcze sil- niejsze. Swoisty gruczoł łojowy pod okiem za- pobiega zasłanianiu przez długie włosy pola widzenia. Dzięki jego wydzielinie okolica oka jest natłuszczana i pozostaje odsłonięta. Gru- czoły w okresie godowym wydzielają również substancje zapachowe. Jednak piżmowół nie ma gruczołów wydzielających piżmo - w zwią- zku z tym popularna nazwa tego gatunku jest fałszywa. Występowanie: arktyczna strefa północnej Ka- nady i wschodniej Grenlandii. Introdukowany z powodzeniem na Spitsbergenie i na niewiel- kim obszarze Norwegii. W epoce lodowej wy- stępował pospolicie w środkowej Europie. Środowisko: suche obszary w tundrze arktycz- nej. Jest bardzo wrażliwy na wilgoć, w wilgot- nych środowiskach łatwo zapada na zapalenie płuc. Tryb życia: prowadzi stadny i zwykle osiadły tryb życia. Nieduże stada są prowadzone przez starą krowę, a bronione przez byki. Młode byczki tworzą własne stada. W razie niebezpieczeństwa stawiają opór każdemu przeciwnikowi i rzadko uciekają, co przyśpie- sza ich dziesiątkowanie, gdyż „stają na strzał" myśliwym. Broniąc się tworzą zwarty, najeżony rogami krąg z młodymi w środku. Również w czasie silnych mrozów lub zamieci śnieżnej młode znajdują ochronę wewnątrz ciasno stojącej grupy. To duże roślinożerne zwierzę przetrzymuje arktyczna zimę w miejs- cu osiedlenia się, bez podejmowania wędró- wek. Dlatego też piżmowoły występują tylko w tych rejonach Arktyki, w których opady śnie- gu nie są zbyt obfite. Pokarm: trawy, zioła i krzewinki, wyjątkowo także mchy. Rozród: ruja odbywa się w drugiej połowie lipca i w sierpniu. Ciąża trwa 8,5 miesiąca. Cielę jest wprawdzie odporne na zimno, nato- miast bardzo wrażliwe na wilgoć. Często osła- nia je również długie futro matki, gdy stoi przy niej. Laktacja trwa prawie rok. 244 245 Kozica (Rupicapra rupicapra) ~~fc f^^sf" Ro(izina wolowate , J n ^ (Bovidae) n u rg- Wygląd: długość cia- <^\j^/ r* ła 1,1-1,3 m, ogona y^^lp. S^- 3-4 cm; wysokość Z!5cy*^v^/^_: w kłębie 75-85 cm. X^^5\fC^i Masa ciała 30-55 kg. -----------ł_—r—fU Samice (kozy) są zawsze mniejsze i lżejsze od samców (capów). Kozica przypomina wyglądem kozę domową. Bardzo charakterysyczne są jej rogi, występujące u obu płci. Rosną najpierw nie- mal prostopadle do góry, a następnie zaginają się do dołu. W porównaniu z rogami innych europejskich wolowatych są cienkie, hakowa- te i osiągają zaledwie podwójną długość ster- czących uszu. Rogi kóz są mniejsze i słabiej zagięte. Latem umaszczenie kozicy jest szaro- brązowe z czerwonawym odcieniem. Od karku po nasadę ogona ciągnie się czarna pręga. Szata zimowa jest znacznie ciemniejsza, nie- kiedy niemal czarna. Szczególnie gęsta jest w okresie zimowym warstwa wełnista sierści, znakomicie izolująca przed wpływem niskich temperatur. Kępa długich włosów na kłębie i na krzyżu stroszy się w razie podniecenia. Pęk tych włosów nazywany przez myśliwych „brodą" był bardziej przez nich ceniony jako trofeum łowieckie od rogów kozicy. Od tylnych kątów górnej wargi ciągnie się po bokach głowy rozszerzający się ku tyłowi czarny pas obejmujący oczy oraz nasady rogów i uszu. Ostro kontrastują z nim niemal białe czoło, policzki, podgardle i wewnętrzne powierz- chnie uszu, tworząc rodzaj maski. Spód ciała jest zawsze jaśniejszy od grzbietu. Capy i ko- zy nie różnią się wyraźnie pod względem umaszczenia. Aby sprostać ekstremalnym warunkom życia kozice muszą się odznaczać szczególną budo- wą nóg. Ich umięśnienie jest bardzo silne, a stawy są odpowiednio wytrzymałe, z zacho- waną dużą ruchomością. Racice są rozszerzo- ne w tylnej części, natomiast w przedniej zwę- żone i działają wraz z elastycznymi, lekko wgłębionymi poduszkami podeszwowymi tak, że niemal „przyklejają" się do podłoża, jak przylgi innych zwierząt. Ostre zakończenia ra- cic bardzo przypominają pazury. Dzięki właś- ciwościom wnikania w każdą nierówność pod- łoża i tworzenia pod racicami swego rodzaju przyssawki kozica w zasadzie nie może od- paść od wilgotnej ściany skalnej. W bardzo stromych miejscach we wszelkie szczeliny wnikają także ostro zakończone raciczki (szpi- le), które na stosunkowo równym terenie są uniesione ponad gruntem. Dlatego w czasie pasienia się w skalistym terenie kozica opiera się nogami aż w 16 punktach. Jej ciało niekie- dy tak się rozciąga w górę i na boki, że ma się wrażenie, że za moment się rozerwie. Jeszcze bardziej niesamowity widok przedstawiają ko- zice uciekające z dużą prędkością po zboczu, jak gdyby lekceważąc prawo ciążenia. Przewyższają pod tym względem wszystkie inne zwierzęta i żaden poruszający się po ziemi drapieżnik nie jest w stanie im zagrozić. Jedynie orzeł przedni, atakując z powietrza, może upolować koźlęta bądź chore lub osła- bione starsze osobniki. Występowanie: Góry Kantabryjskie, Pireneje, Apeniny, Jura, Alpy, Sudety, Karpaty, góry Półwyspu Bałkańskiego, a także Azja Mniej- sza, Kaukaz i Góry Taurus. Introdukowana w Szwabii i w południowym Szwarcwaldzie. W Polsce w Tatrach i Sudetach Wschodnich, pod ochroną gatunkową. Środowisko: występuje głównie w piętrze ko- sodrzewiny. Latem przenosi się na wyżej po- łożone hale i granie górskie, natomiast zimą schodzi do górnej części piętra regla górnego. W ciągu roku strefa jej występowania obej- 246 j Parzystokopytne Odchody 247 Kozica (Rupicapra rupicapra) ciąg dalszy muje wysokości od 800 do 2500 m n.p.m., stykając się od dołu z granicą występowania sarny i jelenia szlachetnego, natomiast od gó- ry (w Alpach i Pirenejach) - koziorożców. Nie- kiedy zależnie od wykazywanych lokalnie upo- dobań środowiskowych wyróżnia się kozicę skalną i leśną. Tryb życia: podczas poruszania się w skalis- tym terenie kozica jest niemal przez cały czas dobrze widoczna. Nocą kryje się w ustronnych miejscach i odpoczywa do brzasku. Świt jest porą pierwszego żerowania, które może prze- ciągnąć się do późnego przedpołudnia. Połu- dnie spędza najczęściej w cieniu góry lub kęp kosówki na odpoczynku, gdy wysoko stojące słońce zbyt mocno nagrzeje skały. Wznawia żerowanie późnym popołudniem i przed wie- czorem. Zimą poszukuje pokarmu przez cały dzień, gdyż jest go wtedy bardzo mało. Wśród skał porusza się krocząc lub skacząc. Kłus przydatny jest tylko w równiejszym terenie. W czasie przedłużającej się złej pogody i głę- bokiego, sypkiego śniegu kozice schodzą w górną część piętra regla górnego. Przeby- wają tu w stałych miejscach, poruszając się po dobrze sobie znanych ścieżkach. W razie niebezpieczeństwa kozice wydają głośny gwizd, który podobnie jak w przypadku świs- taka jest ostrzeżeniem dla wszystkich. Stare capy żyją samotnie, natomiast kozy łączą się w luźne stada (kierdele lub rudle). Towarzyszą im młode, mające z matkami bardzo ścisłą więź. Koźlę zaraz po porodzie podąża w ślad za matką, a nie spędza kilku dni w ukryciu jak młode sarny. Kozice skalne nigdy nie przycho- dzą na świat w lasach regla górnego. Także walki między capami w okresie godowym to- czą się nie w lesie, a na górskich halach lub stromych zboczach. Samce wydają wtedy z siebie chrząkające dźwięki. Znakowanie rewiru odbywa się za pomocą wydzieliny gruczołów znajdujących się u na- sady rogów. Capy znakują wszystkie ważniej- sze miejsca w obrębie zajmowanego tery- torium. Gdy zbliża się rywal samiec broniący rewiru wyładowuje początkowo swoją złość na najbliższym krzewie. Podniecony jeszcze bar- dziej, demonstracyjnie oddaje mocz rozkra- czywszy przednie nogi. Straszy dłuższe włosy 248 na karku, tworzące grzywę oraz „brodę", dzięki czemu wydaje się większy niż jest w rzeczywistości. W czasie walki zakrzywione rogi stanowią niebezpieczną broń. Cap uderza nimi przeciwnika jak sierpami, usiłując go zra- nić. Gdy rogi się wzajemnie zahaczą dochodzi do mocowania się. Zwycięzca długo jeszcze ściga pokonanego. W warunkach naturalnych rzadko dochodzi do poważnych okaleczeń. U kozic, trzymanych w zwierzyńcach, takie potyczki mogą się jed- nak źle skończyć, gdyż pokonany nie ma gdzie umknąć. Krytyczne w skutkach może być rów- nież spotkanie samców kozicy i koziorożca, ponieważ stosowane przez nie techniki walki są odmienne, Cap koziorożca atakuje z głową pochyloną do przodu i uderza rogami do dołu, natomiast cap kozicy nachylonymi rogami uderzając od dołu do góry i często wbijając ich ostre końce w brzuch przeciwnika. Pokarm: górskie zioła i trawy, liście i pędy karłowatych krzewinek, igły i kora kosówki. Rozród: ruja (gon) przypada na początek zimy i trwa od połowy października do końca grud- nia lub pierwszych dni stycznia. Capy toczą ustawiczne walki o gotowe do rozrodu samice, Ciąża trwa 25-27 tygodni. W miocie rodzą się 1-2 koźlęta. Brzemienna samica przed poro- dem odłącza się od kierdelu i rodzi młode w ukryciu wśród kosodrzewiny. Narodziny bli- źniaków są rzadsze niż u sarny. Koźlęta ssą mleko przez prawie 6 miesięcy, ale już bardzo wcześnie zaczynają zjadać także stały pokarm w postaci traw i roślin zielnych. Przestawienie ich systemu trawiennego na pożywienie roś- linne jest stopniowe. Młode pozostają przy matce do narodzin następnych koźląt. Dojrza- łość płciową osiągają około połowy trzeciego roku życia. Kozice żyją 15-20 lat. Parzystokopytne * ~ *® 249 Suhak (Sa/ga tatarica) Rodzina wolowate (Bovidae) Wygląd: długość cia- ła średnio 1,16 m (sa- mice), 1,32 m (sam- ce), ogona 8—10 cm; wysokość w kłębie 68-73 cm. Masa ciała przeciętnie 32 kg (samice) do 43 kg (samce). Pokrojem suhak nieco przypomina niedużą owcę, ale na wysokich, smukłych nogach. Mię- dzy czołem a nosem wydatny, charakterysty- czny garb, tworzący wraz z nosem rodzaj bar- dzo ruchliwego ryjka. Okrągłe otwory nosowe, skierowane do dołu, położone są blisko sie- bie. Na końcu pyska nie ma żadnych nie po- krytych sierścią powierzchni. Uszy są krótkie, a ich szerokość równa jest w przybliżeniu długości. Rogi występują w zasadzie tylko u samca. Są one barwy woskowej, na końcach ciemniejsze. Znajduje się na nich, z wyjątkiem samych końców, 8-20 pierścieniowatych zgru- bień. W rzadkich przypadkach rogi wykształ- cają się również u samic. Mają one wtedy postać króciutkich, cienkich rożków. Oczy są duże, osłonięte od góry silnie rozwiniętymi wałami nadoczodołowymi. Duże i szerokie ra- cice przy złączonych palcach pozostawiają ser- cowaty trop o wymiarach do 5 cm szerokości i 7 cm długości. Młode suhaki beczą podobnie jak jagnięta. Dorosłe samce wydają dźwięki głębokie i urywane, natomiast samice nieco delikatniej brzmiące odgłosy, przypominające „kee". Szata letnia barwy cynamonowopia- skowej, spód ciała prawie biały. Występowanie: Eurazja - od wschodniej Ukrai- ny po środkową Azję. Jeszcze w XVIII w. zasięg suhaka obejmował całą Ukrainę, a jego liczeb- ność określano na wiele tysięcy (w poprzed- nich wiekach nawet na miliony) osobników. W połowie XIX w. liczebność suhaka uległa wskutek nieustannego tępienia tak drastyczne- mu zmniejszeniu, że zagroziło mu wymarcie. Dzięki ścisłemu przestrzeganiu przepisów ochronnych został uratowany i od mniej więcej 1930 r. jego liczebność zaczęła wzrastać. Suhak osiągnął w Europie swoją poprzednią wschodnią granicę występowania. Środowisko: stepy i półpustynie. Podniebienie twarde Tryb życia: suhak żyje w stadach, przenoszą- cych się nieustannie z miejsca na miejsce. Zaobserwowano dzienne wędrówki na odleg- łość ponad 100 kilometrów. Dlatego też suhak praktycznie nigdy do końca nie wyczerpuje zasobów pokarmowych zasiedlanego środowi- ska, natomiast powoduje zwiększenie produk- tywności roślinności stepu. Liczebności suha- ka bardzo zagrażają duże opady śniegu. La- tem zagrożenie stanowią fale upałów i długo- trwałe susze. Sierść szaty letniej suhaka jest rzadka, ale głównym przystosowaniem się do pyłu i gorąca jest specyficzna budowa nosa. Powietrze jest oczyszczane z kurzu i ochładzane przez bogato unaczynioną, wil- gotną śluzówkę długiej jamy nosowej. Ta nie- duża antylopa biegnie bowiem z nisko pochy- loną głową i wdycha bardzo zapylone powiet- rze, gdy stado wznieca tumany pyłu. Pokarm: stepowe trawy i zioła, bylica piołun i inne - ponad 120 gatunków roślin. Rozród: kulminacja okresu godowego przypa- da na grudzień. Samce w tym czasie groma- dzą wokół siebie haremy gotowych do rozrodu samic. Nosy są obrzmiałe, a gruczoły znaj- dujące się przed oczyma wytwarzają silnie pachnącą wydzielinę. Podczas rui dochodzi do ostrych walk. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Trzy czwarte wszystkich porodów to urodziny bliź- niąt. Często brzemienne samice zbierają się w jednym miejscu, w którym wydadzą młode na świat. Porody następują niemal jednocześ- nie, dzięki czemu straty powodowane przez wilki są mniejsze. 250 Parzystokopytne (5 251 Rząd walenie (Cetacea) Już w przypadku płetwonogich przysto- sowania do życia w wodzie zostały roz- winięte w takim stopniu, że ich życie na lądzie stało się prawie niemożliwe. Przekształcenia podstawowego planu budowy ssaka w kierunku całkowitego uniezależnienia się od środowiska lądowego poszły u waleni jeszcze da- lej. Przez długi czas uważano je za ryby („wieloryby"). Jednak mimo powierzchownego zewnętrznego po- dobieństwa do ryb walenie są oczywiś- cie znacznie bliżej spokrewnione z człowiekiem. Są najprawdziwszymi ssakami, które rodzą w pełni ukształ- towane młode, odżywiane następnie mlekiem. Przynajmniej jako młode ma- ją resztki okrywy włosowej, oddychają za pomocą płuc (a nie skrzeli, jak ryby) i utrzymują stałą wysoką ciepłotę ciała (zwierzęta ciepłokrwiste). Nozdrza są przesunięte daleko do góry na tył wie- rzchu głowy i połączone w jeden szcze- lnie zamykany otwór (u fiszbinowców podwójny). W czasie rozwoju zarodko- wego, w łonie matki, znajduje się on początkowo jeszcze w typowym położe- niu z przodu pyska, zanim nie zacznie przesuwać się ku tyłowi. To pierwotne położenie nozdrzy oraz resztki za- chowanego pasa miednicowego są śla- dem pochodzenia waleni od ssaków lą- dowych. Nowością w budowie jest płet- wa ogonowa. Jest ona ustawiona poziomo, a nie jak u ryb pionowo. Dla waleni stanowi najważniejszy organ ru- chu. Dzięki niej mogą rozwijać prę- dkość dochodzącą do 50 km/godz. lub długotrwale płynąć z szybkością o po- łowę mniejszą. Umożliwia to dużym waleniom odbywanie dalekich wędró- wek w oceanach, a przede wszystkim odpowiednio szybkie poruszanie się gatunkom rybożernym. W obfitujących w ryby i skorupiaki chłodnych i zimnych wodach oceanicznych ciepłokrwiste walenie mają zdecydowaną przewagę szybkości nad tymi zimnokrwistymi stworzeniami. Bardzo elastyczna skóra waleni ma właściwości zmniejszające opory stawiane przez ciało zwierzęcia podczas pływania, co umożliwia rozwi- janie większych prędkości, niż wynika- łoby to tylko z opływowych kształtów. Wiele waleni może także długo i głębo- ko nurkować. Rekord 1000 m należy do kaszalota. Walenie mają stosunkowo niewielkie płuca, których objętość zawiera jedynie 9% tlenu potrzebnego podczas nurkowania. Nie istnieje więc u tych zwierząt problem choroby keso- nowej. Zasadnicza ilość tlenu potrzeb- nego podczas nurkowania jest zmaga- zynowana w mięśniach. Ciało waleni wytrzymuje znacznie większe ciśnienie wody niż ciało człowieka. Walenie dzieli się na dwie duże grupy o randze podrzędów: zębowce, czyli walenie uzębione (Odontoceti) i fiszbi- nowce (Mysticeti). U pierwszych w dłu- gich szczękach tkwi różna liczba jedna- kowych, stożkowatych zębów, służą- cych do chwytania ryb i głowonogów. Drugie są całkowicie pozbawione zębów, które występują jedynie u zaro- dków. Na podniebieniu fiszbinowców rozwijają się i zwisają wystrzępione u dołu, rogowe płaty pochodzenia na- błonkowego, zwane fiszbinem. Tworzą one znakomity aparat filtrujący z wody drobne organizmy. Odfiltrowana zawie- sina jest potem kierowana grubym, mięsistym językiem do wąskiego prze- łyku. 252 J 253 Wal Cuviera (Ziphius cavirostris) Rodzina wale dzioboglowe (Hyperoodontidae) Wygląd: długość ciała 5,5-9,0 m. Masa ciała zwykle około półtorej tony, niekiedy do 3 ton. Pysk w postaci wyraźnie wyodrębnionego dzioba, natomiast głowa tylko nieznacznie uwypuklona. Otwór nosowy znajduje się w od- ległości 1/8 do 1/10 całkowitej długości głowy (od jej wierzchołka). Między płetwą grzbieto- wą a ogonową znajdują się nieduże garby. Na podgardlu 2 wyraźne bruzdy, biegnące od przodu do tyłu. U samców, rzadziej u samic, występuje tylko jedna para stożkowatych zę- bów z przodu żuchwy; pozostałe zęby są ukry- te w dziąsłach. Tylny brzeg płetwy ogonowej nie jest pośrodku wycięty, co jest cechą właś- ciwą wszystkim przedstawicielom rodziny wali dziobogłowych. Występowanie: kosmopolityczne poza Morzem Arktycznym; u wybrzeży europejskich jest spotykany rzadko, częściej jedynie w Morzu Śródziemnym, u brzegów Hiszpanii i w Zatoce Biskajskiej. Rodzina wale dziobogłowe (Hyperoodontidae) Wygląd: długość ciała 7,0-9,5 m. Masa ciała do 3 ton. Bardzo charakterystyczne dla tego gatunku jest silnie wypukłe czoło, zwłaszcza starych samców. Czoło jest wyraźnie oddzie- lone od dziobowatego pyska. Otwór nosowy znajduje się na wierzchołku głowy, nad oczy- ma. Na wierzchołku żuchwy znajdują się 2 ma- łe, zaokrąglone zęby, dobrze widoczne szcze- gólnie u starych samców. Młode samce mają często 2 pary takich zębów. Płetwy piersiowe nie sięgają połowy długości ciała. Dzięki temu wydają się małe i w czasie poruszania się odgrywają tylko pomocniczą rolę. Ubarwienie grzbietu i boków ciała jest ciemnoszare do czarnego, z wiekiem rozjaśniające się. U star- szych samic może wystąpić marmurkowy de- seń. Młode osobniki mają szczególnie jasny spód ciała, wyraźnie odcinający się od ciem- niejszych boków i grzbietu. Występowanie: arktyczne i umiarkowane wody północnego Atlantyku - latem występuje od Islandii do wyspy Jan Mayen, natomiast zimą Środowisko: pelagial otwartego morza. Tryb życia: pływa w stadach złożonych często z 30-40 osobników, zanurzających się i wynu- rzających się prawie jednocześnie. Po około 10-minutowym odpoczynku w powierzchnio- wych warstwach wody nurkują głęboko na przeciąg 20-40 minut. Inne szczegóły trybu życia nie zostały dotychczas poznane. Pokarm: wolno pływające głowonogi. Rozród: dotychczas słabo poznany. Podobne gatunki: również rzadko u wybrzeży europejskich pojawiają się wale dziobogłowe z rodzaju Mesoplodon. W północnym Atlanty- ku, sporadycznie także w Morzu Śródziem- nym, żyje wal dwuzębny (M, bidens). Osiąga długość do 5 m, jest więc znacznie mniejszy od wala Cuviera. Odznacza się bardzo wąs- kim, spiczastym pyskiem i w związku z tym jego głowa jest delikatniejsza niż u poprzed- niego gatunku. przewędrowuje do rejonów położonych ba- rdziej na południe, sięgając aż do Wysp Zielo- nego Przylądka; sporadycznie w zachodniej części Bałtyku. Środowisko: strefa wód głębokich w pobliżu wybrzeży. Tryb życia: tworzy niewielkie stada, złożone z samic z młodymi i z młodych osobników, ale niekiedy łączy się w gromady liczące ponad 1000 zwierząt. Stare samce wędrują samotnie. W. butelkonosy pływa wolno, a po wynurzeniu się pozostaje dłuższy czas na powierzchni. W poszukiwaniu głowonogów nurkuje bardzo głęboko - poniżej 500 m. Wdech trwa ok. minuty i jest dobrze słyszalny dookoła. Potem wal nurkuje. Może przebywać pod wodą do godziny. Pokarm: w. butelkonosy jest wąskim specjalis- tą pokarmowym, żywiącym się głównie głębo- kowodnymi głowonogami. Bardzo przypomina pod tym względem kaszalota. Rozród: młode rodzą się między marcem a majem; noworodki mierzą 3 m długości. Wal butelkonosy, doglmg (Hyperoodon ampullatus) 254 Kaszalot (Physeter catodonj Rodzina kaszalotowate (Physeteridaej Wygląd: długość ciała samców od 10 do 25 m, (najczęściej 15-18 m). Masa ciała do 30-501, samice o średniej długości ciała 9-12 m i ma- sie do 13 ton. Cechą charakterystyczną ka- szalota jest ogromna, z przodu pionowo ścię- ta głowa. Można go rozpoznać również po ponad 5-metrowym słupie wyrzucanej wody, gdy samo zwierzę jest niedostatecznie wynu- rzone. W przeciwieństwie do szczęki górnej żuchwa jest mała i wąska, nie sięgająca koń- ca górnej szczęki. W każdej szczęce znajduje się do 30 zębów, zwykle 25. W górnej szczęce są one szczątkowe i nie przebijają dziąseł, w żuchwie są one duże, stożkowate. Płetwa grzbietowa u kaszalota nie występuje, nato- miast w tylnej części grzbietu rozwijają się nieduże, podłużne garby (ang. hump), z któ- rych pierwszy jest najwyższy. Płetwa ogono- wa jest potężna, o szerokości ponad 4 m. Dzięki niej możliwe jest tak głębokie nurko- wanie kaszalota. Płetwy piersiowe są małe, a ich długość stanowi zaledwie 1/12 całkowi- tej długości ciała. Ogromna głowa zajmuje 1/3 długości ciała. Podczas wynurzania pierwszy nad powierzch- nią wody ukazuje się najwyższy garb. Potem wynurza się skośnie wysoko w górę cała gło- wa, a wraz z nią położony po lewej stronie otwór nosowy, w którym zbiegająją się oba przewody nosowe. Wyrzucana pod ciśnieniem woda tworzy tontannę 15-metrowej wysokości. Strumień wody jest wyrzucany pod kątem 45°, a fontanna trwa do 3 sekund. Kaszalot leży teraz spokojnie na powierzchni około 10 mi- nut. Jedno głębokie nurkowanie przypada na mniej więcej 50 zanurzeń. Podczas płytkich nurkowań kaszalot przebywa pod wodą tylko kilka minut. W czasie głębokiego zanurzenia osiąga głębokość ponad 1000 m i pozostaje pod wodą do godziny. Wędrujące kaszaloty płyną z prędkością 5-7 km/godz., w czasie ucieczki osiągają szybkość ponad 20 km/godz. Występowanie: kosmopolityczne w ciepłej i umiarkowanej strefie oceanów - przewędro- wuje w określonych porach roku do stref chło- dniejszych, a samotne samce zapuszczają się daleko ku biegunom; u wybrzeży europejskich zabłąkane osobniki, najczęściej u brzegów Hi- szpanii i Portugalii oraz koło Azorów i w Mo- rzu Śródziemnym. Środowisko: pelagial otwartego morza. Tryb życia: tworzy niewielkie stada hare- mowe, złożone z samic z młodymi, podporzą- dkowane jednemu samcowi. To podporządko- wanie jest szczególnie wyraźne w okresie go- dowym. Kaszalot korzysta pod wodą z bardzo rozwiniętego systemu echolokacji, dzięki cze- mu doskonale rozpoznaje wielokilometrową przestrzeń. Za pomocą sonaru lokalizuje rów- nież swoje potencjalne ofiary - duże głowono- gi. Największa kałamarnica, jaką dotychczas znaleziono w jego żołądku, ważyła ponad 180 kg i miała ramiona długości ponad 10 metrów. W opowieściach dawnych wielorybników, cią- gle powtarzał się motyw walki kaszalotów z ol- brzymimi ośmiornicami. Kaszalot stał się rów- nież głównym bohaterem znanej powieści He- rmana Mellville'a „Moby Dick". Długi czas zagadkę stanowiło przeznaczenie substancji woskowej, wypełniającej górną część głowy kaszalota i nazywanej spermacetem. Okazało się, że spermacet pełni podwójną funkcję. Otóż skupia on w wiązkę wysyłany sygnał, a ponadto bierze udział w regulacji ciśnienia wewnętrznego podczas głębokiego nurko- wania. Bryły wydzieliny, nazywanej ambrą, którą znajdowano w mierzących 160 m długo- ści jelitach kaszalota, są prawdopodobnie two- rem patologicznym. Z uwagi na wydzielany po pewnym czasie zapach piżma ambrę bardzo ceniono w przemyśle perfumeryjnym; sto- sowano ją ponadto jako cudowny środek lecz- niczy. Pokarm: głębokowodne głowonogi. Rozród: okres godowy przypada w różnych szerokościach geograficznych w odmiennych terminach. Samce broniące swoich niewiel- kich haremów walczą zawzięcie z rywalami. Ciąża trwa ok. 15 miesięcy, a noworodek ma 4 m długości. Uwagi: kaszalot jest obecnie najczęściej wy- stępującym dużym waleniem. Badania przeprowadzone w połowie lat siedemdziesią- tych pozwoliły oszacować populację kaszalota w północnym Atlantyku na 22 000 osobników. 256 Walenie 257 Delfin zwyczajny, d. pospolity (Delphinus delphin) Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała 1,8-2,6 m. Masa ciała 7&-115 kg. Ciało smukłe, wydłużone; wąski pysk wyciągnięty w dziób. W żuchwie w jed- nym szeregu występuje 33-67, a najczęściej 40-50, stożkowatych zębów. Szczęka górna węższa i krótsza, a zarazem cieńsza, od żuch- wy. Czoło jest lekko wypukłe. Niemal pośrod- ku płaskiego grzbietu znajduje się trójkątna płetwa grzbietowa. Jej zaokrąglony wierzcho- łek jest lekko skierowany do tyłu. Płetwy pier- siowe są długie i wąskie. Spod oczu ku tyłowi ciągną się na bokach ciała jasne lub szare pasy, wyraźnie odcinające się od ciemniejsze- go grzbietu, gdy delfin wyskakuje z wody. Ubarwienie strony grzbietowej jest zmienne, od ciemnobrązowego do czarnego. Występowanie: kosmopolityczne we wszyst- kich strefach klimatycznych, u wybrzeży euro- pejskich występuje coraz mniej licznie przy przesuwaniu się z południa na północ, ale wraz z Golfsztromem dociera niekiedy aż do północnej Skandynawii. Jest dość częsty w Morzu Śródziemnym i we wschodniej części Morza Czarnego. Rzadko wpływa do zachod- niej części Morza Bałtyckiego, mimo że dob- rze znosi wysłodzenie wody. Środowisko: bogate w pokarm wody przybrze- żne, jesienią i zimą dalej od wybrzeży. Tryb życia: „rybia" sylwetka delfina jest dos- konałym przykładem konwergencji, tzn. uzys- kiwania podobnego zespołu przystosowań u różnych, bliżej niespokrewnionych grup w związku z opanowaniem przez nie tego samego środowiska życia. Wydłużone, dosko- nale opływowe ciało umożliwia temu gatunko- wi delfinowatych rozwijanie zawrotnej prędko- ści 35 km/godz. Głównym organem napędu jest płetwa ogonowa. Jest ona tak silna, że delfin może wyskakiwać wysoko z wody. Te wyskoki na wysokość wielu metrów są bardzo precyzyjnie wykonywane. Jeszcze bardziej zdumiewającą umiejętnością, wykorzystywa- ną w tresurze delfinów, jest ich „bieganie" po powierzchni za pomocą bardzo szybkich i sil- nych uderzeń płetwy. Delfin korzysta wtedy ze swojego znakomitego zmysłu równowagi. Do orientowania się w przestrzeni delfin posługu- je się echolokacją, rozwiniętą w jeszcze więk- szym stopniu niż u nietoperzy. Wysyła ultra- dźwięki o częstotliwości ponad 200 khz. Dzięki systemowi echolokacji może pod wodą, w któ- rej dźwięk rozchodzi się kilkakrotnie szybciej niż w powietrzu, badać przestrzeń na wiele kilometrów przed sobą. Odbierane sygnały są przetwarzane w mózgu, wykazującym wysoki stopień rozwoju. Pofałdowaniem półkul mó- zgowych i wielkością innych części mózg del- fina odpowiada mózgowi człowieka. Tłumaczy to jego wybitne uzdolnienia, delfiny bowiem bardzo szybko uczą się. Są również w stanie część swoich wewnątrzgatunkowych zacho- wań społecznych przenieść na człowieka. Już od czasów starożytnych mnożyły się doniesie- nia o tym, jak delfiny uratowały znajdujących się w potrzebie pływaków. Potrafią one bowiem utrzymać na powierzchni swoich to- warzyszy, którzy mają trudności z oddy- chaniem oraz noworodki po porodzie. Pokarm: delfin zwyczajny żywi się głównie ławicowymi rybami, przede wszystkim śle- dziami i makrelami. Jadłospis uzupełniają gło- wonogi. Delfiny polują na ławicę ryb zbiorowo zapobiegając jej rozproszeniu się. Dzięki te- mu takie zbiorowe polowanie przynosi lepszy efekt niż łowy w pojedynkę, mimo że zdobycz musi być rozdzielona między członków grupy. Rozród: kulminacja okresu godowego d. zwy- czajnego w wodach europejskich przypada na czerwiec i lipiec. Ciąża trwa ok. 10 miesięcy. Poród odbywa się pod wodą, a młode rodzą się najpierw ogonem. Muszą być wyniesione przez matkę na powierzchnię dla zaczerpnię- cia pierwszego oddechu. D. zwyczajny żyje do 30 lat. 258 Walenie 259 Butlonos (Tursiops truncatus) Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała do 3,7 m. Masa do 400 kg. Pysk krótki, żuchwa dłuższa od szczęki górnej. W żuchwie w jednym szeregu występuje 20-26 zębów. Trójkątna płetwa grzbietowa jest prze- sunięta do tyłu. Strona grzbietowa szarobrą- zowa do czarnej. Czoło i pysk są ciemno ubarwione. Budowa ciała znacznie masyw- niejsza niż u delfina zwyczajnego. Występowanie: kosmopolityczne, zwłaszcza w strefie umiarkowanej i chłodnej. Dociera póź- nym latem do Morza Arktycznego i Morza Bia- łego. Występuje w całym Morzu Śródziemnym i Morzu Czarnym, miejscami pospolicie. Jest dość regularnie obserwowany u niemieckich wybrzeży Morza Północnego, natomiast rzadko spotykany w zachodniej części Bałtyku. Tryb życia: przenosi się z miejsca na miejsce w niewielkich stadach liczących do 10 osob- ników. W niektórych okolicach łączy się w du- że gromady liczące ponad 100 delfinów. But- lonos jest bardzo ruchliwy. Często wyskakuje Delfin białoboki (Lagenorhynchus acutus) Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała 1,9-3,0 m. Masa ciała dorosłego osobnika ok. 300 kg. Od podobnego d. biatonosego różni się wypukłością w tylnej części grzbietu między ptetwą grzbietową a ogonową oraz wcięciem w tylnej części brzucha. W jednym szeregu znajduje się 30-40 zębów. Na bokach wzdłuż ciała ciągnie się duża, podłużna, biała plama (związana jest z nią popularna nazwa tego delfina) ostro odcinająca się od ciemnego grzbietu. Plama ta ograniczona jest od białawej części piersio- wej i brzucha szarym pasem. Brzuch w części ogonowej jest ciemniejszy, a u dorosłych oso- bników może być prawie czarny. Podczas wy- skakiwania z wody ten wzór barwny jest dos- konale widoczny. Czoło zaczyna się wznosić już w odległości 5 cm od wierzchołka pyska. Jest dość płaskie i dzięki temu tył głowy rów- nomiernie przechodzi w linię grzbietu. Płetwa grzbietowa jest wydłużona, sierpowata. Charakterystyczny jest także kil na płetwie ogonowej, tworzący owo wcięcie w tylnej czę- 260 z wody, a w stadzie w wodach otwartego morza wykonuje regularnie całą grupą skoor- dynowane skoki. Często płynie za statkami, które dla zabawy wyprzedza, gdyż pływa bar- dzo szybko. Maksymalna rozwijana przez nie- go prędkość wynosi 30 km/godz. Wiosną i la- tem w czasie okresu godowego obie płci pły- wają w jednej grupie, później jednak rozdzie- lają się i tworzą niezależne od siebie stada. Jesienią opuszczają chłodne wody i prze- noszą się do strefy subtropikalnej. Posługują się bardzo dobrze rozwiniętym systemem echolokacji. Butlonosy są bardzo pojętne. Na przykładzie butlonosów trzymanych w nie- woli zaobserwowano, w jaki sposób delfiny ratują swego towarzysza, który nie może za- czerpnąć oddechu. Dwa zdrowe delfiny biorą chore zwierzę między siebie i przytrzymując je przednimi płetwami wynurzają się wraz z nim na powierzchnię. Pokarm: niemal wyłącznie śledzie, makrele i in- ne ryby ławicowe. Na zdobycz poluje zbiorowo. ści brzucha. Od oka do płetwy piersiowej bieg- nie wąski, ciemny pas. Występowanie: północny Atlantyk łącznie z wodami wokół Grenlandii i Spitsbergenu -centrum występowania u brzegów Norwegii. Latem w wodach strefy polarnej, zimą migruje bardziej na południe, kierując się na zachód od Wysp Brytyjskich; bardzo rzadko pojedyn- cze osobniki w południowej części Morza Pół- nocnego i zachodnim Bałtyku. Tryb życia: podczas jesiennych wędrówek na południe łączy się w ogromne stada liczące ponad 1000 osobników. Nie przyłącza się do stad innych gatunków delfinów. Pokarm: śledzie, dorsze i inne gatunki ryb wód chłodnych. Rozród: kopulacja przed letnią migracją. Cią- ża trwa 10 miesięcy. Samica rodzi jedno mło- de, które ssie mleko prawie przez rok. Naro- dziny młodych najczęściej od końca maja do końca czerwca. Porody odbywają się w wo- dach otwartego morza. Ol Delfin białonosy (Lagenorhynchus albirostrisj Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała 2,35-3,1 m. Masa ciała do 300 kg. U tego gatunku występują na grzbiecie, między płetwą grzbietową i ogono- wą, tylko lekko zaznaczone wypukłości usta- wione w szeregu, a nie jedna większa wypuk- łość jak u d. białobokiego. Czoło jest podobnie płaskie jak u poprzedniego gatunku. Pysk jest zawsze biały lub białawy. W szczęce w jed- nym szeregu występuje 22-27 zębów, więc zdecydowanie mniej niż u d. białobokiego. Grzbiet jest czarny, boki szare, a spód ciała białawy. Biel obejmuje także pysk, ostro kon- trastujący z czarnym czołem, a w środkowej części ciała rozszerza się na boki. Cała tylna część ciała wraz z płetwą ogonową jest czar- na. Czarna, błyszcząca płetwa grzbietowa jest długa i sierpowata. Jest umiejscowiona niemal dokładnie pośrodku ciała, a jej wierz- chołek odchyla się ku tyłowi. Szeroko osadzo- ne, czarne płetwy piersiowe zwężają się ku końcowi. Przednia część ich nasady łączy się wąskim, ciemnym pasem z kątami pyska. Risso (Grampus griseus) Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała 2,5-4,0 m. Masa ciała do 350 kg. Z powodu stromo uwypuklonego czoła i braku pyska głowa jest charakterysty- cznie tępo zakończona. Szczęka górna jest bezzębna, natomiast w jednym szeregu w żu- chwie znajduje się do 8 zębów (najczęściej 4). Ciało jest często pokryte licznymi bliznami po zębach współplemieńców, jednak brak jest do- kładniejszych obserwacji tego zjawiska. Długie, spiczasto zakończone płetwy pier- siowe są czarne i ostro kontrastują z białą stroną brzuszną. Długa płetwa grzbietowa za- gina się za środkiem ciała sierpowato ku tyło- wi. Cała strona grzbietowa jest ubarwiona w różnych odcieniach szarości, podczas gdy piersi i brzuch są jasne. Silna płetwa ogonowa jest pośrodku wyraźnie wcięta. Występowanie: kosmopolityczne poza strefą polarną, często u zachodnioeuropejskich wy- brzeży. Zabłąkane osobniki tego gatunku znaj- duje się przeważnie w zachodniej i południo- wo-zachodniej części wybrzeży Wielkiej Bry- 262 Dzięki temu za oczami występuje jaśniejsza plama. Ciało tego delfina jest krępe. Występowanie: północny Atlantyk, nieco bar- dziej na południe od d. białobokiego. Centrum występowania tego gatunku obejmuje Morze Północne. Wpływa również do Bałtyku. W zi- mie migruje wzdłuż atlantyckich wybrzeży na południe aż do Portugalii. Tryb życia: pływa zawsze w dużych grupach, składających się z ponad 1500 osobników. Po- jedynczo spotykane delfiny to osobniki zabłą- kane podczas migracji sezonowych latem do wód polarnych, a zimą do strefy umiarkowa- nej. Podczas pływania często całkowicie wy- skakuje z wody wykonując salta i śruby. Rozród: młode rodzą się w środkowych mie- siącach roku. Noworodki osiągają około metr długości. tanii. W Morzu Północnym risso pojawia się rzadko, w Morzu Śródziemnym tylko w części zachodniej. Centrum występowania tego gatunku wydaje się znajdować koło Azorów. Tryb życia: pływa w niedużych stadach liczą- cych do 6 osobników, wyjątkowo w gromadach powyżej 20 osobników. Nierzadko obserwuje się pojedycze okazy. Większe stada napotyka się tylko w porze migracji. Dołączające się delfiny wynurzają się z wody, chwilę utrzymu- ją głowę wysuniętą ponad powierzchnią, po czym nurkują. Utrzymywanie się grup rodzinnych wskazuje na to, że samce i samice stosunkowo długo pozostają razem. Być może liczne blizny na ciele mają właśnie związek z utrzymywaniem się więzi rodzinnej i walkami podczas odpę- dzania konkurentów. Pokarm: wyłącznie głowonogi. Rozród: młode rodzą się pod koniec zimy i wiosną. Ssą mleko prawie rok. Delfin białonosy O) Orka (Orcinus orca) Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała samca do 9 m, samicy do około 5 m. Największy i najsilniejszy przed- stawiciel delfinowatych. Pływa z prędkością prawie 62 km/godz. Charakterystyczna jest niezwykle wysoka, szczególnie u samców (do 1,8 m), trójkątna płetwa grzbietowa, której wierzchołek jest zaostrzony. Gdy orka płynie pod powierzchnią, płetwa grzbietowa zwykle wystaje wysoko nad wodą. Płetwy piersiowe tworzą szerokie wiosła o zaokrąglonym ty- lnym brzegu. Są one szczególnie szerokie u starych samców. Ubarwienie bardzo kontra- stowe. Grzbiet czarny, jedynie za okiem na boku i na grzbiecie, za nasadą płetwy grzbie- towej większe białe plamy. Spód ciała biały. Biała strona brzuszna ostro kontrastuje z cza- rnymi bokami i grzbietem. W szczęce górnej i żuchwie od 10 do 13 zębów w szeregu. Ciało orki jest olbrzymie i bardzo krępe w porów- naniu do mniejszych gatunków delfinów. Orka przewyższa je również pod względem szybko- ści i wytrwałości. Występowanie: kosmopolityczne po strefy po- larne, u wybrzeży europejskich pojawia się dość regularnie. Spotykana, chociaż rzadko, w Morzu Śródziemnym. Zaobserwowano ją również w Morzu Północnym. Tryb życia: orki są odważnymi myśliwymi ata- kującymi także olbrzymie walenie. Polują sta- dem i dzięki swojej wielkości są w stanie pokonać każde morskie zwierzę. Mimo bardzi złej opinii zawziętego mordercy, orki poddani tresurze w oceanariach okazują się być nad zwyczaj pojętnymi, łagodnymi zwierzętami chętnie demonstrującymi swoje uzdolnieni; i wyuczone sztuczki. Stado tworzy zazwycza grupa rodzinna, a właściwie harem, gdyż w je go skład wchodzi tylko jeden dorosły samiec. Pokarm: orki żywią się większymi zwierzętarń morskimi, przede wszystkim fokowatymi, ma- łymi morsami, innymi delfinami, pingwinami i większymi rybami. Nie darują również olb- rzymim waleniom, które wejdą im w drogę. Rozród: ciąża trwa około roku. Noworodek ma 2 m długości. W przeciwieństwie do innych waleni samica orki jest już niedługo po poro- dzie gotowa do rozrodu, tak że może rodzić co rok. Orki żyją ponad 40 lat. Grindwal (Globicephala melaenaj Rodzina delfinowate (Delphinidae) Wygląd: długość ciała samic 4,3-5,0 m, samca ponad 6 m. Masa ciała 2000-2900 kg. Bardzo charakterystyczne dla tego gatunku są: silnie wypukłe czoło, dzięki czemu głowa jest niemal kwadratowa, oraz bardzo długie, spiczasto za- kończone płetwy piersiowe. Ubarwienie tego przedstawiciela delfinowatych jest niemal czarne, tylko spód ciała jest jaśniejszy. Podgardle czarne. Płetwa ogonowa jest głębo- ko wcięta, a jej połówki sierpowato zwężają się na końcach. Płetwa grzbietowa jest śred- niej wielkości, z tylnym brzegiem równo ścię- tym. Znajduje się w środkowej części ciała. W przodzie szczęk po 8-13, a najczęściej 10, zębów w jednym szeregu. Występowanie: północny Atlantyk i północny Pacyfik. Centrum jego rozmieszczenia znajdu- je się między Islandią a Szkocją. Wpływa tak- że na Morze Śródziemne. Tryb życia: łączy się w stada liczące do 20 osobników. Latem migruje na północ, zimą w cieplejsze rejony na południu. Pokarm: głowonogi. Rozród: kopulacja odbywa się zimą w cieplej- szych wodach, natomiast młode rodzą się la- tem. Wymagają opieki ze strony matki przez ponad 12 miesięcy. Samice rodzą młode raz na 3-4 lata. 264 ¦'¦' . Walenie 265 Morświn (Phocaena phocaenaj Rodzina morświnowate (Phocaenidaej Wygląd: długość ciała 1,35-1,85 m. Masa ciała 45-65 kg. Głowa niewielka, tępo zakończona. Inne cechy charakterystyczne tego niedużego walenia to małe, wąskie płetwy i niezbyt oka- zała płetwa grzbietowa. Jest ona trójkątna, o prostym brzegu tylnym i dość szerokim ką- cie wierzchołkowym. W szczęce i żuchwie znajdują się liczne bocznie spłaszczone, dłu- towate zęby o piłkowanym brzegu, nie stożko- wate jak u delfinowatych. W jednym szeregu występuje 22-28 zębów, częściowo zagłę- bionych w dziąsłach. Grzbiet jest zawsze czar- ny, nieco tylko rozjaśniony w okolicach płetwy grzbietowej i między oczami, natomiast spód ciała biały. Boki są szare. Występowanie: północny Atlantyk i północny Pacyfik - dość częsty u wybrzeży europejskich od Przylądka Północnego do Morza Północne- go i Bałtyku, stosunkowo rzadki w Morzu Śródziemnym, podczas gdy w Morzu Czarnym jest pospolity. Jest to jedyny gatunek waleni występujący stale w Bałtyku; u polskich Rodzina narwalowate (Monodontidae) Wygląd: długość ciała 3,7-4,3 m, rzadko ponad 5 m; samce są większe od samic. Z wyjątkiem ciemnych oczu całe ciało jest mlecznobiałe, w związku z czym nie można pomylić tego walenia z żadnym innym gatunkiem. Młode osobniki są najpierw szaro, później plamiście ubarwione. Czoło jest bardzo wypukłe. Pysk tępy, nie tworzący dzioba. Płetwy piersiowe szerokie i zaokrąglone. Za głową słabo zazna- cza się odcinek szyjny, dopiero za nim wznosi się łukowato grzbiet. Brak jest płetwy grzbie- towej, tylko niekiedy na grzbiecie za środkiem ciała znajduje się niewielkie wzniesienie. Sze- roka płetwa ogonowa jest pośrodku głęboko wcięta. Jej zewnętrzne brzegi są skośne. W każdej szczęce w jednym szeregu znajduje się 8-10 stożkowatych zębów. Występowanie: arktyczne wody przybrzeżne, zimą wraz z frontem lodów bardziej na połu- dnie. Po stopieniu lodów wokół północnych wybrzeży Grenlandii, północnej Syberii i Ala- ski białuchy wpływają w niedużych stadkach 266 brzegów stał się rzadki i znajduje się pod ochroną gatunkową. - Środowisko: wody przybrzeżne, bardzo rzadko w wodach otwartego morza. Morświn chętnie wpływa w ujścia rzek i płynie w górę ich biegu. Tryb życia: w przeciwieństwie do delfino- watych morświn bardzo rzadko wyskakuje z wody. Pływa wolno, zwykle w niewielkich stadach. Ma doskonale rozwinięty system echolokacji. Między lipcem a październikiem dorosłe morświny ze swoim potomstwem gro- madzą się u wybrzeży Wielkiej Brytanii i Ame- ryki Północnej. Pokarm: śledzie, fladry oraz głowonogi. Rozród: okres godowy od końca czerwca do sierpnia; kopulację poprzedzają długotrwałe zaloty. Młode rodzą się w maju następnego roku. w ujścia i w górę biegu uchodzących tam rzek. Zdumiewające zachowanie wykazał osobnik tego gatunku, który wpłynął 15 maja 1966 r. do Renu i popłynął 400 km w górę biegu rzeki. Wypłynął z Renu z powrotem w morze 16 czerwca tego samego roku. Środowisko: płytkie wody w strefach lodów morskich. Tryb życia: białuchy pływają bardzo wolno, rozwijając prędkość jedynie 10 km/godz. Poru- szają się w niedużych grupach. Dzięki dosko- nałemu systemowi echolokacji są w stanie zlokalizować pokarm także w zmąconej wodzie. Dzięki białej barwie ciała sprawiają w przybrzeżnych wodach Arktyki wrażenie roztapiających się lodowych bałwanów. Pokarm: głowonogi oraz śledzie i inne ryby wód polarnych. Rozród: ciąża trwa 14 miesięcy. Młode ssą mleko przez 6 miesięcy. Białuchy żyją około 20 lat. Białucha, wal biały (Delphinapterus leucas) '.! I 267 Narwal (Monodon monoceros) Rodzina narwalowate (Monodontidae) Wygląd: długość ciała 3,9-5,5 m (bez ciosu). Czoło silnie wypukłe, pysk tępy, nie tworzący dzioba. Linia grzbietu słabo wypukła, a płetwa grzbietowa bardzo słabo rozwinięta. Przed przejściem w szeroką płetwę ogonową ciało zwęża się wyraźnie. Cała strona grzbietowa jest pokryta rozmytymi, ciemnymi plamami, których więcej jest w okolicy głowy. Wąskie i małe płetwy piersiowe są u samca ciemno zabarwione. U starych samców plamy na grzbiecie ulegają rozjaśnieniu, poza okolicą wierzchu głowy i karku oraz ciemną linią wzdłuż środka grzbietu, obejmującą płetwę grzbietową, Pozostałe partie ciała samca stają się szarobiałe. Młode narwale wydają się na- tomiast niemal czarne, gdy leżą w wodzie obok matek. Ich ubarwienie jest bowiem ciem- noniebieskoszare. U obu płci występują tylko 2 zęby w górnej szczęce, z których lewy u samca stale rośnie przekształcając się w spiralnie skręcony cios. Cios jest bardzo mocny i elastyczny. Rośnie w przedłużeniu osi ciała. Osiąga długość 180-275 cm, wyjątkowo ponad 3 m. W rzadkich przypadkach wyrastają w ciosy oba zęby lub prawy ząb, natomiast u samicy są one zwykle zagłębione w dziąsłach. Niekie- dy cios może rozwinąć się także u samicy. Występowanie: Arktyka, zimą pozostaje w strefie lodów polarnych, rzadziej migruje wraz z lodem bardziej na południe, w związku z czym tylko sporadycznie pojawia u wybrzeży zachodnio- i środkowoeuropejskich. Środowisko: podobnie jak białucha arktyczne wody przybrzeżne. Tryb życia: zawsze łączy się w stada. W prze- ciwieństwie do występującej w tym samym środowisku wolno poruszającej się białuchy pływa szybko i zwinnie. Dobrze nurkuje aż do głębokości 400 m i pozostaje pod wodą do 30 minut. W Morzu Arktycznym dociera najdalej na północ spośród wszystkich waleni, przekra- cza bowiem 80JN. Zbiera się tu czasem w wię- ksze gromady przy szczelinach w lodzie, któ- re dzięki regularnemu oddychaniu może utrzy- mać otwarte. Na pewno do tego celu nie służą, jak wcześniej sądzono, długie ciosy samców. Nie są one samcom również pomocne przy zdobywaniu pożywienia, gdyż analizowa- na zawartość żołądków samców i samic w sposób znaczący się nie różni. Obserwacje dokonane z powietrza oraz rysy na ciosach wskazują, że jest to broń, za pomocą której podczas walki samce ustalają swoją pozycję społeczną w strukturze stada i zdobywają sa- mice. W czasie pojedynku samce wynurzają sie do połowy z wody, krzyżują ciosy i starają się robić uniki. Pokarm: skład pożywienia narwala został sła- bo poznany. Wiadomo jedynie, że żywi się głównie głowonogami i małymi rybami, wykry- wanymi za pomocą doskonałej echolokacji. Rozród: młode obserwowano w ciągu całego roku, więc narwal nie ma prawdopodobnie określonej czasowo pory godowej. Samiec gromadzi wokół siebie harem samic, a następ- nie całe stado wędruje wśród lodów Arktyki. Uwagi: Eskimosi nadal bardzo sobie cenią ciosy narwala, w związku z czym polują na niego jeszcze obecnie. Corocznie zabijają u wybrzeży Kanady około 1000 sztuk tych zwierząt. O ile liczba ta nie ulegnie zwiększe- niu, to istnieniu narwala nie zagraża niebez- pieczeństwo. Dawniej ginęło znacznie więcej samców tego gatunku, gdyż ich ciosom jako rogom jednorożca przypisywano magiczną moc. W Średniowieczu po oprawieniu w złoto sporządzano z nich berła. Książę elektor saski zapłacił 100000 talarów za 1 cios narwala. Ciosy narwala były znane i cenione już w sta- rożytności. Zawiłymi drogami dotarły na obszar środkowej i południowej Europy, stając się inspiracją legendy o jednorożcu. W póź- niejszych czasach stały się ozdobą niemal każdego gabinetu osobliwości naturalnych. Do dzisiaj nie wiadomo, dlaczego tylko lewy ząb narwala przekształca się w cios. 268 Walenie H -13'. 269 Finwal (Balaenoptera physalus) Rodzina wieloryby fałdowce (Balaenopteri- daej Wygląd: długość ciała 18,5-25,5 m. Masa ciała 48 t (samce) i do 52 t (samice). Ogromny waleń o klinowatej przedniej części ciała, ma- łej płetwie grzbietowej i wyraźnych, chociaż niedużych wypukłościach w tylnej części grzbietu. Są one jednak większe niż u jeszcze potężniejszego płetwala błękitnego. Długość płetw piersiowych stanowi tylko 1/9-1/10 cał- kowitej długości ciała. Ogromna płetwa ogo- nowa jest lekko sierpowata. W stosunku do całego ciała płetwa ogonowa nie jest jednak tak duża jak u p. błękitnego. Na podgardlu znajduje się 70-110, a przeciętnie 85, fałd, biegnących przez przednią część brzucha i sięgających nieco poza końce płetw piersio- wych (przyciśniętych do ciała). Fałdy zaczyna- ją się zaraz pod ciemnym brzegiem żuchwy, która nie jest ubarwiona symetrycznie. Prawa żuchwa jest biała, lewa natomiast błękitnosza- ra, tak jak grzbiet po płetwę ogonową. Szara barwa grzbietu odcina się dość ostro od jasnej strony brzusznej. Strefa rozdzielenia barw bie- gnie od nasady płetw piersiowych w prostej linii ku tyłowi. Niesymetryczna pigmentacja występuje również wewnątrz otworu gębowe- go. Prawa strona jamy gębowej jest szara, podczas gdy lewa biała. Również prawa stro- na języka jest bardziej szara. Z każdej strony szczęki górnej zwisa 320-420 średniej długo- ści płatów fiszbinu, których końce i postrzępio- ne brzegi są żółtawobiałe. W przedniej jednej trzeciej części szczęki fiszbin jest biały, głę- biej niebieskawoszary lub prążkowany. Podczas wynurzania się finwal wyrzuca piono- wo na wysokość 5 m podwójną fontannę wody. Trwa ona do 4 sekund i przy bezwietrznej pogodzie przyjmuje kształt ostrokątnego stoż- ka o zaokrąglonej górnej podstawie. Finwal wynurza z wody tylko głowę. Gdy ponownie nurkuje widać tylko płetwę grzbietową, nato- miast płetwa ogonowa pozostaje niewidoczna. Spowodowane przez niego zawirowanie wody wygląda jak oleista, gładka plama o wielomet- rowej średnicy. Krótko- i długotrwałe nur- kowania przeplatają się ze sobą. Gdy finwal przebywa pod wodą tylko kilka minut, wynurza się z niej zaledwie na kilka sekund, jeśli na- 270 tomiast leży na powierzchni około 2 minut i oddycha 4-5-krotnie, to przebywa potem w zanurzeniu do 40 minut. Finwale mimo swojego ogromu pływają bar- dzo szybko. Rozwijają maksymalną prędkość do 33 km/godz., a w czasie wędrówek płyną z szybkością 20 km/godz. Występowanie: kosmopolityczne do strefy lodów, najczęściej jedynie u jej północnych krańców w Morzu Arktycznym. U wybrzeży europejskich pojawia się rzadko, wpływa rów- nież do Bałtyku - w 1930 r. obserwowano w Zatoce Gdańskiej 2 wieloryby należące pra- wdopodobnie do tego gatunku (przyp. tłum.) Środowisko: otwarte morze. Tryb życia: wiosną finwale podążają w stronę biegunów, gdyż tamtejsze wody obfitują w tym okresie w makroplankton i ławice drobnych ryb, ich podstawowy pokarm. Zimą migrują na południe do strefy wód ciepłych. Pokarm: jako przedstawiciel podrzędu fiszbino- wców finwal zasysa wodę otwierając swoją ogromną paszczę i następnie odcedza ją za pomocą piatów fiszbinu. Pozostające po odfilt- rowaniu drobne skorupiaki (m. in. kryl) i małe ryby są wpychane do wąskiego gardła grubym, mięsistym językiem. Fałdy na podgardlu umoż- liwiają rozdęcie dna jamy gębowej i zarazem zwiększenie objętości zasysanej wody. Rozród: młode rodzą się w miesiącach zimo- wych w cieplejszych wodach. Noworodek ma 5 m długości. Uwagi: populację finwala w Atlantyku ocenia się na 1000 osobników w części północno- -wschodniej i 3000 osobników w północno- -zachodniej. Zmniejszanie się liczebności tego gatunku waleni potwierdzają obserwacje zabłą- kanych osobników. W latach 1913-1939 u brze- gów Wysp Brytyjskich pojawiło się 26 finwali, podczas gdy między rokiem 1940 a 1978 zareje- strowano tylko 9 takich pojawień. Odpowiadało- by to 25-procentowemu zmniejszeniu się całej populacji. Finwal bowiem był głównym obiektem połowów od początku wielorybnictwa, a dzięki specjalnie przystosowanym do tego celu, ciągle unowocześnianym statkom coraz częściej padał ofiarą wielorybników. Obecnie połowy tego ga- tunku utraciły na znaczeniu, ale musi upłynąć wiele lat, by jego stan liczebny zaczął wzrastać. Płetwa grzbietowa finwala dla porównania ro Sejwal (Balaenoptera borealis) Rodzina wieloryby faldowce (Balaenopteri- daej Wygląd: długość ciała 12-19 m. Masa ciała 11 t (samce) do 13 t (samice). Sejwal jest stosunkowo smukłym fiszbinowcem ze spicza- stym pyskiem, wyraźnie uwypuklonym wierz- chem głowy i dość dużą płetwą grzbietową. Płetwy piersiowe są natomiast nieduże i w za- sadzie nie pełnią żadnej funkcji. Od podgardla na przednią część brzucha schodzi 32-80, śre- dnio 50, fałd, kończących się zaraz za końcami płetw piersiowych. Głowa w stosunku do re- szty ciała jest ogromna. Grzbiet jest jednolicie ubarwiony - niebieska- woszary do czarnoszarego, natomiast spód ciała biały. Strefa przejściowa ubarwienia jest szeroka i miejscami, zwłaszcza w przedniej części ciała, sfalowana. Zarówno górna, jak i dolna strona płetw piersiowych, jest czarna (u finwala tylko górna). W jednym szeregu z górnej szczęki zwisa ok. 330 płatów fiszbinu, najczęściej czarnej barwy, jedynie ich po- strzępione brzegi są szarobiałe. Między czar- nymi płatami mogą znajdować się również białe. Sejwal przypomina wprawdzie sylwetką finwala, ale wyrzucany przez niego strumień wody jest niski i właściwie nie tworzy fontan- ny. Sejwal niemal nie wynurza się z wody, tak że trudno ocenić jego rzeczywiste rozmiary. Bruzdy znajdujące się za krawędziami górnej szczęki łączą się ze sobą pod ostrym kątem. Występowanie: kosmopolityczne, głównie w strefach chłodnych i umiarkowanych. Latem dociera z Golfsztromem do północnoeuropej- skich wybrzeży w rejon Spitsbergenu i Wysp Owczych oraz do Morza Białego, zimą powra- ca do wód cieplejszych. Środowisko: otwarte morze. Tryb życia: sejwal rozwija bardzo dużą pręd- kość do 50 km/godz. Często obserwowano, jak sejwale wysoko wyskakiwały z wody. Latem migrują w wyższe szerokości geograficzne, ale tylko na przeciąg jednego miesiąca, po czym powracają do wód cieplejszych, stano- wiących ich właściwą strefę występowania. Pokarm: podobnie jak wszyskie fiszbinowce sejwal żeruje otwierając szeroko paszczę i za- sysając ogromne ilości wody, którą potem wy- pycha pod ciśnieniem przez płaty fiszbinu. Po- nieważ są one gęściej ustawione niż u innych fiszbinowców, sejwal odfiltrowuje drobniejsze organizmy morskie. W wodach antarktycznych jego pokarm stanowi przede wszystkim kryl (Euphasis superba), natomiast w wodach pół- nocnego Atlantyku Calanus finmarchicus i in- ne drobne skorupiaki. Ryby są tylko przypad- kowym składnikiem jego pożywienia. Rozród: samice sejwala rodzą młode co 2 lata. Ciąża trwa około roku. Noworodek, mierzący 4,5 m długości, rodzi się ogonem do przodu. Przez ponad 5 miesięcy jest karmiony mlekiem o bardzo dużej zawartości tłuszczu. Mleko jest wytwarzane w płaskich gruczołach mlecznych, ukrytych w skórnej kieszeni i wstrzykiwane pod ciśnieniem prosto do gard- ła małego sejwala. Dzięki temu prawie nie miesza się ono z wodą morską, ponadto jego straty są minimalne, mimo że przekształcony pysk młodego, niezbyt nadający się do ssania, pozostaje nie zamknięty. Dojrzałość płciową sejwale uzyskują w 8-9 roku życia. Uwagi: w czasie migracji na północ regularnie pojawiają się u brzegów Wielkiej Brytanii. Wcześniej spotykano tu stada liczące ponad tysiąc zwierząt, obecnie obserwuje się poje- dyncze osobniki lub grupki złożone z kilku sejwali, gdyż populacja tego gatunku została przetrzebiona do takiego stopnia wskutek po- łowów wielorybniczych. W północno-wscho- dniej części Atlantyku ocenia się ją na kilkaset osobników, natomiast w północno-zachodniej jego części żyje jeszcze 1800-2500 sejwali. Silnemu zmniejszeniu uległ także stan liczeb- ny tego gatunku w wodach antarktycznych. Liczba upolowanych sejwali, która osiągnęła najwyższą wartość na przełomie wieków, dra- stycznie spadła już po 1920 r. Wprawdzie obe- cnie nie traktuje się jeszcze tego gatunku jako zagrożonego wymarciem, to jednak, o ile nie zmniejszy się liczba upolowanych corocznie okazów (sejwal odgrywa ostatnio czołową rolę w połowach), spotka go podobny los jak fin- wala i płetwala błękitnego. 272 Walenie 273 Płetwal karłowaty (Balaenoptera acutorostrata) Rodzina wieloryby fałdowce (Balaenopteri- dae) Wygląd: długość ciała 8,0-10,5 m. Masa ciała do 1,8 t. P. karłowaty jest najmniejszym przedstawicielem fiszbinowców, przypomi- nającym nieco kształtem ciała finwala, je- dnak jego sylwetka jest bardziej niezgrabna. Odznacza się krótką, trójkątną w zarysie gło- wą i rzucającą się w oczy, nachyloną do tyłu płetwą grzbietową, umiejscowioną za śro- dkiem ciała. Ważną cechą rozpoznawczą płe- twala karłowatego jest niewątpliwie biała przepaska na stosunkowo szerokich płetwach piersiowych, która jednak nie występuje u osobników żyjących na półkuli południowej. Ubarwienie grzbietu jest zmienne - może być niebieskoszare, brązowoszare lub czarno- szare. Ciemna barwa grzbietu stopniowo przechodzi w jasny spód ciała. Płaty fiszbinu, w szeregu po 260-325, są żółtobiałe lub białe. Na dolnej części pyska po piersi ciągnie się 50-70 fałd. Występowanie: kosmopolityczne; występuje w Morzu Śródziemnym i Bałtyku. Najliczniej- szy jest u wybrzeży Islandii, Spitsbergenu i Wysp Owczych oraz w Morzach Białym i Karskim. Środowisko: wody otwartego morza, jednak częściej od innych fiszbinowców w wodach przybrzeżnych. Tryb życia: pływa najczęściej samotnie lub w niewielkich grupach. Chętnie towarzyszy ok- rętom. Wyrzucany słup wody jest płaski i mało charakterystyczny, bowiem płetwal karłowaty nie nurkuje zbyt głęboko. Pod wodą pozostaje rzadko dłużej niż 5 minut. Nierzadko dołącza do stad polujących delfinów. Obserwowano również, że niekiedy podąża w ślad za olbrzymimi waleniami, sprawiając wtedy wrażenie ich dziecka. Dzieje się tak przeważnie, gdy walenie migrują z rejonów zimowania na letnie żerowiska. Płetwal karło- waty również regularnie przewędrowuje z wód strefy subtropikalnej do wód arktycznych lub antarktycznych. Często odżywia się tylko w zi- mnych wodach wyższych szerokości geografi- cznych, a „pości" w rejonach zimowania. Pokarm: płetwal karłowaty nie jest tak wyspe- cjalizowany pokarmowo jak inne fiszbinowce. Poza drobnymi skorupiakami planktonicznymi, filtrowanymi z wody przez frędzlowate płaty fiszbinu, żywi się także śledziami i innymi rybami ławicowymi. Jest dość zwinny i żeruje w powierzchniowych warstwach wody. Jego żerowiska znajdują się zazwyczaj niedaleko wybrzeży, w związku z czym częściej niż inne walenie jest obserwowany ze statków. Rozród: kopulacja odbywa się w subtropikal- nej strefie północnego Atlantyku w lutym/mar- cu, na początku okresu migracji na północ. Ciąża trwa 10 miesięcy. Noworodek mierzy 280 cm długości. Większość młodych tego ga- tunku rodzi się między październikiem a grud- niem. Matki po porodzie pozostają jeszcze przez miesiąc w strefie okołorównikowej, po czym ruszają ze swym młodym w daleką węd- rówkę na północ. Wyraźne rozdzielenie żero- wisk od miejsc rozrodu u tego gatunku jest prawdopodobnie regułą również w przypadku innych, znacznie jednak słabiej poznanych fiszbinowców. Płetwal błękitny (Balaenoptera musculus) Rodzina wieloryby fałdowce (Balaenopteri- dae) Płetwal błękitny praktycznie zniknął z wód eu- ropejskich. Jest to największy przedstawiciel waleni i zarazem największe zwierzę, jakie kiedykolwiek żyło na Ziemi. Być może zacho- wało się jeszcze w północnym Atlantyku około 12 osobników tego olbrzyma, osiągającego 30 m długości i 1201 masy ciała. Mimo intensyw- nych obserwacji prowadzonych w Wielkiej Brytanii nie udało się po 1923 r. zaobserwo- wać jednego osobnika tego gatunku. Stan li- czebny populacji p. błękitnego w północ- no-zachodniej części Atlantyku ocenia się je- szcze na ponad 1000 osobników. Wyrzut wody na wysokość 7 m jest przy bezwietrznej pogo- dzie pionowy i trwa do 5 sekund. Migrujący p. błękitny płynie z prędkością 15 km/godz„ na- tomiast uciekając rozwija szybkość dochodzą- cą do 37 km/godz. Liczniejsza populacja p. błękitnego zasiedla wody wokół Antarktydy, jednak jeżeli ma ten gatunek ocaleć, nie moż- na na niego polować jeszcze przez wiele lat. 274 ^=- T CD O T CD ocdt-t^:-"?" cd o o cd =f. *-? -— | Długoptetwiec (Megaptera novaeangliae) Rodzina wieloryby faldowce (Balaenopteri- daej Wygląd: długość ciała 11-16 m. Masa cia- ła do 31 ton. Bardzo charakterystyczne są niezwykle długie i wąskie płetwy piersiowe. Za małą, niską płetwą grzbietową aż do płet- wy ogonowej ciągną się niewielkie zgrubienia. Głowę i przedni brzeg płetw piersiowych oraz tylny brzeg płetwy ogonowej pokrywają guzo- wate naroślą o haczykowatym kształcie. Od podgardla po przednią część brzucha ciągnie się 15-36 fałd rozdzielonych szerokimi pasami skóry. Grzbiet jest czarny, natomiast spód cia- ła biały. Ubarwienie jednak jest dość zmienne, zwłaszcza w rejonie piersi i podgardla, które mogą być pokryte także większymi, ciemnymi plamami, natomiast wewnętrzna część rynno- watych pasów pomiędzy fałdami jest zwykle pozbawiona pigmentu. Również najczęściej pozbawiona pigmentacji jest strona brzuszna płetw piersiowych. Jasna barwa może również sięgać grzbietu i spodniej strony płetwy ogo- nowej. Jest ona bardzo silna i na końcach spiczasta. Przebarwienia skóry powodują czę- sto osiadłe pąkle. Znajdują się one przeważ- nie na głowie i na płetwach piersiowych. W ka- żdym szeregu w górnej szczęce zwisa 300-400 płatów fiszbinu. Mają one metr długości i są czarne. Tylko niektórym ze znajdujących się w przodzie płyt brakuje nieco barwnika. Ciało długopłetwca jest najszersze w przedniej czę- ści zaraz za głową u nasady płetw piersio- wych. Podczas pływania ogon często wznosi się ponad wodę. Szczególnie silnie ciało dłu- gopłetwca zakrzywia się w czasie nurkowania. Płetwa ogonowa wynurza się wtedy całkowi- cie. Płaska fontanna wody wyrzucanej na wy- sokość dwóch metrów jest na tyle charakterys- tyczna, że można ją rozpoznać z większej odległości. Trwa 2-3 sekundy, a towarzyszy jej ostry dźwięk. Często długoptetwiec wyskakuje zupełnie z wody. Prawdopodobnie uderzenie ogomnego ciała o wodę powoduje odrywanie się uciążliwych pąkli, osiedlających się na skórze. Występowanie: kosmopolityczne; trasa sezo- nowych wędrówek między żerowiskami na północy a rejonami zimowania na południu wydaje się stała. Wiosną występujące w pół- nocnym Atlantyku długopłetwce płyną prze- smykiem między Grenlandią a Islandią w kie- runku Wyspy Niedźwiedziej, Spitsbergenu i Przylądka Północnego, jesienią powracają wzdłuż wybrzeży Norwegii, a następnie dalej na południe koło Anglii i Irlandii aż do brze- gów Hiszpanii, pojedynczo wpływają wtedy także do Bałtyku. W Morzu Śródziemnym za- obserwowany tylko raz. Środowisko: zasobne w pokarm wody przybrzeżne. Tryb życia: długopłetwce pływają w niewiel- kich stadach, tworzonych przez grupę rodzin- ną lub przypadkowo łączące się mniejsze gru- py. Stado liczy do 20 zwierząt. Średnia pręd- kość poruszania się wynosi 8-9 km/godz. Ob- serwując migrujące stado ma się niekiedy wrażenie, że płynie ono bez celu. Poszczegól- ne długopłetwce pływają dla zabawy tu i tam, dłużej leżą bez ruchu na powierzchni lub wy- skakują z wody. Po serii płytkich nurkowań długoptetwiec nurkuje głęboko pozostając pod wodą do 30 minut. Wydaje całą gamę dźwię- ków, przypominających wręcz śpiew. Rozcho- dzą się one na odległość ponad 100 metrów a można je odbierać za pomocą podwodnych mikrofonów. Pokarm: kryl i drobne ryby ławicowe, zasysa- ne wraz z wodą. Woda jest wyciskana przez długie płaty fiszbinu i długoptetwiec przetyka jedynie odfiltrowaną masę osadzoną na frędz- lach. Płaty fiszbinu ścieśniają się przy zamy- kaniu pyska. Rozród: kopulacja odbywa się na półkuli pół- nocnej w kwietniu. Ciąża trwa 10 miesięcy. Poród następuje w rejonie zimowania. Mtode ssie mleko przez 6 miesięcy. Długoptetwiec dożywa 60 lat. Wskutek połowów populacja tego gatunku jest poważnie zagrożona. 276 Walenie w 277 Wieloryb biskajski, wal biskajski (Eubalaena glacialis) Rodzina wieloryby gladkoskóre (Balaenidae) Wygląd: długość ciała 14,0-18,5 m. Masa ciała 40-501. Wieloryb biskajski, zaliczany do rodzi- ny w. gładkoskórych, nie ma na podgardlu i piersiach żadnych fałdów. Na górnej szczęce znajdują się masywne zgrubienia skórne, dzięki czemu głowa przyjmuje zdumiewający kształt. Głowa zajmuje czwartą część całkowi- tej powierzchni ciała. Płaty fiszbinu zwisające wzdłuż górnej szczęki są wąskie i długie, o trójkątnym kształcie, i osiągają 2,5 m długo- ści. Są czarne i wyjątkowo elastyczne. Czoło jest pokryte żółtawobiałymi, rogowymi płytka- mi, które często porastają kaczenice i pąkle. Reszta ciała jest jednolicie czarna, czasami z jaśniejszą plamą na brzuchu. Płetwy piersio- we mają szeroką nasadę. Są zaokrąglone i przypominają wiosła. Blisko ponad nimi znaj- dują się oczy. Są więc one wyjątkowo nisko położone. Kieszeń z gruczołami mlecznymi jest przesunięta daleko ku tyłowi. Płetwa ogonowa jest spiczasta na końcach i ma po- środku głębokie wcięcie. Występowanie: wieloryb biskajski wystę- puje na półkuli północnej prawdopodobnie wszędzie w strefie otwartego morza, jednak centrum jego rozsiedlenia obejmuje północny Atlantyk między 30 a 60°N. Obecnie gatunek ten został prawie wytępiony, ale dopiero teraz stan liczebny ocalałych resztek populacji za- czyna się stopniowo odbudowywać. Najwa- żniejsze tereny połowów w. biskajskiego znaj- dowały się między Islandią a Spitsbergenem, a w okresie jesieni i zimy od atlantyckich wybrzeży Afryki do Zatoki Biskajskiej. Na pół- nocy obszar rozsiedlenia w. biskajskiego gra- niczył z zasięgiem znacznie od niego większe- go wieloryba grenlandzkiego, nazywanego ró- wnież walem grenlandzkim (Balaena mystice- tusj. Uważa się, że w. grenlandzki w europejs- kim rejonie wód arktycznych już wymarł. Tryb życia: wieloryb biskajski w czasie żero- wania posługuje się nieco inną techniką niż pozostałe fiszbinowce. Gdy natrafi na zagęsz- czenie planktonicznych skorupiaków otwiera ogromny pysk tak szeroko, że górna szczęka wystaje z wody i jest oddalona od żuchwy. Skierowane do dołu bardzo długie płaty fisz- binu stanowią wówczas rodzaj czerpaka. Wie- loryb biskajski pływa w masie planktonu, póki dostateczna ilość skorupiaków nie osiądzie na fiszbinie. Wtedy zamyka pysk, wyciska z od- cedzonego planktonu wodę i łyka odfiltrowaną treść. Stosowana przez niego technika jest szczególnie użyteczna w powierzchniowej wa- rstwie wody, gdyż przy rozdziawionej paszczy może przecedzić znacznie więcej wody przez płaty fiszbinu niż za pomocą pojedynczego haustu. Spodnia część jamy gębowej nie musi być maksymalnie rozszerzana i dlatego wielo- ryby gładkoskóre nie mają fałd na gardle i pie- rsiach. W. biskajski pływa w pojedynkę, para- mi lub niedużych stadach, liczących w da- wnych czasach do 100 osobników. Porusza się ze średnią prędkością 10 km/godz. Przy wynu- rzaniu się widoczny jest przez kilka sekund podwójny, skierowany do przodu słup wody. Jest na tyle charakterystyczny, że wielorybni- cy rozpoznają wieloryba biskajskiego. Pokarm: drobne skorupiaki planktoniczne, zwłaszcza Meganyctiphanes nonegica. Rozród: po ciąży trwającej 9-10 miesięcy wio- sną rodzą się młode. Płyną razem z dorosłymi osobnikami podczas ich migracji. Ssą mleko przez ponad pół roku. Szczegóły rozrodu nie są dobrze poznane wskutek rzadkości tego gatunku. Uwagi: jako pierwsi zaczęli systematycznie polować na w. biskajskiego Norwegowie i Ba- skowie. Słowo „harpun" pochodzi przypu- szczalnie z języka baskijskiego. Wolno pływa- jący w. biskajski stosunkowo łatwo stawał się ofiarą wielorybników posługujących się ręcz- nymi harpunami. Na nim również doskonalono techniki połowów. Już pod koniec XVIII w. został wytępiony do tego stopnia, że od tego czasu jest stale zagrożony wymarciem. 278 ¦ 279 Tropy naszych ssaków Oznaczenia nóg: p.t. - prawa tylna, p.p. - prawa przednia, l.t. - lewa tylna, l.p. - lewa przednia kroczący (tzw. niedostąp) Jeleń p.p. l % I.P. p... * • l.p. l.t. biegnący (tzw. przesięp) Sarna 'p.p. i.p. p.t. krocząca (tzw. ciągnąca) K'S P*» P.P. ¦P- PP jfc O :C biegnąca (tzw. sadząca] • C P* :C Pt. Kozica i.t. + i.p. i.t. + i.p. p.t. + p.p. ; ^ p.t. + p.p. krocząca Dzik *gB P.P. »*P kroczący biegnący « ;c ic Borsuk m i.t. i.p. i.t. i.p. p.t. i-gy^ PP. spokojny kłus (tzw. sznurowanie) mf^ m *L Wydra i.t.+i.p. i.t.łi.p. kłus (tzw. sznurowanie) l^'^^1! jP :K ^p.t.+p.p. -p.t.+p.p. > k"- >*« »"- *"• •"p.t.+p.p. ** p.t.+p.p. *" "•* biegnący L- & «rt& * U-+Lp' i.t.+l.p. ^3: ** *r «¦¦ * X.-'p.t. + p.p. >.: p.t.+p.p. •L> ^-j. L%. ^p.t.+p.p. % p.i.+p.p. w fĘf W Wiewiórka pospolita ^ i.t. "^55- l.p. *, w" jv p.p. * -^ p.t. * biegnąca Gronostaj ^ i.t. + l.p. p.t. + p.p. biegnący I.t. + l.p. *>r> *> «> «* *> p.t.+p.p. *» 8* «* Autorzy fotografii T. Angermayer: s. 189 g., 199 g., 199 d.p., 199 d.l., 211 d„ 225 g., 225 d.: Mónch s. 31, 43 g.; Elfner s. 53, 217 g., 247 d.l.; Reinhard s. 123,149 g., 205 d.p., 219 g.; Ziesler s. 177 d.; H. G. Arndt: s. 63 d.p., 175 g„ 245 g.; R. Bender: s. 141 d„ 157 gl, 173; Bio-lnfo: s. 95 d.; Denegger s. 17; Markmann s. 127; Meyers s. 149 śr.; Reinhard s. 45 dl, 145 d., 147 g.; Vohwinkel s. 185 g.; Toenges s. 207 g.; Sommariva s. 245 d.; F. Bretzen- dorfer: s. 97 d., 105 g.; F. Bruemmer: s. 195 d.; Bruce Coleman Ltd.: s. 35 g., 35 śr.p., 163 d., 193 g.; Fernandez s. 169 g.; Light- foot s. 195 g.; Rue s. 155 śr.p.; Trotignon s. 197 d.; Vollmar s. 241 d.p.; Wormer s. 231 g.l.; R. Cramm: s. 91 d., 109 d„ 157 d„ 183 dl, 111 d.; I. Czimmek: s. 43 śrl, 43 śr.p., 135 g., 179 g., 247 g.p.; M. Danegger: s. 19 d„ 59 d.p., 77, 79 d.p., 179 d„ 205 g„ 205 d.l., 209 d., 241 g., 247 g.l., 249 d.; H. Eisl: s. 177 g.; W. Hannig: s. 143 d„ 143 g.; G. Kalden: s. 27 d.l., 59 d.l.; Dr. C. Kónig: s. 27 d.p., 33 d.l., 35 d.p., 37 d., 43 d.p., 45 g.p., 45 d.p., 47 g., 99 d., 129 g., 171 d., 181; W. Layer: s. 23 g„ 27 g., 39 d.p., 89 g., 89 d.p., 107 śr.p., 107 d., 113 d., 121 g., 125 g., 141 g.. 201; J. Lindenburger: Blackburn s. 73g.; Arndt s. 131 g., 189 d.p.; Breinik s. 223 d.; Eckhardt s. 229 g.; Frederic s. 231 d.; Jacana/Mammifrance s. 29 g., 41 d., 49 g.; Jacana/Robert s. 35 dl; Jacana/Varin s. 192 d„ 251 g„ 251 d., 253; Maywald s. 41 g„ 47 d.; Meyers s. 249 g.; Gerlau s. 237 d.; Roh- dich s. 185 śr.; Sollner s. 45 g.l.; K.-H. Lóhr: s. 85 g„ 89 dl; St. Meyers: s. 61 dl, 79 dl, 121 d, 133 d„ 209 g., 215 g., 219 d., 221 d.; G. Moosrainer: s. 93 g., 243 g.; B. Miinker: s. 19 g., 113 g.; The National History Photog- raphic Agency: s. 169 d.; M. Clark s. 231 g.p.; Okapią: s. 67 g., 67 d., 117 d., 196 g.; NI. Pforr: s. 23 śr., 103 d„ 105 d., 139 g„ 237 g.; R. Podloucky: s. 229 d.; Dr. E. Pott: s. 51, 71 dl, 103 g„ 131 d., 183 g„ 183 d.p., 189 śr., 189 dl, 215 d„ 223 g„ 234 d.; Bildagen- tur H. Prenzel: Krankel s. 149 dl; Kronmul- lers. 159 g., 161 d., 167 g.p., 203 g., 217 d.; Limbrunner s. 43 dl, 47 śr., 49 d., 85 d., 119 g.; Moosrainer s. 227 g.; Maier s. 227 d.; G. Ouedens: s. 55 g.; Dr. J. Reichholf: s. 73 d., s. 81d.; H. Reinhard: s. 21 g., 27 śr., 29 d„ 59 g., 65, 69 d., 75 g., 81 g„ 83 g., 87, 95 g„ 99 g„ 11 g., 133 g„ 135 d.l., 137 g., 137 d., 139 d., 145 d., 151 g„ 151 d., 153 g., 153 d„ 157 śr„ 159 d„ 165 g., 167 gl, 203 d., 211 g., 213 g., 233 g.; W. Rohdich: s. 101 d., 185 d.; Dr. F. Sauer: s. 33 g., 55 d.p.; H. Schrempp: s. 21 dl, 25 śr., 55 d.l, 57 g.p., 57 śrl, 57 dl, 61 g., 61 d.p., 71 g.p., 71 d.p., 135 d.p., 149 d.p., 163 g., 165 dl, 165 d.p., 221 gl, 221 g.p., 247 d.p.; K. Schwam- mberger: s. 23 d., 25 g., 25 d., 33 d.p., 39 g., 39 dl, 49 śr., 91 g., 93 d„ 97 g„ 101 g., 115 g„ 115 d., 155 1., 167 d., 171 g.; R. Siebras- se: s. 109 g.; R. Siegel: s. 69 g„ 147 d.; R. Sponlein: s. 79 g., 161 g., 207 d., 241 dl, 239; G. Synatschke: s. 57 gl, 57 d.p., 63 dl, 75 d.p., 167 śrl, 233 d.; H Wóhler: s. 37 g.; K. Wothe: s. 21 d.p., 63 g„ 119 d., 129 d., 213 d.; P. Zeininger: s. 57 śr.p., 71 gl, 75 dl, 107 g„ 125 d.; G. Ziesler: s. 83 d„ 175 d.; Allgemeiner Teil: H. Eisl: s. 13; M. Da- negger: s. 11; G. Kalden: s. 3; H. Reinhard: s. 9 g.; H. Schrempp: s. 9 d. (Skróty: d - na dole, d.l. - na dole po lewej, d.p. - na dole po prawej, g. - na górze, g.l. - na górze po lewej, g.p. - na górze po prawej, śr. - w środku, śrl - w środku po lewej, śr.p. - w środku po prawej). 282 Wykaz gatunków Opisy gatunków - na oznaczonych stronach AcomyscahirinusWA Acomys minous 114 Aksis 210,212,214 Alcesalces 222,224 Alopex lagopusYOS AlopexcorsacW2 Antylopa 250 Apodemus agrariusM Apodemus llavicollis 106 Apodemus micropsM Apodemus sylvaticus 104 Arni232 Artiodactyla2W Anicola sapidusM An/icola terrestris 94 Axisaxis2\2 Badylarka 64,106 Balaena mysketus 27$ BalaenidaelK, Balaenoptera acutorostra- te 274 era borealis 272 musculus 274 Balaenoptera physalus 270 Balaenopterldae 270-276 Barbastella% Barbastella barbastellus 44 Bawót afrykański 232 Bawół domowy 232 Bawół indyjski 232 Biatucha 266,268 Bison bison 236 fl/so/i to/teSM 236 Bison bonasus bonasus 236 Bison bonasus caucasicus 236 Bizon 15, 236 Bobak 76,78 Bobrowate 80-82 Borowiaczek 48 Borowiec 36 Borowiec olbrzymi 48 Borowiec wielki 48 Borsuk 132, 146-148, 178, 280 Bos gaurus21A Bos primigeniusTiA Bovidae2W Bóbr europejski 80-82, 100,102 Bóbr kanadyjski 15,80,82 Bóbr 15,64,118,120,178 Bruzdonosowate 30 Bubalus arnee 232 Bubalus bubalis232 Burunduk 70 Butlonos 260 Bydło 244 Bydło domowe 234 Canidae 124 CanisaureusW Canis lupus 124,126 Capra aegagrus2Ad Cerato 238,240 Capra pirenaicus23& Capreolus capreolus 216, 218 Carnivora 122 Castor canadensisW Castor liberio, 82 CastoridaeW Cephalophus sp. 230 Cercopithecidae 50 Cerwrfae 200,206 Cerw elaphusM, 208 Cenrus nippon 214 Cetacea 252 Chiroptera® Chomik europejski 90 Chomik karłowaty 90 Chomik syryjski 90 Chomikowate 90 Citellus citellusU Citellus pygmaeuslA Citellus susIicusU Clethrionomys glareolus 94 Clethrionomys rufocanus 94 Clethrionomys rulilus 94 Cricetidae% Cricetulus migratorius 90 Cricetus cricetus 90 Crocidura leucodon% Crocidura russula 26 Crocidura saweolens 26 Cystophora cristata 194 Czytał 212 Damadama2K Daniel 210,212,214,222 Darniówka pospolita 96 Darniówka śródziemno- morska 96,98 Darniówka tatrzańska 96 Delfin białoboki 260,262 Delfin białonosy 260,262 Delfin pospolity 258 Delfin zwyczajny 258 Delfinowate 258-264,266 Delfiny 192,260,264 Delphinapterus leucas 266 Delphinidae258 Delphinus delphin 258 Desmana moschata 2i Dicrostonyx torguatus 92 Dtugopłetwiec 276 Dogling 254 Dolomysmilleri% Drapieżne 7,122-196 Drapieżne lądowe 124-180 Dryomys nitedula 84 Dujkery 230 Dzik 200,202-204,280 Dziobak 8 Eliomys ęuercinusM EptesicusSfi 122, Eptesicus nilssoniA& EptesicusserotinusAb Eguidae 198 EquusprzewalskiiW Erignathus barbatus 190 Erinaceidae 18 Erinaceus algirus2Q Erinaceus europaeus 18,20 Erinaceus europaeus eu- ropaeus 18 Erinaceus europaeus concolorW Eubalaena glacialis21$ Eutamias sibiricusT) FelidaeM2 Felis lyrnm, 178 Felis lynx pard/na 180 Felis pardina 180 Felis silvestrisXI2,174 Fenek132 Fennecus zerdaW. Fissipedia 122 Finwal 270,272, 274 Fiszbinowce 252,270-278 Foka bajkalska 186 Foka brodata 190 Foka grenlandzka 192,194 Foka kaspijska 186 Foka obrączkowana 186 Foka pospolita 184,188 Foka szara 184,188 Foka wąsata 190 Fokowate 142, 182, 184-196 Fretka 156 Gacek 36 Gacek szary 42 Gacek wielkoucłi 42 Galemys pyrenaicus2% Gaur 234 Genetta genetta 170 Gepard 122,126 GliridaeU GlisglisM Globicephala melaena 264 Grampus griseus2Z2 Grindwal 264 Gronostaj 6,150,281 Grizli 138 Gryzonie 7, 52, 64-120 Gulo gulo 162 Halichoems grypusW HerpestesedwardsiW Herpestes ichneumon 168 Hydropotes inermis 230 Hyperoodon ampullatus 254 Hyperoodontidae2M HystricidaeW Hystrix cristataMtł Ichneumon 168 Insectimra 16 Jażwiec 146 Jeleniowate 200,206-230 Jeleń aksis 212 Jeleń szlachetny 13, 178, 201, 206-208, 210, 212, 214, 216, 218, 220, 222, 224, 248, 280 Jeleń wschodni 15, 210, 212, 214 Jelonek błotny 200, 216, 230 Jenot 136,144 Jeż algierski 20 Jeż europejski 18-20,118 Jeż wędrowny 20 Jeż wschodnioeuropejski 15,18 Jeż zachodnioeuropejski 15,18 Jeżowate 16,18-21 Jeżozwierz afrykański 118 Jeżozwierzowate 118 Kamionka 166 Kapibara 64 284 Kapturnik 192,194 Karczownik 15, 94, 100, 136,150,156,160 Karczownik zachodni 15, 94 Karibu 226,228 Karlik 36 Karlik bialoobrzeżony 44 Karlik malutki 44,46 Karlik Saviego 46 Karlik większy 44 Kaszalot 11, 252, 254, 256 Kaszalotowate 256 Koala 140 Koczkodanowate 50 Kolczatki 8 Konik stepowy południo- worosyjski 198 Koniowate 198,200 Koń domowy 198,228 Koń Przewalskiego 198 Koszatka 84,88 Kot 122,134,148 Kot domowy 170,172-174, 281 Kotowate 122, 126, 132, 138,170,172-180, 281 Koza bezoarowa 240 Koza domowa 128, 238, 240,246 Kozica 76, 200, 218, 238, 240, 246-248, 280 Koziorożec 238-240,248 Koziorożec alpejski 238-240 Koziorożec pirenejski 238 kret 28, 116, 134 Kret ślepy 28 Kretowate 16,28 Krętorogie 200,232 Królik 148,156,174,180 Królik domowy 52, Królik dziki 9, 52, 54-56, 58,60,62,150,152,281 Kuna domowa 164,166 Kuna leśna 162, 164, 166, 174, 281 Kuny 66,146,168 Lagenorhynchus aculus 260 Lagenorhynchus albirost- r/s 262 Lagomorpha 52 Leming górski 92 Leming leśny 92 Leming obrożny 92 Leming śnieżny 92 Leming właściwy 92 Lemingi 64,162 Lemmus lemmus 92 Leporidae 54-62 Lepus capensistt Lepus europaeus 58,60 Lepus nigricollis® Lepus timidus fS. Lepus timidus ainufó Lepus timidus arcticus 62 Lepus timidus groenlan- dicusdl Lepus timidus wronis 62 Lew 232 Lis 128,130,132-134,136, 144, 146, 148, 149, 162, 172, 174, 281 Lis polarny 130 Lutra canadensis\S& Lutra lutra 158,160 Łasica 150,152 Lasicowate 122,146-166 Laszowate 168-170 Łoś 124, 162, Łożyskowce 10,16, Macaca sykana 50 Magot 50 Mangusta egipska 168,170 Mangusta indyjska 168 Marmota marmota 76,78 Marmota bobak 78 Martes toina 166 Martes martes 164 Martes zibelina 164 Megaptera novaeangliae 276 Meles meles 146,148 MesocricetusauratusW Mesoplodon bidensKA Microps minutusW Microtidaety. Microtus agrestis% Microtus analis% Microtus guentheriW Microtus nivalis% Microtus oeconomusW Microtus ratticepsW Miniopterus1& Miniopterus schreibersiW Mniszka śródziemnomor- ska 196 Molos 42,48 Molosowate 30,48 Molossidae 30,48 Monachus monachus196 Monodon monocerosM MonodontidaeM Mopek 36,44 Mors 6,182,184,190 Morsowate 182 Morświn 266 Morświnowate 266 Mroczek 36,46 Mroczek posrebrzany 46, 48 Mroczek pozłocisty 46,48 Mroczek późny 46,48 Mroczkowate 30,36-48 Muflon 242 Mundźak 15,216,230 Mungo indyjskie 168 Muntiacus muntjaklJi Muridae 104 Mus musculus\\2 Mus musculus domesticus 112 Mus musculus musculus 112 Muscardinus avellanarius 88 Mustela ermineaW Mustela emsmanni156 Mustela lutreola 154 Mustela nivalis KI Mustela putorius\^> Mustela vison 154 MustelidaeW Myocastorcoypus\B MyocastoridaeW My opus schisticolorW. Myotis % Myotis bechsteim'40 Myotis capaccini% Myotis dasycneme% Myotis daubentoniM Myotis emarginatus 40 M/oto m/ote 42 Myotis mystacinusii Myotis natteren''38 MysticetiW. Mysz domowa 106, 108, 112 Mysz kolczysta 114 Mysz kreteńska 114 Mysz leśna 104, 106, 112 Mysz matooka 104 Mysz polna 104 Mysz zaroślowa 94, 104, 106,112 Mysz zielna 104 Myszowate 104-114,116 Myszy 6, 13, 24, 64, 88, 152, 156, 164, 170, 174, 178,180,204 Naczelne 6,7,50 Narwal 268 Narwalowate 266-268 Neomys anomalusli tieomys lodiensU Nerpa 184,186,190 Niedźwiedziowate 122, 138-142,144 Niedźwiedź brunatny 15, 138-140,142,148,162 Niedźwiedź kamczacki 138 Niedźwiedź kodiacki 138 Niedźwiedź polarny 130, 142,186,190,194 Nieparzystokopytne 7,198, 200 Nietoperze 6, 7, 11, 15, 30-48, 258 Nietoperze owadoźerne 30 Nietoperze owocoźerne 30 Nocek 36 Nocek Bechsteina 40 Nocek dtugopalcy 36 Nocek duży 42 Nocek kosmaty 36 Nocek Natterera 38,40 Nocek orzęsiony 38, 40 Nocek ostrouchy 42 Nocek rudy 36, 38 Nocek wąsatek 38,40,44 Norka amerykańska 15, 100,154, 160, Norka europejska 15, 100, 154 Norki 154 Nornica północna 94 Nornica ruda 94 Nornica szara 94 Nornik bury 98 Nornik macedoński 98 Nornik północny 98 Nornik śnieżny 98 Nornik śródziemnomorski 98 Nornik zwyczajny 96 Nornikowate 64, 92-102, 136,148, 150,174 Nosorożcowate 198 Nutria 64,100,102,120 Nutriowate 120 Nyctalus % Nyctalus lasiopterus 48 Nyctalus leisleri 4$ Nyctalus noctula 48 Nyctereutes procyonides 136 Ocnotona pusilla 52 Octiotonidae5l OdobenidaeW Odobenus rosmarusW OdontocetilSl Ondatra zibethicus 100, 102 Orcinus orca 264 Orka 264 Oryctolagus cuniculus 54, 56 Orzesznica 88 Ostrowidz 176 Owadoźerne 7,16-28,118 Ovibos moschatusW, OmsammonlM Owca domowa 126, 128, 242, 250 Owce dzikie 242,244 Pagophilus groenlandicus 192 Pardel 180 Parzystokopytne 6, 7, 200-250 Perewiaska156 Perissodactyla 198 Phocidae 184 Phoca vitulina 184 Phocaena phocaenaldo PbocaenidaeWo Physeter catodon%& PhyseteridaeW: Pies domowy 124, 126, 128,130,214,281 Pies morski 184 Piesiec 130,132 Pilch 86 Pipistrellus^ Pipistreilus kubli44 Pipistrellus nathusii'44 Pipistreilus pipistrellus 44 Pipistrellus sam ii Pitymys duodecimcostatus 98 Pitymys subterraneus 96 Pitymys tatricus% Piżmak 15,64,80,82, 94, 100-102,120,154,160 Piżmowiec 200 Piżmowół 244 Plannipedia 122 Plecotus% PlecotusauritusM Plecotus austriacusM Płetwal błękitny 12, 270, 271, 272, 274 Płetwal karłowaty 274 Płetwonogie 122, 182-196, 252 Podkasaniec 36,44 Podkowcowate 30,32-34 Podkowiec duży 32,34 Podkowiec mały 32,34 Podkowiec rumuński 34 Podkowiec włoski 34 Podkowiec śródziemno- morski 32,34 Polatucha 66 Polatucńowate 66 Polnik 96, 98,152,174 Popielica 66,86,88 Popielicowate 84-88 Prakolczatka 8 ProcyonlotorW Procyonidae 144 Psowate 122,124-136,178, PteromyidaeSd Pteromys \iolans 66 Puma 176 Pusa caspica 186 Pusa bispida 186 Pusa sibirica 186 Rangifer taranduslld, 228 Rattus nonegicusIW RattusrattusW 285 Ren 128, 162, 200, 216, 226-228 Renifer 226 RhinocerotidaeW RhinolophidaeW,12 Rhinoiophus blassiM Rhinoiophus euryale 32 Rhinoiophus terrumegui- numy\ Rhinoiophus hipposidems 32 Rhinoiophus mehelyi 34 Risso 262 /?afeflfts52,64 Rosomak 162,176,228 Rupicapra rupicapra 246, 248 Rudawkowate 30 Rybakowate 30 Ryjówka aksamitna 22 Ryjówka białowieska 22 Ryjówka etruska 12,26 Ryjówka malutka 22 Ryjówka górska 22 Ryjówka średnia 22 Ryjówki 6,13,16,24,148 Ryjówkowate 16,22-26 Ryś 15, 134,162,176-178, 180, 208 Rzęsorek mniejszy 24 Rzęsorekrzeczek 24 Saiga tatarica 250 Sarna 9, 15, 80, 178, 180, 208, 210, 214, 216-220, 230,248,280 SciuridaeSi Sciurus carolinensisll Sciurusvulgaris$J<) Sejwal 272 Sicista betulina 116 SicistasubtilisIM Sika 15,212,214 Skunks 156 Stoń morski 182 Smużka 116 Smużka stepowa 116 Smużkowate 116 Soból 164 Sorexa/pinus 22 Sorexaraneus 22 Sorexcaecutiens 22 Sorex minutus 22 Soricidae 22 SpalacidaeW Spalax leucodon 116 Spalax microphthalmus 116 Suhak 250 Suidae20Q, 202 Susscrola 202,204 Suncus etruscus2§ Stekowce 8 Suseł moręgowany 74 Suset peretkowany 74 Syncerus catter2V. Szakal złocisty 124, 128, 132 Szczekuszka malutka 52 Szczekuszkowate 52 Szczur śniady 108,110 Szczur wędrowny 108, 110,156 Szczury 6, 64, 84, 112, 204 Szop pracz 15,136,144 Szop ussuryjski 136 Szopowate 144 Szynszyl 64 Ślepcowate 116 Ślepiec 64,116 Ślepiec pontyjski 116 Świnia domowa 204 Świniowate 200,202 Świstak 64, 74, 76-78, 248 Tadarida taeniotis 48 Talpacaeca2i Talpa europaea 28 Talpidae2& Tapiridae 198 Tapirowate 198 Tarpan leśny 198 Tarpan stepowy 198 Tchórz 15,154,156,281 Tchórz stepowy 15,156 Tchórzofretka 156 Thalarctos maritimus 142 Torbacze 8,9,10,140 Tumak 164 Tur 232, 234, 236 Tursiopstruncatus2&d Tygrys 176 Ursidaem Ursus arctos 138,140 Ursus arctos arctos 138 Ursus arctos beringianus 138 Ursus arctos horribilis 138 Ursus arctos middendortfi 138 Vespertilio3,® VespertiliomurinusK Vespertilionidae 30,36 ViverridaeM Vormelaperegusna\% Vulpesmlpestt2,W Wal biały 266 Wal biskajski 278 Wal butelkonosy 254 Wal Cuviera 254 Wal dwuzębny 254 Wal grenlandzki 278 Wale dziobogłowe 254 Walenie 6, 7, 10, 11, 252-278 Wampirowate 30 Wapiti 15 Wieloryb biskajski 278 Wieloryb grenlandzki 278 Wieloryby fałdowce 270-276 Wieloryby gładkoskóre 278 Wiewiórka 6,164 Wiewiórka pospolita 65, 68-70,72,86,281 Wiewiórka szara 68,72,84 Wiewiórkowate 68-78 Wilk 15,124-126,128,132, 134, 162, 176, 198, 208, 224,228,236,250 Wolowate 200,232-250 Wychuchol pirenejski 28 Wychuchol ukraiński 28 Wydra 7,15,148,100,154, 158-160, 280 Wydra kanadyjska 15,158 Zając 148,150,178, Zając alpejski 62 Zając bielak 54, 58, 62, 162, Zając czarnoszyi 58 Zając polarny 62 Zając przylądkowy 58 Zając szarak 15, 52, 54, 58-60,62, 180,281 Zającowate 52, 54-62 Zajęczaki 6,7,52-62,64 ZapodidaeWd Zębiełek białawy 26 Zębiełek karliczek 26 Zębiełek myszaty 26 Zębowce 252,254-268 liphius cavirostris2M Żbik 134, 170, 172-174, 176,180, Żeneta europejska 170 Żeneta zwyczajna 170 Żołędnica 84,88 Żubr 15,234,236 Żubr kaukaski 236 Żubr nizinny 236 286 LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Drzewa Grzyby Ptaki lądowe Minerały Ssaki Ptaki wodne Motyle Zioła i owoce leśne Ryby morskie Seria obejmuje następujące tytuły: Skamieniałości Płazy i gady Ryby słodkowodne Owady Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Życie i przeżycie LEKSYKON PRZYROD Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośnikow przyrody ¦ Szczegółowe opisy rodzimych i sprowadzonych do Europy gatunków ssaków ¦ Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków ¦ Rysunki ułatwiajqce rozpoznawanie ssaków ¦ Zwięzły wykład o systematyce, budowie, zachowaniu i środowiskach życia ssaków ¦ Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków Opisy 140 gatunków, 290 kolorowych fotografii, 181 rysunków ISBN 83-7129-877-3 Nr 1268