ofia Leszczyńska Kronika obozu na Majdanku RADA NAUKOWA TOWARZYSTWA OPIEKI NAD MAJDANKIEM PAŃSTWOWE MUZEUM NA MAJDANKU Zofia Leszczyńska Kronika obozu na Majdanku I —L Wydawnictwo Lubelskie Projekt obwoluty, okładki i strony tytułowej JERZY KOSTKA Redaktor ZOFIA WÓJCIKOWSKA Wydano na zlecenie Towarzystwa Opieki nad Majdankiem Zarząd Główny w Lub:mi? (Q) Copyright by Zofia Leszczyńska Lublin 1980 ISBN 83-222-0117-6 WYDAWNICTWO LUBELSKIE ■ LUBLIN 1980 Wydanie I. Nakład 10 000+270 egz. Ark. wyd. 20,5. Ark. druk. 23. Papier druk. sat. ki. IV, 70 g, 82X104 cm. Oddano do składania 9 lutego 1980 r. Podpisano do druku we wrześniu 1980 r. Druk ukończono w październiku 1980 r. Cena zł 60.— Druk: Lubelskie Zakłady Graficzne w Lublinie ul. Unicka i. zam. nr 929. W-6. Akc 9 II Wstęp Kronika obozu na Majdanku jest przypomnieniem, w postaci codziennych zapisów, dziejów obozu i dokonanych w nim zbrodni hitlerowskich. O przydatności tej formy opracowania świadczy przykład kilku monografii obozów koncentracyjnych, których autorzy zamieścili obok systematycznego wykładu dziejów obozu „ważniejsze daty" К Oddzielny Kalendarz wydarzeń został opracowany jedynie dla obozu oświęcimskiego2. Jego autorka, Danuta Czech, oparła Kalendarz na materiałach z akt kancelarii obozowej, akt procesów zbrodniarzy oświęcimskich, z oświadczeń byłych więźniów oraz ludzi z okolicznych miejscowości położonych obok obozu oświęcimskiego. Treść zapisów Kalendarza obejmuje jedynie ważniejsze wydarzenia, które miały zasadniczy wpływ na dzieje obozu, a przede wszystkim dane dotyczące transportów i eksterminacji więźniów. Wszystkie inne sprawy — organizacja, zarządzenia władz hitlerowskich, inspekcje obozu, ucieczki więźniów ■—■ zajmują znacznie mniej miejsca. Każdy odcinek czasowy autorka poprzedziła przedstawieniem charakterystycz- 1 T. Cieślak, Oranienburg — Sachsenhausen, hitlerowskie obozy koncentracyjne, 1933—1945, Warszawa 1972, s. 219—243; W. Czarnecki, Z. Zonik, Walczący obóz koncentracyjny, Warszawa 1962, s. 481—487. 2 „Zeszyty Oświęcimskie", T. II—IV„ VI—VII, 1958—1963. WSTĘP 6 nych cech dziejów obozu. Kronika składa się z dwóch części — tekstu oraz reprodukcji dokumentów, przeważnie list transportowych i opisów więźniów. Całość obejmująca 280 stron tekstu i 180 stron reprodukcji dokumentów ukałaza się w odcinkach w pięciu tomach „Zeszytów Oświęcimskich", każda część zawiera wyjaśnienia terminów obcych oraz skorowidz nazwisk. Kronika obozu na Majdanku Zofii Leszczyńskiej ma charakter jednolitej, zwartej publikacji. Poszczególne zapisy zostały oparte na dokumentacji źródłowej. Zadaniem Kroniki — podobnie jak Kalendarza oświęcimskiego — jest pokazanie w układzie chronologicznym najważniejszych faktów związanych z dziejami obozu. Nagromadzenie różnorodnych faktów oraz częstotliwość zapisów sprawiają, że praca ta daje pełny obraz dziejów Majdanka w jego ludobójczej działalności na podbitych przez Niemcy hitlerowskie narodach Europy. Kronika obozu na Majdanku jest jednym z wyników postępu badań poszukiwawczych i uściśleń dotyczących wydarzeń w obozie. Stanowi też dość odrębny rodzaj opracowania, daleki od systematyczności wykładu monografii oraz barwności i bezpośredniości pamiętnika. W odróżnieniu od monografii, która w dążeniu do uogólnień stara się pokazać najważniejsze zagadnienia dziejów obozu — jego powstanie, organizację, działanie i likwidację — Kronika ujmuje te zagadnienia w sposób ogromnie rozproszony, faktograficzny. Z dnia na dzień notuje poszczególne fakty i liczby, bez ich oceny, i w tym znaczeniu każdy nawet drobny zapis odgrywa w niej ważną rolę. Nie operuje literackim opisem, charakterystykami więźniów i zbrodniarzy esesmańskich. Jest bezosobowa, monotonna, ale odnotowując codzienność obozu, stara się pokazać całość jego organizacji i działania, zależność od władz zwierzchnich, ukazać odbicie polityki okupanta w obozie, ruch oporu i związane z 7 WSTĘP tym represje. Nie będąc zatem źródłem — jak pamiętnik, ani opracowaniem naukowym — jak monografia, Kronika stanowi rodzaj przewodnika po dziejach obozu zarówno dla badaczy, jak też dla szerokiego grona czytelników. Jej zawartość treściowa jest ściśle zależna od stanu zachowanej postawy źródłowej do dziejów Majdanka oraz stanu opracowania jego dziejów. Kroniką otwiera decyzja Himmlera z 20 lipca 1941 r. o utworzeniu obozu koncentracyjnego w Lublinie przeznaczonego dla 25—50 tys. więźniów. Głównym organizatorem obozu Himmler wyznaczył Odila Globocnika, dowódcę SS i policji dystryktu lubelskego, jako pełnomocnika przy organizowaniu niemieckiego panowania na zdobytych przez Rzeszę wschodnich obszarach Europy, w tym także na Lubelszczyźnie. Plany budowy Majdanka ulegały wielu zmianom. Od 1 listopada 1941 r. był to obóz jeń-% ców wojennych wydzielonych spod dowództwa Wehrmachtu i podporządkowanych SS i policji w myśl umowy o przekazaniu SS 350 tys. jeńców radzieckich z obozów jenieckich. Mieli oni pracować w przedsiębiorstwach SS oraz przy budowie dzielnicy dla esesmanów w Lublinie, która miała powstać na obszarze dawnego lotniska przy szosie prowadzącej do Chełma. Rozszerzony plan obozu przewidywał budowę 16 pól więźniar-skich dla 250 tys. więźniów, ale w kwietniu 1942 r. został zmniejszony do 50 tys. więźniów. Majdanek — według decyzji Himmlera z 14 kwietnia 1942 r. — miał służyć jednocześnie jako obóz koncentracyjny z wytwórniami różnych wyrobów dla formacji SS i policji na terenach wschodnich. Ostatecznie wybudowano tylko 5 pól więźniarskich, a VI pole zostało do końca istnienia obozu nie dokończone. W Kronice odnotowano poszczególne etapy planowania budowy obozu. Majdanek powstał na okupowanych ziemiach polskicu obok takich ośrodków zagłady, jak Oświęcim, Treblinka, WSTĘP 8 Sobibór, Bełżec, i spełniał przez cały czas istnienia różnorodne funkcje w eksterminacyjnej polityce hitlerowskiej — był obozem zagłady ludności polskiej i żydowskiej, a później także obywateli ZSRR i innych grup narodowościowych z całej Europy, wśród których było stosunkowo niewielu więźniów niemieckich — przeważnie kryminalistów, spełniających główne funkcje w tzw. samorządzie więźniarskim obozu. Nigdy nie był właściwie obozem jenieckim, gdyż pierwszych 2000 jeńców radzieckich zginęło tu w większości w ciągu kilku miesięcy z głodu, a pozostałych kilkuset rozstrzelano w marcu 1942 r. Powstały w 1943 r. obóz radzieckich inwalidów wojennych miał jedynie charakter pokazowy i do końca stanowił niewielką cząstkę w całości obozu. Obóz na Majdanku składał się z 5 pól więźniarskich. W maju 1942 r. powstało między I i II polem krematorium o dwóch piecach, uruchomione w czerwcu tegoż roku. Opracowano też plany budowy sieci wodnokanalizacyjnej, budynków gospodarczych oraz 2 odwszalni z łaźniami. Już w początkach sierpnia 1942 r. były wybudowane pola I—V dla więźniów i 64 bramki gospodarcze. Opracowano też harmonogram dalszych prac: budowy komendatur i koszar dla esesmanów, baraków magazynowych i warsztatów. W okresie od sierpnia do października 1942 r. wybudowano bunkier z trzema komorami gazowymi, połączonymi z łaźnią dla zamaskowania ich zbrodniczego charakteru. W październiku było już 108 baraków mieszkalnych, 5 kuchni, 5 baraków-umy-walni, 10 baraków przeznaczonych na magazyny mienia więźniarskiego i 5 innych baraków magazynowych. W końcu 1942 r. postawiono baraki komendatury i koszary SS. Majdanek dzielił się ogólnie na trzy części — eses-mańską, więźniarską i gospodarczą. Część esesmańska znajdowała się w północno-wschodniej stronie obozu, 9 WSTĘP przylegającej do tzw. szosy piaseckiej, prowadzącej z Lublina przez Chełm i Zamość do Lwowa. Część ta obejmowała w 1942 r. baraki komendantury i dom komendanta oraz magazyny materiałów budowlanych. Tu mieściły się też koszary SS-Totenkopf-Verband; oddziały te pełniły funkcje wartownicze w obozie. Liczyły 1200—1300 esesmanów Niemców i volksdeutschów rumuńskich oraz nacjonalistów litewskich (1 batalion). Oddzielną grupę stanowili esesmani w liczbie ponad 200, sprawujący funkcje kierownicze i nadzorcze w obozie. Kronika w codziennych zapisach z 1941 r. pokazuje stopniowy napływ esesmanów z różnych obozów koncentracyjnych w Rzeszy do Majdanka, przekazuje też treść rozkazów komendantury obozu dla esesmanów. Część więźniarską (Schutzhuftlager) obejmowała 5 pól. Na każdym znajdowały się 24 baraki więźniarskie dla 10 tys. więźniów. Ogółem wszystkie pola mogły .pomieścić 50 tys. więźniów. Na I polu początkowo prawie połowę baraków zajmował szpital więźniarski, zwany rewirem, na który latem 1943 r. przeniesiono więźniarki. Od lutego 1943 r. pole kobiece stanowiło samodzielny oddział jako obóz kobiecy (Frauen-Konzetrationslager — FKL) z oddzielną kancelarią, magazynami i szpitalem. Mówi o tym wiele zapisów Kroniki zawierających rozkazy, doniesienia o organizacji obozu kobiecego i liczbie więźniarek. II pole zajmowali jeńcy radzieccy, inwalidzi, których Himmler rozkazem z 6 stycznia 1943 r. nakazał przenieść na Majdanek ze szpitali i obozów jenieckich. Przebywających tam dotychczasowo więźniów (w liczbie ok. 1100) usunięto w sierpniu 1943 г., kiedy przywieziono tu ponad 2000 inwalidów. W końcu roku na II polu przebywało 2500 osób chorych na gruźlicę lub kalekich. Zajmowali oni baraki szpitalne, mieli oddzielną kancelarię, kuchnię oraz lekarzy, częściowo Rosjan, częściowo WSTĘP 10 Polaków. Władze hitlerowskie planowały zatrudnienie inwalidów przy produkcji wyrobów rzemieślniczych. Obóz miał mieć charakter pokazowy, ale sami Niemcy stwierdzali, że ze względu na fatalne warunki bytowe inwalidów nie może spełniać celów propagandowych. III pole było najgęściej zaludnione. Przebywało tam w ciągu 1943 r. zwykle około 4 tys. więźniów. Jeden barak (nr 19) wydzielono na tzw. Gammelblock, gdzie umieszczono chorych i wycieńczonych więźniów, których stopniowo kierowano do komór gazowych, a zmarłych od razu palono w krematorium. III pole było zamieszkałe przede wszystkim przez Polaków. Zostało ono ozdobione kilkoma rzeźbami, które wykonali więźniowie według projektu także więźnia, artysty rzeźbiarza Albina Bonieckiego. Przedstawiały one: salamandrę, mającą symbolizować niezniszczalność więźniów, oraz żółwia jako symbol hasła „spiesz się powoli". Ten sam artysta przy udziale kolegów wykonał kolumnę, w której wnętrzu umieszczono potajemnie prochy pomordowanych więźniów, a jej szczyt ozdobiły trzy orły zrywające się do lotu. . Na IV polu znajdowały się baraki więźniarskie, w których we wrześniu 1943 r. było przeszło 3 tys. więźniów, przeważnie Polaków i Rosjan. W trzech barakach (nr 7—9) przebywali zakładnicy. Jeden barak (nr 22) wydzielono dla chorych i niezdolnych do pracy (Gammelblock). 10 bloków na tym polu zajmowały warsztaty, gdzie do 3 XI1943 r. mieszkali Żydzi. V pole obejmowało szpital męski (rewir), przeniesiony z I pola. W październiku 1943 r. znajdowało się tu 11 baraków dla chorych i 11 dla zdrowych. Zamieszkiwało je prawie 3000 więźniów, w tym 900 chorych. W listopadzie wszystkie baraki V pola przeznaczono dla chorych więźniów. Znajdowało się tu także ambulatorium, zaprojektowano pralnię i odwszalnie. u WSTĘP Pola I—V stanowiły całość otoczoną podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego oraz wieżami wartowniczymi w każdym narożniku pola. Na każdym polu znajdował się plac apelowy, na którym w maju 1943 r. postawiono szubienice. VI pole stanowiło fragment nie dokończonej drugiej części obozu, mającej objąć VI—X pola. Nie było ono w pełni urządzone i znajdowały się tam warsztaty. Do części więźniarskiej należały także komory gazowe, nazywane „odwszalniami", znajdujące się w przedłużeniu baraku-łaźni. Część gospodarcza, mieszcząca się w zachodniej stronie obozu, obejmowała 19 baraków magazynowych, warsztaty remontowo-produkcyjne: kuźnię, stolarnię, warsztat elektryczny, samochodowy, warsztaty krawieckie i szewskie Niemieckich Zakładów Przemysłu Zbrojeniowego (Deutsche Ausrustugswerke), które częściowo znajdowały się również na polu IV i VI. W tej części mieściła się także wytwórnia szczotek i koszy na amunicję należąca do Ostindustrie (Osti). Obok wspomnianych już zarządzeń władz centralnych i miejscowych w Kronice odnotowane zostały zmiany w budowie obozu, napływ esesmanów z innych obozów koncentracyjnych (wśród nich przybycie pierwszego komendanta Karla Kocha, dawnego komendanta w Sachsenhausen i Buchenwaldzie), transporty więźniów, selekcje, egzekucje i okrucieństwa hitlerowskie. Esesmani, którym wpajano nienawiść do więźniów i rozbudzono w nich skłonności sadystyczne, urządzali często tzw. polowania na więźniów. Lubili się przy tym fotografować, jednak w kwietniu 1942 r. szef policji bezpieczeństwa SD wydał zakaz fotografowania, nie chcąc szerzyć tego typu „propagandy", świadczącej o warunkach obozowych. Rozkazy szefa Głównego Urzędu Bezpisczeństwa Rzeszy (RSHA) nakazywały bicie WSTĘP 12 więźniów, ale kary chłosty na więźniach Niemcach nie wolno było wykonywać więźniom innych narodowości. Działalność ludobójczą dokumentuje Kronika codziennymi notatkami o śmierci więźniów, o selekcjach do komory gazowej chorych i niezdolnych do pracy, o codziennych niemal rozstrzeliwaniach w lesie krępiec-kim więźniów miejscowych i przywożonych. Rozpoczęta 8 stycznia 1943 r. księga zmarłych objęła do końca istnienia obozu w 1944 r. 189 tys. ofiar, ale przecież nie wpisywano tam więźniów z tzw. transportów śmierci, których poddawano selekcji i mordowano natychmiast po przywiezieniu do obozu. W 1942 i 1943 r. władze obozu żywo korespondują z firmą Tesch und Stabenow w Hamburgu w związku z zamówieniami tysięcy puszek cyklonu В, о co naglił naczelny lekarz obozu dr1 Blankę. Firma donosi jednak w sierpniu 1943 r. o pewnych trudnościach produkcyjnych z powodu nalotów alianckich na Hamburg. Władze Majdanka do końca istnienia obozu domagają się dostaw tego śmiercionośnego środka. Szczegółowe odbicie znalazła w Kronice epidemia tyfusu plamistego i brzusznego, która wybuchła w obozie w czerwcu 1942 r. W pierwszym okresie walka z epidemią polegała na selekcji i wymordowaniu w lesie krę-pieckim kilku tysięcy chorych więźniów. W lipcu rozstrzelano w lasku krępieckim ponad 1500 chorych i dopiero później na prośbę polskiego Komitetu Opiekuńczego pozwolono na dwukrotne szczepienia więźniów szczepionką otrzymaną z lubelskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża. W 1943 r. odizolowano chorych na tyfus plamisty na III polu i zorganizowano tam szpital zakaźny. Podobnie postąpiono na innych polach, korzystając z pomocy lekarzy-więźniów. Wśród codziennych wiadomości docierających do o-bozu wiele jest w Kronice wzmianek o aktach sabota- 13 WSTĘP żu dokonywanych w dystrykcie lubelskim: zabójstwach żandarmów niemieckich i granatowych policjantów, podpaleniach zbiorów, zabudowań gospodarczych, zniszczeniach torów i wysadzeniach pociągów niemieckich, o napadach na posterunki hitlerowskie. Rozkazy Himmlera z 6 ; II stycznia 1943 r. nakazywały aresztowanie mieszkańców podejrzanych o sprzyjanie „bandom" polskim i radzieckim — jak nazywano partyzantkę —■ w formie aresztu ochronnego (Schutzhaft). W wyniku tego liczne transporty mężczyzn, kobiet i dzieci jako zakładników kierowano do obozu i osadzano na IV polu. Ich liczba zwiększała się wraz z rozwojem ruchu partyzanckiego na Lubelszczyźnie. Wprawdzie zakładnicy mieli być osadzeni w obozie tylko czasowo, ale wielu z nich ginęło z głodu i szykan obozowych. Na przykład 12 kwietnia 1943 r. z grupy 16 zakładników aresztowanych w październiku 1942 r. został zwolniony tylko jeden żyjący. 240 zakładników przywiezionych do obozu 19 maja 1943 г., od razu stracono, a więźniów zwolnionych w lipcu i sierpniu 1943 г., о co zabiegał Polski Komitet Opiekuńczy, trzeba było skierować do szpitala, co wymownie dokumentują liczne zapiski z tego okresu. W Kronice znalazły również odbicie masowe łapanki, dokonywane w Warszawie i Lublinie — na ulicach, w sklepach, kinach, kościołach i mieszkaniach, a także w pociągach, nasilone szczególnie zimą 1943 r. Złapanych przywożono na Majdanek po przetrzymaniu ich w Pawiaku i na Zamku lubelskim. W 1942 i 1943 r. Kronikę wypełniają także wiadomości o licznych transportach Żydów — mężczyzn, kobiet i dzieci — przywożonych z getta w Lublinie, Warszawie, z Czech i Słowacji. Tajne pismo Himmlera z 19 lipca 1942 r. do szefa SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Krugera informowało, że do 31 grudnia należy „oczyścić" Generalne Gubernators- WSTĘP 14 two z ludności żydowskiej, która dotąd miała przebywać tylko w wydzielonych obozach zbiorczych — w Warszawie, Krakowie, Lublinie, Częstochowie i Radomiu. 3 listopada 1943 r. Sonderkommanda SS przybyłe z Oświęcimia, Krakowa, Warszawy, Radomia i Lublina przeprowadziły masakrę ponad 18 tys. Żydów z Majdanka i innych obozów na Lubelszczyźnie, a szef oddanego do użytku w listopadzie nowego krematorium, Erich Muhsfeldt, przystąpił do palenia ciał pomordowanych. Kości po spaleniu zwłok mielono na mączkę i przesyłano jako nawóz do . folwarku SS w Felinie. Oswald Pohl, szef Urzędu Gospodarki i Administracji Obozów (WVHA), rozkazem z 7 września 1943 r. podporządkował dotychczasowe obozy pracy przymusowej na Lubelszczyźnie obozowi na Majdanku, a ich więźniowie stali się więźniami obozu koncentracyjnego.- Realizacja tego zarządzenia zajmuje w Kronice sporo miejsca. W licznych zapisach transportów na Majdanek od końca czerwca 1943 r. znalazły odbicie pacyfikacje i wysiedlenie ludności Zamojszczyzny. Tysiące rodzin chłopskich ze wsi zamojskich wymierały z głodu, masowo gazowano dzieci, a matki wysyłano na roboty przymusowe do Rzeszy. W sierpniu 1943 r. część osób zwolniono z obozu, a resztę wysłano z rodzinami na roboty do Rzeszy. Znalazło się też wiele zapisków o morderstwach dokonywanych w obozie na więźniach zasłużonych dla kultury i nauki polskiej, na wybitnych politykach i działaczach społecznych. Wśród nich Kronika wymienia min. profesora Kazimierza Kolbuszewskiego — historyka literatury, Leona Pomirowskiego — pedagoga i krytyka literackiego, ks. Romana Archutowskiego — historyka Kościoła, Stanisława Micewicza — specjalistę inżynierii lądowej, doktora Ignacego (Izaaka) Schipe- 15 WSTĘP ra — historyka Żydów, Piotra Jagodzińskiego — działacza PPS i uczestnika zamachu na Skalona w 1906 г., Jana Noska — działacza ludowego, poetkę Połę Braun, aktora Andrzeja Marka. Codzienne notki o liczbie zgonów, często notatki o stanie osobowym obozu dają wgląd w zmiany jego charakteru, szczególnie widoczne w 1943 г., kiedy to, minio przybywania codziennych niemal transportów, stan liczbowy więźniów nie zmienia się z powodu masowych mordów i rozstrzeliwań. Szczegółowe zapisy podają liczbę więźniów na poszczególnych polach oraz wskazują na ich skład narodowościowy w różnych okresach istnienia obozu. W Kronice znalazła także odbicie hitlerowska polityka eksploatacji pracy więźniów w zakładach przemysłu wojennego. W 1943 r. napotkamy więc wiele zarządzeń w sprawie przymusowego zatrudnienia, przekazywania więźniów, szczególnie Polaków, z więzień do obozów koncentracyjnych, nakazy zmniejszania śmiertelności w obozach dla zyskania potrzebnej liczby robotników. Z tych powodów zakazano zalecanych i nagradzanych dotychczas samowolnych egzekucji na więźniach i zezwolono rodzimom na dostarczanie paczek do obozu. Regulowano także godziny pracy więźniów, zezwalano na wydawanie im cieplejszych ubrań na zimę. Mimo to odnajdujemy zapiski świadczące, że całe transporty mordowano zaraz po przybyciu do obozu. Wiele miejsca zajmują w Kronice wiadomości dotyczące wysyłki ponad 15 tys. mężczyzn i kobiet do pracy w obozach Rzeszy. Z kolei do końca 1943 r. na Majdanek przybywają liczne transporty chorych więźniów różnych narodowości z wielu obozów koncentracyjnych w Rzeszy. Objęły one prawie 10 tys. więźniów, z których wielu było w stanie agonalnym. Niewielkie stosunkowo odbicie znalazła w Kronice WSTĘP 16 sprawa organizacji i działalności więźniarskiego ruchu oporu, powstania komórek politycznych PPR i PPS, organizacji wojskowej AK, która miała na każdym polu swoją komórkę i komendanta. Więźniowie nawiązali stałą łączność z organizacjami podziemnymi w mieście, przez które przesyłano raporty i wiadomości o warunkach obozowych. Organizowały one też pomoc żywnościową i lekarską. Raporty z obozu docierały do Delegata Rządu RP na Kraj, a nawet do Londynu, gdzie niektóre publikowano w „Dzienniku Polskim", aby zaalarmować opinię świata wiadomościami o zbrodniach niemieckich w Polsce. W październiku 1943 r. kierownictwo walki podziemnej zagroziło karą śmierci komendantom obozów hitlerowskich („Dziennik Polski"), skierowano też takie ostrzeżenia pod adresem znanych esesmańskich oprawców Majdanka — Antona Thuma-nna i Antona Endersa. Od początku 1943 r. Rada Główna Opiekuńcza i Polski Czerwony Krzyż wzmogły starania u władz hitlerowskich o zwolnienie z obozu chorych, dzieci, wysiedlonych z Zamojszczyzny oraz częściowo zakładników. Zaczęto także przez PCK przesyłać paczki żywnościowe więźniom. Sporo wzmianek dotyczy ucieczek więźniów, które miały miejsce niemal przez cały czas istnienia obozu. Największa z nich objęła 150 jeńców radzieckich w 1942 г., z których większość, po zabiciu esesmanów, zdołała uciec. Niektóre ucieczki obejmowały grupy kilkunastoosobowe lub kilkuosobowe. W marcu 1944 r. uciekł z dwoma towarzyszami znany członek ruchu o-poru na Lubelszczyźnie Paweł Dąbek, a kilka dni później dalszych 9 więźniów politycznych. Z obozu na Lipowej uciekło 11 więźniów. Szczegółowe odbicie w Kronice znalazła ewakuacja obozu, którą rozpoczęto już w marcu 1944 r. w obawie 17 WSTĘP przed ofensywą radziecką. Z magazynów wywożono mienie zagrabione więźniom, zapasy żywności i amunicji pospiesznie palono w krematorium i na stosach zwłoki pomordowanych, wydobywane ze zbiorowych mogił poza obrębem obozu. Zaczęto nawet palić akta kancelarii obozowej. Po wysłaniu wielu transportów więźniów do obozów w Rzeszy w kwietniu 1944 r. na Majdanku pozostało tylko ok. 2000 więźniów. Większość stanowili inwalidzi radzieccy. W maju V pole więźniarskie zajęły przejściowo oddziały Wehrmachtu. 8 maja nowym komendantem Majdanka został Arthur Liebehenschel, były komendant obozu oświęcimskiego. Nastąpiło zaostrzenie nadzoru więźniów, na rozkaz gestapo w obozie rozstrzeliwano więźniów politycznych przywożonych z więzień, przywożono także transporty osób aresztowanych w czasie pacyfikacji Zamojszczyzny. PKO i PCK nie ustawały w tym czasie w akcji pomocy dla więźniów — dostarczały paczki żywnościowe dla transportów więźniarskich, próbowały, zresztą bezskutecznie, interwencji na rzecz zwalniania więźniów -— kobiet i dzieci. 7 lipca 1944 r. odszedł z Majdanka do obozu Mauthausen transport 1250 inwalidów radzieckich z II pola, gdzie pozostawiono tylko kaleki bez rąk lub nóg. 16 lipca uciekł komendant Liebehenschel, wywożono już najważniejsze dokumenty zbrodni. Nie ustały nawet w ostatnich dniach egzekucje więźniów przywożonych z więzienia na Zamku w Lublinie. Masowo palono akta kancelarii obozowej, wysadzono częściowo budynek krematorium. Ostatni transport ok. 1000 więźniów wyruszył 22 lipca, kiedy oddziały radzieckie zbliżały się już do^,Lubli-na. W obozie pozostawiono jedynie ok. 800 jeńców inwalidów oraz więźniów aresztowanych w czasie pacy- 2 — Kronika Majdanka. \ . WSTĘP 18 fikacji wsi Lubelszczyzny. 24 lipca 1944 r. obóz został wyzwolony przez wojska radzieckie. Ten przegląd zapisów wskazuje wyraźnie, jak ogromny materiał faktograficzny do dziejów obozu został tu zgromadzony. Autorka na podstawie udokumentowanych faktów pokazuje szczegółowo rolę eksterminacyjną, jaką spełniał Majdanek, jako ośrodek zagłady kilkuset tysięcy więźniów różnych narodowości, a przede wszystkim Polaków, Żydów i obywateli radzieckich. Przez jednostkowy charakter zapisów, przez umiejscowienie poszczególnych zdarzeń w czasie, podanie dokładnych liczb strat oraz stanów osobowych obozu w poszczególnych okresach Kronika — mimo niepełności danych na skutek zniszczenia większości akt kancelarii obozowej — stanowi wymowne świadectwo zbrodni hitlerowskich popełnionych na Majdanku i martyrologii społeczeństwa polskiego, a nadto winna spełnić rolę pomocy warsztatowej dla badaczy tej problematyki. TADEUSZ MENCEL OD AUTORKI Kronika obozu na Majdanku jest publikacją o charakterze kalendarium. W zebranych i ujętych chronologicznie zapisach starano się przedstawić wszystkie ważne problemy i wydarzenia z lat 1941—1944 dotyczące powstania, roli i funkcjonowania obozu lubelskiego oraz terroru stosowanego przez okupanta wobec narodów podbitych, których obywatele przebywali i ginęli za drutami obozowymi. Kronika oparta została przede wszystkim na dokumentach okupacyjnych przechowywanych w Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku oraz zgromadzonych tu w postaci mikrofilmów i fotokopii z różnych archiwów krajowych i zagranicznych, w tym Centralnego Archiwum Państwowego Rewolucji Październikowej w Moskwie oraz Międzynarodowego Biura Poszukiwań Czerwonego Krzyża w Arolsen. Ważnym źródłem były dokumenty ujawnione w IV procesie O. Pohla przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze. Uwzględniono także akta procesów zbrodniairzy hitlerowskich sądzonych w Polsce, jak Hoessa, Btihlera, Maurera, Sporrenberga oraz członków załogi obozu na Majdanku i w Oświęcimiu. Akta procesowe zawierają wiele cennych dokumentów do wszystkich zagadnień obozowych. Są przechowywane w OD AUTORKI 20 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. W pracy wykorzystano ponadto zachowane akta organizacji charytatywnych: Polskiego Czerwonego Krzyża, Rady Qłównej Opiekuńczej i OPUS oraz organizacji podziemnych, AK i Delegatury Rządu RP na Kraj. Cennych danych dostarczyły też pamiętniki, relacje i wspomnienia byłych więźniów. Wprowadziły one nas w atmosferę obozu i pozwoliły na przedstawienie wielu zdarzeń, które miały miejsce na Majdanku. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie wydarzenia w działalności obozu koncentracyjnego na Majdanku znalazły odbicie w niniejszej pracy. Szczupłość i fragmentaryczność zachowanych dokumentów nie pozwoliła na zarejestrowanie wielu faktów oraz na przedstawienie innych w sposób wyczerpujący. W związku z tym zwracam się z uprzejmą prośbą do Czytelników o nadsyłanie ewentualnych uwag i uzupełnień. Wzbogacą one wiedzę o obozie i pozwolą na pełniejsze przedstawienie jego roli w systemie hitlerowskich obozów masowej zagłady. JSTa zakończenie pragnę wyrazić wdzięczność byłym więźniom Majdanka za pomoc w ustalaniu i weryfikacji wielu faktów. Pragnę podziękować tym wszystkim, któ-vrzy pomogli mi w trakcie pracy, a w szczególności prof. dr. Tadeuszowi Menelowi oraz Koleżankom i Kolegom z Państwowego Muzeum na Majdanku. ' ZOFIA LESZCZYŃSKA KRONIKA 1941 20 VII — SS-Brigadenfuhrer, dowódca SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilo Globocnik, „pełnomocnik dla zorganizowania placówek SS i policji na nowych obszarach wschodnich", otrzymał od Reichsfuhrera SS i dowódcy policji niemieckiej Heinricha Himmlera wytyczne, w myśl których miał zorganizować obóz koncentracyjny dla 25 000—50 000 więźniów w celu zatrudnienia ich w warsztatach i budowach SS i policji. Reichsfuhrer SS oprócz wytycznych na temat budowy obozu w Lublinie wysunął szereg postulatów natury polityczno-go-spodarczej dla Lublina. Dotyczyły one przede wszystkim rozbudowy i budowy różnego rodzaju zakładów w mieście. Istniejące już w obozie przy ul. Lipowej Niemieckie Zakłady Przemysłu Zbrojeniowego (Deutsche Ausrustungswerke — w skrócie DAW) miały się specjalizować w wyrobach stolarskich oraz w naprawie samochodów. W nowym obozie DAW, którego budowę Himmler proponował zlokalizować „na wschód od Lublina", miały powstać zakłady odzieżowe, ślusarskie, garbarskie, szewskie i kołodziejskie. Nakazywał też utworzenie w Lublinie berlińskiej centrali odzieżowej. Zalecał szkolenie w Zakładach Przemysłu Zbrojeniowego takich fachowców, jak cieśle, murarze itp. do prac w zakładanych strażnicach SS na Wschodzie. Polecił jednocześnie budowę dzielnicy SS w Lublinie według wcześniej opracowanych planów. W związku z budową wymienionych obiektów Reichsfuhrer zaakceptował powołanie w Lublinie przez SS-Gruppenfuhrera Pohla odpowiedniej placówki, która by koordynowała i kierowała wszelkimi pracami budowlanymi. Zadania te 1941 SIERPIEŃ—WRZESIEŃ 22 otrzymał powstały Centralny Zarząd Budowlany Formacji Wojskowych SS i Policji w Lublinie (Zentralbau-leitung der Waffen SS und Polizei Lublin). Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (dalej AGKBZH), Proces Pohla, t. 11, s. 148. 1-2 VIII — W Lublinie odbyła się konferencja w sprawie budowy obozu. Uczestniczył w niej przedstawiciel Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych SS-Standar-tenfuhrer Karl Otto Koch — komendant obozu w Bu-chenwaldzie, późniejszy komendant obozu na Majdanku. AGKBZH, Zbiór fotokopii, H/271/2. ■ 6 VIII — Szef służby budowlanej w Głównym Urzędzie Gospodarczo-Budowlanym SS (Hauptamt Haushalt und Bauten Der Chef des Amtes II Bauten) SS-Oberfuhrer dr inż. Heinz Kammler zlecił opracowanie projektów wstępnych obozu na Majdanku SS-Sturmbannfiihrero-wi Lenzerowi, kierownikowi Centralnej Inspekcji Budowlanej dla Nowych Terenów Wschodnich (Bauinspek-tion fur den neuen Ostraum) przy Specjalnym Pełnomocniku Reichsftihrera SS w Lublinie. W projektowaniu polecono uwzględnić: teren wybrany pod obóz przez Kocha; postanowienia konferencji z dnia 1-2 VIII 1941 г.; notatki sporządzone przez Kocha 4 i 6 sierpnia 1941 r. dla Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych; plany obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie; materiały dotyczące budowy baraków komendantury obozów koncentracyjnych. Termin dostarczania planów wstępnych obozu z objaśnieniami i kosztorysem, uzgodnionych z SS-Brigadeftihrerem Globocnikiem, wyznaczono na dzień 12 VIII 1941 r. AGKBZH, Zbiór fotokopii, II/271/2. 1IX — Inspektorat" Obozów Koncentracyjnych skierował do służby w sztabie komendantury organizującego się obozu na Majdanku pierwszych esesmanów z KL Buchenwald. Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku (dalej APMM), mikr. 817, k. 80, 150. 23 1941 WRZESIEŃ 5 IX — Przybyli skierowani do służby w sztabie komendantury obozu na Majdanku z KL Gross-Rosen esesmani Alfred Gregorek i SS-Rottenfuhrer Emil Laurich, który pełnił już służbę w obozach koncentracyjnych w Neuengamme, w Oświęcimiu i w Gross-Rosen. Na Majdanku został odkomenderowany do oddziału II (Poli-tische Abteilung). Pracując następnie w oddziale III (Schutzhaftlager), był znany więźniom jako wykonawca wyroków śmierci. APMM, mikr. 417, k. 65 14IX — Do służby w sztabie komendantury obozu przybyli następni esesmani z nie ustalonych dotychczas obozów koncentracyjnych. APMM, Kancelaria obozu koncentracyjnego na Majdanku (dalej Majdanek), I f 16. 18 IX — Firma Senkingwerk z Hildesheim zwróciła się do komendantury obozu z ofertą dostarczenia urządzeń kuchennych dla ok. 5000 więźniów i 400 osób personelu wartowniczego. Informacje o powstającym obozie w Lublinie otrzymała od Zarządu Budowlanego SS i Policji w Buchenwaldzie. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej WAPL), Zentralbauleitung der Waffen SS und Polizei Lublin (dalej Zentralbauleitung), 15, s. 1—29. 22IX — Szef Głównego Urzędu Budowlanego SS na podstawie decyzji Himmlera polecił Centralnej Inspekcji Budowlanej w Lublinie niezwłocznie przystąpić do budowy obozu dla 50 tys. więźniów. W pierwszym etapie, zgodnie z przekazanymi w Berlinie wskazówkami i przesłaną dokumentacją, miały być zbudowane pomieszczenia dla 5 tys. więźniów. AGKBZH, Zbiór fotokopii, 11/271/13. 26 IX — SS-Standartenfuhrer Koch sporządził notatkę o bezpłatnym przekazaniu przez gubernatora dystryktu lubelskiego Emila Zornera terenu pod budowę obozu „Kriegsgefangenenlager" w Lublinie. WAPL, Zentralbauleitung, 93, k. 39. 1941 WRZESIEŃ—PAŹDZIERNIK 24 27 IX —■ Ukazuje się następny rozkaz Kammlera o natychmiastowym przystąpienia do budowy obozu w Lublinie dla 50 tys. jeńców wojennych, skierowany do Obersturmfuhrera SS Wolfganga Groscha — pełnomocnika specjalnego do budowy obozów jenieckich przy Centralnej Inspekcji Budowlanej SS w Lublinie. AGKBZH, Zbiór fotokopii, 11/271/12. 29IX — Komendantura obozu otrzymała szczegółowy zakres czynności SS-Hauptsturmfuhrera Burbócka, powołanego na pełnomocnika do spraw zatrudnienia przy Inspektoracie Obozów Koncentracyjnych. APMM, Zbiór fotokopii, 123, k. 170—175. 30 IX — Komendanturę obozu umieszczono w Lublinie przy ul. Ogrodowej 12, w budynku należącym uprzednio do Kurii Biskupiej. APMM, Majdanek, I f 16. — Dla załogi wartowniczej obozu przydzielono pomieszczenia w budynku szkoły im. Vetterów przy ul. Bernardyńskiej 14 (obecnie J. Dąbrowskiego). APMM, Majdanek, I f 16. — SS-Hauptsturmfuhrer dr Max Popiersch zostaje przeniesiony z obozu w Oświęcimiu do obozu w Lublinie na stanowisko Lagerarzta w celu zorganizowania szpitala więźniarskiego. J. Falgowski, Esesowska służba zdrowia w obozie na Majdanku, „Przegląd Lekarski" 1970, nr 1, s. 172—173. 7 X — Centralny Zarząd Budowlany w Lublinie opracował plan obozu na Majdanku zakładający budowę 10 pól więźniarskich, w tym 5 regularnych prostokątów i 5 nieregularnych w kształcie trapezów. Obszar obozu wynosił 62,90 ha. Całość obiektu oraz poszczególne pola otaczać miało podwójne ogrodzenie z drutu kolczastego. Wokół niego po stronie zewnętrznej planowano budowę 25 wież strażniczych. Łącznie zbudować miano 236 baraków, w tym 207 mieszkalnych dla więźniów. WAPL, Zentralbauleitung, 58 (plan obozu); J. Marszałek, Ge- 25 1941 PAŹDZIERNIK neza i początki obozu koncentracyjnego na Majdanku „Zeszyty Majdanka" 1965, t. I, s. 33—34. 20 X — Specjalny pełnomocnik do budowy obozu Grosch sporządził sprawozdanie ze stanu zaawansowania robót budowlanych, z którego wynika, że na Majdanku zostały umocnione drogi dojazdowe oraz wykonano ogrodzenie wokół obozu kwarantanny z pali drewnianych i drutu kolczastego, zaś ogrodzenie całości jest w budowie. Pierwsze baraki składające się z czterech ścian i dachu są już przygotowane, .15 wagonów elementów baraków jest w drodze. APMM, mikr. 805, k. 93. 21 X — Szef Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych przekazał do wiadomości komendantów sygnatury uzupełniające, pod którymi prowadzona miała być korespondencja dotycząca radzieckich jeńców wojennych, m.in. w sprawach naturalnej śmierci (14 f 7), samobójstw i nieszczęśliwych wypadków (14 f 8), zastrzelenia w czasie ucieczki (14 f 9), zranienia na skutek użycia broni (14 f 10) i egzekucji (14 f 14). AGKBZH, Proces Oświęcimski, t. 17, s. 37—41. 23 X — Ukazało się rozporządzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka zabraniające pod karą śmierci udzielania schronienia i pomocy zbiegłym jeńcom oraz kontaktowanie się z nimi. T. Wroński, Kronika okupacyjna Krakowa, Kraków 1974, s. 173. — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych wydał rozkaz składania mu pisemnych meldunków o zgonach jeńców radzieckich. AGKBZH, Proces Pohla, t. 5, s. 7—8. — Berlińska firma K. Kori nadesłała projekty techniczne różnych rozwiązań budowy pieców krematoryjnych. Propozycje zostały wykorzystane przy budowie krematorium na terenie obozu. APMM, Władze okupacyjne, VI/9a, vol. 1, s. 1—2. — Szef Głównego Urzędu Gospodarczo-Budowlanego SS 1941 PAŹDZIERNIK 26 Kammler przesłał Reichsfiihrerowi SS Himmlerowi sprawozdanie ze stanu prac budowlanych obozów w Oświęcimiu i w Lublinie, z którego wynika, że w obozie jenieckim w Lublinie umocnione zostały drogi, wykonano ogrodzenie obozu — kwarantanny, natomiast prace przy ogrodzeniu całości obozu oraz budowie kuchni i ustępów są realizowane. Studnia dla potrzeb obozu została już wykonana. Prowizoryczne pomieszczenia mieszkalne, składające" się z zewnętrznych ścian i dachu, dla 20 tys. jeńców zostaną wykonane do połowy listopada. Budowę dalszych baraków będą sukcesywnie wykonywać jeńcy. APMM, miikr. 805, k. 83—Si. — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych skierował do służby w sztabie komendantury obozu esesmanów z KL Sachsenhausen. APMM, Majdanek, I f 16. 25 X — Z obozu Flossenbtirg odkomenderowano do sztabu komendantury do oddziału II SS-Scharfuhrera Josefa Fischera, zatrudnionego następnie w lutym 1942 r. w IV kompanii wartowniczej. APMM, Majdanek, I f 16. 27 X — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych skierował do służby w sztabie komendantury obozu następnych esesmanów z KL Flossenbiirg. APMM, Majdanek, I f 16. — Na podstawie porozumienia między Himmlerem a naczelnym dowódcą wojsk lądowych gen. Brauchitschem ze stalagów miano przekazać 325 tys. jeńców do obozów w Oświęcimiu i Lublinie. J. Marszalek, Jak powstał obóz na Majdanku, „Kalendarz Lubelski" 1970, Lublin 1971, s. 89. 28 X — Globocnik przyznał Centralnemu Zarządowi Budowlanemu SS i Policji w Lublinie z kasy swojego urzędu 2 min marek jako zaliczkę na budowę obozu dla 50 tys. jeńców wojennych. AGKBZH, Zbiór fotokopii, 11/171/11. 27 1941 PAŹDZIERNIK—LISTOPAD 29 X — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych polecił komendanturze obozu na Majdanku (rozkaz ten dotyczył także pozostałych obozów) nadsyłać meldunki o nienaturalnej śmierci więźniów (zastrzelenia w czasie ucieczki, samobójstwa). APMM, Zbiór fotokopii, 120, k. 385. — W październiku przybył pierwszy transport więźniów liczący ok. 2 tys. osób. Byli to jeńcy radzieccy przebywający dotąd w obozie w Chełmie Lubelskim. Umieszczono ich we wsi Dziesiąta w stodole Michała Rodaka położonej w pobliżu terenów przeznaczonych pod obóz. Archiwum ŻydowisMego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), Zeznanie 41; AGKBZH, OKBZHL, 198, s. 154; APMM, mikr. 417, k. 333—334. I XI — Kammler wydał decyzję o powiększeniu obozu, zalecając Centralnemu Zarządowi Budowlanemu budowę obozu jenieckiego w Lublinie dla 125 tys. jeńców wojennych. AGKBZH, Zbiór fotakoplii, 11/121/10. 4 XI — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych wydał zarządzenie o sporządzaniu formularzy personalnych przy wysyłaniu więźniów do obozów koncentracyjnych i więzień z większych akcji i aresztowań. AGKBZH, Proces Pohla, t. 4, s. 93. 8 XI — Komendantura obozu opracowała tymczasowy regulamin dla służby wartowniczej w obozie jenieckim w Lublinie. Dotyczył zabezpieczenia terenu i zachowania się wartowników na służbie oraz określał zadania oficera dyżurnego. APMM, Majdanek, I f 13, k. 9—26. II XI — Według sprawozdania Kammlera prace budowlane w obozie lubelskim zaawansowane były już na tyle, że obóz mógł przyjąć 10 tys. jeńców, a w czasie najbliższych dziesięciu dni dalszych 10 tys. osób. Zakończono budowę 9 baraków więźniarskich, 5 kolejnych bloków było w budowie. Zwieziono też elementy do montażu 25 baraków. Ogrodzenie obozowe zostało wykonane w 1941 LISTOPAD 28 50 proc. Tempo prac budowlanych oceniono jednak jako nie zadawalające w związku z brakiem odpowiedniej liczby samochodów ciężarowych oraz siły roboczej. Z zatrudnionych przy budowie 500 jeńców jedynie 30 proc. zdolnych było do pracy. APMM, mfifer. 805, k. 69. 15 XI — Z obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu przybył SS-Obersturmfuhrer - Erich Muhsfeldt, obejmując kierownictwo komanda do grzebania zwłok. Z chwilą uruchomienia na Majdanku krematorium został jego szefem. A. Żmijewska-Wiśniewska, Zeznania szefa krematorium Ericha Muhsfeldta na temat byłego obozu koncentracyjnego w Lublinie (Majdanek), „Zeszyty Majdanka" 1965, t. I, s. 134. — Z obozu Mauthausen przybyli skierowani do pracy w sztabie komendantury SS-Scharftihrerzy: Josef Leipold, Josef Wunder; SS-Unterscharfiihrerzy: Franz Unger, Wilhelm Sieberer; SS-Rottenfiihrerzy: Hans Sombeck, Georg Wallisch, Walter Biernat; SS-Sturmann Heinz Kruger. APMM, makr. 417, k. 258, s. 75. 21 XI — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych skierował do pracy w sztabie komendantury Majdanka esesmanów z KL Gusen. APMM, Majdanek, I f 16. 22 XI — Skierowano do pracy w sztabie komendantury następnych esesmanów z KL Sachsenhausen. APMM, Majdanek, I i 16. 25 XI — Wydano zarządzenie dla komendantów obozów koncentracyjnych, na podstawie którego przedsiębiorstwa wynajmujące więźniów do pracy płacić miały administracji obozu za dniówkę roboczą więźnia 0,50 marki. S. Schnebel, Macht ohne Morał Eine Dokumentation uber die SS, Frankfurt 1957, s. 208 27 XI — Przybył pierwszy transport więźniów politycz- 29 1941 LISTOPAD—GRUDZIEŃ nych — lekarzy z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, byli to: Włodzimierz Doktor, Franciszek Ga-bierl, Rudolf Gliiekner (Czech), Jan Klonowski, Witold Kopczyński, Tadeusz Kosibowicz, Jan Kurzątkowski. APMM, VII/24, T. Kosdibowdcz, Relacja, s. 1. — Stan liczbowy radzieckich jeńców wojennych w obozie wynosił ok. 1500 osób. APMM, VII/24, T. Kosibowicz, Relacja, s. 2. 29 XI — Z obozu koncentracyjnego Mauthausen przesłano na Majdanek 5 więźniów w charakterze tłumaczy. Byli to: Józef Brzostowski, Johan Fischer, Otto Hen-ning, Hosef Nadelkov i Andrej Pilar. APMM, Zbiór fotokopii,- 90, k. 32. 30 XI — Dyżury w komendanturze w okresie od 15 do 30 listopada pełnili esesmani: Bernstein, Eckl, Herrgesell, Langer, Laurich, Linke, Mainzer, Pfeil, Rathmann, Sta-ubner, Wehling, Weiss. APMM, mikr. 811, s. 150. — W listopadzie komendantem obozu mianowany został SS-Standartenfuhrer Karl Otto Koch. Wcześniej, od października 1936 do lipca 1937 pełnił obowiązki komendanta obozu Sachsenhausen. Następnie był komen-danatem obozu koncentracyjnego Buchenwald, skąd w związku z nadużyciami finansowymi został odwołany i aresztowany. Zwolniony dzięki interwencji Himmlera, przeniesiony został do Lublina. APMM, Majdanek, I t 13, k. 26; Wspomnienia Rudolfa Hoessa, Warszawa 1960, s. 81. T. Cieślak, Oranienburg — Sachsenhausen, hitlerowskie obozy koncentracyjne 1933—1945, Warszawa 1972, s. 243. — Z obozu koncentracyjnego w Gusen przybył transport ck. 60 więźniów różnych narodowości. AGKBZH, OKBZHL, 197, s. 231—235. 1 XII — Komendantura obozu na Majdanku wydała instrukcję dla oddziałów wartowniczych w obozie przy ul. 1941 GRUDZIEŃ зе Lipowej 7, gdzie mieściły się Niemieckie Zakłady Zaopatrzenia. Osadzeni tam byli Żydzi — jeńcy wojenni. APMM, Majdanek, I i Щ s. 59—66. — Do obozu przybył lekarz SS-Untersturmftihrer Josef Trzebiński oraz sanitariusz SS-Unterscharfuhrer Herbert Hansen. APMM, VII/24, T. Kosibowicz, Relacja, s. 2. — Starszym wśród lekarzy więźniów mianowany został Witold Kopczyński pochodzący z Gdańska, gdzie pracował od 1932 r. jako internista w Kasie Chorych miasta Gdańska oraz w Polskich Kolejach Państwowych. Ponadto sprawował opiekę nad obywatelami polskimi mieszkającymi na obszarze Wolnego Miasta Gdańska. Był aktywnym członkiem Związku Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku i w Gminie Polskiej. Aresztowany 1 września 1939 г., więziony był w obozie Stutthof, Sachsenhausen, Majdanek, Gross-Rosen, Aslau, Nordhausen i Dora. APMM, VII/24, T. Koslboiwiicz, Relacja, s. 2; W. Zagórski, Dr Witold Kopczyński, „Przegląd Lekarski" 1969, nr 9, s. 201— 204. 2 XII — W obozie, na polecenie sanitariusza Hansena, przeprowadzono sanitarny przegląd jeńców, który wykazał, że połowa jeńców radzieckich to chorzy na tyfus plamisty albo maksymalnie wyniszczeni rekonwalescenci po tej chorobie; zdrowych było niewielu. Codziennie rano wywlekano zmarłych przed bloki w celu ustalenia przed apelem liczby zwłok. Liczba jeńców w obozie z 1500 zmniejszyła się w ciągu trzech tygodni do dziewięćdziesięciu kilku. Do kopania grobów na pobliskim wzgórzu skierowano cały personel więźniarski. APMM, VI/24, T. KoeJbowioz, Relacja, s. 2. 8 XII — Heinz Kammler wystosował do Centralnego Zarządu Budowlanego SS rozkaz, w którym — powołując się na swoje pismo z 1 listopada — poleca rozszerzenie budowy obozu jenieckiego w Lublinie dla 150 tys. jeńców wojennych oraz niezbędnych zakładów gospodarczych i warsztatów, budowę wielkiej pralni, odwszalni, 31 1911 GRUDZIEŃ krematorium oraz zakładów pracy dla więźniów. Poleca jednocześnie przedłożyć plany i zapotrzebowanie na środki finansowe. WAPL, Zenitralbauletaig, 120, k. 11. 9 XII —- Z obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie przybyło czterech więźniów Polaków w charakterze tłumaczy języka rosyjskiego. Byli to: Władysław Gałecki, Józef Gumiński, Edward Karabanik, Krzysztof Radziwiłł. APMM, Majdanek, I d 24, vol. 1, k. 19. — Z obozu koncentracyjnego w Dachau przybyła grupa więźniów lekarzy: Otto Hett, Roman Pawłowski, Johan Riha i Zdenko Wiesner oraz grupa więźniów sanitariuszy: Aleksander Burce, Władysław Bartos, Julian Lang, Jerzy Liburski, Tadeusz Muszkat. APMM, Zbiór foitokottfi, 89, k. 35. — Przybyła kilkuosobowa grupa więźniów z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. AG-KBZH, OKiBZHL, 196, s. 376—378. 11 XII — Szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Reinhard Heydrich wydał rozkaz do wszystkich jednostek policji, dotyczący traktowania radzieckich jeńców wojennych, w myśl którego jeńców przejętych od Wehrmachtu oraz uciekinierów należy przekazywać do najbliższych obozów koncentracyjnych albo do jenieckiego obozu pracy w Lublinie. APMM, Zbiór fotokopii, 120, k. 299—300. 12 XII — Przybył pierwszy transport 150 Żydów ujętych w Lublinie. Obławę przeprowadzono w nocy z 11 na 12 grudnia na mocy rozporządzenia Globocnika. W obozie przy ul. Lipowej w obecności kierownika Judeneinsatz-stelle z Urzędu Pracy dokonano segregacji. 170 Żydów posiadających obowiązujące zaświadczenie Urzędu Pracy zwolniono. Pozostałych 150 mężczyzn tego samego dnia, po przebraniu w ubrania więzienne, z więzienia na Zamku przewieziono do obozu jeńców wojennych na Majdanku. W notatkach związanych z tą sprawą okupant używa И41 GRUDZIESF 32 określenia „obóz na Majdanku", choć oficjalnie nosił on nadal nazwę „KGL Lublin". APMM, Władze okupacyjne, VI 2; T. Barenstełn, A. Rutkowski, Żydzi w obozie koncentracyjnym Majdanek 1941—1944, „Biuletyn 2IH" 1966, nr 58, s. 7. — Szef Głównego Urzędu Budowlanego SS Kammler poinformował Reichsfiihrera SS o stanie prac budowlanych w obozie. Według sprawozdania w 50 proc. wykonano ogrodzenie obozu, postawiono 26 baraków, a 30 znajduje się w budowie. Postęp prac budowlanych hamuje brak siły roboczej. Ostatnio przy budowie zatrudniono Żydów. Dla doraźnego zaopatrzenia w wodę wykopano kilka studni Ostatecznie zaopatrzenie obozu w wodę nastąpi z sieci miejskiej. Ze względu na silne mrozy przerwano prace przy sieci odwadniającej. Zbudowano tez dostateczną liczbę wycementowanych dołów kloacznych. Tempo prac ograniczał brak materiałów i transportu samochodowego. APMM, mJfcr. 805, k. 34—35. 16 XII — Inspektorat Obozów Koncentracyjnych wydał rozkaz konfiskaty pieniędzy znalezionych u Rosjan przed egzekucjami i przekazywania ich Sipo i SD. AGKBZH, Proces Pohla, t. 5, s. 186. 19X11 — Heinz Kammler wystosował do Reichsfuhrera SS pismo wyjaśniające, że jeńcy wojenni ze względu na ich katastrofalny stan zdrowia nie_ są przydatni przy budowie dalszej części obozu w Lublinie. Prace budowlane wykonywać będą wyłącznie robotnicy cywilni i więźniowie z innych obozów koncentracyjnych. APMM, mikr. 805, k. 26—27. .23 XII — Komendantura obozu na Majdanku nawiązała korespondencję z firmą Testa (Międzynarodowe Towarzystwo do Zwalczania Szkodników — Tesch und Sta-benow. Internationale Gesellschaft fur Schadlingsbe-kampfung) w Hamburgu, gdyż zaistniała konieczność przeprowadzenia w obozie dezynfekcji. Firma Testa (dostarczała takich środków chemicznych, jak: cyklon, kal- 3