Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI ROZPRAWY HABILITACYJNE NR 314 Włodzimierz Mokry Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu Szewczenko, Kostomarow, Szaszkiewicz WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO REDAKTOR TOMU Zdzisław Niedziela RECENZENT Michał Łesiów PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH Jacek Szczerbiński REDAKTOR Jerzy Hrycyk Na okładce: Jerzy Nowosielski, Golgota w pejzażu (35x45). 1990 Książka sfinansowana ze środków Wydziału Filologicznego oraz Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego ©Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 1996 Nr og. 1979 ISBN 83-233-0975-2 ISSN O239-782X Spis treści I. Wstęp............................................................. 9 II. Taras Szewczenko: między Prometeuszem a Chrystusem ............ 35 1. W kręgu kultury antycznej i idei Prometeusza ...................... 35 2. „Nie chcę uznać Boga" czy „nie doświadczam Jego łaski"? - dylematy z odczytaniem Testamentu ...................................... 50 3. Prawda jako źródło wyzwolenia................................... 62 4. Stosunek do Stwórcy i Zbawiciela................................. 71 5. O „słowo jak kadzidło Boże..." ................................... 90 6. W stronę sacrum literackiego ..................................... 116 III. Ukraiński romantyzm jako model syntezy kultury elitarnej i ludowej . 131 IV. Filozoficzno-religijne i spoleczno-polityczne ideały w dokumentach programowych romantyków ukraińskich ........................... 149 V. Rosyjskie i polskie reakcje na odrodzenie ukraińskie ................ 169 VI. Zakończenie ..................................................... 187 Literatura............................................................ 195 Skorowidz nazwisk .................................................. 207 Drukarnia T.S., 31-150 Kraków, ul. św. Filipa 7 Jeżeli język nazwiemy wielką i harmonijną wielogłosową muzyką narodu, to piśmiennictwo będzie jego najpiękniejszym obrazem. Czuję się obecnie jak padający w otchłań... przerażająca beznadziejność! tak przerażająca, że tylko jedyna filozofia chrześcijańska może z nią walczyć. Filozofia to wiedza o sprawach boskich i ludzkich. Markijan Szaszkiewicz Taras Szewczenko Marcus Tullius Cicero I. Wstęp Ze współczesnych prac literaturoznawczych wynika, że romantyzm choć „w każdym kraju oznacza różne zjawiska" (Czesław Miłosz)1, a jego nazwa wciąż wywołuje „rozpacz semantyka" (Władysław Tatarkiewicz)2, nie był wyłącznie prądem literackim. Romantyzm, jako zjawisko bogate i złożone już ze swych założeń wielokierunkowe i „rozwichrzone" (Czesław Zgorzel-ski), z zasady wyłamujące się spod działania jakichkolwiek formułek i nakazów narzuconych z góry, był kierunkiem rozwijającym się bez przerwy. Jako prąd, stale się przekształcający i zmieniający swoje oblicze3 w poszczególnych fazach rozwoju, został uznany przez badaczy za konstrukcję wieloprą-dową4. Już najbardziej ogólne zestawienie cech romantyzmu ukraińskiego daje podstawy do konstatacji Henryka Markiewicza, który uważa, iż „odrębności rozwojowe poszczególnych literatur są tak duże, że treść tak szerokiego pojęcia musi stać się bardzo uboga albo też składać się z cech alternatywnych"5. A zatem romantyzm zwłaszcza na gruncie słowiańskim należy -jak Cz. Miłosz, Nacjonalizm, romantyzm, mesjanizm, [w:] Cz. Miłosz, Historia literatury polskiej do roku 1939, Przełożyła M. Tarnowska, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1994, s. 237. W. Tatarkiewicz, Romantyzm czyli rozpacz semantyka, [w:] M. Straszewska, Romantyzm, Warszawa 1977, s. 369-380. 3 Cz. Zgorzelski, Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności (Szkice historyczno-literackie), Kraków 1978, s. 157-158. 4 Zwraca na to uwagę w odniesieniu do romantyzmu rosyjskiego L. Suchanek, Poezja rosyjska pierwszej polowy XIX wieku. Antologia, Kraków 1976, s. 7—10. 5 Henryk Markiewicz, świadomy dużych kłopotów, jakie w praktyce literackiej wywoływała niewspółmierność zasięgu pojęć traktowanych jako prądy literackie, a zarazem wiedząc, że dysproporcje te działają również w płaszczyźnie synchronicznej, m.in. pisze: „Może najlepiej uwidoczni to porównanie zasięgu romantyzmu polskiego z literaturą niemiecką: okaże się wówczas, że odpowiednikiem polskiego romantyzmu będzie nie deutsche Romantik, ale całość rozległejsza, obejmująca również Sturm und Drang i klasykę, którą się nazywa niekiedy deutshe Bewegung. Stąd też przy udoskonaleniu naszej aparatury pojęciowejw celach syntezy Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu ireśła Stefan Kozak - ujmować także „jako formację kulturową, jako sui ris ideologię narodową, dzięki której można lepiej zrozumieć istotę men-iści narodowej", „duszę narodu", sens historii, wreszcie antropologiczne zenie nowożytnej kultury i jej źródeł6. Lomantyzm jest więc ruchem umysłowym, który w Polsce, a także w in-i krajach, w tym również na Ukrainie, określił model kultury duchowej ferze twórczości i w sferze wartości"7. Lomantyczny model kultury dawał możliwość innego, niż oświeceniowe, rzegania świata, człowieka i Boga, dzięki czemu -jak podkreśla Dmytro >;ewski - człowiek mógł nabyć poczucia własnego znaczenia jako jeste-, mające ścisłe związki z różnymi sferami życia, i jako istota, której cha-:r oraz żywy, zarówno fizyczny, jak i duchowy organizm, odzwierciedla ibie strukturę innych sfer istnienia, gdyż cały świat jest żywym organi-m. Człowiek jest tu bowiem twórczą istotą, w której skoncentrowały się ;romadziły wspomnienia i różnorodne wpływy społeczeństwa8. V tym kontekście ważne miejsce zajmuje książka Juliana Maślanki Zo-Dołęga Chodakówski. Jego miejsce w kulturze polskiej i wpływ na pol-viśmiennictwo romantyczne9, która przekonuje nie tylko o przełomowym zeniu dzieła Adama Czarnockiego dla dziejów umysłowości i literatury tciej w okresie romantyzmu. Ten wybitny prekursor nowych metod ludo-/czych w zakresie etnografii, archeologii i toponomastyki stworzył pod-y do badań starożytnej kultury przed chrześcijaństwem nie tylko pol- yczno-literackiej należałoby zastosować pewną hierarchizację, a więc konsekwentne wadzenie zarówno jednostek podporządkowanych prądowi (jego kolejnych faz oraz rów-:snych nurtów lub kierunków) jak również nadrzędnych rozleglejszych od niego ciągną-się przez kilka okresów literackich". Takie równoczesne i nadrzędne kategorie wprowa-w odniesieniu do renesansu, baroku, klasycyzmu i realizmu krytycznego Tibor Klaniczaj, ilizmu i symbolizmu zaś Werner Paul Friederich. Por. H. Markiewicz, Główne problemy y o literaturze, wyd. IV, Kraków 1976, s. 202-204. S. Kozak, U źródeł romantyzmu i nowożytnej myśli społecznej na Ukrainie, Warszawa s. 5. M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 5. D. Czyżewśkyj, Istorija ukrajinśkoji literatury. Wid poczatkiw do doby realizmu, New 1956, s. 357-361. Por. J. Maślanka, Wstęp, [w:] Zorian Dolega Chodakowski, O Sławiańszczyźnie przed ścijaństwem oraz inne pisma i listy, Opracował i wstępem opatrzył J. Maślanka, Warsza-967; tenże, Wstęp, [w:] Zorian Dołęga Chodakowski, Śpiewy Słowiańskie pod strzechą ką zbierane, Opracował z rękopisu, wstępem i komentarzem opatrzył J. Maślanka, przed-X poprzedził J. Krzyżanowski, Warszawa 1973; tenże, Zorian Dołęga Chodakowski. Jego ce i wpływ na polskie piśmiennictwo romantyczne, Kraków 1963. 1. Wstęp 11 skiej, ale zwłaszcza ukraińskiej oraz białoruskiej i rosyjskiej, co wynika z pracy OJ. Deja i Ł.A. Małasz10. Z. Dołęga-Chodakowski, jako świadomy przedstawiciel nowocześnie rozumianego „stosunku do ludu, w którym z uniesieniem prawdziwego romantyka dostrzegał więcej bogactw serca i rozumu i więcej prawdy wewnętrznej niż w warstwach społeczeństwa oświeconego"11, wywarł przemożny wpływ także na młodzież polską i ukraińską, szczególnie grupującą się wokół lwowskiej „Ziewonii" i „Ruskiej Trójcy". Ci młodzi literaci pracę Z. Chodakowskiego czytali jak porywający poemat oraz wędrowali po kraju, by zbierać szczątki dawnej kultury przechowywanej przez lud. Znaczeniu autora wydanej w 1818 roku w Krakowie w 5 numerze „Ćwiczeń Naukowych" rozprawy O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem w rozwoju studiów ludoznawczych oraz roli zebranych przez niego pieśni rodzimych w rozwoju piśmiennictwa ukraińskiego poświęciłem odrębną pracę pt. Wkład Zoriana Dołęgi Chodakowskiego w życie naukowe i literackie Ukrainy i Rosji12. Tkwiące u podstaw dzieł romantyków treści filozoficzno-religijne i uniwersalne wartości chrześcijańskie wciąż przyciągają uwagę literaturoznaw-ców, interesujących się kierunkami i prądami, preferującymi duchowe sfery życia, zarówno samych pisarzy-myślicieli, jak i kreowanych przez nich postaci. Badania znawców kultury duchowej czy filozofii literatury zmierzają w tym wypadku do rekonstrukcji i ustalenia tej myśli filozoficzno-religijnej, która bądź to inspirowała dzieło danego pisarza-myśliciela, bądź wpływała na ewolucję jego światopoglądu, bądź też stanowiła niezbędną potrzebę i trwałą podstawę do oparcia się zarówno samych pisarzy, jak i ich bohaterów o takie „najwyższe wartości jak: prawda, dobro i piękno", w których świetle-jak podkreśla Władysław Stróżewski - pozostałe, bardziej szczegółowe wartości stają się bardziej zrozumiałe13. Pojawiają się wciąż nowi badacze, którzy starają się wskazać na filozoficzne podstawy poszczególnych dzieł literatury i sztuki oraz próbują wydobyć L. Małasz-Aksamitowa, Pionier folklorystyki słowiańskiej Zorian Dołęga Chodakowski, „Literatura Ludowa", 1967, R. II, nr 1-3; OJ. Dej i L.A. Małasz, Ukrajinśki narodni pisni w zapysach Zoriana Dołęhy-Chodakowśkoho, Kyjiw 1974, s. 782; por. też recenzję z tego wydania W. Mokrego, „Slavia Orientalis", 1976, nr 2, s. 269-275. 11 Cz. Zgorzelski, Z dziejów Sławy Zoriana Dołęgi Chodakowskiego, [w:] Od Oświecenia do romantyzmu i współczesności, Kraków 1978, s. 199. W. Mokry, Wkład Zoriana Dołęgi Chodakowskiego w życie naukowe i literackie Ukrainy i Rosji, [w:] Polacy w życiu kulturalnym Rosji, Prace Komisji Słowianoznawstwa, 45, Red. R. Łużny, Kraków 1985, s. 21-39. 13 W. Stróżewski, Istnienie i wartości, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1982, s. 7; por. tenże, O możliwościach sacrum w sztuce, [w:] Sacrum i sztuka. Opracowanie N. Cieślińska, Kraków 1989, s. 23-38. Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu terpretować idee oraz wartości etyczne utworów artystycznych, mają-bezpośrednie związki z chrześcijaństwem czy z szeroko rozumianą sfe-;rum. W ostatnich latach powstał cały szereg nowych całościowych :owań, rozpraw i artykułów, poświęconych dziejom duchowości i myśli rficzno-religijnej oraz społeczno-politycznej epoki romantyzmu w kra-słowiańskich, a zwłaszcza w Polsce i na Ukrainie, gdzie -jak podkreśla ykański szewczenkoznawca Jan Fizer w swym opublikowanym w 1991 artykule pt. Fiłosofia czy fiło-sofija Tarasa Szewczenka - zagadnienie ;mnych relacji filozofii i literatury w dziele Tarasa Szewczenki można itrywać na płaszczyźnie trzech odrębnych problemów — „filozofia Szew-ci, filozofia twórczości Szewczenki i filozofia w twórczości Szewczen-. Właśnie w tym kierunku zmierza większość z ponad 30 artykułów czenkoznawców z całego świata w opublikowanym, z okazji 175 rocz-urodzin poety, w Nowym Jorku, tomie Świty Tarasa Szewczenka15 1), a także wydrukowane znacznie wcześniej w Zeszytach Naukowych lickiego Uniwersytetu Lubelskiego prace pt. Taras Szewczenko w kręgu r biblijnych}6 (1982) i Koncepcje historiozoficzne Tarasa Szewczenki11 3), Wyznania Tarasa Szewczenki™ (1983), Taras Szewczenko ijegoprze-ń wewnętrznej wolności19 (1988), Taras Szewczenko jak chrystyjanyn powidnyk prawdy20 (1989), Historiozofia Tarasa Szewczenki i polskich wtyków w świetle rosyjskiej publicystyki Mariana Zdziechowskiego21 5), Romantyczne posłannictwo Słowa —Ni Archimedes, ni Galileusz... I. Fizer, Filosofija czy filo-sofija Tarasa Szewczenka, [w:] Świty Tarasa Szewczenka. >k statej do 175-riczczia z dnia narodżennia poeta, Red. Ł.M. Zaleśka Onyszkewycz, inyćkyj, B. Pewnyj, T. Hunczak, New York 1991, s. 51. Świty Tarasa Szewczenka, s. 488. W. Mokry, Taras Szewczenko w kręgu lektur biblijnych, Zeszyty Naukowe KUL, 1982, nr 2-4 (98-100), s. 115-147. S. Kozak, Koncepcje historiozoficzne Tarasa Szewczenki, Zeszyty Naukowe KUL, 1983, nr 2 (102), s. 23-34. W. Mokry, Wyznania Tarasa Szewczenki, [w:] Literatura a chrześcijaństwo, Studium chrześcijańskiej, 1983, t. 4, s. 86-101. W. Mokry, Taras Szewczenko i jego przestrzeń wolności wewnętrznej, ,,Ethos", 1988, . 109-119. W. Mokryj, Taras Szewczenko jak chrystyjanyn i propowidnyk prawdy, „Cerkownyj Wis- Chicago 1989, patrz tenże artykuł [w:] „Hrekokatołyćkyj Cerkownyj Kałendar", Warszawa s. 141-148 oraz w książce W. Mokry, Cerkwa w zytti ukrajinciw, Lwiw 1993, s. 87-94. E. Przychodzki, Historiozofia Tarasa Szewczenki i polskich romantyków w świetle rosyj- lublicystyki Mariana Zdziechowskiego, [w:] W kręgu kultury ukraińskiej, Studia i Mate- VSP w Olsztynie, nr 81, Olsztyn 1995, s. 19-29. 1. Wstęp 13 Tarasa Szewczenki jako przykład liryki profetycznej22 (1995), Szewczenkowe „Jewanhelijeprawdy"73 (1996). Spośród podobnych opracowań polskich należy tu wskazać chociażby na liczący 1072 strony tom z serii 700 lat myśli polskiej pt. Filozofia i myśl społeczna w latach 1830—1864, opatrzony wstępem Andrzeja Walickiego24, a także cały szereg rozpraw dotyczących polskiej duchowości i myśli romantycznej, głównie autorstwa Marii Janion25, Marii Żmigrodzkiej26,Czesława Zgorzelskiego27, Aliny Kowalczykowej28, Aliny Witkowskiej29, Kazimierza Wyki30, Wacława Kubackiego31, Marii Bobrownickiej32, Zofii Stefanow- G. Igliński, Romantyczne posłannictwo Słowa. „Ni Archimedes, ni Galileusz..." Tarasa Szewczenki jako przykład liryki profetycznej, [w:] W kręgu kultury ukraińskiej, Olsztyn 1995, s. 31-44. 23 S. Kozak, Szewczenkowe „Jewanhelije prawdy", „Kałendar Błahowista", Górowo Iła-wieckie 1996, s. 135-144. 24 Filozofia i myśl społeczna w latach 1830-1864, Wybrał, wstępem opatrzył A. Walicki, noty bio-bibliograficzne A. Sikora, A. Walicki, opracowanie tekstów J. Garewicz, [w:] 700 lat myśli polskiej, Red. N. Szancer, PWN, Warszawa 1977, s. 1072; A. Walicki, Polska myśl filozoficzna epoki międzypowstaniowej, [w:] Filozofia i myśl społeczna w latach 1831—1864. 700 lat myśli polskiej, Warszawa 1977, s. 13-101; por. też Idee i koncepcje narodu w polskiej myśli politycznej czasów porozbiorowych, Red. J. Goćkowski i A. Walicki, Warszawa 1977, s. 340. 25 M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 640 + 56 stron fotografii; M. Janion, Czas formy otwartej: Tematy i media romantyczne, Warszawa 1984, s. 392; tejże, Kozacy i Górale, [w:] Z dziejów stosunków literackich polsko-ukraińskich, Red. S. Kozak i M. Jakóbiec, Wrocław 1974, s. 135-169; tejże, Wobec zła, Warszawa 1989, s. 210. 26 M. Żmigrodzka, Studia romantyczne. Poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów, Wrocław 1973, s. 357; Problemy polskiego romantyzmu, Red. M. Żmigrodzka, Wrocław 1971, seria 1 (kolejny tom 2 seria wydana we Wrocławiu 1974 i 3 seria w 1981 roku). Cz. Zgorzelski, Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności (Szkice historyczno-łiterackie), Kraków 1973, s. 372. 28 A. Kowalczykowa, Romantyczni szaleńcy. Warszawa 1977, s. 226. 29 A. Witkowska, Wielcy romantycy polscy. Sylwetki: Mickiewicz, Słowacki, Krasicki, Norwid, Warszawa 1980. s. 292; tejże, Towiańczycy, Warszawa 1989, s. 252; tejże, Literatura romantyczna, Warszawa 1987, s. 368; tejże, Mickiewicz Słowo i czyn, Warszawa 1986, s. 320. 30 K. Wyka, Rzecz wyobraźni, Wydanie drugie rozszerzone, Warszawa 1977, s. 600. W. Kubacki, Taras Szewczenko wobec polskiego romantyzmu, [w:] Poezja i proza, Kraków 1966, s. 208-353. M. Bobrownicka, Literatury słowiańskie XIX wieku, a problem centrum kulturowego, [w:] Kategorie peryferii i centrum w kształtowaniu się kultur narodowych, Warszawa 1986, s. 109-123; tejże, Antyteza słowiańskiego mitu, [w:] Język, literatura, kultura Słowian dawniej i dziś, Poznań 1991, s. 5-15; tejże, Słowiańskie spory o model narodowej kultury, „Ruch Literacki", 1993, XXXIV, nr 3, s. 193-206; tejże, Modus vivendi kultury antycznej wśród Słowian Europy Środkowej oraz Tradycje wolnościowe — zniewolony umysł - ucieczka od wolności, [w:] Narkotyk mitu, Kraków 1995, s. 101-110 i 111-132. Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu 3, Marii Cieśli-Korytowskiej34, Juliana Maślanki35, Mariana Tatary36, Grabowskiej37, Mieczysława Inglota38, Józefa Ujejskiego39, Jerzego :iego40, Bolesława J. Gawęckiego41, Wiktora Weintrauba42, Danuty Sos-dej43 oraz innych badaczy romantyzmu, a zwłaszcza uczonych ze śro-:ka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz krakowskiego „Znaku" Rodnika Powszechnego", pism „Ethos", „Więź", „W drodze", „Przegląd zechny", „Chrześcijanin w świecie", którzy to znawcy od lat zajmują się ;mem szeroko rozumianego sacrum w literaturze i sztuce. gestii tej poświęcili swe prace tacy znani autorzy, jak Stefan Sawicki44, Z. Stefanowska, Historia i profecja, Studium o Księgach narodu i pielgrzymstwa pol- Adama Mickiewicza, Warszawa 1962. M. Cieśla-Korytowska, Mistyczna struktura wyobraźni Słowackiego, Kraków 1979; tej- mantyczna poezja mistyczna. Ballancke, Novalis, Słowacki, Kraków 1989; tejże, O pol- ihaterze romantycznym po latach, „Znak", 1993, nr 12(463), s. 18-27. I. Maślanka, Zorian Dołęga Chodakowski. Jego miejsce i wpływ na polskie piśmiennic- mantyczne, Kraków 1963; tenże, O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne i listy, Warszawa 1967. M. Tatara, Struktura mitu religijnego a „Król-Duch" Juliusza Słowackiego, [w:] Studia tyczne, Red. M. Żmigrodzka, Warszawa 1973, s. 313-347. M. Grabowska, Rozmaitości romantyczne. Warszawa 1978, s. 352. M. Inglot, Narodowości a literatura w polskiej krytyce literackiej okresu romantyzmu, \ee i koncepcje narodu w polskiej myśli politycznej czasów porozbiorowych, Red. J. Goć- i i A. Walicki, Warszawa 1977, s. 61-83. J. Ujejski, Prolegomena do dziejów polskiego mesjanizmu [1927], [w:] Romantycy, War- 1963. J. Szacki, Idea „narodu" i romantyczna filozofia historii, [w:] Ojczyzna, naród, rewolucja. matyka narodowa w polskiej myśli spoteczno-rewolucyjnej, Warszawa 1962. B. J. Gawęcki, Polscy myśliciele romantyczni, Warszawa 1962. W. Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz oprofetyźmie, Warszawa 1982. D. Sosnowska, Przesłanie Wernyhory. O romantycznej fascynacji Ukrainą, „Przegląd >dni", 1991, t. I, z. 4, s. 737-753; tejże, Prawda i pluskwa, „Znak", 1993, nr 463, s. 28- że, Jak z wielości zrobić jedność? O romantycznych kłopotach z wielokierunkową konce- rrodu, [w:] Kategoria narodu w kulturach słowiańskich, 1993 Por. S. Sawicki, Historia literatury - historią ducha narodowego, [w:] Początki syntezy >cznoliterackiej w Polsce. O sposobach syntetycznego ujmowania literatury w 1 połowie '., Warszawa 1969, s. 122-180, tenże, Sacrum w literaturze, Red. J. Gotfryd, M. Jasińska- owska, S. Sawicki, Lublin 1983, s. 276; Biblia a literatura, Red. S. Sawicki, J. Gotfryd, i 1986, s. 520; tenże, O wartościowaniu w badaniach literackich, Studia pod red. S. Sa- :go, W. Panasa, Lublin 1986, s. 340; tenże, Wartość-Sacrum-Norwid. Studia i szkice igicznoliterackie, Lublin 1994, s. 282. 1. Wstęp 15 Maria Jasińska-Wojtkowska45, Karol Górski46, Irena Sławińska47, Józef Ti-schner48, Jan Błoński49, Jerzy Kłoczowski50, Janusz Ossowski51, Józef Ży-ciński52, Leszek Kołakowski53, Karol Tarnowski54, Jan Kłoczowski55, Henry Dumery56, Joseph Ratzinger57, Jiirgen Moltmann58, Gordon W. Allport59, Roma-no Guardini60, Jacek Woźniakowski61, Wilfrid J. Harrington62, EwaPodrez63, 45 Por. M. Jasińska-Wojtkowska, Problemy identyfikacji religijności dzieła literackiego, [w:] Sacrum w literaturze, s. 53-64. 46 Por. K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1986, s. 400. 47 Por. I. Sławińska, Dramat i teatr w refleksji teologicznej, [w:] Dramat i teatr sacralny, Red. I. Sławińska, W. Kaczmarek, W. Sulisz, B. Stykowa, Lublin 1988, s. 13-31. 48 J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków 1982, s. 500; tenże, Myślenie w żywiole piękna, [w:] O wartościowaniu w badaniach literackich, s. 23-35; tenże Świat ludzkiej nadziei, Kraków 1994, s. 320; tenże, Wolność w modlitwie o wolności, „Znak", 1993, nr 10 (461), s. 5-10; tenże, Miłość niemiłowania, Kraków 1993, s. 128; tenże, Nieszczęsny dar wolności, Kraków 1993, s. 224. Por. J. Błoński, Ekumenizm a literatura, [w:] Sacrum w literaturze, s. 27-36. ' Por. J. Kłoczowski, Literatura jako mistyka, [w:] Sacrum w literaturze, s. 37—52. ' Por. J. Ossowski, Romantyczna lektura Biblii. Ksiądz Marek J. Słowackiego i Trzy myśli Z. Krasińskiego — dwa sposoby odczytania Biblii (na tle wybranych problemów epoki), [w:] Biblia a literatura, Red. S. Sawicki, J. Gotfryd, Lublin 1986, s. 283-307. 52 Por. J. Życiński, Bóg Abrahama i Whiteheada, Tarnów 1991, s. 222. 53 Por. L. Kołakowski, Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1988, s. 256; por. też M. Flis, Leszek Kołakowski - teoretyk kultury europejskiej, Kraków 1994, s. 142; por. też N. Piwowarczyk, Odczytać Kołakowskiego. Problem Boga, człowieka, religii, Kościoła, Częstochowa 1992, s. 166; por. też Horror metaphysicus, „Res Publika", Warszawa 1990, s. 144. 54 K. Tarnowski, Ku Absolutnej ucieczce. Bóg i wiara w filozofii Gabriela Marcela, Kraków 1993, s. 304. 55 J.A. Kłoczowski, Człowiek bogiem człowieka..., Wydawnictwo „Znak", Kraków 1993; tenże, Więcej niż mit. Leszka Kołakowskiego spory o religii, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1994, s. 388. ' H. Dumery, Problem Boga w filozofii religii, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1994, s. 180. ' J. Ratzinger, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1994, s. 360; tenże, Bóg Jezusa Chrystusa, Kraków 1995, s. 112. 58 J. Moltmann, Bóg w stworzeniu, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1995, s. 544. 59 G. W. Allport, Osobowość a religia, Warszawa 1988, s. 228. 60 R. Guardini, Wolność-łaska-los, Kraków 1995, s. 296. J. Woźniakowski, Czy kultura jest do zbawienia koniecznie potrzebna, Kraków 1988, s. 312. 62 W.J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1994, s. 384. E. Podrez, Człowiek, byt, wartość. Antropologiczne i metafizyczne podstawy aksjologii 57 chrześcijańskiej, Warszawa 1989, s. 200. Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu ier Tilliette64, Wolfahart Pannenberg65, Michał Heller66, Jean Galot67, riel Marcel68, Józef Maria Bocheński69, Jan Paweł II70, Karol Wojtyła71. I opracowań zaś poświęconych kulturze, myśli społecznej i religijnej pocę romantyzmu wśród Słowian Wschodnich należy wymienić głównie 'Stałe w Polsce prace takich autorów, jak: Andrzej Walicki72, Ryszard ny73, Bohdan Galster74, Lucjan Suchanek75, Bogusław Mucha76, Anna ny77, Kazimierz Prus78, Adam Bezwiński79, Andrzej Dudek80 i inni. Natomiast spośród polskich badaczy duchowości, szeroko rozumianej X. Tilliette, Chrystus filozofów, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1996, s. 320. '5 W. Pannenberg, Człowiek, wolność, Bóg, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1995, s. 260. ' M. Heller, Moralność myślenia, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1993, s. 176. ' J. Galot, Wybrane zagadnienia z teologii współczesnej, Wydawnictwo PAT, Kraków ¦, s. 172. )8 G. Marcel, Tajemnica bytu, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1995, s. 404. 19 J. M. Bocheński, Zarys filozofii, Kraków 1993, s. 218; tenże, Sens życia, Kraków 1993, 8. '° Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994. " K. Wojtyla, Znak sprzeciwu, Wydawnictwo „Znak", Kraków 1995, s. 234. 12 A. Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od oświecenia do marksizmu, Warszawa i, s. 668. n R. Łużny, Biblia w kręgu zainteresowań współczesnych pisarzy rosyjskich, [w:] Biblia ratura, s. 419-427. B. Galster, Kłopoty z romantyzmem rosyjskim, [w:] Zagadnienia prądów i kierunków eraturze rosyjskiej, Red. S. Poręba, Katowice 1980; tenże, Jak rozumieć romantyzm w Ro-w:] B. Galster, Paralele romantyczne. Polsko-rosyjskie powinowactwa, Warszawa 1987. 75 L. Suchanek, Piotr Czaadajew, czyli umysł ukarany, [w:] Piotr Czaadajew „Listy", Wy-wstęp i opracowanie L. Suchanek, Kraków 1992, s. 5—31; tenże, Apoteoza śmierci. Włodzi-z Pieczerin i Aleksander Hercen, Zeszyty Naukowe KUL, 1985, nr 2, s. 3-21; tenże, Pro-ly teorii romantyzmu w literaturoznawstwie radzieckim (1863-1973), „Przegląd Humani-my", 1974, nr 11. 76 B. Mucha, Inspiracje biblijne w literaturze rosyjskiej epoki romantyzmu, Zeszyty Nauko-CUL, 1983, nr 2 (102), s. 3-21. 77 A. Raźny, Symbolika chrześcijańska w twórczości Fiodora Dostojewskiego. Krzyż, [w:] ¦ło chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, Red. R. Łużny, 3, s. 235-246; tejże, Kołyma - upadek mitu o narodzie rosyjskim, [w:] Mity narodowe w li-turach słowiańskich, Kraków 1992. K. Prus, Od świadomości antycznej do sacrum (Nad liryką Fiodora Tiutczewa), „Roczni-umanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL", 1987, t. XXXV, s. 39-64. 79 A. Bezwiński, Słowianofile: katolicyzm i Europa, „Roczniki Humanistyczne Towarzy-i Naukowego KUL", 1989-1990, t. XXXVII-XXXVIII, z. 7, s. 51-61. 80 A. Dudek, Modele romantyzmu i realizmu w liryce rosyjskiej lat czterdziestych XIX wie-Kraków 1992, s. 134. 1. Wstpp 17 kultury i życia literackiego głównie Słowian Południowych w XIX wieku nie sposób nie wskazać na prace Marii Bobrownickiej81, Vaclava Ćernego82, Haliny Janaszek-Ivanićkowej83, Jacka Kolbuszewskiego84, Józefa Magnusze-wskiego85, Alicji Molendy86, Aleksandra Naumowa87, Aleksandry Stanko-wicz88 czy wydaną w tłumaczeniu na język polski w 1974 roku książkę pt. Praga. Legenda i rzeczywistość, której autorem jest Kareł Krejći89. Wśród badaczy, którzy od wielu lat podejmują próby naukowego opisu i oceny nowożytnej myśli filozoficznej, religijnej i społecznej na Ukrainie, na pierwszy plan wysuwają się następujące studia: Narysy z istoriji fiłosofiji na Ukrajini Dmytra Czyżewskiego90, Z istoriji relihijnoji dumky na Ukrajini Mychajły Hruszewskiego91, Kyryło-Metodijiwśke Bractwo Mychajła Wo-zniaka92, Ukrajinśki dżereła do istoriji fiłosofiji Wasyla Szczurata93, Bractwo Cyryla i Metodego w Kijowie Jana Gołąbka94, Wirujuczyj Szewczenko Łeoni-da Biłeckiego9S, prace Stefana Smal-Stockiego96, Jewhena Julija Pełeńskie-go97, a zwłaszcza dwie książki współczesnego ukrainoznawcy warszawskie- M. Bobrownicka, Ambiwalentna funkcja mitu słowiańskiego w procesie odrodzenia narodowego Słowian zachodnich i południowych, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria VIII, Warszawa 1992, s. 11-17; tejże, Relacje jązyk-naród w myśli i praktyce literackiej Słowian zachodnich i południowych, [w:] Kategoria narodu w kulturach słowiańskich, Warszawa 1993, s. 17-25. 82 V. Ćerny, Europejskie źródła czeskiej kultury, Kraków 1989. H. Janaszek-Ivanićkova, Kochanek Sławy. Studium o L'udovicie Sturze, Katowice 1978. J. Kolbuszewski, Modele estetyczne liryki słowackiej romantycznego przełomu, Wrocław 1975. J. Magnuszewski, Literatura polska a literatury słowiańskie. Zarys głównych szlaków badań porównawczych, [w:] Literatura polska a literatury słowiańskie, Warszawa 1986. A. Molendy, Helleński model w bułgarskim odrodzeniu narodowym, ,.Pamiętnik Słowiański", 1986/87, nrXXXVI-XXXVIII. 87 A. Naumow, Ziemia modelu kultury a kwestia ciągłości rozwojowej (Na materiale literatur słowiańskich), Zeszyty Naukowe KUL, 1986. A. Stankowicz, Sarajewo jako centrum kulturalne wielonarodowej Bośni i Hercegowiny, „Roczniki Komisji Historycznoliterackiej", 1988, nr XXV. 89 K. Krejci, Praga. Legenda i rzeczywistość, Warszawa 1974. 90 D. Czyżewśkyj, Narysy z istoriji fiłosofiji na Ukrajini, New York, 1991, s. 176. M. Hruszewśkyj, Z istoriji relihijnoji dumky na Ukrajini, Lwiw 1925. 92 M. Wozniak, Kyryło-Metodijiwśke Bractwo, Lwiw 1921, s. 240. 93 Por. W. Szczurat, Swiate pyśmo w Szewczenkowij poeziji, Lwiw 1904. tenże, Filozoficzna osnowa tworczosti Kułisza. W25-łittie smerty pyśmennyka, Lwiw 1922, s. 132. J. Gołąbek, Bractwo Cyryla i Metodego w Kijowie, „Nasza Przyszłość", Warszawa 1935. 95 Ł. Biłećkyj, Wirujuczyj Szewczenko, KWAN, Winnipeg 1949, cz. 2. 96 S. Smal-Stoćkyj, T. Szewczenko. Interpretacji, Warszawa 1934. 97 J.J. Pełenśkyj, Szewczenko klasyk, Lwiw-Krakiw 1942. Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu tefana Kozaka98 oraz prace takich współczesnych szewczenkoznawców, lurij Szewelow", Omelan Pricak100, Łeonid Rudnyćkyj101, Jarosław Ro-iyj102, Hryhorij Hrabowycz103, Bohdan Rubczak104, Serhij Biłokiń105, hajło Brajczewśkyj106, Jewhen Swerstiuk107, Iwan Dziuba108, Mykoła nśkyj109, Mychajłyna Kociubynśka110, Dmytro Kozij111, Jurij Iwakin112, an Jakóbiec113, Ryszard Łużny114, Michał Łesiów115, Jarosław Hrycko-116, Włodzimierz Mokry117. S. Kozak, U źródeł romantyzmu i nowożytnej myśli społecznej na Ukrainie, Warszawa s. 146; tenże, Ukraińscy spiskowcy i mesjaniści. Bractwo Cyryla i Metodego, Warszawa s. 284; tenże, Koncepcje historiozoficzne Tarasa Szewczenki, Zeszyty Naukowe KUL, nr 2, s. 23-34. J. Szewelow, Krytyka poetycznym słowom, tenże, Mykoła Ge i Taras Szewczenko, ten-' damy My koty Ge: Paryż i Kyjiw. [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s.193—221 i 222—245. 0 O. Pricak, Szewczenko-Prorok, [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 249-276. 1 Ł. Rudnyćkyj, „A do toho —ja ne znaju Boha" klucz do duchownoho świtu poeta, [w:] Tarasa Szewczenka, s. 30-39. 2 J. Rozumnyj, Czy wyczerpano „Moskałewu krynyciu", [w:] Świty Tarasa Szewczenka, 110. H. Hrabowycz, Do pytannia wełyczi Szewczenka: samozobrażennia poeta, [w:] Świty Ta-'zewczenka, s. 277-287; tenże, Taras Szewczenko jak mifotworeć, Kyjiw 1991, s. 216. 4 B. Rubczak, Żywopysnyj Szewczenko, [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 65-90. 15 S. Biłokiń, Narbut i Szewczenko, [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 227-236. 16 M. Brajczewśkyj, Taras Szewczenko j istoryko-kulturna spadszczyna ukrajinśkoho na-[w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 237—245. 17 J. Swerstiuk, Fenomen Szewczenka, [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 301-308-324. 181. Dziuba, U wsiakoho swoja dola. Etiud iz stosunkiw Szewczenka zi słowianofiłamy. itumo-krytycznyjnarys, Kyjiw 1989, s. 376; tenże, Dowiku nasuszcznyj, [w:] Świty Tara- ¦wczenka, s. 288-300. 19 M. Żułynśkyj, Szewczenko i suczasna duchowna sytuacija, [w:] Świty Tarasa Szewczen- 301-308. 0 M. Kociubynśka, Etiudy pro poetyka Szewczenka. Literaturno-krytycznyj narys, Kyjiw s. 272. 1 D. Kozij, Hłybynnyj etos. Narysy z literatury ifiłosofiji, Toronto 1984. 2 J. Iwankin, Notatky szewczenkoznawcia. Literaturno- krytyczni narysy, Kyjiw 1986. 3 M. Jakóbiec, Wstęp, [w:] Taras Szewczenko. Wybór poezji, Wrocław 1974. 4 R. Łużny, Zarys dziejów literatury ukraińskiej, [w:] Ukraina teraźniejszość i przeszłość, M Karaś i A. Podraża, Kraków 1970, s. 355^01. 5 M. Łesiw, Właśni nazwy swiatych u poeziji Tarasa Szewczenka, [w:] Warszawski ukra-lawczi zoszyty, Warszawa 1989,1.1, s. 153-160. 6 J. Hryckowian, Szewczenko i Biblija, [w:] Świty Tarasa Szewczenka, s. 23-29. 7 W. Mokry, Taras Szewczenko w kręgu lektur biblijnych. Zeszyty Naukowe KUL, 1982, !¦, s. 115-147; tenże, Taras Szewczenko i jego przestrzeń wolności wewnętrznej, „Ethos", 1. Wstęp 19 Z prac przywołanych tu znawców romantyzmu wynika dalszy bardzo ważny wniosek, zwłaszcza w odniesieniu do narodów niepaństwowych. Romantyzm bowiem, jak żaden inny prąd umysłowy i literacki, odegrał szczególnie ważną rolę w przebudzeniu i duchowym odrodzeniu „młodych" albo oderwanych od nowożytnej kultury europejskiej narodów słowiańskich, a przede wszystkim tych, które własną państwowość, jak na przykład Polska, niedawno utraciły lub jak Ukraina od wieków jej nie posiadały. Z braku własnego państwa wynikał brak instytucji, które zabezpieczałyby prawa obywateli oraz gwarantowały rozwój narodowej kultury i ojczystego słowa poetyckiego, będącego jednym z najistotniejszych wartości i wyróżników narodu. W dodatku ci pisarze romantyczni, których program i dzieła powstawały z inspiracji filozoficznych i biblijnych, nadawali słowu poetyckiemu szczególnego znaczenia w kreowanej przez się rzeczywistości, zwłaszcza jej warstwy duchowej. Należy przy tym podkreślić, że romantycy ukraińscy, podobnie jak słowaccy - Ludovit Stur118, czescy-Jan Kollar119, rosyjscy — Mikołaj Stan-kiewicz, Aleksander Hercen i Piotr Czaadajew120, a przede wszystkim polscy - Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Cyprian Norwid, są twórcami nie tylko poezji o filozoficzno-religijnym podtekście. Są oni także autorami traktatów i komentarzy filozoficznych, dotyczących zarówno znaczenia w odrodzeniu duchowym słowa poetyckiego, jakiemu nadano wydźwięk ewangeliczny, jak i mówiących o ich stosunku do Boga oraz do wartości najwyższych - chrześcijańskiej miłości bliźniego, prawdy i wolności. I tak na przykład jeden z przedstawicieli charkowskiego ośrodka romantyków ukraińskich, profesor tamtejszego uniwersytetu i poeta Amwrosij Me-tłyński (Mohyła), w jednej ze swych prac naukowych, poświęconych filozofii kultury, podkreślił, że celem twórców kultury winno być wytworzenie ideału piękna z odrębnych elementów rozrzuconych w świecie, w którym człowiek stoi na granicy „świata materialnego i duchowego". Natomiast słowo stanowi 1988, nr 1, s. 109—119; tenże, Taras Szewczenko jak chrystyjanyn i propowidnyk prawdy, [w:] Cerkwa w żytti ukrajinciw, Lwiw 1993; tenże, Romantyczna myśl ukraińska Bractwa Cyrylo-Metodiańskiego, [w:] Dziedzictwo misji słowiańskiej Cyryla i Metodego. Materiały z sesji naukowej w WSP w Kielcach 4-5 XII 1985, Red. Cz. Bartula, Kielce 1988, s. 97-122. Por. J. Kolbuszewski, Modele estetyczne liryki słowackiej romantycznego przełomu, Wrocław 1975, s. 25-56. 119 K. Krejci, Praga, legenda i rzeczywistość, Przełożyła C. Dmochowska, Warszawa 1974; por. też M. Bobrownicka, Narkotyk mitu. Szkice o świadomości narodowej i kulturowej Słowian Zachodnich i Południowych, Kraków 1995. 120 Por. B. Galster, Ruch literacki. Dyskusje wokół romantyzmu [lat 1826-1842], [w:] Literatura rosyjska, Red. ogólna M. Jakóbiec, Warszawa 1970,1.1, s. 451-470. LiterBtura ' myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu iralną syntezę obu tych światów - materialnego, jakim jest dźwięk, i du-wego, którym jest myśl. Dlatego słowo poetyckie do tego stopnia wpływa s obie strony ludzkiej natury, że może zawładnąć całym jestestwem czło-ka. Z tych też powodów poezja wywiera tak silne wrażenie na człowieka tą ludzkość121. \mwrosij Metłyński, jako autor studiów na temat znaczenia poezji w du-wym odrodzeniu narodu, w swych na wskroś historiozoficznych (a więc obnych do poezji Mykoły Kostomarowa) wierszach wyraża swe myśli posób konkretny, ale za pomocą obrazów, unikając przy tym wyrażeń :rakcyjnych. Inaczej sprawę tę widzi twórca bardziej optymistyczny, wie-:y w rozwój ukraińskiego słowa poetyckiego, Mykoła Kostomarow - hi-yk i główny współtwórca programu ideowego romantyków kijowskich, 'artego w Księgach istnienia narodu ukraińskiego, przedstawiający Sło-n jako spadkobierców „Królestwa Bożego". Uważa on, że wyjście z trwa-ich od pokoleń waśni między Słowianami nastąpi jedynie po odrodzeniu wdziwej miłości chrześcijańskiej, kiedy każdy Słowianin i „Ukrainiec nie zie lubił ani cara, ani pana, ale pokocha i będzie pamiętał o jedynym Bogu ;zusie Chrystusie", jak czytamy w Księgach. Jeżeli czerpiąc z Biblii poeci romantyczni tworzonemu przez się słowu tyckiemu-jak już wspominaliśmy - nadawali wymiar ewangeliczny, to kutowana i projektowana przez nich „przyszłość ludów była ugruntowana słowie natchnionym"122- Zdaniem na przykład Adama Mickiewicza duch, 5ry nieustannie szuka Boga, otrzymuje przez to samo światło wyższe, tak me słowo, a człowiek który je otrzymał, staje się objawicielem"123. Bóg -omiast - przemawia do swojego ludu tylko za pośrednictwem takiego wy-e uduchowionego człowieka, który wytrzymawszy wszelkie próby stał się drcem, objawiającym wielkie prawdy. Charakterystyczne, że zarówno dla ama Mickiewicza, jak i dla Tarasa Szewczenki Bóg może przemawiać do ajego ludu, a „objawicielami" prawd są mędrcy, a nie filozofowie, czego ladectwem jest m.in- podobne rozumienie przez obu poetów znaczenia mi-) Prometeuszu. Chodzi tu o Prometeusza, który wyobraża objawienie pra- 121 Por. A. Metłyński, Ob suszcznosti cywilizacyi i znaczenija jeja elementów, Charkiw 9; tenże, Ob istinnom znaczeniji poezii, Charkiw 1943; tenże, Wzgląd na istoriczeskoje czenije poezii i prozy, Charkiw 1850. Patrz na ten temat D. Czyżewśkyj, Narysy z istoriji wfiji na Ukmjini, Miinchen 1983, s. 86 oraz tenże, Istorija ukrajinśkoji literatury, New k 1956, s. 377, 122 A. Mickiewicz, Mesfinizm a filozofia, [w:] 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl spo-:na w latach 1831-1864, Wybrał, wstępem i przypisami opatrzył A. Walicki, Warszawa 7, s. 555. 123 Tamże, s. 354. 1. Wstęp 21 wdziwe, i o naśladującego go brata Epimeteusza, który wyobraża filozofię. Krytykując filozofów za dochodzenie prawdy wyłącznie drogą rozumowania i akademickich dyskusji, Mickiewicz wskazuje na znaczenie w odnajdywaniu prawd w życiu narodu ludzi wtajemniczonych w ojczyste tradycje i zdolnych poprowadzić naród w jego pochodzie ku przyszłości. Ci, zjawiający się w chwilach ważnych, uduchowieni ludzie dostrzegali, że przyszłość ludów była ugruntowana na słowie natchnionym, wypływającym—jak powie Mickiewicz - z objawienia chrześcijańskiego, nazwanego słowem. Takimi, przepowiadającymi przyszłość, bohaterami romantycznymi stali się na terenie Ukrainy, wywodzący się głównie z Zaporoża, kozaccy pieśnia-rze-lirnicy, porównywani przez pisarzy polskich do „bardów kaledońskich i greckich żebraków"124, zdolnych rodzimą historię przekazywać w tworzonej przez się ustnej epice bohaterskiej - w słynnych dumach kozackich i pieśniach historycznych. Za pośrednictwem poetów-bardów, opiewających dzieje Ukrainy, mogło objawiać się i rozwijać, „idące od Boga", słowo żywe. Postać wędrującego po całej Ukrainie poety-diaka i ociemniałego podczas walk z Turkami Kozaka-bandurzysty stanowiła nieodłączną część tej ziemi i kulturalnej tradycji ukraińskiej w XVI, XVII, XVIII, a także XIX wieku. Najwspanialszym uosobieniem postaci samotnie wędrującego mędrca stało się życie i dzieło pielgrzymującego po całej XVIII-wiecznej Ukrainie myśliciela i pisarza, wspaniale łączącego tradycje kultury antycznej, zwłaszcza greckiej i chrześcijańskiej, Hryhorija Skoworody, a następnie także dzieło najwybitniejszego romantyka ukraińskiego Tarasa Szewczenki. Jego przełomowy dla duchowego rozwoju Ukrainy tom poezji pt. Kobzar jest bowiem literacką transpozycją starego lirnika-bandurzysty, którego historia wyniosła do symbolu Ukrainy, tak jak wyniosła i samego Szewczenkę125. Autor Kobzara prze- Por. H. Kapełuś, Romantyczny lirnik (O informatorach ludowych w czasach romantyzmu), [w:] Ludność dawniej i dziś, Warszawa-Wrocław-Kraków-Gdańsk 1973, s. 8. Zdaniem M. Kapełuś m.in. Władysław Syrokomla, odczuwający niedostatek polskiej poezji ludowej, wyraził szczerą zazdrość pod adresem sąsiedniej Ukrainy, przechowującej w bogatej twórczości ustnej zakrzepłe fakty dawnej przeszłości historycznej, w następującym wierszu: Czemuż to, mój Boże Lirników i gęślarzów miało Zaporoże; Czemuż na naszych polach nie zjawią się tacy, Jak bardy kaledońscy, jak greccy żebracy, Co to każdą pamiątkę w rodzimym zakresie Zaraz w pieśnię ułoży i na świat rozniesie? W. Syrokomla. Por. W. Mokry, W Ukrainie milej Tarasa Szewczenki, „Tygodnik Powszechny", 1986, nr 23, s. 6. Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu 'prost rolę wieszcza z lirą-bandurą w tej najcięższej dla Rusi-Ukrainy sy-ji, kiedy lirnicy bandurzyści (coraz bardziej prześladowani przez carat) lodzili, choć nie zdążyły się zazielenić rozsiewane przez nich idee. Istot-:e drugi wybitny romantyk ukraiński, Pantełejmon Kulisz (autor, opartej lotywie Odysei, idylli Orysia), podjął próbę stworzenia w oparciu o du-cozackie epopei życia narodu ukraińskiego na wzór Odysei Homera126, izeroką i pogłębioną analizę obrazu historii narodu ukraińskiego, utrwa-j w ukraińskiej ustnej epice bohaterskiej, zwłaszcza w dumach kozackich śniach historycznych, przedstawił w jednym z najważniejszych rozdzia- swej pracy pt. U źródeł romantyzmu i nowożytnej myśli społecznej na linie Stefan Kozak, gdzie sformułowane zostały przesłanki teoretyczne określona baza źródłowa pięciu głównych zagadnień, leżących u pod-¦ ukraińskiej myśli romantycznej. Swoje rozważania, wyodrębnione >zdziale zatytułowanym Historia w Pieśni. Folklor a historia, rozpoczął icz od przedstawienia historii narodu ukraińskiego, ukazanej w dumach ickich i pieśniach historycznych w sposób zmitologizowany, barwny locjonalny, a więc nie pozbawiony egzaltacji, megalomanii, a przez to ilu uproszczeń. Jtrwalona w swoistej ustnej kronice poetyckiej historyczna pamięć Ukra-w, przekazywana z pokolenia na pokolenie, nieprzypadkowo legła u pod-' odrodzenia nowożytnej tożsamości Ukraińców, ich charakteru i ducho-ci. Dumy oraz pieśni historyczne i duchowne, upowszechniane i popularne wszystkich środowiskach ukraińskich, spełniały doniosłą rolę w umacnia-więzi duchowych, cementowaniu wspólnoty narodowej, przez co przyczy-się do kształtowania społecznej świadomości historycznej oraz ideologii oczesnego narodu ukraińskiego. Historia w epickiej pieśni, jak konstatuje Lozak (s. 70), „jest nie tylko podstawowym, twórczo wykorzystywanym z pisarzy źródłem romantyzmu na Ukrainie (a także polskiego i rosyjskie-jest także historią funkcjonowania idei narodowej, jej problematyki oraz nitu w piśmiennictwie ukraińskim, zwłaszcza nowożytnym". W badaniach wno nad ukraińską preromantyczną „ideą narodu" i przesłankami roman-nej historiozofii, jak i w ogóle dorobku romantyków ukraińskich oraz ich izków z Polską i Rosją kluczowe miejsce-jak dowodzi warszawski tinista - zajmują latopisy kozackie: Samowidźcy, Hryhorija Hrabianki, Sa-y Wełyczki, Petra Symonowskiego, a przede wszystkim słynny traktat po-:zno-historiozoficzny Historia Rusów. Ten spopularyzowany przez deka- Por. M. Zerow, Kulisz: „Mychajło Czarnyszenko" ta Ukrajina, [w:] Łekciji z istoriji Hnśkojl literatury (1798-1870), Red. D. W. Horzin i O. Sołowej, Wydannia Kanadśkoho tutu Ukrajinśkych Studij, Toronto 1977, s. 199-201. 1. Wstęp 23 brystę Konrada Rylejewa traktat historyczny z dziejów Kozaczyzny, zawierający zarazem stosunek kozackich dziejopisów do swoich tradycji historycznych i politycznych dążeń narodu, stał się czynnikiem integrującym społeczeństwo ukraińskie, pozbawione własnego bytu państwowego. W dodatku latopisy kozackie, a zwłaszcza Historia Rusów, oprócz tego, że zapoczątkowały tradycje mitotwórcze, przyczyniające się do integracji Rusinów-Ukraińców wokół „idei narodu", stały się często wykorzystywanym przez romantyków źródłem wiedzy o Ukrainie i jej związkach z sąsiadami127. Jak bliskie i wzajemnie się inspirujące były w tym czasie polsko-ukraiń-skie oddziaływania literackie, zwłaszcza dzięki bezpośrednim kontaktom polskich i ukraińskich romantyków galicyjskich, tworzących w tym samym, głównie lwowskim, ośrodku, wynika m.in. z rozprawy pt. Słowiańskie zainteresowania pisarzy lwowskich Zdzisława Niedzieli128 oraz z książki Galicja romantyczna (1816-1840) Krystyny Poklewskiej129. Określeniu zaś znaczenia i miejsca w historii (stworzonych przez ukraińskich romantyków lwowskich literackich portretów) postaci historycznych, które odegrały przemożną rolę w odrodzeniu tożsamości narodowej Rusinów-Ukraińców w Galicji, poświęcone zostały prace takich badaczy ukraińskich, jak Kyryło Studyń-skyj130, Wasyl Szczurat131, Hryhorij Herbilśkyj132, Mychajło Szałata133, Osyp Petrasz134, czy znaczna część jednego z rozdziałów książki Jana Kozika, zatytułowanego Problematyka narodowa w planach „Ruskiej Trójcy"135. Sięgająca czasów świetności państwa Rusi Kijowskiej, a zwłaszcza epoki Kozaczyzny, historia stanowiła dla romantyków ukraińskich wartość szczególnie ważną zwłaszcza w początkowym okresie działalności przedstawicieli Por. S. Kozak, U źródeł romantyzmu i nowożytnej myśli społecznej na Ukrainie, Wroc- ław 1978, s. 71. 128 Z. Niedziela, Słowiańskie zainteresowania pisarzy lwowskich w latach 1830—1848, Kra- ków 1966. 129 130, K. Poklewska, Galicja romantyczna (1816-1840), Warszawa 1976, s. 179-181. K. Studynśkyj, Pryczynky do istoriji kulturnoho żyttia Hałyćkoji Rusy w litach 1833-47, ZFS, t. XI-XII, s. CXIV-CXXV. 131 W. Szczurat, Persza hałyćko-ukrajinśka proswitna orhanizacija. Na doswitku nowoji doby,Lww 1919. H. Herbilśkyj, Rozwytok prohresywnych idej w Hałyczyni w perszij połowyni XIX st., Lwiw 1964. 133 M. Szałata, Markijan Szaszkewycz. Żyttia, tworczist' i hromadśko-kulturna dijalnist', Kyjiw 1969, s. 257. 1 O. Petrasz, „Ruska Trijcia" Markijan Szaszkewycz, Iwan Wahyłewycz, Jakiw Hołować-kyj, Kyjiw 1972, s. 152. J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w 1830-1848, Kraków 1973, s. 172-186. 135 Literatura i myśl filozoficzno-religijna ukraińskiego romantyzmu vno kijowskiego Bractwa Cyrylo-Metodiańskiego, jak i lwowskiej „Ru-Trójcy", kiedy liderzy obu tych ugrupować formowali własną, już właś-omantyczną definicję historycznego narodu. Tworzona zaś przez nich wożytnym języku ukraińskim literatura miała strzec, przechowywać, od-^ać i ożywiać „ducha narodu". Romantyzm-jak już wspominaliśmy — ze bardziej niż dla wielu pokoleń Polaków, oznaczał dla Ukraińców nie prąd literacki, ale i „pewien system wartości ideowych, moralnych, po-mych, filozoficznych i artystycznych", a zarazem splot poezji i filozofii, tury i polityki, myśli społecznej i publicystyki, dzięki czemu dzieła ro-yków były odczytywane jako polityczne przesłania, a nawet recepta na ilne problemy narodu czy wręcz apel do działalności136, oeci romantyczni stawali się nie tylko pisarzami, ale i autorytetami mo-mi, przywódcami społecznymi i narodowymi ideologami, czego najbar-wymownym przykładem są główni przedstawiciele kijowskiego Brac-Zyrylo-Metodiańskiego i lwowskiej „Ruskiej Trójcy", zwłaszcza liderzy ugrupowań literackich - Taras Szewczenko i Markijan Szaszkiewicz. żą oni do tych najwybitniejszych poetów narodowych, których cześć -apisał autor Sporu o Słowackim - „przyczynia się do organizowania dużego społeczeństwa. Stwarza ona nowy punkt zestrzelenia się myśli :uć, pomaga masie skonsolidować się"137. Podobnie i na stworzonych i romantyków ukraińskich bohaterów, którzy oprócz tego, że byli ucie-eniem (do niedawna zwalczanych przez oficjalną ideologię) ukraińskich ń wolnościowych i niepodległościowych, można spojrzeć także jak na terów o „określonych paradygmatach losów przekładanych na losy uni-alne"138. [ajbardziej ważki, oryginalny i trwały wkład zarówno w stworzenie ideo-1 podstaw programowych romantyzmu ukraińskiego, jak i w sposób po-ciej realizacji przyjętych wartości i nakreślonych celów wniósł najwybit-zy przedstawiciel kijowskiego ośrodka romantyzmu ukraińskiego, Taras /czenko, a na gruncie galicyjskim - Markijan Szaszkiewicz. Dopowiedz-v tym miejscu, że charakterystyczne dla epoki romantyzmu przenikanie iei literackich, filozoficznych i społeczno-politycznych podczas działal-i kijowskich i lwowskich romantyków ukraińskich uwidoczniło się do 16 Por. L. Kamiński, Romantyzm a ideologia, Wrocław 1980, s. 5. 17 Z. Wasilewski, Spór o Słowackiego, „Słowo Polskie", 1985, cyt. za L. Kamiński, Ro->zm a ideologia, s. 8. 18 M. Cieśla-Korytowska, O polskim bohaterze romantycznym po latach, „Znak", 1993, nr 53), s. 25. 1. Wstęp 25 tego stopnia, że głównie z przyczyn politycznych członkowie Bractwa Cyry-lo-Metodiańskiego zostali aresztowani przez władze carskie, przełomowy zaś almanach „Rusałka Dnie