�emkowszczyzna Od ikony do pop-artu Pawe� Krokosz, Mariusz Ry�ca Wydawnictwo Bezdro�a | Przewodnik turystyczny �emkowszczyzna wiE yv/ trasy opisane w przewodniku ? j legenda mapy znajduje si� na skrzyde�ku tylnej ok�adki Od ikony do pop-a Pawe� Krokosz, Mariusz l Wydawnictwo Bezdro�a i�gle wahasz si� dok�d jecha�! -<^?? LEKI W PODRӯY Co zabra�, a ciego unika�? PODRӯE, ? Filipiny 4 Beskid S�decki �, ___�i, w "�<� GrM.|.dyny- [J <$>DROEE www.podroze.pl / li > (...) �wi�ty Miko�aju, opowiedz, jak tu by�o, Jakie pie�ni �piewano, gdzie pas�y si� konie? Andrzej Wierzbicki, Ballada o �w. Miko�aju ? 4 �m �emkowszczyzna Od ikony do pop-artu Pawe� Krokosz, Mariusz Ry�ca Wydawnictwo Bezdro�a | Przewodnik turystyczny Autorzy przewodnika: Pawe� Krokosz, Mariusz Ry�ca - koncepcja ca�o�ci przewodnika, rozdzia�y 1 - IV Wsp�praca: Bart�omiej Cisowski - autor informacji praktycznych dotycz�cych miejscowo�ci s�owackich, schematu sieci kolejowej wok� �emk�wszczyzny, atlasu kulturowego i turystycznego. Pawe� Klimek - rozdzia� ?: autor podrozdzia�u Przyroda. Koncepcja serii: �ukasz Galusek, Tomasz Ostrowski Redakcja: Marzena Daszewska Redaktor prowadz�cy: �ukasz Galusek Korekta: Justyna Miska Autorzy zdj��: Pawe� Klimek, Tomasz Ostrowski, Dominika Zar�ba Zdj�cia na ok�adkach: Ok�. I - Wie�e cerkwi w Bielance, fot. Pawe� Klimek Ok�. IV - Willa Roman�wka - Muzeum Nikifora w Krynicy, fot. Dominika Zar�ba Rysunki: Anna Styrska, Bart�omiej Cisowski Redakcja map i schemat�w: Marzena Daszewska Wykonanie map, schemat�w i plan�w miast: Bart�omiej Kuniczuk, Marcin Wieczorkowski Projekt ok�adki, koncepcja graficzna serii: Kuba Sowi�ski Koncepcja graficzna: �ukasz Galusek, Dominika Zar�ba Sk�ad: Stanis�aw Bednarczyk, Pawe� Kosmalski, Marcin Wieczorkowski Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Krak�w Autorzy i wydawca przewodnika do�o�yli wszelkich stara�, by jego tre�� by�a jak najbardziej zgodna z rzeczywisto�ci�. Nie mog� jednak wzi�� odpowiedzialno�ci za jakiekolwiek skutki wynik�e z wykorzystania zawartych w nim informacji. B�dziemy wdzi�czni naszym Czytelnikom za informacje dotycz�ce b��d�w i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi s� dla nas cenne, gdy� dzi�ki nim mo�emy poprawi� kolejne wydania. Prosimy kontaktowa� si� z nami na poni�szy adres. Wydawnictwo Bezdro�a jest partnerem programu SPolskaTurystYczna.pl Wydawnictwo Bezdro�a ul. Pychowicka 7, 30-364 Krak�w tel.: (0-12) 269 29 61, 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: [email protected], http://www.bezdroza.com.pl Sprzeda� dla ksi�gar� i hurtowni wy��cznie przez Biuro Handlowe �Amistad" tek: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: [email protected] Wydanie I, Krak�w 2004 ISBN 83-918869-7-2 Copyright � by Wydawnictwo Bezdro�a, 2004 Za motyw szlaczka pos�u�y�y, �elazne, kute krzy�e �emkowskie z cerkwi s�owackich i polskich. Od lewej: Jedlinka, Korejovce, Bodru�al, Potoky, Kwiato�, �wi�tkowa Ma�a, Hunkovce, Jedlinka, Ko�any, Prlkra. SPIS TRE�CI 0 autorach....................................................................................................................7 Dlaczego �emkowie i �emkowszczyzna.................................................................g 0 przewodniku............................................................................................................9 Rozdzia� I Przygotowania do podr�y i przejazd...............................................i? Przewodniki i mapy ..................................................................................................... 13 Formalno�ci wizowo-paszportowe .............................................................................. 14 Wyb�r czasu podr�y...................................................................................................15 Dojazd.......................................................................................................................... 15 Rozdzia� II Informacje krajoznawcze....................................................................17 Charakterystyka geograficzna.................................................................................. 17 Przyroda......................................................................................................................18 Historia........................................................................................................................19 J�zyk �emk�w............................................................................................................28 Religia..........................................................................................................................29 Kultura i sztuka .........................................................................................................33 Literatura......................................................................................................................33 Architektura sakralna...................................................................................................34 Chaty �emkowskie........................................................................................................38 Cmentarze wojenne......................................................................................................40 Ikona - Nikifor - pop-art.............................................................................................41 Muzyka ........................................................................................................................45 Str�j ludowy ...............................................................................................................46 Z dawnego jad�ospisu ................................................................................................50 Tradycje i zwyczaje....................................................................................................51 �Na wesele do �emk�w" .............................................................................................51 Pogrzeb ........................................................................................................................ 53 �emkowska wigilia......................................................................................................53 �wi�to Jordanu.............................................................................................................54 �emkowskie pisanki ....................................................................................................55 Region oczyma jego mieszka�c�w............................................................................56 Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego..............................................58 Ja�liski Park Krajobrazowy..........................................................................................59 Magurski Park Narodowy ............................................................................................59 Popradzki Park Krajobrazowy .....................................................................................60 �Karpaty Wschodnie" ..................................................................................................60 Rozdzia� III Informacje praktyczne.......................................................................61 Komunikacja publiczna ............................................................................................61 Kolej.............................................................................................................................61 Autobus ........................................................................................................................61 Informacja turystyczna .............................................................................................61 Pomoc konsularna......................................................................................................61 Kontakt z krajem .......................................................................................................63 Noclegi.........................................................................................................................63 Wy�ywienie .................................................................................................................63 Opieka medyczna i pomoc w nag�ych wypadkach..................................................64 Wymiana waluty ........................................................................................................64 Pami�tki......................................................................................................................64 Rozdzia� IV Trasy zwiedzania................................................................................65 Trasa 1. Od ikony do pop-artu..................................................................................65 Sanok..............................................................................................................................65 Tarnawa...........................................................................................................................74 Kulaszne..........................................................................................................................75 Szczawne.........................................................................................................................76 Rzeped�...........................................................................................................................77 Turza�sk ..........................................................................................................................78 Koma�cza ........................................................................................................................78 Radoszyce........................................................................................................................82 Nowy �upk�w...................................................................................................................83 �upk�w ...........................................................................................................................83 Medzilaborce ....................................................................................................................85 Humenne.........................................................................................................................87 Michakwce.......................................................................................................................89 Trasa 2. Muzea kultury �emkowskiej .......................................................................90 Krosno ............................................................................................................................90 Dukla ..............................................................................................................................93 Iwonicz Zdr�j ....................................................................................................................95 Ryman�w ........................................................................................................................95 Ryman�w Zdr�j .................................................................................................................96 Daliowa ...........................................................................................................................97 Ja�liska ............................................................................................................................98 Wola Ni�na.....................................................................................................................102 Tylawa...........................................................................................................................102 Zyndranowa ................................................................................................................... 105 Vy�ny Komarnik...............................................................................................................108 Ni�ny Komarnik ...............................................................................................................109 Krajne �ierno .................................................................................................................. 110 Ladomirova .................................................................................................................... 111 �emetkovce.................................................................................................................... 111 Svidnik........................................................................................................................... 112 Presz�w (Presov) ............................................................................................................. 115 Trasa 3. W sercu �emkowszczyzny ........................................................................ 116 Krempna........................................................................................................................ 117 Polany ........................................................................................................................... 119 Myscowa .......................................................................................................................120 Kota�............................................................................................................................121 �wi�tkowa Ma�a .............................................................................................................. 122 �wi�tkowa Wielka ............................................................................................................123 Nieznajowa .................................................................................................................... 124 Radocyna.......................................................................................................................124 Grab .............................................................................................................................126 Hutka............................................................................................................................ 127 Trasa 4. Hospody Pomy�uj - �emkowskie sanktuaria........................................... 127 Gorlice...........................................................................................................................128 DOwczary (Rychwatd) ........................................................................................................131 M�cina..........................................................................................................................132 Wapienne ...................................................................................................................... 133 Rozdziel� .......................................................................................................................133 Bednarka ....................................................................................................................... 134 Ropica G�rna (Ropica Ruska) ..............................................................................................134 Bodaki........................................................................................................................... 135 Bartne ........................................................................................................................... 136 Wo�owiec....................................................................................................................... 139 Krzywa.......................................................................................................................... 140 P�tna ............................................................................................................................141 Ma�ast�w....................................................................................................................... 141 G�adysz�w ..................................................................................................................... 142 Zdynia (�dynia) ...............................................................................................................144 Konieczna ...................................................................................................................... 145 Kwiato�......................................................................................................................... 146 Skwirtne ........................................................................................................................147 Regiet�wNi�nyiWy�ny..................................................................................................... 148 U�cie Gorlickie (U�cie Ruskie) ..............................................................................................148 Ha�czowa......................................................................................................................149 Wysowa ........................................................................................................................151 Blechnarka .....................................................................................................................160 Klimk�wka .....................................................................................................................161 �osie ............................................................................................................................. 162 Leszczyny....................................................................................................................... 163 Kunkowa ....................................................................................................................... 164 Nowica.......................................................................................................................... 164 Przys�up.........................................................................................................................165 Bielanka......................................................................................................................... 166 Trasa 5. Russko-Narodnaja Repub�yka (Republika Floryncka) .........................167 Ropa............................................................................................................................. 167 Wawrzka ....................................................................................................................... 168 Brunary Ni�ne i Wy�ne ...................................................................................................... 168 �nietnica ........................................................................................................................169 Banica ........................................................................................................................... 170 Czyrna........................................................................................................................... 171 Piorunka ........................................................................................................................172 Berest ...........................................................................................................................172 Polany ...........................................................................................................................173 Kamianna ...................................................................................................................... 173 Florynka.........................................................................................................................174 Binczarowa..................................................................................................................... 175 Bogusza......................................................................................................................... 177 Kr�lowa G�rna (Kr�lowa Ruska)..........................................................................................177 Gryb�w .........................................................................................................................178 Trasa 6. �ladami Nikifora .......................................................................................178 Wariant A ....................................................................................................................179 Nowy S�cz .....................................................................................................................179 Madejowa .....................................................................................................................183 �abowa .........................................................................................................................184 Nowa Wie� .....................................................................................................................184 �osie .............................................................................................................................185 Roztoka Wielka................................................................................................................ 186 S�otwiny ........................................................................................................................186 f Krynica..........................................................................................................................187 5 Tylicz.............................................................................................................................193 V_ Muszynka ......................................................................................................................196 Mochnaczka...................................................................................................................196 Wariant ?.....................................................................................................................i?/ Muszyna........................................................................................................................197 Leluch�w .......................................................................................................................202 Dubne ...........................................................................................................................202 W�jtowa .......................................................................................................................203 Powro�nik ......................................................................................................................204 Jastrz�bik.......................................................................................................................205 Ztockie ..........................................................................................................................206 Wariant C.....................................................................................................................207 Szczawnik ......................................................................................................................207 Milik .............................................................................................................................208 Andrzej�wka ..................................................................................................................209 �egiest�w ......................................................................................................................211 Wierchomla Wielka...........................................................................................................213 Zubrzyk .........................................................................................................................213 Trasa 7. Na targ do Bardiowa .................................................................................214 Wariant A ....................................................................................................................214 Bardi�w(Bardejov) ..........................................................................................................214 Bardejovske kupele...........................................................................................................218 Zborov ..........................................................................................................................220 Bechercw........................................................................................................................222 Wariant ?.....................................................................................................................223 Ko�any..........................................................................................................................223 Krive .............................................................................................................................224 Lukov-Venecia.................................................................................................................225 Gaboltov........................................................................................................................225 Cigel'ka..........................................................................................................................226 Fri�ka ............................................................................................................................227 Wa�niejsza wykorzystana literatura..................................................................228 Atlas kulturowy i turystczny...............................................................................229 Indeks miejscowo�ci wyst�puj�cych w rozdziale IV........................................236 Spis ramek................................................................................................................237 SPIS PLAN�W I MAP �emkowszczyzna, trasy opisane w przewodniku (1 - ...) - skrzyde�ko I ok�adki Schemat sieci kolejowej wok� �emkowszczyzny......................................................62 Sanok............................................................................................................................66 Okolice Wysowej .............................................................................................154-155 Krynica.......................................................................................................................188 Bardi�w......................................................................................................................216 Cerkwie jako najcenniejsze zabytki..................................................................230-231 Inne miejsca warte odwiedzenia, poza opisanymi w przewodniku .................232 - 233 Zagospodarowanie turystyczne........................................................................234 - 235 �emkowszczyzna, trasy opisane w przewodniku (... - 7) - skrzyde�ko IV ok�adki �emkowie i ich s�siedztwo (wg. R. Reinfussa) - skrzyde�ko IV ok�adki U aiuoracn Pawe� Krokosz - doktorant w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiello�skiego. Specjalizuje si� w dziedzinie historii Rosji prze�omu XVII i XVIII w., ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem osoby cara Piotra I Wielkiego. W polu jego zainteresowa� mie�ci si� r�wnie� szeroka problematyka pozosta�ych pa�stw Europy Wschodniej (Bia�orusi i Ukrainy). W swoich licznych w�dr�wkach po tamtym rejonie przemierzy� szlak od Sankt Petersburga po P�wysep Krymski. Nie jest mu tak�e obca nowo�ytna kultura i historia Francji. Na swoim koncie ma szereg publikacji historycznych i historyczno-krajoznawczych. Prawdziw� pasj� zwi�zan�z dziejami �emkowszczyzny zarazi� si� kilka lat temu, kiedy listopadow� por� wsp�lnie z Mariuszem Ry�c� ruszy� na nieznane sobie dot�d szlaki. W swoim imieniu pragn� podzi�kowa� Dorocie Fraczek, kt�ra w ci�kich chwilach nie pozwala�a mi zw�tpi� w s�uszno�� celu naszej pracy. Dzi�kuj� tak�e rodzicom za cierpliwo�� i wyrozumia�o��. Pawe� Krokosz Mariusz Ry�ca - historyk, kt�ry od wielu lat w�druje po Beskidzie Niskim, Beskidzie S�deckim i Bieszczadach, S�owacji Wschodniej, Zakar-paciu i Ukrainie. Zainteresowanie tymi regionami idzie w parze z prac� naukow�, w kt�rej szczeg�lnie fascynuj� go problemy wyznaniowe �emk�w i Ukrai�c�w. Spo�r�d licznych jego publikacji najwa�niejszajest praca Administracja Apostolska �emkowszczyzny w latach 1945 -1947 (Krak�w 2001). Autor wsp�pracuje z wieloma instytucjami naukowymi, m.in. z Carpatho-Slavic Studies Group. Chcia�bym podzi�kowa� wszystkim, kt�rzy w najmniejszym nawet stopniu przyczynili si� do powstania tego przewodnika. Szczeg�lnie gor�ce wyrazy wdzi�czno�ci sk�adam Bo�ence. Mariusz Ry�ca Sk�adamy gor�ce podzi�kowania And�elice i Ma�kowi Nowakom oraz doktorowi Janowi Jackowi Bruskiemu za pomoc przy pisaniu naszego przewodnika. Autorzy p"�sp4fP8'�fi "h 4>imsw ,? '"��ii uiaczego temKowie i (.emuowszczyzna I Od samego pocz�tku ludno�� obrz�dku wschodniego, kt�ra przyby�a w Kar- paty i tam zamieszka�a, okre�lano mianem Rusiny, Ru�nioki. Sami mieszka�cy tych ziem m�wili o sobie Rusnaky. Zdefiniowanie ich mianem �emk�w nast�pi�o dopiero w XIX w. i to tylko w literaturze. Po raz pierwszy pojawi�o si� ono w pracy Jana �aplovi�a pt. Etnograficke pozorovania z Uhorska z roku 1820, nast�pnie za�, w 1834 r., w ksi��ce Grammatik der ruthenischen oder klein-russichen Sprache in Galizien, gdzie pos�u�y� si� nim jej autor, etnograf Osyp Lewyckyj. P�niej termin ten wyst�powa� w pracach W. Pola, S. Udzieli oraz na kartach monumentalnego dzie�a, jakim by� wydany jeszcze w XIX w. S�ownik Geograficzny Kr�lestwa Polskiego. Nazwa ��emko" pochodzi od s�owackiego s�owa lem, oznaczaj�cego 'tylko' lub 'ale'. Zosta�o ono przyj�te przez �Rusna-k�w" w miejsce u�ywanego przez nich ukrai�skiego s�owa �ysze. W ten spos�b zapo�yczone s�owackie s��wko pos�u�y�o bojkowskim s�siadom do okre�lenia swoich pobratymc�w ��emkamy". Wkr�tce miano �emk�w rozszerzono tak�e na ca�� zachodni� grup� ruskich g�rali, a obszar przez nich zamieszkiwany nazwano �emkowszczyzn�. Termin ten nie by� jednak powszechnie u�ywany przez mieszka�c�w Beskid�w a� do dwudziestolecia mi�dzywojennego. Granice terytorium zamieszkanego przez �emk�w sprecyzowa� wybitny polski etnograf Roman Reinfuss. Wydzieli� on tak�e wiele lokalnych grup nieposiada-j�cych tradycyjnych cech kultury �emkowskiej. By�a to m.in. ludno�� zamieszkuj�ca cztery wsie le��ce w dolinie potoku Grajcarek, zwane Rusi� Szlachtow-sk�, i mieszka�cy wsi Leluch�w i Dubne (Wengrini). Obie te grupy przej�y od swoich wschodnich i po�udniowych s�siad�w znaczn� cz�� kultury i niekt�re obyczaje i z tej racji zosta�y zakwalifikowane jako �emkowie. Do rozpowszechnienia tego nazewnictwa przyczyni�o si� tak�e wy��czenie z diecezji przemyskiej obrz�dku wschodniego (greckokatolickiego) dziewi�ciu dekanat�w i utworzenie z nich w 1934 r. Administracji Apostolskiej �emkowszczyzny. Wyra�n� granic� pomi�dzy ludno�ci� polsk� a ludno�ci� rusk� zamieszkuj�c� Beskid Niski i tzw. Beskid Krynicki (cz�� Beskidu S�deckiego) wyznaczy� w po�owie XIX w. Dionizy Zubrzycki. Wydzielone w�wczas terytorium pokrywa�o si� z tym, jakie wytyczono w badaniach przeprowadzonych pod koniec okresu mi�dzywojennego. Zachodni� rubie�� �emkowszczyzny by�a rzeka Poprad, wschodni� za� stanowi�a dolina rzeki Os�awy. P�nocna granica przebiega�a mniej wi�cej na linii Gryb�w - Gorlice - Jas�o - Krosno. Po stro-~~\ nie s�owackiej (�emkowszczyzn� po�udniowa) etnografowie wyznaczyli gra-8 J nic� rozpoczynaj�c� si� od wschodu na rzece Laborec i Vyrva, a ko�cz�c� si� �' na zachodzie na Spiszu (miasto Stara Eubov�a). Na po�udniu by�a to linia Pre-sz�w - Michalovce. I u przewoaniKU Zakres Przewodnik opisuje obszar etnograficzno-geograficzny znajduj�cy si� na terenie dw�ch pa�stw, Polski i S�owacji. Praca skupia si� przede wszystkim na charakterystyce miejscowo�ci zamieszkanych przez �emk�w (Rusin�w), a tak�e tych, kt�re w ich dziejach odegra�y znacz�c� rol�. Dlatego swoje miejsce w ksi��ce znalaz�y takie miasta, jak Nowy S�cz, Gorlice, Krosno, Sanok, Michalovce, Humenne, Pre-sz�w. W wielu z nich znajduj� si� skanseny z architektur� �emkowsk�. Nie omini�to te� miejscowo�ci wyj�tkowo atrakcyjnych turystycznie, takich jak uzdrowiska w Muszynie, Rymanowie Zdroju i Iwoniczu Zdroju. Szczeg�ln� uwag� po�wi�cono opisom drewnianych cerkiewek, kt�re zachowane w du�ej liczbie, stanowi� dzi� ewenement na skal� europejsk�. Wtopione w beskidzkie krajobrazy, urzekaj� swym pi�knem i mistyk�. U�ytkowane obecnie przez wiernych Ko�cio��w rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i prawos�awnego, by�y niemymi �wiadkami burzliwych wydarze� religijnych. Istotn� cz�� zajmuj� informacje praktyczne - scharakteryzowano trasy dojazdowe do poszczeg�lnych miejscowo�ci i zabytk�w, mo�liwo�ci komunikacyjne regionu, podano informacje o noclegach, wy�ywieniu itp. Uk�ad rozdzia��w Przewodnik zosta� tak napisany, by u�atwi� dojazd i sam pobyt na �emkowsz-czy�nie. Rozdzia� I skupia si� na wszelkich informacjach potrzebnych do przygotowania podr�y i zorganizowania przejazdu. Rozdzia� II stanowi charakterystyk� krajoznawcz�, wykazuj�c cechy ma�ej monografii geograficzno-przy-rodniczo-kulturowej regionu. Obszerny ust�p dotycz�cy historii, kultury, religii i mieszka�c�w �emkowszczyzny ma za zadanie przybli�y� tradycje ludno�ci rusi�skiej od wiek�w zamieszkuj�cej te tereny. Nie roszcz�c sobie prawa do kompletno�ci opisu, autorzy chcieli przede wszystkim podzieli� si� swoimi �emkowskimi fascynacjami. Kolejny, trzeci rozdzia� dostarcza informacji praktycznych, dotycz�cych komunikacji, mo�liwo�ci noclegowych itp. Rozdzia� IV zawiera propozycje konkretnych tras (drogowych, kolejowych, rowerowych, pieszych), kt�rych uk�ad cechuje pewna sugerowana chronologia zwiedzania. Szybkie dotarcie do potrzebnych informacji u�atwi indeks nazw geograficznych. Trasy Uk�ad opisanych w przewodniku tras pozwala turystom odwiedzi� najciekawsze miejsca regionu. Mo�na je ��czy� w dowolne kombinacje lub wykorzystywa� tylko ich fragmenty. Trasy piesze prowadz� g�rami, lasem, wioskami - zwykle z dala od ruchliwej szosy, zawsze jednak przebiegaj� przez miejsca, z kt�rych cho�by cz�� trzeba koniecznie zobaczy�. Przy wytyczaniu tras brano pod uwag� sie� komunikacyjn� regionu, a pocz�tek ka�dej z nich wyznaczono w mie�cie, kt�re stanowi doskona�y punkt wypadowy. Trzy pierwsze trasy maj� charakter transgraniczny, trzy wiod� tylko po Polsce, jedna za� pod��a terenami S�owacji. Trasa 1. Od ikony do pop-artu. Prezentuje r�ne aspekty sztuki wsp�czesnej i tradycyjnej. To trasa mi�dzynarodowa, kt�r� najlepiej pokona� kolej�, cho� mo�na te� skorzysta� z innych zaproponowanych wariant�w podr�y. Trasa 2. Muzea kultury �emkowskiej. Umo�liwia poznanie tradycyjnej architektury i �ycia codziennego �emk�w (Rusin�w), a tak�e odwiedzenie miejsc zwi�zanych z tzw. operacj�dukielsko-preszowsk�. T� mi�dzynarodow� tras� mo�na przeby� zar�wno samochodem, rowerem, autobusami komunikacji publicznej, jak i pieszo. Trasa 3. W sercu �emkowszczyzny. Prowadzi po najpi�kniejszych zak�tkach Beskidu Niskiego. Niezapomnianych wra�e� dostarczy zw�aszcza pieszym i rowerzystom. Trasa 4. Hospody Pomy�uj - �emkowskie sanktuaria. Najd�u�sza trasa wiedzie przez wioski �emkowskie po�o�one w dolinach wok� Magury Ma�astow-skiej - miejsca wa�ne dla �emk�w zar�wno prawos�awnych, jak i grekokatolik�w. Najlepiej pokona� j� rowerem lub samochodem. Trasa 5. Russko-Narodnaja Repub�yka (Republika Floryncka). Prowadzi wioskami �emkowskimi, kt�re w 1918 r. utworzy�y Republik� Floryncka. W wielu z nich zachowa�a si� tradycyjna zabudowa pami�taj�ca tamte czasy. Tras� mo�na przemierzy� pieszo, rowerem b�d� samochodem. Trasa 6. �ladami Nikifora. Wiedzie terenem Beskidu S�deckiego, zd��aj�c tropami najs�ynniejszego �emkowskiego tw�rcy Epifaniusza Drewniaka przez region bogaty w wody lecznicze, s�yn�cy z wielu uzdrowisk. Tras� pokonamy kolej�, autobusami, samochodem lub rowerem. Trasa 7. Na targ do Bardiowa. Jedyna trasa prowadz�ca tylko po S�owacji, biegn�ca starym traktem, kt�rym pod��ali �emkowie. Granic� przekraczamy przez przej�cie drogowe w Koniecznej-Becherovie, sk�d kierujemy si� do Bardiowa, naszej bazy wypadowej. Najlepiej b�dzie nam podr�owa� samochodem lub rowerem. Wszystkie opisane trasy to oczywi�cie tylko pewne propozycje. Aby wi�c nada� przewodnikowi charakter jak najbardziej uniwersalny, ka�d� z nich uzupe�niono informacjami na temat innych wariant�w komunikacyjnych oraz sposobno�ci wypad�w w okolice le��ce poza tras�. Zawarto tu r�wnie� dane o mo�liwo�ciach kontynuowania wybranej trasy czy te� po��czenia r�nych tras. Napy Dok�adna kolorowa mapa na skrzyde�kach ok�adek pozwoli Czytelnikowi zapozna� si� z opisywanym regionem oraz prze�ledzi� przebieg proponowanych tras. Mapy czarno-bia�e wewn�trz przewodnika przedstawiaj�najwa�niej-sze i najwi�ksze miasta regionu oraz okolice Wysowej. Atlas kulturowy i turystyczny zawiera mapy tematyczne stanowi�ce rozszerzenie informacji zawartych w opisie tras. Nazwy W przewodniku stosowane s� polskie, s�owackie i ukrai�skie nazwy miejscowo�ci. Ponadto w wypadku nazw geograficznych, kt�re maj� ustalone formy polskie, stosowane s� nazwy polskie, a w nawiasach podawane ich s�owackie odpowiedniki. Ta sama regu�a dotyczy imion i przydomk�w np. w�adc�w, poet�w. Na ko�cu przewodnika umieszczony zosta� indeks wa�niejszych nazw geograficznych wyst�puj�cych w przewodniku. Obja�nienie symboli stosowanych na mapach ? Informacja turystyczna ------- Trasy opisane w przewodniku ? Dworzec kolejowy " � ��� Trasa proponowana ? Dworzec autobusowy Szlaki 4, Przysta� rzeczna, �n�.......... Granica pa�stwa o�rodek sport�w wodnych A Park narodowy, park miejski, ? Parking pomnik przyrody fo Hotele, pensjonaty Szczyt g�rski ? Kwatery prywatne, agroturystyka Prze��cz g�rska 6 Schronisko, GOPR V Wyci�g narciarski A Kemping ��"-- Rzeki III Restauracja o> Jezioro ? Kawiarnia �: Miasta ? Pub, piwiarnia 0 o Miasteczka, miejscowo�ci I Klub $ Bank, kantor Drogi gt�wne Drogi E3 Poczta Drogi le�ne ? Internet �cie�ki piesze T? Apteka O Pogotowie - szpital � M= Kolej Wyci�g narciarski 4 V 4 V O Policja e Przej�cie graniczne (drogowe lub kolejowe) W Kino ? Galeria sztuki .1 Ko�ci� katolicki ? Obiekt u�yteczno�ci publicznej II Cerkiew prawos�awna 3C Uzdrowisko, pijalnia wody aa Cerkiew greckokatolicka ? O�rodek sportowy i Ko�ci� ewangelicki � Basen, k�pielisko ? Synagoga ? O�rodek je�dziecki ? Muzeum � Stacja benzynowa u Wie�a, baszta *$ Wypo�yczalnia rower�w H Brama miejska �redni zasi�g jednodniowej 0 Obiekt zabytkowy wycieczki pieszej z ca�orocznych I Skansen, obiekt etnograficzny miejsc noclegowych � Zabytek UNESCO A Pomnik, fontanna ? Cmentarz z 1 wojny �wiatowej ? Cerkwiska i cmentarze �emkowskie PRZYGOTOWANIA DO Przewodniki i mapy Dotychczas ukaza�o si� sporo przewodnik�w turystycznych zar�wno po Beskidzie S�deckim, jak i po polskim Beskidzie Niskim. Ostatnio w opisywaniu tych region�w przoduj� wydawnictwa �Rewasz" i Pascal. To pierwsze wyda�o niedawno dwie interesuj�ce pozycje dotycz�ce Beskidu S�deckiego autorstwa B. Mo�cickiego: Beskid S�decki i Okolice Krynicy. Wydawnictwo Pascal opublikowa�o zar�wno Beskid S�decki W. Nowickiego, jak i wi�kszy przewodnik: Beskidy. Wyspowy, S�decki, Niski. Nieco szerzej o Beskidzie S�deckim i przygranicznych terenach S�owacji napisa� T. Darmochwa� w przewodniku Beskid S�decki. Lubovnianska vrcho-vina. Ciekawa jest te� praca Nowy S�cz i Ziemia S�decka, gdzie autor G. Kubal do historii regionu do��czy� informacje praktyczne dla turyst�w. Omawiaj�c Beskid S�decki, warto r�wnie� wspomnie� o reprincie przedwojennego przewodnika R. Nitribitta i Z, Hetnera pt. Krynica. �egiest�w i okolice, wydanym na pocz�tku lat 90., kt�ry pomimo dezaktualizacji informacji praktycznych nadal �mia�o mo�e s�u�y� wszystkim przemierzaj�cym ziemie Beskidu S�deckiego. Z pozycji traktuj�cych o Beskidzie Niskim cennym przewodnikiem jest praca W. Grzesika i T. Traczyka Od Koma�czy do Bartnego. Mimo i� publi- ZIALI PODRӯY I PRZEJAZD kacja ukaza�a si� w 1992 r. i nie ma charakteru naukowego, doskonale przybli�a histori� i kultur� regionu. Przewodniki o Beskidzie Niskim wyda� tak�e Pascal i Rewasz". Jednak�e tylko to drugie wydawnictwo potraktowa�o powa�nie opisywany region {Beskid Niski dla prawdziwego turysty). Ka�dy wybieraj�cy si� w te strony laik znajdzie bardzo przyst�pnie przekazane informacje w pracy P. Subika pt. Beskid Niski (Krosno 2000). Omawiaj�c literatur� dotycz�c� Beskidu Niskiego, nie spos�b pomin�� autora, kt�ry poszed� nieco dalej i opisa� r�wnie� s�owack� stron� regionu. W kolejnym ju� przewodniku T. Darmochwa�a Beskid Niski polski i s�owacki znajdziemy wszystko, co niezb�dne, by ruszy� na wypraw�. Jednak nie jest to przewodnik po �emkowsz-czy�nie, gdy� problem jej odwiecznych mieszka�c�w zosta� przedstawiony do�� ubogo. Ca�kiem bogata jest literatura dotycz�ca cerkwi na �emkowszczy�-nie. Jedn� z najnowszych pozycji jest przewodnik Cerkwie drewniane Karpat. Polska i S�owacja, wydany przez �Rewasz". Autorzy w spos�b bardzo ciekawy, cho� nie pozbawiony b��d�w, opisuj� per�y drewnianej architektury cerkiewnej �emkowszczyzny. Natomiast cenn� prac� dla mi�o�nik�w militari�w i historii I wojny �wiatowej na terenie Beskidu Niskiego jest pozycja R. Fro-dymy Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik (t. 1). Tereny �emkowszczy-zny mo�na przemierza� na rowerze wraz ze specjalnymi przewodnikami serii Najlepsze wycieczki na rowerze g�rskim (t. 2 i 9), do kt�rych nasza praca stanowi� b�dzie �wietne uzupe�nienie histo-ryczno-kulturowe. Podkre�li� nale�y, �e �adna z dotychczasowych publikacji nie traktuje regionu �emkowszczyzny w spos�b ca�o�ciowy, co dotyczy zar�wno Polski, jak i S�owacji. Niestety nie ma r�wnie� mapy, kt�ra obejmowa�aby ca�y region. Po stronie polskiej jeste�my zmuszeni pos�ugiwa� si� a� trzema mapami: po Bieszczadach, Beskidzie Niskim i Beskidzie S�deckim. W wypadku map �romerow-skich", jednych z najpopularniejszych, wydawanych przez Polskie Przedsi�biorstwo Wydawnictw Kartograficznych, mog� zaistnie� pewne nie�cis�o�ci lub braki. Godne polecenia s� mapy turystyczne oferowane przez agencj� wydawnicz� WIT. Podobnie wygl�da sprawa z mapami S�owacji. Trzeba jednak doda�, �e wydawane na S�owacji mapy z serii VKU HARMANEC (nr 104,105,106; polski Beskid S�decki i Beskid Niski: nr 159 - 162) s� w por�wnaniu z publikowanymi w Polsce znacznie dok�adniejsze i zawieraj� aktualne informacje. Warto poleci� r�wnie� mapy, kt�re ukaza�y si� nak�adem Wojskowych Zak�ad�w Kartograficznych (Beskid Niski, cz�� zachodnia i cz�� wschodnia). Mapy wydawane zar�wno w Polsce, jak i na S�owacji dost�pne s� w internetowej ksi�garni podr�niczej www.bezdroza.com. Formalno�ci wizowo-paszportowe Zgodnie z umow� o ruchu bezwizowym do przekroczenia granicy polsko-s�owackiej wymagany jest jedynie aktualny paszport. Kto zamierza pozosta� na S�owacji ponad 30 dni, musi dokona� rejestracji. Oficjalnie wszyscy cudzoziemcy wje�d�aj�cy na teren S�owacji powinni przedstawi� zabezpieczenie finansowe w dowolnej walucie: 50 USD na ka�dy dzie� pobytu (dzieci do 16. roku �ycia - 50% ��danej kwoty). Ponadto ka�dy z wje�d�aj�cych winien posiada� dow�d ubezpieczenia zdrowotnego, gwarantuj�cy pokrycie ewentualnych koszt�w leczenia na terytorium Republiki S�owackiej. W praktyce wymagania te nie s� rygorystycznie przestrzegane. Podr�uj�cy samochodem zobowi�zani s� do posiadania tzw. zielonej karty i ubezpieczenia OC. Na terytorium S�owacji uznawane jest polskie prawo jazdy. Do kraju mo�na przywie�� 11 alkoholu wysokoprocentowego (powy�ej 22%), 2 1 wina, 5 1 piwa (10 butelek) i karton papieros�w (200 sztuk). Na przej�ciach turystycznych i MRG nie wolno przewozi� alkoholu ani papieros�w! Do przekraczania granicy w Ma�ym Ruchu Granicznym uprawnieni s� obywatele Polski i S�owacji posiadaj�cy sta�e lub czasowe zameldowanie w pasie MRG. Przekraczanie granicy odbywa si� na przej �ciach dost�pnych dla ruchu osobowego oraz przej�ciach przeznaczonych wy��cznie dla MRG na podstawie dowodu osobistego lub paszportu. Je�li z wymienionych dokument�w nie wynika, �e ich posiadacz jest zameldowany w pasie MRG, wymagane jest urz�dowe po�wiadczenie zameldowania na pobyt sta�y lub czasowy. Osoby korzystaj�ce z MRG mog� przebywa� w pasie MRG drugiego pa�stwa najwy�ej 7 dni. Wyb�r czasu podr�y Ze wzgl�du na pogod� najlepszym czasem na odbycie wyprawy na �em-kowszczyzn� jest oczywi�cie pora letnia, a w szczeg�lno�ci wakacje. Mamy wtedy do dyspozycji zr�nicowan�baz� noclegow� pocz�wszy od hoteli, a na polach namiotowych sko�czywszy. W�wczas te� na �emkowszczy�nie dzieje si� najwi�cej. Ju� na prze�omie maja i czerwca w sanockim skansenie odbywa si� Jarmark Folklorystyczny, a nast�pnie festiwal muzyczny z udzia�em r�nych zespo��w regionalnych - �Eurofolk na Pograniczach". W lipcu ma miejsce Watra, czyli najwa�niejsze �wi�to �emkowskie, kt�re tradycyjnie odbywa si� w Zdyni i opr�cz samych �emk�w �ci�ga z terenu ca�ego kraju i zagranicy ogromne rzesze mi�o�nik�w kultury tego regionu. Pierwsze miejsce pod wzgl�dem imprez kulturalnych bezsprzecznie zajmuje Krynica. Tutaj sezon kulturalny trwa ca�y rok. W miesi�cach zimowych organizowane s� przegl�dy grup kol�dniczych i ciekawe imprezy plenerowe. Wiosn� i latem bawi�cy w krynickim kurorcie maj� w czym przebiera�: odbywaj�si� tu liczne maj�wki, koncerty muzyki powa�nej i zespo��w regionalnych, wieczory organowe, kabare- ty, przegl�dy orkiestr, dni miast partnerskich. Krynicka jesie� r�wnie� obfituje w przer�ne wydarzenia, m.in. spotkania literackie, wernisa�e i plenerowe wystawy prac miejscowych artyst�w. Miejscowy oddzia� PTTK co roku proponuje bogat� ofert� dla turyst�w, organizuj�c wiele interesuj�cych rajd�w po okolicy. Na brak imprez nie mo�na tak�e narzeka� po drugiej stronie Karpat. Tam najwi�cej imprez kulturalnych odbywa si� latem w Bardiowie i Bar-dejovskich kupelach. Ciekawe imprezy folklorystyczne organizowane s� te� w skansenie w Svidniku. W podr� na �emkowszczyzn� warto si� wybra� tak�e w innych porach roku. Szczeg�lnym czasem s� miesi�ce zimowe, kiedy zwiedzanie i odpoczynek mo�na po��czy� z atrakcjami bia�ego szale�stwa. A warunki ku temu mamy wy�mienite. Doskonale przygotowana baza noclegowa i rekreacyjno-wypo-czynkowa znajduje si� zar�wno w Polsce, jak i na S�owacji. Przepi�knie �em-kowszczyzna wygl�da jesieni� kiedy przemierzaj�cym le�ne dukty szeleszcz� pod stopami opad�e li�cie, a ostatnie ciep�e promienie s�oneczne ogrzewaj� jeszcze policzki. Ta jesienna melancholia wybornie wsp�gra z �emkowskimi cerkwiami, kt�re w�wczas nabieraj�nie-zwyk�ego charakteru, emanuj�c pewn� tajemniczo�ci�. Dojazd Baz� wypadow� na �emkowszczyzn� stanowi� wi�ksze miasta wojew�dztw ma�opolskiego i podkarpackiego, ?? ?" ? 16 do kt�rych bez trudu dojedziemy z innych cz�ci kraju. Wybieraj�c spo�r�d miejscowo�ci posiadaj�cych komunikacj� zar�wno autobusow�, jak i kolejow�, wypraw� mo�na rozpocz�� z Sanoka, Jas�a, Krosna, Gorlic, Nowego S�cza, Krynicy. W podr� po �emkowszczy�nie mo�na wyruszy� tak�e od strony s�o- wackiej, gdzie bazami b�d� Svidnik, Presz�w (Pre�ov), Bardi�w (Bardejov). Znajdziemy w tych miejscowo�ciach punkty informacyjne, apteki i plac�wki opieki zdrowotnej, dobr� sie� gastronomiczn� i noclegow� oraz uzupe�nimy ekwipunek o rzeczy trudno dost�pne w terenie. Polsko-s�owackie przej�cia grani czne na �emkowszczy�nie Miejsce Przej�cie Rodzaj ruchu granicznego tupk�w - Palota kolejowe osobowy, towarowy, MRG; ca�odobowe Radoszyce - Palota, drogowe M RG, turystyczny*; czynne: 11V - 30IX godz. 8 - 20, 1?-31 III godz. 9-16. Barwinek - Vy�ny Komarnik drogowe osobowy, towarowy, MRG; ca�odobowe Czeremcha - �erti�ne drogowe turystyczny*; czynne: 1 IV - 30 IX godz. 8 - 20, 1X-31 III godz. 9-16 Ja�liska - �erti�ne drogowe MRG O�enna- Ni�na Polianka drogowe MRG, turystyczny*; czynne: 11V - 30IX godz. 8-20, 1X-31 III godz. 9-16 Konieczna - Becherov drogowe osobowy, MRG; ca�odobowe Wysowa Zdr�j - Regetovka drogowe turystyczny (rowery, pieszy, narciarski); czynne: 1VI - 31 X godz. 7 -19,1XI - 31V godz. 9-16 Wysowa Zdr�j - Stebnicka Huta drogowe turystyczny (rowery, pieszy, narciarski); czynne: 1VI - 31 X godz. 7 -19,1XI - 31V godz. 9-16 Muszyna-Plave� kolejowe osobowy, towarowy, MRG; ca�odobowe Muszynka-Kurov drogowe MRG Leluch�w - �ir� drogowe osobowy, MRG; ca�odobowe Milik- Legnava drogowe MRG Wierchomla Wielka - Kace drogowe MRG Piwniczna-Mniszek nad Popradem drogowe MRG, osobowy; ca�odobowe �w�zki inwalidzkie, rowery, ruch pieszy ROZDZIA� II INFORMACJE KRAJOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA �emkowszczyzna rozdzielona pomi�dzy Polsk� i S�owacj� le�y na terenie Beskidu S�deckiego i Beskidu Niskiego polskiego i s�owackiego. Beskid S�decki znajduje si� na po�udniu Polski, pomi�dzy dolin� Dunajca (na jej odcinku Szczawnica - Nowy S�cz) a Prze��cz� Tylick�i dolin� rzeki Kamienicy Nawo-jowskiej. Stanowi najdalej wysuni�te na wsch�d ogniwo Beskidu Wysokiego. Na jego terenie wyr�niamy dwie cz�ci, zachodni� pomi�dzy Popradem a Du