Christopher Andrew Wasilij Mitrochin ARCHIWUM MITROCHINA KGB w Europie i na Zachodzie przełożyli Magdalena Maria Brzeska i Rafał Brzeski Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA w Tytuł oryginału: The Mitrokhin Archive The KGB in Europe and the West Projekt okładki: Roslaw Szaybo Redakcja: Irma Iwaszko Redakcja techniczna: Iwona Adamus Korekta: Magdalena Stachowicz Rzeźbę buta wykorzystaną na okładce wykonano w pracowni prof. Adama Myjaka Copyright © Christopher Andrew and Vasili Mitrokhin, 1999 Ali rights reserved Every effort has been madę to tracę or contact all copyright holders. The pubhshers would be pleased to rectify any omissions brought to their notice at the earliest opportunity The morał right of the authors has been asserted All rights reserved. Without limiting the rights under copyright reserved above, no part of this publication may be reproduced, stored in or introduced into a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means (electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise), without the prior written permission of both the copyright owner and the above publisher of this book © for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2001 for the Polish translation by Magdalena Maria Brzeska and Rafał Brzeski ISBN 83-7200-651-2 Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA Warszawa 2001 Wszystkim, którzy chcieli świadczyć prawdę, ale nie śmieli - poświęcam Wasilij Mitrochin Spis treści Ł« Ewolucja KGB w latach 1917-1991 .........".T/fhr:* f!?'h^ .. f:^ Nazwy i skróty.............................................. 11 Przedmowa.....,>tiswi*...................................... 23 1. Archiwum Mitrochina .Y.'?^'?y??:.............V^"V?r^. M 2. Od leninowskiej CzeKa do stalinowskiego OGPU ............61 3. Era wielkich nielegałów ....................................96 4. „Pięciu Wspaniałych" .....................................124 5. Terror ...................................................146 6. Wojna ........................\ WSi-...........!R™?*'?:1 $$L 7. Wielka koalicja ...........................................209 8. Zwycięstwo ..............................................245 9. Od „gorącej" do „zimnej wojny" ...........................273 10. Główny Przeciwnik f-WW ' :swo>no3J DtóoinW . I L Część 1: Nielegałowie w Ameryce Północnej w latach pięćdziesiątych......................................316 11. Główny Przeciwnik Część 2: „Samorodki" i legalne rezydentury ¦ ?$^#^ we wczesnym okresie „zimnej wojny"........................339 12. Główny Przeciwnik Część 3: Następcy nielegała „Abla" .........................363 13. Główny Przeciwnik <ta}s- p:«ff2->nc MWO^"""®1'^'bwwCM)N Część 4: „Samorodki" i legalne rezydentury lAswasM^f) :3 8)l9fsA pod koniec „zimnej wojny"...............................384 14. Walka polityczna „Środki aktywne" i Główny Przeciwnik ......................421 15. Operacje PROGRIESS ,„,.,.„ Część 1: Zdławienie „praskiej wiosny".......................460 16. Operacje PROGRIESS Część 2: Szpiegowanie w bloku sowieckim ....................486 I 17. KGB i partie komunistyczne na Zachodzie ..............509 18. Eurokomunizm ..................................539 19. Dywersja ideologiczna Część 1: Walka z dysydentami___^.l4.!....................560 20. Dywersja ideologiczna Część 2: Zwycięstwo dysydentów...........................583 21. Radiowywiad w czasach „zimnej wojny" ................605 22. „Zadania specjalne" Część 1: Od marszałka Tito do Rudolfa Nuriejewa ..............636 23. „Zadania specjalne" ^^ mj.uv.MI &\a«io-. Część 2: Czasy Andropowa i późniejsze lata ...................666 24. Zimnowojenne operacje przeciwko Wielkiej Brytanii Część 1: Po „Pięciu Wspaniałych"...........................702 25. Zimnowojenne operacje przeciwko Wielkiej Brytanii rtuwtos Część 2: Po operacji FOOT...............................736 26. Republika Federalna Niemiec ........................769 27. Francja i Włochy w latach „zimnej wojny" M&iac;n?$f uiotjii,, ,4> Penetracja agenturalna i „środki aktywne" ....................807 28. Penetracja i prześladowanie kościołów w Związku Sowieckim .............................856 29. Polski Papież i zryw „Solidarności" ....................891 30. Polski kryzys i rozpad bloku sowieckiego .......w>z.> > • ¦ 904 31. Wnioski końcowe: od systemu monopartyjnego do prezydentury Jelcyna > ^[ Rola rosyjskich służb wywiadowczych........................943 Aneks A: Przewodniczący KGB w latach 1917-1991 ¦¦¦¦) Aneks B: Naczelnicy wywiadu zagranicznego w łatach 1920-1999 fl Aneks C: Organizacja KGB - slinwmsni mwóiO Aneks D: Organizacja Pierwszego Zarządu Głównego KGB ~) (wywiad zagraniczny) ,-..., ... Aó Aneks E: Organizacja rezydentury KGB ^\ \ "tóiłcnoww?,,. •> fej*") .......;..,..... Przypisy Bibliografia ........, , . ^ Skorowidz ?,,; .} Łl ; >ha Ewolucja KGB w latach 191 7-i 991 s ubciw^w !mb*fw uj w w ćfl .(OHI) Grudzień 1917 CzeKa u«\ s ,= i , « T Luty 1922 CzeKa włączona w strukturę NKWD jako GPU T Lipiec 1923 GPU wydzielony z NKWD jako samodzielny OGPU T At«i Lipiec 1934 OGPU ponownie włączony do NKWD jako GUGB f Luty 1941 GUGB wydzielony jako samodzielny NKGB T Lipiec 1941 NKGB powtórnie wcielony do NKWD jako GUGB Kwiecień 1943 GUGB powtórnie wydzielony jako samodzielny NKGB Marzec 1946 zmiana nazwy NKGB na MGB . U ;m Październik 1947 wywiad zagraniczny MGB przeniesiony do KI a a - listopad 1951 powstaną prmi, Komas^^tow po tAk-:.<\ciLmn T Marzec 1953 wywiad zagraniczny włączony do MWD; • Oci"so-powstaje poszerzone MWD zóm ke- Marzec 1954 KGB -grudzień 1991 Union W przeciwieństwie do nazw, funkcje sowieckich organów bezpieczeństwa i aparatu wywiadowczego w zasadzie się nie zmieniały. W uznaniu tej ciągłości oficerowie KGB mówili często o sobie „czekiści", podobnie jak funkcjonariusze oryginalnej Komisji Nadzwyczajnej. Termin KGB 9 ARCHIWUM MITROCHINA używany jest często dla generalnego określenia organów bezpieczeństwa i aparatu wywiadowczego w sowieckich czasach; właściwe KGB utworzono dopiero w 1954 roku. /t, Wywiad zagraniczny __ Utworzony w 1920 roku wydział wywiadu zagranicznego CzeKa znany był w okresie międzywojennym jako Inostrannyj Otdieł (INO). Później podniesiono status wywiadu i w latach 1941-1947 nosił nazwę Inostran-noje Uprawlenije (INU), ale posługiwano się również nazwą Pierwszy Zarząd. W latach 1947-1951 najważniejsze zadania wywiadu zagranicznego przejął Komitiet Informacii (KI). Od 1952 do 1991 roku wywiad zagraniczny prowadziło Pierwoje Gławnoje Uprawlenije (PZG - Pierwszy Zarząd Główny, z wyjątkiem rocznego okresu od marca 1953 roku do marca 1954 roku, kiedy nosił powodującą wiele pomyłek nazwę Drugiego Zarządu Głównego). .,_, :„_. __;._. ™'MSiedziba tmt Oficerowie wywiadu zagranicznego oraz dyrektywy przysyłane rezyden-turom określają siedzibę KGB mianem Centrali. W praktyce termin Centrala odnosi się raczej do kierownictwa i siedziby wywiadu zagranicznego niż całości KGB. Struktura organizacyjna Pierwszego Zarządu Głównego KGB (wywiadu zagranicznego) przedstawiona została w aneksie D. C' ' )• ni fnr.^0 K v.i rbiabar sin si<e iliwom . ninnoT .janjfisDYWvtłL:/! rjsiifnc>>J ianlcni .LL«<* Nazwy i skróty W AD w. M03CO AFSA - Armed Forces Security Agency, Agencja Bezpieczeństwa Sił Zbrojnych; amerykańska służba wywiadu radiowego i kryp-'D'łW>towywiadu, poprzedniczka National Security Agency -NSA. AKEL - Anorthotikon Koma tu Ergazomenu Lau, Cypryjska Postę- powa Partia Ludu Pracującego; partia komunistyczna. Amtorg - Amierikanskaja Targowaja Organizacja, angielska nazwa American-Soviet Trading Corporation; założona w 1924 roku w Nowym Jorku sowiecka centrala handlu zagranicznego, będąca kamuflażem dla licznych operacji wywiadow- ARA -American Relief Association, Amerykańskie Stowarzysze- « ;./ .„nie Pomocy; organizacja humanitarna. ASA ."flw - Army Security Agency, Agencja Bezpieczeństwa Wojsk Lądowych (Stanów Zjednoczonych); radiowywiad amerykański. AVH yniiiyC; - Allamvedelmi Hatosag - węgierska służba bezpieczeństwa ....... i wywiadu powołana w 1952 roku. AVO - Allamvedelmi Osztaly - węgierska służba bezpieczeństwa > bijsi^ i wywiadu powołana przez komunistów po zakończeniu ;dśui? II wojny światowej. Potem przemianowana na AVH. BfV - Bundesamt fiir Verfassungsschutz, Federalne Biuro Ochro- no "i ny Konstytucji; służba bezpieczeństwa i kontrwywiadu Republiki Federalnej Niemiec. BND - Bundesnachrichtendienst, Federalna Służba Wywiadow- cza; wywiad zagraniczny Republiki Federalnej Niemiec. CDU - Christlisch-Demokratische Union, Unia Chrześcijańsko- wtarm'; -Demokratyczna; niemiecka partia chadecka. oc> ons Centrala - zwyczajowa nazwa moskiewskiego kierownictwa KGB i wcześniejszych służb specjalnych. Żargonowo - przełożeni w Moskwie. k»!) 1 1 ARCHIWUM MITROCHINA CzeKa - WczeKa, Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Wsierossijskaja Czeriezwy-oi?.o dcpir czajnaja Komissija po Bor'bie s Kontrriewolucijej i Sabotażom); poprzedniczka KGB w latach 1917-1922. CIA - Central Intelligence Agency, Centralna Agencja Wywia- dowcza; amerykański wywiad zagraniczny. COCOM - Co-ordinating Committee for East-West Trade, Komitet ...... Koordynacyjny Wymiany Handlowej Wschód - Zachód; Hi=sK-'.'!';iu swoisty kontrwywiad gospodarczy do zapobiegania jłg'..ęnmitk próbom eksportu nowoczesnych technologii zachodnich do :i-4yW *4)gs państw komunistycznych. :««s #fc»rtfki?ri& Comecon - angielska nazwa zwyczajowa komunistycznej RWPG - Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. CPC - Christian Peace Conference, Chrześcijańska Konferencja ? Pokojowa; organizacja - parawan, manipulowana przez KGB w ramach politycznych „środków aktywnych". <ojti/ CSU - Christlisch-Soziale Union, Unia Chrześcijańsko-Społeczna; •mtsMn&TBi działająca w Bawarii partia chrześcijańsko-demokratyczna, w niemieckich władzach federalnych sojusznik CDU. DCI - Director of Central Intelligence, Dyrektor Centralnego Wywiadu; szef amerykańskiego wywiadu zagranicznego. DGI - Direccion General de Inteligencia - Dyrekcja Generalna Wywiadu; kubańska służba wywiadu zagranicznego. nifelA DGS - portugalska służba bezpieczeństwa, po zmianie nazwy z PIDE. DGSE - Direction Generale de la Securite Exte'rieure, Dyrekcja Ge- neralna Bezpieczeństwa Zewnętrznego; utworzona w 1981 roku francuska służba wywiadu zagranicznego. OV/. DGSP - Directoratul General al Siguratei Poporolui, Zarząd Gene- ralny Bezpieczeństwa Publicznego; rumuńska służba bez- -oirfaO oiu< pieczeństwa (Securitate). DIA - Defence Intelligence Agency, Agencja Wywiadu Obronne- go; amerykańska służba wywiadowcza. DRG - Diwiersjonnyje Razwiedywatielnyje Gruppy - Grupy Dy- wersyjno-Wywiadowcze przygotowywane przez 13 Wydział Pierwszego Zarządu Głównego KGB. ¦&) - UiTJ DS - Drżawna Sigurnost'; bułgarska służba bezpieczeństwa. DST - Direction de la Suweillance du Territoire, Kierownictwo -9Śotariq - Nadzoru Terytorium; francuska służba bezpieczeństwa (kontrwywiad). .aswjlBoM w jh 12 NAZWY I SKRÓTY FAPSI FBI FCO FPK GCHQ GKNT GPU GRU GUGB Gułag HUMINT HVA ICBM IMINT INO - Fiedieralnoje Agientstwo Prawitielstwiennoj Swiazi i In-formacii, Federalna Agencja Łączności i Informacji Państwowej; postsowiecki radiowywiad rosyjski. ¦SYti.ii-i-siyuEna - Federal Bureau of lnvestigation, Federalne Biuro Śledcze, amerykańska służba bezpieczeństwa. - Foreign and Commonwealth Office, Ministerstwo Spraw Zagranicznych brytyjskiej Wspólnoty Narodów. " ludo - Francuska Partia Komunistyczna - Government Communication Headąuarters, Kwatera Główna Łączności Rządowej; radiowywiad i kryptowywiad brytyjski. -Vł*HWwfó^ ^arodMyrii ; - - Gosudarstwiennyj Komitiet po Naukie i Tiechnołogii, Państwowy Komitet Nauki i Techniki; główny zleceniodawca komórek wywiadu naukowo-technicznego KGB. - Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije, Państwowy Zarząd Polityczny; sowiecka służba bezpieczeństwa i wywiadu, wchodząca w latach 1922-1923 w skład NKWD. - Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije, Główny Zarząd Wywiadowczy; sowiecki wywiad wojskowy. S'!« - Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego; sowiecka służba bezpieczeństwa i wywiadu, wchodząca w latach 1934-1943 w skład NKWD. nammn - Glawnoje Uprawlenije Łagieriej, Główny Zarząd Obozów, instytucja nadzorująca obozy pracy przymusowej i lo- sy więźniów politycznych. A$M - Skrót od Human Intelligence, materiał wywiadowczy zebrany przez ludzi (agentów), jako przeciwieństwo materia- łu zebranego przez środki techniczne lub w wyniku prze- niknięcia do łączności radiowej SIGINT. - Hauptverwaltung Aufkldrung, Zarząd Główny Informacji; służba wywiadowcza Niemieckiej Republiki Demokratycznej. - intercontinental ballistic missile, międzykontynentalny pocisk balistyczny. #fci*w*óALiw>Ai»«*K«wo}i• - Imagery Intelligence, materiał wywiadowczy zebrany przez czujniki i przetworzony komputerowo do obrazu. - Inostrannyj Otdieł, Wydział Zagraniczny CzeKa/GPU/ OGPU/GUGB; sowiecki wywiad zagraniczny w latach 1920-1941, poprzednik INU. .\u*n 13 ARCHIWUM MITROCH1NA INU ipi IRA JIC K-231 TO KAN KGB KHAD KI ¦¦łfótD • ¦¦ ¦ KKE-es Komintern KOR KPA KPCz KPD KPF KPG KPH KPK - Inostrannoje Uprawlenije, Zarząd Zagraniczny NKGB/GUGB/MGB; sowiecki wywiad zagraniczny w latach 1941-1954, poprzednik Pierwszego Zarządu Głównego KGB. - Irish Republican Army, Irlandzka Armia Republikańska; radykalna organizacja podziemna, która usiłuje zbrojnie przywrócić Ulster Republice Irlandzkiej. Ą^aSe, KawHtef -Joint Intelligence Committee, Wspólny Komitet do spraw Wywiadu (Wielka Brytania). r Klub byłych więźniów politycznych, skazanych w Czechosłowacji z mocy artykułu 231 kodeksu karnego. - Klub Działaczy Bezpartyjnych (Czechosłowacja). - Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, Komitet Bez- pieczeństwa Państwowego; sowiecka służba wywiadu i kontrwywiadu powołana w 1954 roku. ;, j - Khedamat-e Etela'at-e Dawlati; afgańska służba bezpieczeństwa. - Komitiet Informacji, Komitet Informacji; sowiecka służba wywiadu, powstała z połączenia wydziałów wywiadu za- granicznego MGB i GRU w latach 1947-1951. - rozłamowa eurokomunistyczna partia greckich komunistów, ą,.,-abfc.wjfw ;i¦ tedim&i&ffl&s&d-- fócfaite <. ? •- i.-** - Kommunisticzeskij Intiernacjonał, Międzynarodówka Komunistyczna, zwana też III Międzynarodówką. - Komitet Obrony Robotników (Polska). - Kommunistische Partei Ósterreichs, Komunistyczna Partia Austrii. - Komunisticka Strana Ceskoslovenska, Komunistyczna Par- tia Czechosłowacji. - Kommunistische Partei Deutschland, Komunistyczna Partia Niemiec. - Suomen Kommunistinen Puolue, Komunistyczna Partia Finlandii. - Komunistikon koma tis Ealados, Komunistyczna Partia Grecji. - Partido Komunista de Espana, Komunistyczna Partia Hi- szpanii. - Partie Communiste Canadien, Komunistyczna Partia Kanady- , ....-.,.-..........—..,M^ ,-- ^-v^.. NAZWY I SKRÓTY KPWB - Communist Party of Great Britain, Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii. KPUSA - Communist Party of the United States, Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych. KPZR - Kommunisticzeskaja Partija Sowietskogo Sojuza, Komuni- styczna Partia Związku Radzieckiego LFWP - Popular Front for the Liberation ofPalestine, PLFP, Ludo- wy Front Wyzwolenia Palestyny. MGB - Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, sowieckie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego. MGIMO - Moskowskij Gosudarstwiennyj Institut Mieżdunarodnych ^«vui Otnoszenij, Moskiewski Państwowy Instytut Stosunków Międzynarodowych; elitarna uczelnia wyższa. MI-5 Imperiał Security Intelligence Senice, brytyjska Służba Wy- wiadowcza Bezpieczeństwa Imperialnego; w skrócie Służba Bezpieczeństwa, czyli kontrwywiad. MI-6 Secret Intelligence Senice (SIS), brytyjska Tajna Służba Wy- wiadowcza (wywiad zagraniczny). MOR - Monarchiczeskaja Organizacija Rossii, Monarchistyczna Organizacja Rosji; sfingowana organizacja podziemna manipulowana przez CzeKa (TREST). MWD - Ministierstwo Wnutriennych Dieł, sowieckie Minister- stwo Spraw Wewnętrznych. tMaoj|U{ - /\vx.xkj NATO - North Atlantic Treaty Organisation, Organizacja Paktu Północno-Atlantyckiego; sojusz wojskowy. NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, "i ! .ttO Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego; sowiecki resort spraw wewnętrznych, poprzednik MWD. NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennych Diel, Ludowy Komi-¦;knLq«!v sariat Spraw Wewnętrznych; sowiecki resort spraw wewnę-:rss trznych, obejmował między innymi wywiad zagraniczny, policję polityczną i kontrwywiad. NSA - National Security Agency, Agencja Bezpieczeństwa Pań- b stwowego; amerykańska służba radiowywiadu, kryptowy- wiadu i wywiadu elektronicznego. NSC - National Security Council, Rada Bezpieczeństwa Narodo- wego; amerykański organ kolegialny, kształtujący i nadzorujący politykę bezpieczeństwa państwa. łM ARCHIWUM MITROCHINA NSZRiS - Narodnyj Sojuz Zaszczity Rodiny i Swobody, Ludowy Związek Obrony Ojczyzny i Wolności; organizacja antybol-:'¦:¦•¦¦ *•'! szewicka. NTS - Narodnyj Trudowoj Sojuz, Narodowy Związek Pracy; an- ^numoA <ł tybolszewicka, socjaldemokratyczna organizacja rosyjskich emigrantów. Ochrana - carska policja polityczna w latach 1866-1917. ' OGPU - Objedinnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawleni- siibap." je, Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny; sowiecka służba bezpieczeństwa w latach 1923-1934. OMS - Otdieł Mieżdunarodnych Swiaziej, Międzynarodowy Wy- tysNWnuaotó dział Łącznikowy Kominternu; komórka wywiadowczo-ku- rierska. OSS - Office of Strategie Sewices, Biuro Służb Strategicznych; -4i..i? wywiad amerykański, poprzednik CIA. OT - Opieratiwno-Tiechniczeskoje Uprawlenije, Zarząd Wspar- -v& t.<i,\uir cia Operacyjno-Technicznego w ramach struktury Pierwsze- go Zarządu Głównego KGB. OTU - Opieratiwno-Tiechniczeskoje Uprawlenije, Zarząd Opera- -Em jsfiro">i cyjno-Techniczny w ramach struktury KGB. <J OUN - Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów. tm> k - ,. OWP - Organizacja Wyzwolenia Palestyny. .....' OZNA - jugosłowiańska służba bezpieczeństwa, poprzedniczka istiefi ról; UD BA. .ortmi.R$4łit>' v*iartl :a«sts , - PIDE - portugalska służba bezpieczeństwa, rozwiązana w 1974 roku. Pion F - sekcja „zadań specjalnych" w rezydenturze KGB. Pion KR - (od kontr-razwiedka) sekcja kontrwywiadowcza w rezydenturze KGB. Pion N - (od nielegały) w rezydejiturze KGB sekcja wsparcia dla nielegałów. wbaim fewomredo .ffovii;o.! Pion PR - (od politiczeskaja razwiedka) sekcja wywiadu politycznego w rezydenturze KGB. Pion SK - (od sowietskaja kolonija) w rezydenturze KGB sekcja zajmująca się przebywającymi w danym kraju obywatelami Związku Sowieckiego. Pion X - w rezydenturze KGB sekcja prowadząca wywiad nauko- wo-techniczny. .' NAZWY I SKRÓTY POUM - Partido Obrero de Unificacion Marxista, Partia Zjednoczenia Robotników; hiszpańska partia marksistowsko-trocki-stowska w latach trzydziestych. PPK - Partido Comunista Portugues, Portugalska Partia Komuni- styczna. PSOE oiinoR- Partido Socialista Obrero Espańol, Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza. ujm. PZPR - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. RCMP - Royal Canadian Mounted Police, Królewska Kanadyjska Auna h Policja Konna, la^olos^^ł Wa ;o\hi«tti - Ti&2 RJAN - rakietno-jadiernoje napadienije, atak rakietowo-jądrowy. ROWS - Russkij Obszcze-Wojenskij Sojuz, Rosyjski Związek Ogól- nowojskowy; antybolszewicka organizacja „białych" Rosjan. SALT K»iqssr Strategie Arms Limitation Talks, rokowania o ograniczeniu zbrojeń strategicznych. SAM - surface-to-air missile, używane w NATO określenie dla sowieckich pocisków rakietowych ziemia-powietrze. SB łijbsiw Służba Bezpieczeństwa (Polska). uąyiA - łżw&3ć SDECE - Sewiee de Documentation Exterieure et de Contre-Espio-nage, francuska służba wywiadu i kontrwywiadu, poprzedniczka DGSE. SDI - Strategie Defence Initiative, Inicjatywa Obrony Strategicz- nej, czyli tak zwane Gwiezdne Wojny. SED - Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, Socjalistyczna Partia Jedności, rządząca w Niemieckiej Republice Demokratycznej. jfisuriYbiooi (Cpssinegio rAiyw SIGINT - materiał wywiadowczy uzyskany w drodze nasłuchu i analizy ruchu w eterze. SIS - Secret lntelligence Sewiee (MI-6), brytyjski wywiad zagra- niczny, dsula fi>ii*nEiw<)M«^U| uu Smiersz - skrót od Smiert' Szpionam (Śmierć Szpiegom), podległa bezpośrednio Stalinowi sowiecka służba specjalna, odpowiedzialna w latach 1943-1946 za pracę kontrwywiadow-czą w szeregach sił zbrojnych. .cmgin.:. SOE - Special Operations Executive, Kierownictwo Operacji Specjalnych; brytyjska organizacja wywiadowczo-dywersyj-no-sabotażowa, koordynująca i wspierająca w latach II wojny światowej działalność narodowych ruchów oporu w okupowanej Europie. 17 ARCHIWUM M1TROCHINA Specnaz SlkpoE Ochran- OGFi, S&T Stapo Stawka Slftqoq OUK i SWR ensD P TUC ! UDBA !' ULTRA I ¦ wcc WłPK - Sozialdemokratische Partei Deutschland, Socjaldemokratyczna Partia Niemiec. - skrót od Specjalnogo Naznaczenija; sowieckie, a potem rosyjskie wojskowe jednostki specjalne, szkolone do działań dywersyjnych i rozpoznawczych na tyłach przeciwnika. - socjalisty-riewolucjoniery, socjaliści-rewolucjoniści; rosyjska radykalna partia polityczna o sprawnej organizacji bojowej, stosująca taktykę terroryzmu. Po rewolucji rozbita i zlikwidowana przez bolszewików. »ŚfiKLCEft -•¦ 'U* >>i - scientific and technological intelłigence, wywiad nauko-wo-techniczny. - Staatspolizei, austriacka służba bezpieczeństwa w ramach policji, rwjjjio %-A"jvNasiiwv%itm ;^wo)i«iow - Staatssicherheitsdienst, Państwowa Służba Bezpieczeństwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej, powstała w 1950 i rozwiązana w 1989 roku. Prowadziła także działania wywiadowcze, zwłaszcza w Republice Federalnej Niemiec. - kryptonim naczelnego dowództwa wojsk sowieckich w latach II wojny światowej. - Statui tajna Bezpecnost, Państwowa Tajna Służba Bezpieczeństwa; powstała w 1948 roku czechosłowacka służba bezpieczeństwa i wywiadu. - Służba Wnieszniej Razwiedki, Służba Wywiadu Zagranicznego; rosyjski wywiad zagraniczny (postsowiecki). G3Z - Trade Union Congress, Kongres Związków Zawodowych; brytyjska organizacja, koordynująca działalność większości związków zawodowych. - Urząd Bezpieczeństwa, powstała w 1944 i rozwiązana w 1957 roku polska służba bezpieczeństwa, poprzednik SB. - jugosłowiańska służba bezpieczeństwa, następczyni OZNA. - w latach II wojny światowej ściśle tajny program dekryp-tażu niemieckiej korespondencji, szyfrowanej maszynami Enigma. - World Council of Churches, Światowa Rada Kościołów, organizacja - parawan, manipulowana przez KGB w ramach politycznych „środków aktywnych". - Partito Comunista Italiano, Włoska Partia Komunistyczna. 18 NAZWY I SKRÓTY WPC - World Peace Council, Światowa Rada Pokoju, organizacja -parawan, powołana, finansowana i manipulowana przez KGB w ramach politycznych „środków aktywnych". WPK - Wojenno-Promyszlennaja Kommisija, sowiecka Komisja Przemysłu Wojskowego, wytyczająca zadania przede wszystkim dla pionów wywiadu naukowo-technicznego KGB iGRU. ZRA - Zjednoczona Republika Arabska, krótkotrwała unia państw arabskich w różnych konfiguracjach. .v. -Jkńtoatfi lisim 'i irnai -a!>;•" bez v.--'>rp:frna pra 1 * i. : - , t ¦ ;>i • ¦ * i ¦. ¦> " Ł *, ' * i ,, i * * , dt , , ^ t 1 ł 'i t *f« ' • * ' , - ' • ¦ i > . .. ¦ . • > '¦ nt. •-.» - •!? ¦ ! > .. J T - |V S3SKJ fif!' -¦¦{MW '}b- Kinu .- ¦ ¦• m/,- * Pisownia nazwisk rosyjskich, pseudonimów i kryptonimów może być zniekształcona z uwagi na to, że: 1) część pseudonimów pochodzi z dekryptaży operacji VENONA, gdzie podane były w tłumaczeniu angielskim; 2) część pochodzi z notatek Mitrochina, do których tłumacze nie mieli dostępu, a w transliteracji angielskiej nie zawsze odpowiadają rosyjskiemu oryginałowi; 3) część była nadana w językach obcych, które transliterowano na alfabet rosyjski w archiwach KGB. Tłumacze starali się odtworzyć wersję rosyjską według słownika zasad pisowni. Wszystkie przypisy odnoszą się do prac wymienionych w bibliografii oryginału, a nie do polskich tłumaczeń. ' ' Wl i.. I ¦ l. /vAIH.J< MTM W i % Przedmowa i 35 5 anso /f S9 i fiins fn-:«o;ff!.b*::5iq sin Napisałem tę książkę we współpracy z Wasiłijem Mitrochinem w oparciu o olbrzymi zbiór tajnych materiałów wyniesionych przez niego z archiwum wywiadu zagranicznego KGB. Mitrochin przez ćwierć wieku gorąco pragnął, żeby jego zbierane i wynoszone z narażeniem życia przez dwanaście lat notatki ujrzały światło dzienne i zostały opublikowane. Z pragnienia tego powstało dzieło, które mają Państwo w ręku. Wyniesione przez Mitrochina archiwalia zawierają wiele informacji, które KGB oraz wywodzące się z niego służby usiłowały ukryć i utajnić. Mitrochin miał więc bez wątpienia prawo sądzić, że ujawnienie ich leży w interesie publicznym. Wewnętrzna i zagraniczna działalność KGB jest bowiem ważnym elementem historii Związku Sowieckiego i jego polityki zagranicznej, jak również historii krajów, przeciwko którym tajna służba sowiecka prowadziła operacje wywiadowcze. Operacji tych nie można poprawnie zrozumieć i ocenić bez dostępu do archiwów KGB. Oficjalne twierdzenie Moskwy, według którego archiwalia niezmiennie udowadniają, że sowiecki wywiad zagraniczny „z poświęceniem i honorem wypełniał patriotyczny obowiązek wobec ojczyzny i narodu", jest wypaczeniem historii wymagającym korekty. Teczki KGB, podobnie jak inne archiwalia, należy interpretować w zestawieniu z wcześniejszymi studiami i ujawnionymi już dokumentami. Przypisy i noty bibliograficzne zawierają wiele szczegółów i podają uzupełniające źródła wykorzystane do osadzenia rewelacji Mitrochina we właściwym kontekście historycznym. Źródła te stanowią również obszerny materiał, potwierdzający wiarygodność Mitrochina oraz autentyczność jego notatek. Pseudonimy (a w przypadku oficerów KGB „nazwiska robocze") podawane są w tekście wersalikami. Niektóre pseudonimy i kryptonimy nadawane były w KGB wielokrotnie. W takich przypadkach w przypisach 1 w skorowidzu wyjaśniono, kogo dotyczą. Należy w tym miejscu podkreślić, że w KGB nadawano pseudonimy nie tylko osobom współpracującym ARCHIWUM MITROCHINA ze służbą, ale również takim, które były obiektem działań wywiadowczych, a także w żaden sposób nie związanym z sowieckim wywiadem (na przykład politykom). Fakt nadania pseudonimu nie jest więc dowodem, że ukryta pod nim osoba była agentem, źródłem lub świadomym współpracownikiem KGB. Nie świadczy też, że wiedziała, iż jest przedmiotem urabiania i została wytypowana przez KGB do zwerbowania. Należy równocześnie przypomnieć, że olbrzymia większość ludzi sympatyzujących ze Związkiem Sowieckim nigdy nie miała nic wspólnego z KGB. Nie wszyscy agenci sowieccy, których prawdziwą tożsamość ujawniły archiwa KGB wyniesione przez Mitrochina, zostali w tej książce zdemaskowani. Niektórzy wymienieni są jedynie z pseudonimu. W pewnych przypadkach, z uwagi na dobro prowadzonego nadal śledztwa, nie podano nawet pseudonimu i pominięto ich całkowicie. Niezdemaskowanie ich w niczym jednak - o ile mi wiadomo - nie zmienia podstawowych wniosków podsumowujących poszczególne rozdziały. -rńi. Christopher Andrew YioTsI ojJwmst" wbi&iA ihotairi iarrrwói jifij ^•łfisoifiEijjss i>J -onorł i "¦ :¦:« i isimusois 3tftwfnqoq er; rri ¦¦fjr.fr,; . soni >lf;t . -E?n9roB>iob ioj inrffiomwif.su i irriutbuff! rm-fs«f9if»l:as3W s w (,:wotiStg'3J sbio EnirbowiM w .>(oTsion o W .sinłoijlolsiw 8OJ4 w ytycf o§o>ł ,onoin«fcfw/ ojybiwbiosfe w i Vfołnofauxq ortRwiibRo fłi.)>! w ss /jil f L \ii-ifi ''-U. ,r ,iii Archiwum Mitrochina ewoslaiow min s iopju5itewv7 i 9OM en ipsm Książka, którą trzymasz w dłoniach, drogi Czytelniku, mogła powstać tylko dlatego, że jeden z jej autorów miał wyjątkowo szeroki, niczym nieskrępowany dostęp do najpilniej strzeżonych archiwów na świecie - do teczek osławionego Pierwszego Zarządu Głównego, czyli wywiadu zagranicznego KGB. Współczesna Służba Wywiadu Zagranicznego Rosji - SWR {Służba Wnieszniej Razwiedki) - była głęboko przeświadczona, że podobna książka nigdy się nie ukaże. Po prostu nie może powstać. Kiedy w grudniu 1996 roku niemiecki magazyn „Focus" opublikował wiadomość, że do Wielkiej Brytanii zbiegł oficer KGB, znający „setki nazwisk rosyjskich szpiegów", rzeczniczka prasowa SWR Tatiana Samolis wyśmiała artykuł, określając go jako „wierutną bzdurę". „Setki ludzi! Takie rzeczy się nie zdarzają! - oświadczyła z miejsca. - Każdy dezerter może znać jedno, dwa, no, najwyżej trzy nazwiska, ale nie setki!"1. imss Rzeczywistość była jednak bardziej sensacyjna niż artykuł, zakwalifikowany przez SWR jako wyssany z palca. Uciekinier z KGB zabrał ze sobą do Wielkiej Brytanii informacje nie o setkach, ale o tysiącach sowieckich agentów i oficerach wywiadu działających w różnych stronach świata, w tym o nielegałach, uśpionych głęboko pod osłoną fałszywych nazwisk i życiorysów, spreparowanych tak, żeby mogli udawać obywateli innych krajów. Wywieziony materiał był tak obfity, że nikt, kto szpiegował dla Związku Sowieckiego od rewolucji październikowej po czasy Gorbaczowa, nie powinien spać spokojnie w przekonaniu, że jego tajemnica znana jest tylko w Moskwie. Uciekinier, o którym mowa, został w 1992 roku eksfiltrowany z Rosji wraz z rodziną przez brytyjską Tajną Służbę Wywiadowczą - SIS (Secret Intelligence Sewice). Równocześnie wywieziono sześć skrzyń, zawierających notatki sporządzane przez niego pracowicie niemal codziennie przez dwanaście lat. Obejmują one wyciągi z tajnych teczek KGB, składanych w archiwum od 1918 do 1984 roku. Unikatową, wręcz niewiarygodną dokumentację zebrał były oficer KGB, a obecnie obywatel Zjednoczonego Królestwa, Wasilij Nikiticz Mitrochin. 23 ARCHIWUM MITROCHINA Mitrochin, urodzony w 1922 roku w środkowej Rosji, podjął pracę w sowieckim wywiadzie zagranicznym w 1948 roku. Były to czasy, gdy wywiad zagraniczny MGB (przyszłego KGB) wraz z wywiadem wojskowym GRU tworzył Komitet Informacji2. Na pierwszą placówkę zagraniczną Mitrochina wysłano w 1952 roku3. Do tego czasu Komitet Informacji podzielony został na MGB i rywalizującą z nim wojskową służbę wywiadowczą GRU {Glawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije). Początkowe pięć lat służby upłynęły Mitrochinowi w przerażającej atmosferze schyłkowych lat stalinowskiej dyktatury, gdy w całym bloku sowieckim organa bezpieczeństwa prowadziły przypominające polowania na czarownice dochodzenia, poszukując śladów wyimaginowanych spisków titoistów i syjonistów. W styczniu 1953 roku MGB zostało oficjalnie oskarżone o „brak czujności" w tropieniu wrogów systemu. Sowiecka agencja prasowa TASS podała sensacyjną wiadomość o organizowanej od kilku lat konspiracji światowego żydostwa i zachodnich służb wywiadowczych, które sprzysięgły się w Rosji w „terrorystyczne ugrupowanie" z lekarzami pochodzenia żydowskiego, żeby „zlikwidować kierownictwo Związku Sowieckiego". Przez ostatnie dwa miesiące życia Stalina MGB dokładało wszelkich starań, żeby wykazać się „wzmożoną czujnością" w wykrywaniu nieistniejącego spisku. Antysyjonistyczna kampania władz nieudolnie maskowała nową formę tradycyjnego antyżydowskiego pogromu. Tuż przed niespodzianą śmiercią Stalina w marcu 1953 roku Mitrochin otrzymał rozkaz przeprowadzenia dochodzenia w sprawie zarzutów stawianych paryskiemu korespondentowi dziennika „Prawda", Jurijowi Żu-kowowi, oskarżonemu o syjonizm. Podstawę oskarżenia stanowił fakt, że żona Żukowa była Żydówką. Mitrochin odniósł wrażenie, że Ławrientij Pawłowicz Beria, brutalny szef stalinowskiej bezpieki, zamierzał dołączyć Żukowa do rzekomego spisku lekarzy żydowskiego pochodzenia. Kilka tygodni po pogrzebie Stalina Beria ogłosił nagle, że żadnego spisku nigdy nie było, i oczyścił rzekomych konspiratorów z wszelkich podejrzeń. Latem 1953 roku większość towarzyszy Berii z Prezydium Rady Najwyższej zjednoczyła się w podejrzeniach, że pragnie on sięgnąć po najwyższą władzę i zająć miejsce Stalina w drodze zamachu stanu. Przebywając w lipcu w jednej ze stolic zachodnich, Mitrochin otrzymał ściśle tajny radiogram i instrukcję odszyfrowania go osobiście. Wiadomość była rewelacyjna. Berię oskarżono o „kryminalną działalność antypartyjną i antypaństwową". Dalszego ciągu wypadków dowiedział się Mitrochin po powrocie do Moskwy. Beria został aresztowany 26 czerwca podczas 24 ARCHIWUM M1TROCH1NA nadzwyczajnego posiedzenia Prezydium Rady Najwyższej przez członków frakcji zmontowanej przez rywalizującego z nim w walce o władzę Nikitę Siergiejewicza Chruszczowa. Z więziennej celi Beria pisał do towarzyszy błagalne listy, apelując do nich łzawo, by darowali mu życie i „znaleźli [...] choćby najmniej liczące się stanowisko". . . ;. .,. „Zobaczycie, że w ciągu dwóch, trzech lat poprawię się i będę nadal dla was użyteczny. Wybaczcie mi proszę nieco nieporządne pismo, ale przebywam w kiepskich warunkach, oświetlenie jest marne, a ja nie mam swojego pince-nez". Pozbywszy się lęku i wymuszonego szacunku, towarzysze wyśmiewali się z uwięzionego Berii. Dwudziestego czwartego grudnia ogłoszono, że Sąd Najwyższy skazał Berię na karę śmierci. Wyrok wykonano. Z obawy przed kompromitacją partii nie podano do wiadomości publicznej, że Beria był odpowiedzialny za masowe mordy w latach stalinizmu i że zgwałcił tuziny nieletnich dziewcząt. Komunikat głosił, że został uznany winnym organizowania spisku, którego celem była „odbudowa kapitalizmu i przywrócenie rządów burżuazji". Miał w tym dziele współpracować z wywiadem brytyjskim oraz służbami specjalnymi kilku innych krajów zachodnich. Beria był więc trzecim, po zgładzonych w latach trzydziestych Jagodzie i Jeżowie, szefem sowieckich organów bezpieczeństwa rozstrzelanym za pełnienie wyimaginowanej roli brytyjskiego agenta. Zgodnie ze stalinowską tradycją subskrybenci Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej zostali pouczeni, żeby za pomocą „scyzoryka lub żyletki" usunęli z książek hasło „Beria" i w to miejsce wkleili nadesłane im hasło „Beringa Morze"4.i»xksa9&-«-totA©<ł.j«a3iYWłai- x Lftśfóii&k*Lfliałtiix» :boa\>ttusi Pierwszym oficjalnym potępieniem czasów stalinizmu było słynne obecnie, wówczas tajne przemówienie Chruszczowa, wygłoszone podczas XX Zjazdu KPZR w lutym 1956 roku. Stalinowski „kult jednostki", głosił ze zjazdowej mównicy Chruszczow, doprowadził do „coraz poważniejszych błędów i wypaczeń zasad partyjnych oraz rewolucyjnej praworządności". Organizacji partyjnej KGB sprawozdanie z przemówienia przekazano w formie tajnego listu Komitetu Centralnego KPZR. Podstawowa organizacja partyjna, do której należał Mitrochin, omawiała list przez dwa dni. Mitrochin dobrze zapamiętał zwięzłe podsumowanie I sekretarza POP, Władimira Wasiliewicza Żenichowa (późniejszego rezydenta w Finlandii): „Stalin był bandytą!". Część słuchających go towarzyszy była zbyt wstrząśnięta albo zbyt ostrożna, żeby się wypowiadać. Woleli milczeć. 25 ARCHIWUM MITROCHINA Inni popierali Żenichowa. Nikt nie odważył się postawić pytania, które według przekonania Mitrochina nurtowało wszystkich obecnych na sali - „a gdzie był Chruszczow, kiedy popełniano te zbrodnie?". W partyjnej dyskusji nad tajnym wystąpieniem Chruszczowa Mitro-chin nie zdołał utrzymać języka za zębami. Posunął się za daleko, krytykując kierownictwo KGB, i chociaż według zachodnich kryteriów była to krytyka mocno umiarkowana, to jednak w Moskwie uznano ją za ciężkie wykroczenie przeciwko dyscyplinie. Jesienią 1956 roku odsunięto go od pracy operacyjnej i zesłano do archiwum Pierwszego Zarządu Głównego, gdzie do jego obowiązków należało udzielanie odpowiedzi na pytania nadsyłane z różnych wydziałów i terenowych placówek KGB5. Wówczas dowiedział się, że na polecenie Chruszczowa zniszczono osobiste archiwum Berii, żeby nie pozostał żaden ślad po kompromitujących materiałach, jakie zebrał na towarzyszy potężny szef organów bezpieczeństwa. O istnieniu archiwum Chruszczow dowiedział się od Iwana Ale-ksandrowicza Sierowa, przewodniczącego KGB w latach 1954-1958, który zameldował mu skwapliwie, że zgromadzone przez Berię teczki zawierają wiele „prowokacyjnego i zniesławiającego" materiału6. Pasją Mitrochina było czytanie książek, zwłaszcza pisarzy rosyjskich, którzy wypadli z łask władz w ostatnich latach rządów stalinowskich i zaczęli publikować ponownie dopiero w połowie lat pięćdziesiątych. Wielkim wydarzeniem literackim w poststalinowskiej Moskwie było wydanie, w 1954 roku, pierwszych napisanych po wojnie wierszy Borisa Pasterna-ka, ostatniego liczącego się pisarza rosyjskiego, który karierę rozpoczął jeszcze przed rewolucją. Strofom opublikowanym w periodyku literackim pod tytułem „Wiersze z powieści Doktor Zywago" towarzyszyło krótkie streszczenie jeszcze nie skończonego dzieła, w którym miały się wkrótce znaleźć. Całość Doktora Zywago, epickiej relacji o losach tajemniczego bohatera w ostatnich miesiącach caratu i pierwszych latach sowieckiego reżymu, uznana została jednak przez władze za wywrotową i w 1956 roku powieść umieszczono na indeksie. Wprawdzie bowiem na wieść o rozpoczęciu rewolucji bolszewickiej bohater „był wstrząśnięty i pochłonięty doniosłością chwili i myślał o jej znaczeniu dla przyszłych stuleci", dalej jednak Pasternak pisał o nieuchronnej pustce duchowej świeżo zrodzonego reżymu. Lenin był w jego oczach „wcieleniem mściwości", a Stalin „dziobatym Kaligulą". 'mstiBimiammm&mm.r.mti Pasternak był pierwszym od lat dwudziestych pisarzem sowieckim, który odważył się ominąć cenzurę w Rosji i opublikować swe dzieło za granicą. Przekazując manuskrypt Doktora Zywago przedstawicielowi 26 ARCHIWUM M1TROCHINA włoskiego wydawcy Giangiacoma Feltrinellego, powiedział mu z melancholijnym uśmiechem: „Proszę się czuć teraz zaproszonym na ceremonię rozstrzelania mnie!". Na polecenie władz wysłał niebawem do Feltrinellego telegram, żądający wstrzymania druku, ale prywatnym kanałem przekazał mu list, żeby zignorował depeszę. Doktor Zywago ukazał się po włosku w listopadzie 1957 roku, szybko stał się bestsellerem i został przetłumaczony na dwadzieścia cztery języki. Zdaniem niektórych zachodnich krytyków literackich była to najlepsza powieść rosyjska od czasu wydanego w 1899 roku Zmartwychwstania Lwa Tołstoja. Oburzenie Moskwy skontrowano przyznaniem Pasternakowi w 1958 roku literackiej Nagrody Nobla. W depeszy do szwedzkiej Akademii Nauk Pasternak napisał, że jest „niezmiernie wdzięczny, wzruszony, dumny, zaskoczony i zmieszany" przyznaniem mu tak wielkiego wyróżnienia. Natomiast ukazująca się w Moskwie „Litieraturnaja Gazieta", pismo sowieckiego Związku Pisarzy, potępiło go jako „literackiego Judasza, który zdradził własny naród za trzydzieści srebrników - Nagrodę Nobla". Pod silną presją władz Pasternak zawiadomił telegraficznie Sztokholm, że nie przyjmuje nagrody „z uwagi na znaczenie, jakie nadano jej w społeczności, do której należę"7. rimBm&XTą)jgm*fc<2&&3$tav* ^m&mtmmmąmmim Wprawdzie Pasternak nie należał do jego ulubionych autorów, ale oficjalne potępienie Doktora Zywago uznał Mitrochin za typowy przejaw kulturalnego barbarzyństwa Chruszczowa. „W socjalistycznym społeczeństwie rozwój literatury i sztuki przebiega zgodnie z linią partii" - napominał prostacko Chruszczow, a Mitrochin był tak głęboko oburzony neostalinowskimi atakami na Pasternaka, płynącymi z moskiewskiego środowiska literackiego, że w październiku 1958 roku wysłał anonimowy protest do redakcji „Litieraturnoj Gaziety". Zaraz jednak ogarnął go strach. Napisał wprawdzie list lewą rękę, ale bał się, że mimo to zostanie zidentyfikowany. Ze składanych do archiwum materiałów operacyjnych dowiedział się, jak wiele sił i środków angażuje KGB w wykrycie autorów anonimowych listów. Obawiał się również, że specjaliści w laboratoriach KGB odkryją jego tożsamość po śladach śliny, którą zwilżył kopertę. Epizod z listem wzmógł jego niechęć do Chruszczowa, który nie przeprowadził destalinizacji, zapowiadanej w tajnym referacie z 1956 roku. Podejrzewał nawet, że Chruszczow osobiście polecił szykanować Pasternaka, chcąc w ten sposób ostrzec intelektualistów przed próbami podważania swojego autorytetu. Mimo przykrych doświadczeń Mitrochin nadal wierzył w system. Nie zamierzał obalać władzy sowieckiej, a tylko liczył na pojawienie się 27 ARCHIWUM M1TROCHINA nowego przywódcy, nie splamionego stalinowską przeszłością tak jak Chruszczow. Jesienią 1958 roku wydawało mu się, że oczekiwania te się spełniają. Przewodniczącego KGB Sierowa zastąpił czterdziestoletni zaledwie Aleksandr Nikołajewicz Szelepin, jeden z czołowych krytyków działalności organów bezpieczeństwa. Szelepin dowodził w czasie II wojny światowej oddziałem partyzanckim. W latach 1952-1958 był przewodniczącym Komsomołu i mobilizował tysiące młodych dziewcząt i chłopców do udziału w chruszczowowskiej kampanii zagospodarowania ugorów, olbrzymich połaci stepów, nigdy nie tkniętych lemieszem pługa. Wiele powstałych wówczas kołchozów zrujnowała później erozja gruntu, ale w początkowej fazie kampania jawiła się wielkim sukcesem. Sowieckie kroniki filmowe ukazywały niekończące się szeregi kombajnów, jadących przez szumiące zbożem pola, ciągnące się jak okiem sięgnąć, aż po Szelepin nie zawiódł nadziei Mitrochina. Dał się z miejsca poznać jako „nowa miotła" w KGB. Odsunął od stanowisk wielu starych stalini-stów, zastępując ich bardziej inteligentnymi, ściągniętymi z Komsomołu absolwentami szkół wyższych. Telewizyjne wystąpienia Szelepina robiły na Mitrochinie wielkie wrażenie. Nowy przewodniczący KGB tylko na krótko zerkał w notatki i mówił zwięźle z głowy, wprost do telewidzów, zamiast tak jak większość sowieckich przywódców czytać drewnianym głosem z kartki długie i nudne przemówienia. Szelepin chciał stworzyć nowy wizerunek KGB. „Naruszenia praworządności socjalistycznej zostały całkowicie wyeliminowane - obwieścił w 1961 roku. - Czekiści [oficerowie KGB] mogą z czystym sumieniem patrzeć prosto w oczy towarzyszy partyjnych i obywateli Związku Sowieckiego". Na ciepłe wspomnienie Mitrochina Szelepin zasłużył sobie również prywatną uprzejmością wobec bliskiego krewnego archiwisty. Podobnie jak wcześniej Beria, a później Andropow, Szelepin nie zamierzał poprzestać na fotelu przewodniczącego KGB. W latach studenckich, kiedy miał dwadzieścia jeden lat, zapytano go kiedyś, kim chce w życiu zostać. Według relacji rosyjskiego historyka Roją Miedwiediewa Szelepin miał odpowiedzieć bez namysłu: „Naczelnikiem!"8. KGB służyło mu wyłącznie jako trampolina, z której chciał się odbić i zająć fotel I sekretarza Komitetu Centralnego KPZR. W grudniu 1961 roku odszedł z KGB, ale nie stracił nad nim kontroli, objął bowiem funkcję przewodniczącego nowo utworzonej i dysponującej szerokimi uprawnieniami partyjno-państwowej komisji kontroli. Nowym przewodniczącym KGB został młody, ale mniej dynamiczny protegowany Szelepina, trzydziesto- 28 ARCHIWUM MITROCHINA siedmioletni Władimir Jefimowicz Siemiczastny. Zgodnie z wytycznymi Chruszczowa Siemiczastny kontynuował oczyszczanie archiwów z materiałów, przypominających zbyt dobitnie stalinowską przeszłość członków Prezydium Rady Najwyższej. Z polecenia Siemiczastnego zniszczono dziewięć tomów materiałów, dotyczących zlikwidowanych w latach stalinowskiego terroru członków Komitetu Centralnego, wyższych oficerów służb wywiadowczych i zamieszkałych w Moskwie komunistów z partii zagranicznych9. Mitrochin widział nadal w Szelepinie przyszłego I sekretarza kom-partii i nie był zdziwiony, gdy dowiedział się, że należał on do grupy, która w 1964 roku obaliła Chruszczowa. Członkowie Prezydium Rady Najwyższej mieli jednak zbyt żywo w pamięci przykład Berii i nie zgodzili się, żeby przywództwo partyjne objął były szef organów bezpieczeństwa. Nowym pierwszym (a potem generalnym) sekretarzem KC KPZR został Leonid Iljicz Breżniew, bardziej uległy, mniej ambitny, umiejący cierpliwie pracować nad pojednaniem skłóconych frakcji i wymanewrować politycznych rywali. W 1967 roku Breżniew był już na tyle silny, że mógł sobie pozwolić na usunięcie niepopularnego Siemiczastnego i zepchnięcie na boczny tor nie rezygnującego z politycznych ambicji Szele-pina. Zdjął go z przewodniczenia partyjno-państwowej komisji kontroli i przesunął na stanowisko przewodniczącego Rady Związków Zawodowych. Przejmując od poprzednika, Wiktora Griszyna, olbrzymi gabinet, Szelepin odkrył sąsiadujący z nim „specjalnie wyposażony pokój do masażu" - jak to opisał eufemistycznie Miedwiediew. Urządzenie pomieszczenia dało Szełepinowi świetną okazję do rozpuszczania po Moskwie plotek o seksualnych wyczynach Griszyna, czym łagodził sobie gorycz degradacji10. Na odsunięciu od najwyższych kręgów władzy Siemiczastnego i Sze-lepina najwięcej skorzystał Jurij Władimirowicz Andropow, który został przewodniczącym KGB. Współpracownicy mówili o nim, że ma „węgierski kompleks". Andropow był ambasadorem w Budapeszcie podczas powstania 1956 roku i z przerażeniem obserwował z okien sowieckiej ambasady, jak tłum wieszał na latarniach znienawidzonych funkcjonariuszy węgierskiej służby bezpieczeństwa. Wspomnienie samosądów prześladowało Andropowa przez całe życie; przerażała go szybkość, z jaką zawaliło się w gruzy pozornie monolityczne państwo, oparte na wszechwładzy partii komunistycznej. Dlatego też później w sytuacjach zagrożenia monopolu władzy partii - w 1968 roku w Pradze, w 1979 roku w Kabulu oraz w 1981 roku w Warszawie - był głęboko przekonany, że, p