PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE Maksymilian Pazdan Wydanie IX uaktualnione Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis~ Warszawa 2005 I Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redaktor Monika Jiulesza-Czupryn Redaktor techniczny Małgorzata Tas © Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2001 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-418-7 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel.: (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl; e-mail: [email protected] Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2005 Wydanie dziewiąte (uaktual.). Druk ukończono w grudniu 2004 r. Skład i łamanie: Fotoedytor, Gdańsk. Druk i oprawa: Drukarnia Semafic, Warszawa SPIS TREŚCI OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW............................................. 11 PRZEDMOWA....................................................... 15 Część ogólna Rozdział I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE.................................... 19 § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego.................... 19 I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim.................. 19 II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim................. 22 III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa................ 26 § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego.......................... 27 I. Uwagi wstępne .............................................. 27 II. Szkoła statutowa ............................................. 28 III. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861)........................... 30 IV. Nowa szkoła włoska.......................................... 31 V. Czasy nowsze i najnowsze...................................... 32 VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego.................... 34 § 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego........................... 36 I. Akty prawa wewnętrznego...................................... 37 II. Umowy międzynarodowe ....................................... 38 III. Prawo zwyczajowe............................................ 43 IV. Prawo wspólnotowe........................................... 43 Rozdział II. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO .................................... 45 f § 4. Budowa i rodzaje norm kolizyjnych.................................. 45 I. Budowa normy kolizyjnej....................................... 45 II. Rodzaje norm kolizyjnych...................................... 46 § 5. Zakres normy kolizyjnej........................................... 47 § 6. Łącznik normy kolizyjnej ......................................... 47 I. Uwagi ogólne............................................... 48 II. Obywatelstwo..................................... 50 III. Zamieszkanie (domicyl) ........................................ 52 Spis treści IV. Pobyt zwyczajny (stały) i pobyt prosty....................... 54 V. Inne łączniki................................................ 54 § 7. Wykładnia. Luki................................................ 55 § 8. Zagadnienie kwalifikacji .......................................... 55 Rozdział III. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO........ 60 § 9. Kwestia wstępna............................................... 60 § 10. Odesłanie .................................................... 63 § 11. Niejednolite prawo ............................................. 66 § 12. Zmiana statutu ................................................ 68 § 13. Obejście prawa................................................ 71 § 14. Klauzula porządku publicznego .................................... 72 § 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego........ 75 I. Zasady ogólne .............................................. 76 II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego.................. 78 III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa właściwego . . 80 A. Zabiegi kwalifikacyjne ...................................... 80 B. Dostosowanie ............................................. 81 C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych .... 82 D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa..... 83 Część szczegółowa Rozdział IV. OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE............................... 87 § 16. Osoby fizyczne................................................ 87 I. Prawo właściwe............................................. 87 II. Zdolność prawna ............................................ 88 III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu.......................... 91 IV. Zdolność do czynności prawnych................................. 93 V. Wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (art. 9 § 3 p.p.m.)...... 94 VI. Wyjątek na rzecz polskiej legis loci actus (art. 10 p.p.m.)............... 95 VII. Zdolność wekslowa i czekowa................................... 96 § 17. Osoby prawne................................................. 97 I. Prawo właściwe............................................. 97 II. Zakres zastosowania statutu personalnego........................... 102 III. Zmiana statutu.............................................. 103 IV. Właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa......................... 103 V. Ułomne osoby prawne ........................................ 104 VI. Międzynarodowe osoby prawne.................................. 104 VII. Spółki europejskie ........................................... 104 § 18. Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej............................. 105 Rozdział V. CZYNNOŚCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE .......................................... 107 § 19. Dopuszczalność oraz dokonanie czynności prawnej...................... 107 § 20. Forma czynności prawnej......................................... 108 I. Prawo właściwe............................................. 109 II. Zakres zastosowania prawa właściwego dla formy..................... 110 § 21. Wady oświadczenia woli......................................... 112 § 22. Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności.................... 113 § 23. Przedstawicielstwo.............................................. 114 I. Przedstawicielstwo ustawowe.................................... 114 Spis treści II. Pełnomocnictwo ............................................. 114 § 24. Przedawnienie................................................. 117 Rozdział VI. ZOBOWIĄZANIA.......................................... 120 § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych........................ 120 I. Uwagi ogólne.............................................. 126 II. Wybór statutu kontraktowego................................... 133 A. Uwagi wstępne........................................... 133 B. Sposób i chwila dokonania wyboru prawa....................... 134 C. Charakter prawny wyboru prawa.............................. 135 D. Dopuszczalność i ograniczenia wyboru prawa..................... 135 E. Ważność wyboru prawa.................................... 136 F. Wybór częściowy lub złożony. Dopuszczalność warunku lub terminu .... 137 G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru następczego........... 138 H. Klauzule „usztywniające" właściwość prawa...................... 139 I. Stosowanie prawa wybranego................................. 140 III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa............. 142 A. Uwagi wstępne........................................... 142 B. Właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych (art. 28 p.p.m.)........................................... 143 C. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) . 144 D. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do „świadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.)............... 145 E. Właściwość legis loci contractus (art. 29 p.p.m.)................... 148 IV. Zobowiązania dotyczące nieruchomości............................ 149 V. Trudności występujące przy poszukiwaniu prawa właściwego dla niektórych umów.................................................... 150 VI. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych.................. 153 VII. Zobowiązania wekslowe i czekowe............................... 155 VIII. Umowne zobowiązania transportowe.............................. 156 IX. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 158 § 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędąeych czynnościami prawnymi..... 163 I. Prawo właściwe............................................. 163 II. Statut deliktowy ............................................ 168 A. Trudności kwalifikacyjne przy ocenie powiązania lokalnego........... 168 B. Zakres statutu deliktowego.................................. 169 C. Zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej ............................................. 170 III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia...................... 171 IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia.............................. 171 V. Reżim odpowiedzialności kontraktowej a zobowiązania ze zdarzeń niebędąeych .,, czynnościami prawnymi....................................... 172 § 27. Zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego..... 173 '',. § 28. Stosunki pracy ................................................ 173 I. Prawo właściwe............................................. 174 II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy......................... 178 Rozdział VII. PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH ...................................... 181 § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie........................... 181 I. Prawo właściwe................................... 183 II. Zagadnienia kwalifikacyjne..................................... 184 A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) . . 184 B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania.......................... 187 Spis treści III. Zakres statutu rzeczowego ..................................... 188 IV. Zmiana statutu rzeczowego..................................... 191 § 30. Prawa na dobrach niematerialnych.................................. 193 I. Uwagi wstępne ............................................. 194 II. Prawo autorskie............................................. 194 III. Prawo własności przemysłowej.................................. 197 Rozdział VIII. PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE......................... 200 § 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa............................ 200 I. Prawo właściwe............................................. 201 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 202 § 32. Forma zawarcia małżeństwa....................................... 206 I. Prawo właściwe............................................. 207 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 208 III. Małżeństwa konsularne........................................ 208 § 33. Unieważnienie małżeństwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa..... 209 I. Prawo właściwe............................................. 209 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 210 § 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami...................... 211 I. Prawo właściwe............................................. 212 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 215 § 35. Rozwód i separacja............................................. 215 I. Prawo właściwe dla rozwodu................................... 216 II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego.......................... 224 III. Separacja.................................................. 226 § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem....... 227 I. Pochodzenie dziecka.......................................... 227 A. Prawo właściwe.......................................... 227 B. Zakres zastosowania prawa właściwego......................... 229 II. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem...................... 230 A. Prawo właściwe.......................................... 230 B. Zakres zastosowania prawa właściwego......................... 231 III. Unormowania konwencyjne..................................... 231 § 37. Przysposobienie................................................ 233 I. Prawo właściwe............................................. 234 II. Stosunek normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § 1 p.p.m............. 237 III. Zakres statutu adopcyjnego..................................... 239 § 38. Alimentacja................................................... 242 I. Prawo właściwe............................................. 243 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 249 § 39. Opieka i kuratela............................................... 250 I. Prawo właściwe............................................. 250 II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli....................... 256 Rozdział IX. SPRAWY SPADKOWE...................................... 257 § 40. Statut spadkowy............................................... 257 I. Prawo właściwe............................................. 258 II. Zakres statutu spadkowego..................................... 259 A. Przesłanki dziedziczenia .................................... 259 a) Otwarcie spadku............................... 259 b) Zdolność dziedziczenia................................... 259 Spis treści c) Niegodność dziedziczenia ................................. 261 d) Szczególne zakazy dziedziczenia............................ 261 e) Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia........................ 261 B. Ustalenie zawartości spadku.................................. 262 C. Powołanie do dziedziczenia.................................. 262 D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku........... 264 a) Sposób dziedziczenia..................................... 264 b) Przyjęcie lub odrzucenie spadku............................ 264 c) Stosunki między współspadkobiercami. Odpowiedzialność za długi spadkowe............................................. 265 d) Ochrona dziedziczenia.................................... 265 e) Rezerwa lub zachowek................................... 266 f) Zapis testamentowy...................................... 266 g) Wykonawca testamentu................................... 267 E. Dział spadku............................................. 267 § 41. Statut czynności prawnych mortis causa.............................. 268 I. Prawo właściwe............................................. 268 II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa...................... 270 § 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce................. 272 Rozdział X. JURYSDYKCJA, UZNANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ SĄDOWYCH .............................................. 276 Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290; zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417, art. 4; Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532, art. 4).............................................................. 295 SKOROWIDZ ....................................................... 301 OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW k.c.austr. k.c.franc. k.c.niem. k.c.pol. k.c.szwajc. k.h. k.m. k.p. k.p.c. k.r.o. k.s.h. p.p.m. lub ustawa z 1965 r. pr. a.s.c. prawo pryw. mnr. pr.czek. pr.lotn. pr.weksl. ustawa z 1926 r. I. Źródta prawa kodeks cywilny austriacki (ABGB) kodeks cywilny francuski kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB) kodeks cywilny (ustawa z 23 V 1964 r., Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) kodeks cywilny szwajcarski kodeks handlowy z 1934 r. kodeks morski (ustawa z 18 IX 2001 r., Dz.U. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.) kodeks pracy (ustawa z 26 VI 1974 r., tekst. jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 17 XI 1964 r., Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) kodeks rodzinny i opiekuńczy (ustawa z 25 II 1964 r., Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) kodeks spółek handlowych (ustawa z 15 IX 2000 r., Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 12 XI 1965 r., Dz.U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) prawo o aktach stanu cywilnego (ustawa z 29 IX 1986 r., Dz.U. Nr 36, poz. 180 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe prawo czekowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.) prawo lotnicze (ustawa z 3 VII 2002 r., Dz.U. Nr 130, poz. 1112 z późn. zm.) prawo wekslowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, poz. 282) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 2 VIII 1926 r., Dz.U. Nr 101, poz. 581; zm. Dz.U. z 1936 r. Nr 3, poz. 22) 12 Objaśnienia skrótów II. Wykaz skrótów tytuiów opracowań najczęściej cytowanych J. Jakubowski 1984 J. Jakubowski, M. Toma-szewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983 W. Ludwiczak 1990 lub 1996 K. Przybyłowski 1935 K. Przybyłowski 1964 K. Przybyłowski 1966 Księga Przybyłowskiego Księga Skąpskiego M. Sośniak 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969 B. Walaszek, M. Sośniak 1973 E. Wierzbowski 1971 F. Zoil 1947 AlCr At. AUL AUWP BMS Clunet DPC Gaz.Sąd.War. ICLQ IPRax JfO KPP KSP J. Jakubowski: Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984 J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski: Zarys międzynarodowego prawa handlowego, Warszawa 1983 W. Ludwiczak: Międzynarodowe prawo prywatne (wyd. IV), Warszawa 1990 oraz (wyd. V), Poznań 1996 (w oprać. K. Kruczalaka) K. Przybyłowski: Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935 K. Przybyłowski: Kodyfikacyjne zagadnienia polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s. 3—66 K. Przybyłowski: Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s. 3-37 Rozprawy prawnicze. Księga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków-Warszawa 1964 Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994 M. Sośniak: Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski: Międzynarodowe prawo rodzinne, Wrocław-Warszawa 1969 B. Walaszek, M. Sośniak: Zarys prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1973 E. Wierzbowski: Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971 F. Zoil: Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1947 III. Czasopisma „Archivum Iuridicum Cracoviense" „Ateneum" „Acta Universitatis Lodziensis" „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo" „Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości" „Journal de droit international", fonde par E. Cłunet „Droit Polonais Contemporain" „Gazeta Sądowa Warszawska" „The International and Comparative Law Quarterly" „Praxis des Internationalen Privat — und Verfahrensrechts" „Jahrbuch fur Ostrecht" „Kwartalnik Prawa Prywatnego" „Krakowskie Studia Prawnicze" Objaśnienia skrótów 13 MoP NP OSA OSN OSP Pal. PPC PiP PES PPG PPH PPHZ PPiA PPP PPWiP PP PrSp PS PSM PUG PwHZ PWOWI PWS PYIL RP RCDIP Rec. des Cours RPEiS RPiE RZ SC SIS SP SPE St. et Doc. St. Iur. TiGM TP TPP ZfOR ZN IBPS ZNUJ ZNUMK „Monitor Prawniczy" „Nowe Prawo" „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych" „Orzecznictwo Sądu Najwyższego — Izba Cywilna" (także poprzednie nazwy) „Orzecznictwo Sądów Polskich" (poprzednio „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych") „Palestra" „Polski Proces Cywilny" „Państwo i Prawo" „Problemy Egzekucji Sądowej" „Problemy Prawne Górnictwa" „Przegląd Prawa Handlowego" „Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" „Przegląd Prawa i Administracji" „Problemy Prawa Przewozowego" „Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego" „Problemy Praworządności" „Prawo Spółek" „Przegląd Sądowy" „Przegląd Stosunków Międzynarodowych" „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" „Prawo w Handlu Zagranicznym" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej" „Problemy Wymiaru Sprawiedliwości" „The Polish Yearbook of International Law" „Radca Prawny" „Revue critiąue de droit international prive" „Recueil des Cours de 1'Academie de Droit International de la Haye" „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" „Rabels Zeitschrift" (oraz poprzednia nazwa „Zeitschrift fur auslandisches und internationales Privatrecht") „Studia Cywilistyczne" „Studia Iuridica Silesiana" „Studia Prawnicze" „Studia Prawno-Ekonomiczne" „Studia et Documenta" „Studia Iuridica" „Technika i Gospodarka Morska" „Themis Polska" „Transformacje Prawa Prywatnego" „Zeifschrift fur Ostrecht" „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo" Pełna informacja bibliograficzna o pozycjach powoływanych w przypisach w formie skróconej jest podana w literaturze do poszczególnych paragrafów. PRZEDMOWA Podręcznik zawiera zwięzły wykład podstawowych instytucji prawa prywatnego międzynarodowego obowiązującego w Polsce i bardzo skromne informacje o rozwiązaniach przyjmowanych w obcym prawie kolizyjnym. Powstał z myślą o potrzebach studentów kierunku prawnego studium stacjonarnego i zaocznego. Dla seminarzystów oraz czytelników, pragnących pogłębić studia nad niektórymi zagadnieniami, przeznaczone są informacje bibliograficzne, podane do każdego paragrafu. Obejmują one pozycje nowsze i to jedynie pozycje wybrane. Również zamieszczone w podręczniku informacje o orzecznictwie mają charakter wybiórczy. W niniejszym dziewiątym wydaniu stan prawny, literaturę prawniczą i publikowane orzecznictwo uwzględniono na 1 stycznia 2005 roku. Moim współpracownikom: mgr Agacie Kozioł, dr. Witoldowi Kurowskiemu, mgr. Maciejowi Zachariasiewiczowi i dr. Jackowi Zrałkowi — pragnę serdecznie podziękować za udzieloną mi pomoc przy sprawdzaniu dokumentacji i korektach autorskich. Maksymilian Pazdan o o N •o Rozdziat I WIADOMOŚCI WSTĘPNE § 1. POJĘCIE I ZADANIA PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, § 1; W. Ludwiczak: Między normą kolizyjną a prawem jednolitym, RPiE 1958, z. 1; K. Przybyłowski: Zagadnienie definicji prawa międzynarodowego prywatnego, „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego" 1958, 13 A.J. Jakubowski: Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 11; H. Trammer: Zasięg obowiązywania prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 12; J. Skąpski: Unijication des regles des conflits de lois et unijication du droit internę, AlCr 1968, vol. I; J. Jakubowski: Nowe drogi rozwoju międzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, z. 12; M. Sośniak: Considerations sur l'etendue et 1'objet du droit International prive, PYIL 1983, vol. XII; S. Sołtysiński: Recenzja z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11; A. Mączyński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego, (w:) Księga Skąpskiego, s. 231-247; M. Pazdan: O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właściwego, (w:) Yaleat aeąuitas. Księga Księdza Profesora Remigiusza Sobańskiego, Katowice 2000, s. 338-350. I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim 1. Międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy to główne źródła częstego występowania w dzisiejszej dobie sytuacji życiowych (stosunków) powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywają nazywane sytuacjami (stosunkami) międzynarodowymi lub sytuacjami (stosunkami) z elementem obcym (zagranicznym). Przykłady: obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; obywatel polski w czasie pobytu w Bułgarii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku którego szkody doznaje obywatel turecki mający miejsce zamieszkania w RFN; polska spółka zawiera umowę o budowę kompletnego obiektu przemysłowego z inwestorem marokańskim. W takich wypadkach pojawia się pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) zastosować? 20 /. Wiadomości wstępne Odpowiedzi na to pytanie udzielają specjalnie w tym celu sformułowane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczają sfery działania systemów prawnych w przestrzeni przez określenie ich właściwości (kompetencji). Są więc normami dotyczącymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i stąd w nauce prawa prywatnego międzynarodowego określa się je czasem mianem „norm kompetencyjnych". Kształtują wszak kompetencję sądu do orzekania według treści norm wchodzących w skład takiego albo innego systemu prawnego. Innymi słowy, określają, jakie prawo (prawo jakiego państwa) powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy. Ustanawiają zarazem obowiązek stosowania — Przy ocenie sprawy, o którą chodzi — norm należących do takiego lub innego systemu prawnego. Takie właśnie normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. Prawo prywatne międzynarodowe w swej kolizyjnej części obejmuje przeto ogół norm rozgraniczających — w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy — sfery działania systemów prawnych różnych państw przez określenie, które z nich należy stosować1. Dla tak rozumianego pojęcia tego prawa przyjmujemy nazwę: prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim. Stwierdzenie to zapowiada, iż możliwe jest również szerokie ujęcie pojęcia prawa pryw. mnr., o czym niżej. 2. Prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim nie stanowi w dzisiejszych czasach jakiegoś jednolitego ponadpaństwowego porządku prawnego. Przeciwnie, każde państwo ma własne prawo pryw. mnr., wchodzące w skład jego wewnętrznego systemu prawnego. W związku z tym, iż normy prawa pryw. mnr. poszczególnych państw zostały ukształtowane pod wpływem różnych czynników, zachodzą między nimi — niekiedy dość znaczne — różnice. Temu zróżnicowaniu starano się zapobiec, podejmując wysiłki zmierzające do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, m.in. w drodze umów międzynarodowych2, przede wszystkim wielostronnych, obejmujących większą liczbę państw lub pewne ich grupy, oraz umów dwustronnych. O tyle więc mamy dziś do czynienia ze zjawiskiem „umiędzynarodowienia" do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa. Dodajmy, iż wyniki starań o unifikację norm kolizyjnych ciągle nie są satysfakcj onuj ące. Konwencje, których uczestnikiem jest Polska, zostaną omówione w § 3 niniejszego rozdz. § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 21 1 Objaśnienie to nawiązuje do wypowiedzi K. Przybyłowskiego 1935, s. 2: „Prawem prywatnym międzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatnoprawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować". Por. też B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8. 2 Duże zasługi w dziele unifikacji w skali międzynarodowej norm kolizyjnych ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Por. A. Zieliński: Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego, PiP 1982, z. 11, s. 61 i n. Trzeba też wspomnieć, że po zmianie brzmienia art. 65 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (mocą Traktatu Amsterdamskiego) pojawiły się nowe możliwości dla ustawodawcy wspólnotowego. W zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego ustawodawca ten może podejmować działania unifikacyjne obejmujące normy określające właściwość sądu oraz właściwość prawa. O pierwszych krokach podjętych na tej drodze będzie mowa w § 3, pkt IV niniejszego rozdz. Po 1 maja 2004 r. przedsięwzięcia te są doniosłe także dla Polski. 3. Organy każdego państwa stosują przede wszystkim normy kolizyjne własnego prawa pryw. mnr. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obcego mogą stosować tylko o tyle, o ile zezwalają im na to postanowienia prawa własnego (np. normy o odesłaniu). Odrębnym zagadnieniem jest kwestia stosunku norm kolizyjnych krajowego prawa pryw. mnr. do norm kolizyjnych konwencyjnych. Będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach. 4. Nie wszystkie normy kolizyjne prawa pryw. mnr. rozumianego wąsko skonstruowane są identycznie i spełniają takie same funkcje. Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego (por. np. art. 9-35 ustawy z 1965 r.), istnieją normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). Ich rola jest zresztą znaczna. Oddziałują one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, którego główne instrumenty stanowią normy należące do pierwszej grupy. Uzupełniają i wzbogacają ten mechanizm. 5. Przepisy prawa pryw. mnr. ujmowanego wąsko są w przeważającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris cogentis). Wola stron może stanowić podstawę wskazania prawa właściwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. lub w innych przepisach (por. art. 25 § 1 oraz 32 § 1 p.p.m.). 6. Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wytyczaniu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa. Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki międzynarodowe3, inni uważają, że wszelkie stosunki, a więc także te, które powiązane są 3 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 12-14; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. Sołtysiński w recenzji z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11, s. 111. *>r 1. Wiadomości wstępne wyłącznie z własnym obszarem prawnym4 (z obszarem prawnym państwa, o którego normy kolizyjne chodzi). Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacieśnianiu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. do sytuacji z elementem obcym przemawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia każdej wziętej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powiązanie stosunków objętych zakresem normy z obszarem danego państwa, które zostało podniesione do rangi łącznika. Inne powiązania owych stosunków są zupełnie obojętne. Pozbawione znaczenia jest więc to, czy owe inne powiązania dotyczą tego samego państwa, co powiązanie przewidziane w łączniku, czy też odnoszą się do innych państw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, polegające na rozgraniczaniu sfer działania praw różnych państw w przestrzeni, spełnia także wtedy, gdy ze względu na całkowite powiązanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym (min. za pośrednictwem kryterium stanowiącego jej łącznik) przewiduje właściwość prawa polskiego. Jeśli więc np. spadkodawca miał w chwili śmierci obywatelstwo polskie, należy na podstawie normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. zastosować prawo polskie. Norma z art. 34 p.p.m. działa zarówno wtedy, gdy powiązanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obszarami prawnymi zachodzi, jak i wówczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmuszałoby sędziego do wstępnych ustaleń — przed zastosowaniem art. 34 p.p.m. — czy w rozpatrywanej sprawie występują jakieś (ale jakie?) elementy obce, wiążące ją z obszarem prawnym innego państwa. Inna rzecz, iż występowanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowić sygnał, że nieodzowne jest rozważenie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku właściwe. Jeżeli stan faktyczny powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć (bez zaglądania do ustawy kolizyjnej), iż właściwe jest prawo polskie. II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim 1. Ostatnio coraz bardziej upowszechnia się przekonanie, że tradycyjna koncepcja prawa pryw. mnr., w myśl której dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przestała w sposób adekwatny odzwierciedlać rzeczywistość i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa pryw. mnr. zaliczać także niektóre zespoły norm merytorycznych. Solidaryzując się zasadniczo z tym poglądem, dostrzegam jednak konieczność wprowadzenia odpowiednich rozróżnień terminologicznych. Przemawiają za tym różnice, jakie zachodzą pomiędzy normami merytorycznymi prawa pryw. mnr. a normami kolizyjnymi należącymi do tej dziedziny prawa. Z tych też względów celowe 4 Tak w szczególności K. Przybyłowski 1935, s. 2 i 3; tenże: Zagadnienie definicji, s. 70. Podobnie H. Trammer: Zasięg obowiązywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8 i 9; M. Sośniak 1991, s. 7. § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 23 wydaje się wprowadzenie, oprócz pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu ścisłym, nadto jeszcze pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim. To ostatnie pojęcie traktować zaś można jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia pierwszego. Wychodząc z tych założeń, przyjmuję, że prawo pryw. mnr. w znaczeniu szerokim obejmuje prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim (jest to część kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa pryw. mnr. O jakie normy merytoryczne tutaj chodzi? Próba odpowiedzi na to pytanie zostanie podjęta w dalszych rozważaniach. 2. Początki prawa jednolitego sięgają końca XIX wieku. Od tej pory osiągnięto w dziele unifikacji prawa liczące się sukcesy. Unifikacja objęła jednak głównie sferę obrotu gospodarczego i to tylko niektóre jego wycinki. Rzadko też udało się nadać aktom legislacji międzynarodowej szeroki zasięg przestrzenny. Prace nad ujednoliceniem prawa biegną dwutorowo. Z jednej strony — o czym już była mowa — czynione są wysiłki zmierzające do ujednolicenia w skali międzynarodowej norm kolizyjnych, z drugiej zaś strony podejmowane są próby ujednolicenia norm prawa materialnego. Cele unifikacji5 norm prawa materialnego są ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konfliktów pomiędzy systemami prawnymi różnych państw. Cel taki jest jednak trudno osiągalny. Składa się na to wiele przyczyn. Po pierwsze — liczba uczestników poszczególnych przedsięwzięć unifikacyjnych jest z reguły ograniczona. Po drugie — akt unifikacyjny najczęściej obejmuje jedynie wybrane zagadnienia prawne, rzadziej zaś większe ich kompleksy. Po trzecie — niezwykle rzadko dochodzi do unifikacji zupełnej, prowadzącej do powstania norm, które po włączeniu do wewnętrznego systemu prawnego znajdują zastosowanie zarówno do oceny sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym, jak i stanów faktycznych czysto wewnętrznych. Przykładem takiej stosunkowo pełnej unifikacji są konwencje genewskie o prawie wekslowym i czekowym. Najczęściej rezultaty przedsięwzięcia unifikacyjnego nie sięgają tak daleko. Ujednolicone prawo — poza wyjątkiem, o którym była mowa wyżej — stosuje s Por. w tej kwestii J. Skąpski: Unification, s. 131 i n. Por. też: Ch. von Bar: Od zasad do kodyfikacji: perspektywy europejskiego prawa prywatnego, KPP 2002, z. 2, s. 305-314; tenże: Prace nad projektem Europejskiego Kodeksu Cywilnego, PiP 2000, z. 10, s. 43-52; E. Hondius, A. Wiewiórska-Domagalska: Europejski kodeks cywilny, PiP 2002, z. 6, s. 27-36; Cz. Żuławska: Uwagi o „europeizacji" prawa umów, KPP 2001, z. 2, s. 229-239; E. Łętowska: Prawo europejskie inspiracją dla dogmatyki prawa cywilnego, SP 2001, z. 3-4, s. 187-209; J. Rajski: Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, KPP 2002, z. 1, s. 211—221; D. Martiny: Europejskie prawo prywatne i dialog niemiecko-polski, TPP 2002, s. 65-81; M.A. Dauses: Jednolite prawo cywilne w Europie?, PPH 2003, nr 6, s. 13-19; P. Meijknecht: Tworzenie zasad europejskiego prawa kontraktów, PiP 2004, z. 2, s. 39-56. 24 /. Wiadomości wstępne § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 25 się tylko do sytuacji zawierających jakiś element międzynarodowy, tj. wykraczających w pewien sposób poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego państwa). W wyniku unifikacji dochodzi więc z reguły do powstania w państwach uczestniczących w przedsięwzięciu unifikacyjnym — w zakresie materii objętych aktem unifikacyjnym — swoistego dualizmu prawnego. Występują wówczas obok siebie dwa reżimy prawne: prawo ujednolicone regulujące sytuacje (stany faktyczne) z elementem międzynarodowym oraz reżim odnoszący się do stosunków czysto wewnętrznych. Dodajmy, iż sytuacja może być niekiedy jeszcze bardziej skomplikowana. Zasięg prawa ujednoliconego może być bowiem ograniczony do niektórych tylko sytuacji międzynarodowych, np. sytuacji odpowiednio powiązanych jedynie z wybranymi obszarami prawnymi (np. z obszarami prawnymi państw, które podpisały konwencję zawierającą normy ujednolicone). Do prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim należą te normy ujednoliconego prawa materialnego6, które odnoszą się wyłącznie do sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym. Chodzi tu o normy prawa ujednoliconego z dziedziny prawa cywilnego (np. postanowienia części 2 i 3 Konwencji wiedeńskiej 0 umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r.), rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Są one normami merytorycznymi. Ich właściwość nie opiera się na normie kolizyjnej. Są bowiem normami bezpośrednio regulującymi stosunki, których dotyczą. Rzadko jednak stanowią regulację wyczerpującą. Stąd też dość często pojawi się potrzeba poszukiwania prawa właściwego do oceny kwestii nieuregulowanych w akcie prawa jednolitego (tzw. statutu pomocniczego). Nierzadko odpowiednich wskazówek w tej mierze dostarczają normy kolizyjne specjalnie w tym celu zamieszczane w aktach prawa jednolitego. Normy kolizyjne określające statut pomocniczy należą oczywiście do prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. 3. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można normy, które dotyczą wyłącznie sytuacji odpowiednio powiązanych z obcym obszarem prawnym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). Przykłady: art. XXIII przep. wprow. k.c.pol., ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. 2004 r. Nr 167, poz. 1758). Wśród norm tego rodzaju na uwagę zasługują zwłaszcza normy określające, jak należy w danym państwie traktować obce osoby fizyczne i prawne, czy 1 jakim podlegają ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodzą one w skład tzw. prawa obcych (cudzoziemców). Na ogół przyjmuje się, że organy każdego państwa stosują własne prawo obcych, chyba że co innego wynika z podpisanych przez dane państwo umów międzynarodowych. Normy, o których mowa, regulują bezpośrednio stosunki, których dotyczą. Normy prawa obcych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy mogą być zaliczane do prawa pryw. mnr. w szerokim znaczeniu. Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, iż prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczające sfery działania systemów prawnych różnych państw (przez określenie, które z nich należy stosować), oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewnętrzne), regulujące sytuacje (stosunki) z elementem międzynarodowym (obcym). 4. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można przepisy, z których treści, funkcji i celów wynikają bardziej lub mniej wyraźne wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni7. Spostrzeżenie to stanowi punkt wyjścia dla koncepcji, która zyskała sobie wielu zwolenników w literaturze światowej, choć ma również przeciwników. W myśl tej koncepcji wskazówki tkwiące w owych przepisach co do ich zasięgu w przestrzeni stwarzają podstawę do formułowania niepisanych, jednostronnych norm kolizyjnych, uzasadniających ich stosowanie. Przepisy, o których mowa, dochodzą do głosu obok prawa zasadniczo dla danego stosunku (danej sytuacji) właściwego, a więc obok statutu głównego, któremu stosunek ów podlega. Niektórzy autorzy nazywają je w związku z tym „przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie" (lois d'application nece-ssaire). Używane są też inne nazwy: „normy, które same określają zakres swego zastosowania" (normes fixant leur propre domaine d'application) lub „przepisy o bezpośrednim zastosowaniu" (lois d'application immediate). Ostatnia z wymienionych nazw jest jednak myląca, gdyż stwarza wrażenie, iż omawiane przepisy działają bez pośrednictwa norm kolizyjnych. Przepisy, o których mowa, odnoszą się zarówno do stanów faktycznych czysto wewnętrznych, jak i sytuacji powiązanych z obcym obszarem prawnym. One same nie należą do prawa pryw. mnr. (także prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim). Formułowane zaś na ich podstawie jednostronne normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. 6 Za traktowaniem prawa jednolitego jako składnika prawa pryw. mnr. opowiedzieli się w naszej literaturze m.in. W. Ludwiczak 1990, s. 15; J. Jakubowski 1984, s. 9 i 10. 7 Por. W. Popiołek: Znaczenie przepisów o „bezpośrednim działaniu" w zakresie eksportu kompletnego obiektu, [w:] Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980, s. 117 i n.; tenże: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989, s. 55 i n.; J. Pazdan: Znaczenie przepisów „wymuszających swoją właściwość"przy wykonaniu umowy o budowę zakładu górniczego za granicą, PPG 1984, t. 7, s. 55 i n.; B. Fuchs: Przepisy wymuszające swoją właściwość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego, KPP 2000, z. 3, s. 653-677; tejże: Statut kontraktowy a przepisy wymuszające swoje zastosowanie, Katowice 2003; M. Mataczyński: Obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie. Rozważania na tle art. 7 ust. I konwencji rzymskiej oraz orzecznictwa sądów niemieckich, KPP 2001, z. 2, s. 375-413; tenże: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w polskim prawie konsumenckim, RPEiS 2003, z. 3, s. 41-54. 26 /. Wiadomości wstępne W literaturze polskiej podjęto próbę wykorzystania omawianej koncepcji do uzasadnienia stosowania naszych przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego także wtedy, gdy statut spadkowy stanowi prawo innego państwa (zob. rozdz. IX § 42). Koncepcja „przepisów wymuszających swoje zastosowanie" początkowo wykorzystywana była głównie w celu uzasadnienia zastosowania własnych przepisów tego rodzaju, i to w sytuacji, gdy dla podlegającego ocenie stosunku właściwe było zasadniczo prawo obce. Podstawę normatywną zastosowania przepisów, o których mowa, stanowiły jednostronne normy kolizyjne dedukowane z ich treści i celów, wzbogacające krajowy system prawnokolizyjny. Współcześnie spotkać można poglądy opowiadające się za konstruowaniem (na podstawie owych norm kolizyjnych, uzasadniających stosowanie własnych „przepisów wymuszających swoje zastosowanie") norm kolizyjnych dwustronnych, nakazujących stosowanie obcych przepisów tego rodzaju, wskazanych za pośrednictwem łączników występujących w tych normach. Wysuwane są też inne propozycje uzasadniające sięganie — w razie istnienia określonych przesłanek — do „przepisów wymuszających swoje zastosowanie", obowiązujących poza państwem sądu rozpatrującego sprawę (zob. § 15 II). III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa 1. Prawo pryw. mnr. stanowi — w stosunku do prawa międzynarodowego publicznego — dziedzinę odrębną. Prawo międzynarodowe publiczne reguluje bowiem stosunki między państwami (i innymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego), natomiast prawo pryw. mnr. dotyczy stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy, których podmiotami są osoby fizyczne i prawne. Różnice zachodzą też w zakresie źródeł prawa, sposobu regulacji i bezpośrednich adresatów norm. Pomiędzy obu dziedzinami istnieją jednak liczne powiązania. Nadrzędne dla obu dziedzin są zasady potwierdzone w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 1975): zasada suwerennej równości państw (I), zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (VII), zasada równouprawnienia narodów (VIII) i zasada współpracy między państwami (IX). Obserwuje się też w wielu przypadkach wzajemne oddziaływanie, przenikanie i przeplatanie. Dotyczy to zwłaszcza tak doniosłego obszaru jak międzynarodowy obrót gospodarczy. 2. W ścisłym związku z naszą dyscypliną pozostają normy międzynarodowego postępowania cywilnego. Wchodzące w ich skład normy jurysdykcyjne są również normami kolizyjnymi. Funkcjonowanie norm kolizyjnych określających prawo właściwe zależy między innymi od treści norm wyznaczających zasięg jurysdykcji krajowej. Sąd polski sięgnie bowiem do norm prawa pryw. mnr. dopiero wtedy, gdy okaże się, że jest właściwy do rozpoznania sprawy, o którą w danym przypadku chodzi. § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 27 § 2. ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: F. Kasparek: O potrzebie troskliwej uprawy prawa międzynarodowego prywatnego i środkach do tego celu zmierzających, PPiA (Lwów) 1887; S. Fischer: Zagadnienie antycznych źródeł prawa międzynarodowego prywatnego, „Kwartalnik Klasyczny" 1934; K. Przybyłowski 1935, Wstęp § 2; K. Przybyłowski: Badania nad prawem międzynarodowym prywatnym, Kraków 1948; tenże: Rozwój polskiej nauki międzynarodowego prawa prywatnego, „Rocznik Prawa Międzynarodowego" 1949, s. 160-176; tenże: Stan nauki i nauczania w dziedzinie prawa międzynarodowego prywatnego, „Stan Nauki Prawa Cywilnego", Warszawa 1951, s. 30^-5; L. Babiński: Ze studiów nad prawem międzynarodowym prywatnym, „Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej" 1960 (Ekonomika), nr 4, s. 73 i n.; S. Sołtysiński: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; J. Jakubowski: Niektóre współczesne koncepcje w nauce międzynarodowego prawa prywatnego i ich krytyka, PiP 1975, z. 11; S. Wójcik: Kazimierz Przybyłowski, SC 1998, t. XXXIV, s. 3-13; M.A. Zachariasiewicz: Teoria charakterystycznego świadczenia w doktrynie i orzecznictwie zachodnioeuropejskim, SIS 1978, t. 3; tejże: Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, z. 1-2; A. Mączyński: Znaczenie prac Fryderyka Zoila w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego, (w:) Fryderyk Zoil 1865-1948. Prawnik — uczony —