PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE Maksymilian Pazdan Wydanie IX uaktualnione Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis~ Warszawa 2005 I Projekt okładki i stron tytułowych Michał Piotrowski Redaktor Monika Jiulesza-Czupryn Redaktor techniczny Małgorzata Tas © Copyright by Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. Warszawa 2001 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych — bez pisemnej zgody autora i wydawcy. ISBN 83-7334-418-7 Redakcja Publikacji Akademickich: ul. Wiśniowa 50, 02-520 Warszawa tel.: (22) 646-97-47, 646-99-03, fax (22) 646-99-04 Dział Handlowy: ul. gen. K. Sosnkowskiego 1, 02-495 Warszawa tel.: (22) 723-07-37; centr. (22) 572-95-00 (do 07); fax (22) 572-95-08 www.LexisNexis.pl; e-mail: biuro@LexisNexis.pl Księgarnia Internetowa: http://ksiegarnia.LexisNexis.pl Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp. z o.o. — Warszawa 2005 Wydanie dziewiąte (uaktual.). Druk ukończono w grudniu 2004 r. Skład i łamanie: Fotoedytor, Gdańsk. Druk i oprawa: Drukarnia Semafic, Warszawa SPIS TREŚCI OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW............................................. 11 PRZEDMOWA....................................................... 15 Część ogólna Rozdział I. WIADOMOŚCI WSTĘPNE.................................... 19 § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego.................... 19 I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim.................. 19 II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim................. 22 III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa................ 26 § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego.......................... 27 I. Uwagi wstępne .............................................. 27 II. Szkoła statutowa ............................................. 28 III. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861)........................... 30 IV. Nowa szkoła włoska.......................................... 31 V. Czasy nowsze i najnowsze...................................... 32 VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego.................... 34 § 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego........................... 36 I. Akty prawa wewnętrznego...................................... 37 II. Umowy międzynarodowe ....................................... 38 III. Prawo zwyczajowe............................................ 43 IV. Prawo wspólnotowe........................................... 43 Rozdział II. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO .................................... 45 f § 4. Budowa i rodzaje norm kolizyjnych.................................. 45 I. Budowa normy kolizyjnej....................................... 45 II. Rodzaje norm kolizyjnych...................................... 46 § 5. Zakres normy kolizyjnej........................................... 47 § 6. Łącznik normy kolizyjnej ......................................... 47 I. Uwagi ogólne............................................... 48 II. Obywatelstwo..................................... 50 III. Zamieszkanie (domicyl) ........................................ 52 Spis treści IV. Pobyt zwyczajny (stały) i pobyt prosty....................... 54 V. Inne łączniki................................................ 54 § 7. Wykładnia. Luki................................................ 55 § 8. Zagadnienie kwalifikacji .......................................... 55 Rozdział III. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO........ 60 § 9. Kwestia wstępna............................................... 60 § 10. Odesłanie .................................................... 63 § 11. Niejednolite prawo ............................................. 66 § 12. Zmiana statutu ................................................ 68 § 13. Obejście prawa................................................ 71 § 14. Klauzula porządku publicznego .................................... 72 § 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego........ 75 I. Zasady ogólne .............................................. 76 II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego.................. 78 III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa właściwego . . 80 A. Zabiegi kwalifikacyjne ...................................... 80 B. Dostosowanie ............................................. 81 C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych .... 82 D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa..... 83 Część szczegółowa Rozdział IV. OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE............................... 87 § 16. Osoby fizyczne................................................ 87 I. Prawo właściwe............................................. 87 II. Zdolność prawna ............................................ 88 III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu.......................... 91 IV. Zdolność do czynności prawnych................................. 93 V. Wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (art. 9 § 3 p.p.m.)...... 94 VI. Wyjątek na rzecz polskiej legis loci actus (art. 10 p.p.m.)............... 95 VII. Zdolność wekslowa i czekowa................................... 96 § 17. Osoby prawne................................................. 97 I. Prawo właściwe............................................. 97 II. Zakres zastosowania statutu personalnego........................... 102 III. Zmiana statutu.............................................. 103 IV. Właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa......................... 103 V. Ułomne osoby prawne ........................................ 104 VI. Międzynarodowe osoby prawne.................................. 104 VII. Spółki europejskie ........................................... 104 § 18. Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej............................. 105 Rozdział V. CZYNNOŚCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE .......................................... 107 § 19. Dopuszczalność oraz dokonanie czynności prawnej...................... 107 § 20. Forma czynności prawnej......................................... 108 I. Prawo właściwe............................................. 109 II. Zakres zastosowania prawa właściwego dla formy..................... 110 § 21. Wady oświadczenia woli......................................... 112 § 22. Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności.................... 113 § 23. Przedstawicielstwo.............................................. 114 I. Przedstawicielstwo ustawowe.................................... 114 Spis treści II. Pełnomocnictwo ............................................. 114 § 24. Przedawnienie................................................. 117 Rozdział VI. ZOBOWIĄZANIA.......................................... 120 § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych........................ 120 I. Uwagi ogólne.............................................. 126 II. Wybór statutu kontraktowego................................... 133 A. Uwagi wstępne........................................... 133 B. Sposób i chwila dokonania wyboru prawa....................... 134 C. Charakter prawny wyboru prawa.............................. 135 D. Dopuszczalność i ograniczenia wyboru prawa..................... 135 E. Ważność wyboru prawa.................................... 136 F. Wybór częściowy lub złożony. Dopuszczalność warunku lub terminu .... 137 G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru następczego........... 138 H. Klauzule „usztywniające" właściwość prawa...................... 139 I. Stosowanie prawa wybranego................................. 140 III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa............. 142 A. Uwagi wstępne........................................... 142 B. Właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych (art. 28 p.p.m.)........................................... 143 C. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) . 144 D. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do „świadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.)............... 145 E. Właściwość legis loci contractus (art. 29 p.p.m.)................... 148 IV. Zobowiązania dotyczące nieruchomości............................ 149 V. Trudności występujące przy poszukiwaniu prawa właściwego dla niektórych umów.................................................... 150 VI. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych.................. 153 VII. Zobowiązania wekslowe i czekowe............................... 155 VIII. Umowne zobowiązania transportowe.............................. 156 IX. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 158 § 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędąeych czynnościami prawnymi..... 163 I. Prawo właściwe............................................. 163 II. Statut deliktowy ............................................ 168 A. Trudności kwalifikacyjne przy ocenie powiązania lokalnego........... 168 B. Zakres statutu deliktowego.................................. 169 C. Zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej ............................................. 170 III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia...................... 171 IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia.............................. 171 V. Reżim odpowiedzialności kontraktowej a zobowiązania ze zdarzeń niebędąeych .,, czynnościami prawnymi....................................... 172 § 27. Zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego..... 173 '',. § 28. Stosunki pracy ................................................ 173 I. Prawo właściwe............................................. 174 II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy......................... 178 Rozdział VII. PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH ...................................... 181 § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie........................... 181 I. Prawo właściwe................................... 183 II. Zagadnienia kwalifikacyjne..................................... 184 A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) . . 184 B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania.......................... 187 Spis treści III. Zakres statutu rzeczowego ..................................... 188 IV. Zmiana statutu rzeczowego..................................... 191 § 30. Prawa na dobrach niematerialnych.................................. 193 I. Uwagi wstępne ............................................. 194 II. Prawo autorskie............................................. 194 III. Prawo własności przemysłowej.................................. 197 Rozdział VIII. PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE......................... 200 § 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa............................ 200 I. Prawo właściwe............................................. 201 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 202 § 32. Forma zawarcia małżeństwa....................................... 206 I. Prawo właściwe............................................. 207 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 208 III. Małżeństwa konsularne........................................ 208 § 33. Unieważnienie małżeństwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa..... 209 I. Prawo właściwe............................................. 209 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 210 § 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami...................... 211 I. Prawo właściwe............................................. 212 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 215 § 35. Rozwód i separacja............................................. 215 I. Prawo właściwe dla rozwodu................................... 216 II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego.......................... 224 III. Separacja.................................................. 226 § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem....... 227 I. Pochodzenie dziecka.......................................... 227 A. Prawo właściwe.......................................... 227 B. Zakres zastosowania prawa właściwego......................... 229 II. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem...................... 230 A. Prawo właściwe.......................................... 230 B. Zakres zastosowania prawa właściwego......................... 231 III. Unormowania konwencyjne..................................... 231 § 37. Przysposobienie................................................ 233 I. Prawo właściwe............................................. 234 II. Stosunek normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § 1 p.p.m............. 237 III. Zakres statutu adopcyjnego..................................... 239 § 38. Alimentacja................................................... 242 I. Prawo właściwe............................................. 243 II. Zakres zastosowania prawa właściwego............................ 249 § 39. Opieka i kuratela............................................... 250 I. Prawo właściwe............................................. 250 II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli....................... 256 Rozdział IX. SPRAWY SPADKOWE...................................... 257 § 40. Statut spadkowy............................................... 257 I. Prawo właściwe............................................. 258 II. Zakres statutu spadkowego..................................... 259 A. Przesłanki dziedziczenia .................................... 259 a) Otwarcie spadku............................... 259 b) Zdolność dziedziczenia................................... 259 Spis treści c) Niegodność dziedziczenia ................................. 261 d) Szczególne zakazy dziedziczenia............................ 261 e) Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia........................ 261 B. Ustalenie zawartości spadku.................................. 262 C. Powołanie do dziedziczenia.................................. 262 D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku........... 264 a) Sposób dziedziczenia..................................... 264 b) Przyjęcie lub odrzucenie spadku............................ 264 c) Stosunki między współspadkobiercami. Odpowiedzialność za długi spadkowe............................................. 265 d) Ochrona dziedziczenia.................................... 265 e) Rezerwa lub zachowek................................... 266 f) Zapis testamentowy...................................... 266 g) Wykonawca testamentu................................... 267 E. Dział spadku............................................. 267 § 41. Statut czynności prawnych mortis causa.............................. 268 I. Prawo właściwe............................................. 268 II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa...................... 270 § 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce................. 272 Rozdział X. JURYSDYKCJA, UZNANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ SĄDOWYCH .............................................. 276 Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290; zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417, art. 4; Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532, art. 4).............................................................. 295 SKOROWIDZ ....................................................... 301 OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW k.c.austr. k.c.franc. k.c.niem. k.c.pol. k.c.szwajc. k.h. k.m. k.p. k.p.c. k.r.o. k.s.h. p.p.m. lub ustawa z 1965 r. pr. a.s.c. prawo pryw. mnr. pr.czek. pr.lotn. pr.weksl. ustawa z 1926 r. I. Źródta prawa kodeks cywilny austriacki (ABGB) kodeks cywilny francuski kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB) kodeks cywilny (ustawa z 23 V 1964 r., Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) kodeks cywilny szwajcarski kodeks handlowy z 1934 r. kodeks morski (ustawa z 18 IX 2001 r., Dz.U. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.) kodeks pracy (ustawa z 26 VI 1974 r., tekst. jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 17 XI 1964 r., Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) kodeks rodzinny i opiekuńczy (ustawa z 25 II 1964 r., Dz.U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) kodeks spółek handlowych (ustawa z 15 IX 2000 r., Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 12 XI 1965 r., Dz.U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) prawo o aktach stanu cywilnego (ustawa z 29 IX 1986 r., Dz.U. Nr 36, poz. 180 z późn. zm.) prawo prywatne międzynarodowe prawo czekowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm.) prawo lotnicze (ustawa z 3 VII 2002 r., Dz.U. Nr 130, poz. 1112 z późn. zm.) prawo wekslowe (ustawa z 28 IV 1936 r., Dz.U. Nr 37, poz. 282) prawo prywatne międzynarodowe (ustawa z 2 VIII 1926 r., Dz.U. Nr 101, poz. 581; zm. Dz.U. z 1936 r. Nr 3, poz. 22) 12 Objaśnienia skrótów II. Wykaz skrótów tytuiów opracowań najczęściej cytowanych J. Jakubowski 1984 J. Jakubowski, M. Toma-szewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983 W. Ludwiczak 1990 lub 1996 K. Przybyłowski 1935 K. Przybyłowski 1964 K. Przybyłowski 1966 Księga Przybyłowskiego Księga Skąpskiego M. Sośniak 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969 B. Walaszek, M. Sośniak 1973 E. Wierzbowski 1971 F. Zoil 1947 AlCr At. AUL AUWP BMS Clunet DPC Gaz.Sąd.War. ICLQ IPRax JfO KPP KSP J. Jakubowski: Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984 J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski: Zarys międzynarodowego prawa handlowego, Warszawa 1983 W. Ludwiczak: Międzynarodowe prawo prywatne (wyd. IV), Warszawa 1990 oraz (wyd. V), Poznań 1996 (w oprać. K. Kruczalaka) K. Przybyłowski: Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935 K. Przybyłowski: Kodyfikacyjne zagadnienia polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SC 1964, t. V, s. 3—66 K. Przybyłowski: Nowe polskie unormowanie problematyki kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1966, t. VIII, s. 3-37 Rozprawy prawnicze. Księga dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków-Warszawa 1964 Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994 M. Sośniak: Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1991 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski: Międzynarodowe prawo rodzinne, Wrocław-Warszawa 1969 B. Walaszek, M. Sośniak: Zarys prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1973 E. Wierzbowski: Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971 F. Zoil: Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1947 III. Czasopisma „Archivum Iuridicum Cracoviense" „Ateneum" „Acta Universitatis Lodziensis" „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo" „Biuletyn Ministerstwa Sprawiedliwości" „Journal de droit international", fonde par E. Cłunet „Droit Polonais Contemporain" „Gazeta Sądowa Warszawska" „The International and Comparative Law Quarterly" „Praxis des Internationalen Privat — und Verfahrensrechts" „Jahrbuch fur Ostrecht" „Kwartalnik Prawa Prywatnego" „Krakowskie Studia Prawnicze" Objaśnienia skrótów 13 MoP NP OSA OSN OSP Pal. PPC PiP PES PPG PPH PPHZ PPiA PPP PPWiP PP PrSp PS PSM PUG PwHZ PWOWI PWS PYIL RP RCDIP Rec. des Cours RPEiS RPiE RZ SC SIS SP SPE St. et Doc. St. Iur. TiGM TP TPP ZfOR ZN IBPS ZNUJ ZNUMK „Monitor Prawniczy" „Nowe Prawo" „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych" „Orzecznictwo Sądu Najwyższego — Izba Cywilna" (także poprzednie nazwy) „Orzecznictwo Sądów Polskich" (poprzednio „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych") „Palestra" „Polski Proces Cywilny" „Państwo i Prawo" „Problemy Egzekucji Sądowej" „Problemy Prawne Górnictwa" „Przegląd Prawa Handlowego" „Problemy Prawne Handlu Zagranicznego" „Przegląd Prawa i Administracji" „Problemy Prawa Przewozowego" „Problemy Prawa Wynalazczego i Patentowego" „Problemy Praworządności" „Prawo Spółek" „Przegląd Sądowy" „Przegląd Stosunków Międzynarodowych" „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" „Prawo w Handlu Zagranicznym" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej" „Problemy Wymiaru Sprawiedliwości" „The Polish Yearbook of International Law" „Radca Prawny" „Revue critiąue de droit international prive" „Recueil des Cours de 1'Academie de Droit International de la Haye" „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny" „Rabels Zeitschrift" (oraz poprzednia nazwa „Zeitschrift fur auslandisches und internationales Privatrecht") „Studia Cywilistyczne" „Studia Iuridica Silesiana" „Studia Prawnicze" „Studia Prawno-Ekonomiczne" „Studia et Documenta" „Studia Iuridica" „Technika i Gospodarka Morska" „Themis Polska" „Transformacje Prawa Prywatnego" „Zeifschrift fur Ostrecht" „Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze" „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Prawo" Pełna informacja bibliograficzna o pozycjach powoływanych w przypisach w formie skróconej jest podana w literaturze do poszczególnych paragrafów. PRZEDMOWA Podręcznik zawiera zwięzły wykład podstawowych instytucji prawa prywatnego międzynarodowego obowiązującego w Polsce i bardzo skromne informacje o rozwiązaniach przyjmowanych w obcym prawie kolizyjnym. Powstał z myślą o potrzebach studentów kierunku prawnego studium stacjonarnego i zaocznego. Dla seminarzystów oraz czytelników, pragnących pogłębić studia nad niektórymi zagadnieniami, przeznaczone są informacje bibliograficzne, podane do każdego paragrafu. Obejmują one pozycje nowsze i to jedynie pozycje wybrane. Również zamieszczone w podręczniku informacje o orzecznictwie mają charakter wybiórczy. W niniejszym dziewiątym wydaniu stan prawny, literaturę prawniczą i publikowane orzecznictwo uwzględniono na 1 stycznia 2005 roku. Moim współpracownikom: mgr Agacie Kozioł, dr. Witoldowi Kurowskiemu, mgr. Maciejowi Zachariasiewiczowi i dr. Jackowi Zrałkowi — pragnę serdecznie podziękować za udzieloną mi pomoc przy sprawdzaniu dokumentacji i korektach autorskich. Maksymilian Pazdan o o N •o Rozdziat I WIADOMOŚCI WSTĘPNE § 1. POJĘCIE I ZADANIA PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, § 1; W. Ludwiczak: Między normą kolizyjną a prawem jednolitym, RPiE 1958, z. 1; K. Przybyłowski: Zagadnienie definicji prawa międzynarodowego prywatnego, „Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego" 1958, 13 A.J. Jakubowski: Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 11; H. Trammer: Zasięg obowiązywania prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1966, z. 12; J. Skąpski: Unijication des regles des conflits de lois et unijication du droit internę, AlCr 1968, vol. I; J. Jakubowski: Nowe drogi rozwoju międzynarodowego prawa prywatnego, PiP 1975, z. 12; M. Sośniak: Considerations sur l'etendue et 1'objet du droit International prive, PYIL 1983, vol. XII; S. Sołtysiński: Recenzja z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11; A. Mączyński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego, (w:) Księga Skąpskiego, s. 231-247; M. Pazdan: O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właściwego, (w:) Yaleat aeąuitas. Księga Księdza Profesora Remigiusza Sobańskiego, Katowice 2000, s. 338-350. I. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim 1. Międzynarodowy ruch osobowy oraz międzynarodowy obrót gospodarczy to główne źródła częstego występowania w dzisiejszej dobie sytuacji życiowych (stosunków) powiązanych z więcej niż jednym obszarem prawnym (obszarem prawnym więcej niż jednego państwa). Sytuacje (stosunki) tego rodzaju bywają nazywane sytuacjami (stosunkami) międzynarodowymi lub sytuacjami (stosunkami) z elementem obcym (zagranicznym). Przykłady: obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; obywatel polski w czasie pobytu w Bułgarii powoduje wypadek samochodowy, w wyniku którego szkody doznaje obywatel turecki mający miejsce zamieszkania w RFN; polska spółka zawiera umowę o budowę kompletnego obiektu przemysłowego z inwestorem marokańskim. W takich wypadkach pojawia się pytanie: jakie prawo (prawo jakiego państwa) zastosować? 20 /. Wiadomości wstępne Odpowiedzi na to pytanie udzielają specjalnie w tym celu sformułowane normy, tzw. normy kolizyjne. Normy te rozgraniczają sfery działania systemów prawnych w przestrzeni przez określenie ich właściwości (kompetencji). Są więc normami dotyczącymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i stąd w nauce prawa prywatnego międzynarodowego określa się je czasem mianem „norm kompetencyjnych". Kształtują wszak kompetencję sądu do orzekania według treści norm wchodzących w skład takiego albo innego systemu prawnego. Innymi słowy, określają, jakie prawo (prawo jakiego państwa) powinno stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy. Ustanawiają zarazem obowiązek stosowania — Przy ocenie sprawy, o którą chodzi — norm należących do takiego lub innego systemu prawnego. Takie właśnie normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. Prawo prywatne międzynarodowe w swej kolizyjnej części obejmuje przeto ogół norm rozgraniczających — w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy — sfery działania systemów prawnych różnych państw przez określenie, które z nich należy stosować1. Dla tak rozumianego pojęcia tego prawa przyjmujemy nazwę: prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim. Stwierdzenie to zapowiada, iż możliwe jest również szerokie ujęcie pojęcia prawa pryw. mnr., o czym niżej. 2. Prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim nie stanowi w dzisiejszych czasach jakiegoś jednolitego ponadpaństwowego porządku prawnego. Przeciwnie, każde państwo ma własne prawo pryw. mnr., wchodzące w skład jego wewnętrznego systemu prawnego. W związku z tym, iż normy prawa pryw. mnr. poszczególnych państw zostały ukształtowane pod wpływem różnych czynników, zachodzą między nimi — niekiedy dość znaczne — różnice. Temu zróżnicowaniu starano się zapobiec, podejmując wysiłki zmierzające do ujednolicenia norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, m.in. w drodze umów międzynarodowych2, przede wszystkim wielostronnych, obejmujących większą liczbę państw lub pewne ich grupy, oraz umów dwustronnych. O tyle więc mamy dziś do czynienia ze zjawiskiem „umiędzynarodowienia" do pewnego stopnia omawianej dziedziny prawa. Dodajmy, iż wyniki starań o unifikację norm kolizyjnych ciągle nie są satysfakcj onuj ące. Konwencje, których uczestnikiem jest Polska, zostaną omówione w § 3 niniejszego rozdz. § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 21 1 Objaśnienie to nawiązuje do wypowiedzi K. Przybyłowskiego 1935, s. 2: „Prawem prywatnym międzynarodowym jest ogół norm rozgraniczających w stosunkach prywatnoprawnych sfery działania praw różnych państw, a to przez określenie, które z nich należy zastosować". Por. też B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8. 2 Duże zasługi w dziele unifikacji w skali międzynarodowej norm kolizyjnych ma Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Por. A. Zieliński: Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego, PiP 1982, z. 11, s. 61 i n. Trzeba też wspomnieć, że po zmianie brzmienia art. 65 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (mocą Traktatu Amsterdamskiego) pojawiły się nowe możliwości dla ustawodawcy wspólnotowego. W zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego ustawodawca ten może podejmować działania unifikacyjne obejmujące normy określające właściwość sądu oraz właściwość prawa. O pierwszych krokach podjętych na tej drodze będzie mowa w § 3, pkt IV niniejszego rozdz. Po 1 maja 2004 r. przedsięwzięcia te są doniosłe także dla Polski. 3. Organy każdego państwa stosują przede wszystkim normy kolizyjne własnego prawa pryw. mnr. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obcego mogą stosować tylko o tyle, o ile zezwalają im na to postanowienia prawa własnego (np. normy o odesłaniu). Odrębnym zagadnieniem jest kwestia stosunku norm kolizyjnych krajowego prawa pryw. mnr. do norm kolizyjnych konwencyjnych. Będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach. 4. Nie wszystkie normy kolizyjne prawa pryw. mnr. rozumianego wąsko skonstruowane są identycznie i spełniają takie same funkcje. Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego (por. np. art. 9-35 ustawy z 1965 r.), istnieją normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). Ich rola jest zresztą znaczna. Oddziałują one na funkcjonowanie mechanizmu kolizyjnoprawnego, którego główne instrumenty stanowią normy należące do pierwszej grupy. Uzupełniają i wzbogacają ten mechanizm. 5. Przepisy prawa pryw. mnr. ujmowanego wąsko są w przeważającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris cogentis). Wola stron może stanowić podstawę wskazania prawa właściwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. lub w innych przepisach (por. art. 25 § 1 oraz 32 § 1 p.p.m.). 6. Sporna jest w nauce rola tzw. elementu obcego (zagranicznego) przy wytyczaniu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie jednego państwa (państwa, w którym dokonywana jest jego ocena). Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem różnych czynników, np. obywatelstwa, miejsca zamieszkania lub siedziby przynajmniej jednej strony danego stosunku, miejsca zdarzenia będącego jego źródłem (np. miejsca zawarcia umowy), miejsca położenia przedmiotu prawa. Niektórzy sądzą, że zasięgiem norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. należy objąć jedynie stosunki z elementem obcym, czyli tzw. stosunki międzynarodowe3, inni uważają, że wszelkie stosunki, a więc także te, które powiązane są 3 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 12-14; E. Wierzbowski 1971, s. 11; J. Jakubowski 1984, s. 8; S. Sołtysiński w recenzji z pierwszego wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11, s. 111. *>r 1. Wiadomości wstępne wyłącznie z własnym obszarem prawnym4 (z obszarem prawnym państwa, o którego normy kolizyjne chodzi). Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Przeciwko zacieśnianiu zasięgu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. do sytuacji z elementem obcym przemawia budowa norm kolizyjnych. Z punktu widzenia każdej wziętej z osobna normy kolizyjnej znaczenie ma tylko to powiązanie stosunków objętych zakresem normy z obszarem danego państwa, które zostało podniesione do rangi łącznika. Inne powiązania owych stosunków są zupełnie obojętne. Pozbawione znaczenia jest więc to, czy owe inne powiązania dotyczą tego samego państwa, co powiązanie przewidziane w łączniku, czy też odnoszą się do innych państw. Norma kolizyjna swoje kolizyjnoprawne funkcje, polegające na rozgraniczaniu sfer działania praw różnych państw w przestrzeni, spełnia także wtedy, gdy ze względu na całkowite powiązanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym (min. za pośrednictwem kryterium stanowiącego jej łącznik) przewiduje właściwość prawa polskiego. Jeśli więc np. spadkodawca miał w chwili śmierci obywatelstwo polskie, należy na podstawie normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. zastosować prawo polskie. Norma z art. 34 p.p.m. działa zarówno wtedy, gdy powiązanie rozpatrywanego stanu faktycznego z obcymi obszarami prawnymi zachodzi, jak i wówczas, gdy go brak. Odmienne stanowisko zmuszałoby sędziego do wstępnych ustaleń — przed zastosowaniem art. 34 p.p.m. — czy w rozpatrywanej sprawie występują jakieś (ale jakie?) elementy obce, wiążące ją z obszarem prawnym innego państwa. Inna rzecz, iż występowanie w stanie faktycznym elementu obcego powinno stanowić sygnał, że nieodzowne jest rozważenie pytania, jakie prawo jest w danym wypadku właściwe. Jeżeli stan faktyczny powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć (bez zaglądania do ustawy kolizyjnej), iż właściwe jest prawo polskie. II. Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim 1. Ostatnio coraz bardziej upowszechnia się przekonanie, że tradycyjna koncepcja prawa pryw. mnr., w myśl której dziedzina ta obejmuje jedynie normy kolizyjne, przestała w sposób adekwatny odzwierciedlać rzeczywistość i jej tendencje rozwojowe. W jej miejsce wysuwany jest postulat, by do prawa pryw. mnr. zaliczać także niektóre zespoły norm merytorycznych. Solidaryzując się zasadniczo z tym poglądem, dostrzegam jednak konieczność wprowadzenia odpowiednich rozróżnień terminologicznych. Przemawiają za tym różnice, jakie zachodzą pomiędzy normami merytorycznymi prawa pryw. mnr. a normami kolizyjnymi należącymi do tej dziedziny prawa. Z tych też względów celowe 4 Tak w szczególności K. Przybyłowski 1935, s. 2 i 3; tenże: Zagadnienie definicji, s. 70. Podobnie H. Trammer: Zasięg obowiązywania, s. 866 i n.; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 8 i 9; M. Sośniak 1991, s. 7. § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 23 wydaje się wprowadzenie, oprócz pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu ścisłym, nadto jeszcze pojęcia prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim. To ostatnie pojęcie traktować zaś można jako pojęcie nadrzędne w stosunku do pojęcia pierwszego. Wychodząc z tych założeń, przyjmuję, że prawo pryw. mnr. w znaczeniu szerokim obejmuje prawo pryw. mnr. w znaczeniu wąskim (jest to część kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa pryw. mnr. O jakie normy merytoryczne tutaj chodzi? Próba odpowiedzi na to pytanie zostanie podjęta w dalszych rozważaniach. 2. Początki prawa jednolitego sięgają końca XIX wieku. Od tej pory osiągnięto w dziele unifikacji prawa liczące się sukcesy. Unifikacja objęła jednak głównie sferę obrotu gospodarczego i to tylko niektóre jego wycinki. Rzadko też udało się nadać aktom legislacji międzynarodowej szeroki zasięg przestrzenny. Prace nad ujednoliceniem prawa biegną dwutorowo. Z jednej strony — o czym już była mowa — czynione są wysiłki zmierzające do ujednolicenia w skali międzynarodowej norm kolizyjnych, z drugiej zaś strony podejmowane są próby ujednolicenia norm prawa materialnego. Cele unifikacji5 norm prawa materialnego są ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konfliktów pomiędzy systemami prawnymi różnych państw. Cel taki jest jednak trudno osiągalny. Składa się na to wiele przyczyn. Po pierwsze — liczba uczestników poszczególnych przedsięwzięć unifikacyjnych jest z reguły ograniczona. Po drugie — akt unifikacyjny najczęściej obejmuje jedynie wybrane zagadnienia prawne, rzadziej zaś większe ich kompleksy. Po trzecie — niezwykle rzadko dochodzi do unifikacji zupełnej, prowadzącej do powstania norm, które po włączeniu do wewnętrznego systemu prawnego znajdują zastosowanie zarówno do oceny sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym, jak i stanów faktycznych czysto wewnętrznych. Przykładem takiej stosunkowo pełnej unifikacji są konwencje genewskie o prawie wekslowym i czekowym. Najczęściej rezultaty przedsięwzięcia unifikacyjnego nie sięgają tak daleko. Ujednolicone prawo — poza wyjątkiem, o którym była mowa wyżej — stosuje s Por. w tej kwestii J. Skąpski: Unification, s. 131 i n. Por. też: Ch. von Bar: Od zasad do kodyfikacji: perspektywy europejskiego prawa prywatnego, KPP 2002, z. 2, s. 305-314; tenże: Prace nad projektem Europejskiego Kodeksu Cywilnego, PiP 2000, z. 10, s. 43-52; E. Hondius, A. Wiewiórska-Domagalska: Europejski kodeks cywilny, PiP 2002, z. 6, s. 27-36; Cz. Żuławska: Uwagi o „europeizacji" prawa umów, KPP 2001, z. 2, s. 229-239; E. Łętowska: Prawo europejskie inspiracją dla dogmatyki prawa cywilnego, SP 2001, z. 3-4, s. 187-209; J. Rajski: Kierunki rozwoju europejskiego prawa kontraktów, KPP 2002, z. 1, s. 211—221; D. Martiny: Europejskie prawo prywatne i dialog niemiecko-polski, TPP 2002, s. 65-81; M.A. Dauses: Jednolite prawo cywilne w Europie?, PPH 2003, nr 6, s. 13-19; P. Meijknecht: Tworzenie zasad europejskiego prawa kontraktów, PiP 2004, z. 2, s. 39-56. 24 /. Wiadomości wstępne § 1. Pojęcie i zadania prawa prywatnego międzynarodowego 25 się tylko do sytuacji zawierających jakiś element międzynarodowy, tj. wykraczających w pewien sposób poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego państwa). W wyniku unifikacji dochodzi więc z reguły do powstania w państwach uczestniczących w przedsięwzięciu unifikacyjnym — w zakresie materii objętych aktem unifikacyjnym — swoistego dualizmu prawnego. Występują wówczas obok siebie dwa reżimy prawne: prawo ujednolicone regulujące sytuacje (stany faktyczne) z elementem międzynarodowym oraz reżim odnoszący się do stosunków czysto wewnętrznych. Dodajmy, iż sytuacja może być niekiedy jeszcze bardziej skomplikowana. Zasięg prawa ujednoliconego może być bowiem ograniczony do niektórych tylko sytuacji międzynarodowych, np. sytuacji odpowiednio powiązanych jedynie z wybranymi obszarami prawnymi (np. z obszarami prawnymi państw, które podpisały konwencję zawierającą normy ujednolicone). Do prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim należą te normy ujednoliconego prawa materialnego6, które odnoszą się wyłącznie do sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym. Chodzi tu o normy prawa ujednoliconego z dziedziny prawa cywilnego (np. postanowienia części 2 i 3 Konwencji wiedeńskiej 0 umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r.), rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Są one normami merytorycznymi. Ich właściwość nie opiera się na normie kolizyjnej. Są bowiem normami bezpośrednio regulującymi stosunki, których dotyczą. Rzadko jednak stanowią regulację wyczerpującą. Stąd też dość często pojawi się potrzeba poszukiwania prawa właściwego do oceny kwestii nieuregulowanych w akcie prawa jednolitego (tzw. statutu pomocniczego). Nierzadko odpowiednich wskazówek w tej mierze dostarczają normy kolizyjne specjalnie w tym celu zamieszczane w aktach prawa jednolitego. Normy kolizyjne określające statut pomocniczy należą oczywiście do prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. 3. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można normy, które dotyczą wyłącznie sytuacji odpowiednio powiązanych z obcym obszarem prawnym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). Przykłady: art. XXIII przep. wprow. k.c.pol., ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. 2004 r. Nr 167, poz. 1758). Wśród norm tego rodzaju na uwagę zasługują zwłaszcza normy określające, jak należy w danym państwie traktować obce osoby fizyczne i prawne, czy 1 jakim podlegają ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodzą one w skład tzw. prawa obcych (cudzoziemców). Na ogół przyjmuje się, że organy każdego państwa stosują własne prawo obcych, chyba że co innego wynika z podpisanych przez dane państwo umów międzynarodowych. Normy, o których mowa, regulują bezpośrednio stosunki, których dotyczą. Normy prawa obcych z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy mogą być zaliczane do prawa pryw. mnr. w szerokim znaczeniu. Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, iż prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczające sfery działania systemów prawnych różnych państw (przez określenie, które z nich należy stosować), oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewnętrzne), regulujące sytuacje (stosunki) z elementem międzynarodowym (obcym). 4. W prawie merytorycznym poszczególnych państw napotkać można przepisy, z których treści, funkcji i celów wynikają bardziej lub mniej wyraźne wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni7. Spostrzeżenie to stanowi punkt wyjścia dla koncepcji, która zyskała sobie wielu zwolenników w literaturze światowej, choć ma również przeciwników. W myśl tej koncepcji wskazówki tkwiące w owych przepisach co do ich zasięgu w przestrzeni stwarzają podstawę do formułowania niepisanych, jednostronnych norm kolizyjnych, uzasadniających ich stosowanie. Przepisy, o których mowa, dochodzą do głosu obok prawa zasadniczo dla danego stosunku (danej sytuacji) właściwego, a więc obok statutu głównego, któremu stosunek ów podlega. Niektórzy autorzy nazywają je w związku z tym „przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie" (lois d'application nece-ssaire). Używane są też inne nazwy: „normy, które same określają zakres swego zastosowania" (normes fixant leur propre domaine d'application) lub „przepisy o bezpośrednim zastosowaniu" (lois d'application immediate). Ostatnia z wymienionych nazw jest jednak myląca, gdyż stwarza wrażenie, iż omawiane przepisy działają bez pośrednictwa norm kolizyjnych. Przepisy, o których mowa, odnoszą się zarówno do stanów faktycznych czysto wewnętrznych, jak i sytuacji powiązanych z obcym obszarem prawnym. One same nie należą do prawa pryw. mnr. (także prawa pryw. mnr. w znaczeniu szerokim). Formułowane zaś na ich podstawie jednostronne normy kolizyjne wchodzą w skład prawa pryw. mnr. w znaczeniu wąskim. 6 Za traktowaniem prawa jednolitego jako składnika prawa pryw. mnr. opowiedzieli się w naszej literaturze m.in. W. Ludwiczak 1990, s. 15; J. Jakubowski 1984, s. 9 i 10. 7 Por. W. Popiołek: Znaczenie przepisów o „bezpośrednim działaniu" w zakresie eksportu kompletnego obiektu, [w:] Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980, s. 117 i n.; tenże: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989, s. 55 i n.; J. Pazdan: Znaczenie przepisów „wymuszających swoją właściwość"przy wykonaniu umowy o budowę zakładu górniczego za granicą, PPG 1984, t. 7, s. 55 i n.; B. Fuchs: Przepisy wymuszające swoją właściwość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego, KPP 2000, z. 3, s. 653-677; tejże: Statut kontraktowy a przepisy wymuszające swoje zastosowanie, Katowice 2003; M. Mataczyński: Obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie. Rozważania na tle art. 7 ust. I konwencji rzymskiej oraz orzecznictwa sądów niemieckich, KPP 2001, z. 2, s. 375-413; tenże: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w polskim prawie konsumenckim, RPEiS 2003, z. 3, s. 41-54. 26 /. Wiadomości wstępne W literaturze polskiej podjęto próbę wykorzystania omawianej koncepcji do uzasadnienia stosowania naszych przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego także wtedy, gdy statut spadkowy stanowi prawo innego państwa (zob. rozdz. IX § 42). Koncepcja „przepisów wymuszających swoje zastosowanie" początkowo wykorzystywana była głównie w celu uzasadnienia zastosowania własnych przepisów tego rodzaju, i to w sytuacji, gdy dla podlegającego ocenie stosunku właściwe było zasadniczo prawo obce. Podstawę normatywną zastosowania przepisów, o których mowa, stanowiły jednostronne normy kolizyjne dedukowane z ich treści i celów, wzbogacające krajowy system prawnokolizyjny. Współcześnie spotkać można poglądy opowiadające się za konstruowaniem (na podstawie owych norm kolizyjnych, uzasadniających stosowanie własnych „przepisów wymuszających swoje zastosowanie") norm kolizyjnych dwustronnych, nakazujących stosowanie obcych przepisów tego rodzaju, wskazanych za pośrednictwem łączników występujących w tych normach. Wysuwane są też inne propozycje uzasadniające sięganie — w razie istnienia określonych przesłanek — do „przepisów wymuszających swoje zastosowanie", obowiązujących poza państwem sądu rozpatrującego sprawę (zob. § 15 II). III. Prawo prywatne międzynarodowe a inne dziedziny prawa 1. Prawo pryw. mnr. stanowi — w stosunku do prawa międzynarodowego publicznego — dziedzinę odrębną. Prawo międzynarodowe publiczne reguluje bowiem stosunki między państwami (i innymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego), natomiast prawo pryw. mnr. dotyczy stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy, których podmiotami są osoby fizyczne i prawne. Różnice zachodzą też w zakresie źródeł prawa, sposobu regulacji i bezpośrednich adresatów norm. Pomiędzy obu dziedzinami istnieją jednak liczne powiązania. Nadrzędne dla obu dziedzin są zasady potwierdzone w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Helsinki 1975): zasada suwerennej równości państw (I), zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (VII), zasada równouprawnienia narodów (VIII) i zasada współpracy między państwami (IX). Obserwuje się też w wielu przypadkach wzajemne oddziaływanie, przenikanie i przeplatanie. Dotyczy to zwłaszcza tak doniosłego obszaru jak międzynarodowy obrót gospodarczy. 2. W ścisłym związku z naszą dyscypliną pozostają normy międzynarodowego postępowania cywilnego. Wchodzące w ich skład normy jurysdykcyjne są również normami kolizyjnymi. Funkcjonowanie norm kolizyjnych określających prawo właściwe zależy między innymi od treści norm wyznaczających zasięg jurysdykcji krajowej. Sąd polski sięgnie bowiem do norm prawa pryw. mnr. dopiero wtedy, gdy okaże się, że jest właściwy do rozpoznania sprawy, o którą w danym przypadku chodzi. § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 27 § 2. ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: F. Kasparek: O potrzebie troskliwej uprawy prawa międzynarodowego prywatnego i środkach do tego celu zmierzających, PPiA (Lwów) 1887; S. Fischer: Zagadnienie antycznych źródeł prawa międzynarodowego prywatnego, „Kwartalnik Klasyczny" 1934; K. Przybyłowski 1935, Wstęp § 2; K. Przybyłowski: Badania nad prawem międzynarodowym prywatnym, Kraków 1948; tenże: Rozwój polskiej nauki międzynarodowego prawa prywatnego, „Rocznik Prawa Międzynarodowego" 1949, s. 160-176; tenże: Stan nauki i nauczania w dziedzinie prawa międzynarodowego prywatnego, „Stan Nauki Prawa Cywilnego", Warszawa 1951, s. 30^-5; L. Babiński: Ze studiów nad prawem międzynarodowym prywatnym, „Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej" 1960 (Ekonomika), nr 4, s. 73 i n.; S. Sołtysiński: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; J. Jakubowski: Niektóre współczesne koncepcje w nauce międzynarodowego prawa prywatnego i ich krytyka, PiP 1975, z. 11; S. Wójcik: Kazimierz Przybyłowski, SC 1998, t. XXXIV, s. 3-13; M.A. Zachariasiewicz: Teoria charakterystycznego świadczenia w doktrynie i orzecznictwie zachodnioeuropejskim, SIS 1978, t. 3; tejże: Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, z. 1-2; A. Mączyński: Znaczenie prac Fryderyka Zoila w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego, (w:) Fryderyk Zoil 1865-1948. Prawnik — uczony — kodyjikator, Kraków 1994, s. 66—67; M.A. Zachariasiewicz: Dalsze losy „rewolucji" w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych, (w:) Księga Skąpskiego, s. 521-538; tejże: Nowe prądy w kolizjonistyce Stanów Zjednoczonych i ich wpływ na naukę europejską, KPP 1995, z. 2, s. 181-225; M. Pazdan: Założenia i główne kierunki reformy prawa prywatnego międzynarodowego w Polsce, PiP 1999, z. 3, s. 20—28; tenże: O potrzebie reformy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach, KPP 2000, z. 3, s. 501-527. I. Uwagi wstępne Prawo prywatne międzynarodowe jako odrębna dziedzina prawa jest stosunkowo młode. Jego burzliwy rozwój rozpoczął się ponad sto lat temu. Jednakże początków tej dziedziny poszukiwać należy w wiekach średnich. Konkurowały wówczas ze sobą dwie zasady: wcześniejsza — znana co najmniej już w VII wieku — zasada personalizmu oraz wypierająca ją stopniowo zasada terytorializmu. Zasada personalizmu wiązała właściwość prawa z czynnikami dotyczącymi osoby (przynależnością szczepową człowieka). Usunięcie możliwych w tym względzie wątpliwości następowało w drodze oświadczenia stwierdzającego, jakiemu prawu dana osoba podlega (tzw. professio iuris). Zasada terytorializmu — w swej pierwotnej postaci — wychodziła z założenia, że prawo ma bezwzględną moc wiążącą w obrębie obszaru (terytorium), na którym obowiązuje; sądy orzekają przeto zgodnie z prawem obowiązującym w ich siedzibie także przy rozpatrywaniu sprawy osoby pochodzącej z innego obszaru. Echa obu zasad spotkać można także we współczesnym prawie pryw. mnr. 28 /. Wiadomości wstępne II. Szkota statutowa 1. Mianem szkoły statutowej zwykło się określać cały dorobek doktryny prawa pryw. mnr. do połowy XIX wieku. W tych ramach czasowych wyodrębnić jednak trzeba wiele etapów (nurtów) noszących również oddzielne nazwy. Tak zwana dawna szkoła statutowa obejmuje okres od XII do XVI wieku. Rozwinęła się głównie na terenie (dzisiejszych) Włoch i Francji. Wśród jej twórców znajdują się glosatorzy, postglosatorzy i kanoniści. Sformułowano w jej ramach wiele zasad, które zachowały aktualność po dzień dzisiejszy. Dokonano w szczególności rozróżnienia pomiędzy normami dotyczącymi postępowania sądowego (wydanymi ad litis ordinationem) i normami prawa materialnego (wydanymi ad litem decidendam). Przyjęto też — w odniesieniu do norm regulujących postępowanie — zasadę właściwości łegis fori {legis loci processus). Zasada ta wiązana jest z nazwiskiem Jakuba Balduini (Jacobus Balduinus, zmarły w 1235 r.). Recypowali ją przedstawiciele tzw. szkoły orleańskiej (m.in. Jacąues de Revigny). Przyjął ją także Bartolus de Sassoferato (1314-1357). Kolejną ważną zasadę wyraża paremia locus regit formam actus. Za jej autora uchodzi profesor z Tuluzy Wilhelm de Cun (Guilelmus de Cuneo, pierwsza połowa XIV wieku); przyjmował ją również mistrz Bartolusa Cinus de Pistoia (pierwsza połowa XIV wieku) oraz sam Bartolus. Wśród prób przeciwstawienia się bezwzględnemu stosowaniu legis fori wymienić należy pogląd, iż w razie sporu między osobami pochodzącymi z różnych obszarów prawnych należy wziąć pod uwagę kolidujące normy i zastosować te, które wydają się słuszniejsze w danym przypadku (Aldricus, XII wiek). Dużą rolę odegrała też reguła, iż prawo obowiązuje tylko poddanych, wydedukowana przez Karola de Tocco (pierwsza połowa XIII wieku) z pierwszego ustępu Kodeksu Justyniana (CL, 1.1.), zaczynającego się od słów „Cunctos populos". Recypował ją Accursius (zmarły ok. 1260 r.) w słynnej Wielkiej Glosie do wspomnianego ustępu Kodeksu Justyniana. Już w XIII wieku, a więc jeszcze przed Bartolusem, znany był niemal wszystkim postglosatorom podział na statuty osobowe {statuta personalia) i statuty rzeczowe {statuta realia). Statut rzeczowy obejmował normy, które według intencji prawodawcy miały określać prawny reżim rzeczy. Dotyczył wszystkich rzeczy znajdujących się na danym terytorium (decyduje więc lex loci, ubi res est). Według interpretacji przyjętej przez Bartolusa rzeczowy charakter mają normy, które dotyczą tylko rzeczy; norma dotycząca i osób, i rzeczy wchodzi do statutu rzeczowego tylko wtedy, gdy czynnik „rzeczowości" wysuwa się na plan pierwszy (przeważa nad czynnikiem „personalności"). § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 29 Statut osobowy odnosił się do osób. Zgodnie z poglądem utrwalonym już w XII wieku statut osobowy „towarzyszy" osobie {statutum comitatur personae). Tę zasadę wzbogacił i rozwinął Bartolus. Jeśli statut osobowy przynosi rozwiązanie odmienne niż to, które daje ius commune (prawo rzymskie), nieodzowne są dystynkcje. Odróżnić mianowicie należy statuty wprowadzające zakaz nieznany prawu powszechnemu {statuta prohibitiva) oraz statuty przyznające osobom prawa, których ius commune im odmawia {statuta permissiva). Statuta prohibitiva favorabilia (a więc statuty korzystne dla osób, których dotyczą, np. zakazy mające na celu ochronę młodocianych) „towarzyszą" osobom na zasadach ogólnych dotyczących statutu osobowego, natomiast statuta prohibitiva odiosa (wprowadzające zakazy niekorzystne dla osób, np. wyłączenie córek od dziedziczenia) nie „towarzyszą" osobom, są więc stosowane jedynie w granicach danego terytorium. Także statuta permissiva zasadniczo nie „towarzyszą" osobom. Trudności związane z przyporządkowaniem norm do statutu osobowego i rzeczowego skłoniły niektórych prawników XIII wieku do wprowadzenia trzeciej kategorii — statutów mieszanych {statuta mixta), odnoszących się częściowo do osób, częściowo zaś do rzeczy. W tym ostatnim zakresie zarysowały się zresztą największe różnice poglądów. Niektórzy uważali, iż chodzi tu o normy dotyczące czynności w ogóle, inni zaś ograniczali zasięg tego statutu do norm dotyczących jedynie formy czynności prawnej. Przyjmowano też czasem, że statut mieszany obejmuje normy obowiązujące w miejscu dokonania czynności lub w miejscu, gdzie czynność ma wywrzeć skutek. Według Bartolusa forma umowy podlega legi loci contractus; w zakresie skutków umowy nieodzowne jest zaś przyjęcie następującego rozróżnienia: skutki wynikające wprost z umowy podlegają legi loci contractus, natomiast skutki niewynikające wprost z umowy, lecz z innych, późniejszych zdarzeń (np. zwłoki dłużnika, jego niedbalstwa), oceniać należy bądź według prawa miejsca wykonania umowy (jeżeli zostało ono określone w umowie), bądź według prawa miejsca, w którym żąda się wykonania umowy. W XVI wieku zasługują na uwagę poglądy dwóch przedstawicieli szkoły francuskiej: Charlesa Dumoulina (Molineus, 1500-1566) i Bertranda d'Argentre (Argentraeus, 1519-1590). Dumoulin dzielił statuty na dotyczące formy czynności prawnej (w tym zakresie przyjmował dawną regułę locus regit actum) oraz statuty dotyczące treści czynności lub prawa. Te ostatnie dzielił on na zależne od woli stron i niezależne od woli stron. W dziedzinie zobowiązań wola powinna być — jego zdaniem — czynnikiem decydującym; poszukiwać jej należy w okolicznościach towarzyszących zawarciu umowy; miejsce zawarcia umowy jest więc tylko jedną z takich okoliczności, ale nie jedyną. Z kolei statuty niezależne od woli stron Dumoulin dzielił na statuty rzeczowe i osobowe. 30 /. Wiadomości wstępne D'Argentre nawiązywał do wspomnianego wyżej trójpodziału statutów, przyczyniając się do utrwalenia tego podziału na przyszłość. Stosunki prawne związane z określonym obszarem podlegają więc prawu tego obszaru; stosunkami osobowymi rządzi prawo domicylu, przy czym zasada ta dotyczy nie tylko osób, lecz również ruchomości (mobilia personam seguuntur). Stanowczo przeciwstawił się przywiązywaniu znaczenia do woli stron. Preferował zasadę terytoriali-zmu, rozszerzając niepomiernie zasięg statutu rzeczowego (toutes les coutumes sont reelles). 2. Głównymi przedstawicielami szkoły holenderskiej są: Paweł Voet (Voe-tius 1619-1677), jego syn Jan Voet (1647-1714) oraz Ulryk Huber (1636-1694). Uważali oni, że każde prawo jest z natury swej terytorialne, logiczną konsekwencją suwerenności jest stosowanie tylko prawa danego terytorium. Brak więc obowiązku stosowania prawa obcego; można je jednak stosować ze względów kurtuazji międzynarodowej (comitas gentium), o ile nie będzie się to łączyć z uszczerbkiem dla władzy lub praw panującego i jego obywateli. 3. Poglądy szkoły holenderskiej wywarły duży wpływ na doktrynę angielską i północnoamerykańską. Do poglądów Hubera nawiązywał m.in. J. Story (1779-1845). Jego ujęcie prawa pryw. mnr., wolne od apriorycznych założeń, przynoszące rozwiązania praktyczne i życiowe, oddziałało w znacznym stopniu na judykaturę sądów amerykańskich. Stosunkowo szerokie dopuszczenie do głosu zasady comity prowadziło do ograniczenia zasady terytorializmu. 4. Statutowa szkoła wycisnęła piętno na wielkich kodyfikacjach z XVIII i początku XIX wieku. Nawiązał do niej Codex Maximilianeus bavaricus civilis z 1756 r. (cz. 1, rozdz. 2 § 17, cz. 3, rozdz. 12 § 1), Landrecht pruski (Allgemeines Landrecht) z 1794 r. (wstęp § 23 i n.), k.c.franc. z 1804 r. (art. 3) i k.c.austr. z 1811 r. (§ 4, 34 i 300). III. Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861) Ostrą i gruntowną krytykę teorii statutowej przeprowadził C.G. Wachter w publikacjach z 1841 i 1842 r. Jednakże ostateczny cios zadał jej dopiero Fryderyk Karol von Savigny, który poglądy swoje wyłożył w ósmym tomie dzieła pt. System des heutigen romischen Rechts (1849). Jest on twórcą teorii „siedziby" stosunku prawnego. „Siedzibę" stosunku prawnego stanowi obszar prawny, z którym dany stosunek jest najściślej związany, do którego ze względu na swą naturę (swój specjalny charakter) „należy", któremu „podlega". Jest to czynnik rozstrzygający o właściwości prawa. Prawo obowiązujące w „siedzibie" stosunku należy stosować bez względu na to, czy będzie to prawo własne, czy obce. Savigny wskazał wiele typowych powiązań, które winny być uznane za rozstrzygające o właściwości prawa. Przyjmował więc, iż zdolność należy oceniać według legis domicilii osoby, o którą chodzi, prawa rzeczowe (i posiadanie) § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 31 tak na ruchomościach, jak i na nieruchomościach podlegają prawu miejsca położenia rzeczy, w zakresie zobowiązań stosować należy prawo miejsca wykonania zobowiązania (lex loci solutionis), z tym że pierwszeństwo przy ustalaniu tego miejsca powinno się przyznać wyraźnej lub dorozumianej woli stron. Sprawy spadkowe, bez względu na to, czy chodzi o ruchomości czy nieruchomości, oceniać należy — jego zdaniem — według prawa miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili śmierci, w sprawach rodzinnych decydować powinno prawo miejsca zamieszkania męża lub ojca (jako głowy rodziny), forma czynności prawnej podlega zasadniczo prawu miejsca jej dokonania (locus regit actum), można jednak również dokonać czynności prawnej w formie wymaganej przez prawo, któremu podlega sama czynność. Savigny dostrzegł też konieczność wprowadzenia ograniczeń w stosowaniu prawa obcego. Ograniczenia te ujął w dwie grupy. Pierwszą stanowią „ustawy bezwzględnie wiążące" (przymusowe, Gesetze von streng positiver, zwingender Natur), wchodzące w skład systemu prawnego obowiązującego w siedzibie sądu, które wymuszają swoją właściwość bez względu na to, jakiemu prawu podlega dany stosunek. Należą tu przepisy wprowadzające zakazy lub ograniczenia ze względów obyczajowych (np. zakaz poligamii) lub z uwagi na dobro publiczne (publica utilitas). Sędzia powinien stosować zawsze własne przepisy tego rodzaju, pomijać zaś obce. Do drugiej grupy zaliczał Savigny przepisy obcego prawa dotyczące instytucji nieznanych prawu obowiązującemu w siedzibie sądu (np. przewidujące śmierć cywilną). Znaczenie doktryny Savigny'ego jest olbrzymie. Jego największą zasługą jest zaproponowanie nowej metody poszukiwania rozwiązań kolizyjnych, wysunięcie na czoło indukcji, zwrócenie uwagi na potrzebę badania istoty stosunków prawnych jako przygotowania do rozstrzygnięcia kolizyjnego (co przesunęło punkt ciężkości ku indywidualizacji). Inspirującą rolę odegrała ujęta elastycznie i obrazowo zasada podstawowa poszukiwania „siedziby stosunku prawnego". Nawiązują do niej liczne współczesne kierunki w doktrynie prawa pryw. mnr. Próbie czasu oparła się przyjmowana przez Savigny'ego zasada równorzędności systemów prawnych w procesie określania prawa dla danej sprawy właściwego. Mniejszą rolę współcześnie odgrywają zaś niektóre, zaproponowane przez niego, szczegółowe rozwiązania. IV. Nowa szkoła włoska W 1851 r., a więc wkrótce po ukazaniu się dzieła Savigny'ego, Pasąuale Stanislao Mancini (1817-1888) wygłosił w Turynie wykład pt. Delia nazionalitd come fondamento del diritto delie genti, formułując wiele twierdzeń, które legły u podstaw nowej szkoły włoskiej. Wysunął on na czoło zasadę narodowości. 32 /. Wiadomości wstępne Podstawowe znaczenie — według Manciniego i jego szkoły — należy przyznać zasadzie właściwości legis patriae. Dotyczy to w szczególności stosunków osobistych, rodzinnych i spadkowych. W tym bowiem zakresie występują normy {diritto privato necessario), których strony swą wolą wyłączyć nie mogą. Skoro zaś w dziedzinie prawa zobowiązań czynnikiem decydującym jest wola stron {diritto privato volontarió), należy jej przyznać znaczenie także na terenie prawa pryw. mnr. (zasada wyboru prawa). Jednocześnie zaś nowa szkoła włoska wprowadza zasadę porządku publicznego, ograniczającą zastosowanie prawa obcego. Zasięg porządku publicznego ujmowano bardzo szeroko: składały się nań normy „prawa publicznego" oraz przepisy bezwzględnie wiążące (iuris cogentis) prawa cywilnego. Teoria nowej szkoły włoskiej oddziałała na doktrynę wielu państw. Pod jej wpływem pozostawali uczeni włoscy, a wśród nich m.in. P. Esperson, P. Fiore, G. Diena, uczeni francuscy, np. A. Weiss, E. Audinet, F. Surville, a wśród uczonych belgijskich wymienić można F. Laurenta. Pod wpływem idei zaszczepionych przez nową szkołę włoską w licznych kodyfikacjach z drugiej połowy XIX i XX wieku przyjęto w szerokim zakresie właściwość legis patriae (np. w k.c. włoskim z 1865 i 1942 r., w k.c. hiszpańskim z 1889 r. oraz w jego zmienionej wersji z 1974 r., w przep. wprow. k.c. niem. z 1896 r., w ustawie japońskiej z 1898 r., a także w ustawie polskiej z 1926 r.). V. Czasy nowsze i najnowsze Pełne przedstawienie koncepcji z końca XIX oraz XX wieku nie jest możliwe. Z konieczności więc ograniczymy się jedynie do kilku wzmianek. W nauce francuskiej znaczną rolę w początkach XX wieku odegrał A. Pillet. Zwracał on uwagę na cel społeczny norm prawnych, odróżniał przepisy „pozate-rytorialne" wydane w interesie jednostek i „terytorialne" wydane w interesie społecznym. O tym więc, jakim normom należy dać pierwszeństwo w razie ich konfliktu w przestrzeni, rozstrzyga ich cel społeczny. Podkreślał też konieczność międzynarodowego poszanowania praw nabytych. Uczeń Pilleta, J.P. Niboyet, twórca systemu nawiązującego do francuskich koncepcji terytorialistycznych, zwracał m.in. uwagę na doniosłość czynnika politycznego w prawie pryw. mnr. Jednym z najwybitniejszych współczesnych uczonych francuskich był H. Batiffol. Duży rozgłos na przełomie XIX i XX wieku uzyskała teoria praw nabytych. Była szeroko reprezentowana, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii (np. A.V. Dicey, początkowo G.C. Cheshire) i Stanach Zjednoczonych (np. J. Beale). Jej zwolenników spotkać można jednak również w innych państwach (np. we Francji). Koncepcja ta wychodziła z założenia, iż sędzia stosuje zasadniczo własne prawo merytoryczne, jeśli jednak prawo podmiotowe powstało na skutek zdarzenia, § 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 33 które miało miejsce w obcym państwie, należy to uszanować. Ten, kto powołuje się na prawo nabyte pod rządem obcego prawa, musi to udowodnić. Obce prawo stanowi więc jedną z okoliczności stanu faktycznego, uwzględnianie obcego prawa jest przeto jedynie uwzględnianiem faktu, a nie stosowaniem prawa. Mimo że koncepcja praw nabytych spotkała się z ostrą krytyką (m.in. P. Armin-jon, W.W. Cook), jej echa są do dnia dzisiejszego ciągle żywe. Wspomniany już W.W. Cook (uczony amerykański) jest twórcą local law theory. Traktował on normę obcego prawa jedynie jako wzór utworzenia lub wyszukania we własnym systemie prawnym podobnej normy. Sąd uznaje przeto wyłącznie prawa podmiotowe istniejące zgodnie z własnym prawem (a nie prawa nabyte pod rządem obcego prawa). Podstawę rozstrzygnięcia stanowi więc zawsze lex fori. Cook przywiązywał wagę do przewidywania, jak postąpi sąd przy ocenie stanu faktycznego z elementem obcym. Zwracał też uwagę, że korzystanie z tradycyjnych, schematycznych łączników nie może być mechaniczne. Do koncepcji Cooka nawiązują, w różnym zresztą zakresie, liczni przedstawiciele nowoczesnej szkoły amerykańskiej, a wśród nich B. Currie, D.F. Cavers, W.L.M. Reese, A.E. Ehrenzweig. B. Currie, twórca teorii governmental interest, opowiedział się przeciw tworzeniu ogólnych norm kolizyjnych, gdyż przekreślałoby to indywidualną analizę każdego przypadku. Przestrzenny zakres każdego przepisu wynika z jego celu. Decydujące znaczenie ma przy tym interes państwa forum. Zdaniem D.F. Caversa nie należy poszukiwać rozstrzygnięć kolizyjnopraw-nych w oderwaniu od treści norm merytorycznych systemów prawnych pozostających w danym przypadku w konflikcie. Określenie prawa właściwego powinno stanowić wynik poszukiwania słusznego rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Stosować należy normę merytoryczną najbardziej odpowiednią. Przy jej wyborze trzeba brać pod uwagę nie tylko cele odpowiadających sobie norm konkurujących systemów prawnych, lecz również „intensywność powiązania" owych systemów z danym stosunkiem. Spośród konkurujących systemów prawnych należy zastosować prawo najsilniej zainteresowane stworzeniem podstawy rozstrzygnięcia. Próbę zestawienia zasad analizy kolizyjnoprawnej podjął R. Leflar, prezentując następujący ich katalog: przewidywalność rozstrzygnięcia sądu, zapewnienie międzynarodowej (i międzystanowej) równowagi, ułatwienie zadań sądu, uwzględnienie governmental interest fori oraz zastosowanie „lepszej normy prawnej". Zwolennikiem powrotu do stosowania w szerokim zakresie legis fori jest A.E. Ehrenzweig. Obcy przepis może być — jego zdaniem — stosowany tylko wtedy, gdy zachodzą łącznie następujące przesłanki: a) strony powołają się w procesie na obcy przepis, b) celowościowa wykładnia własnego odpowiedniego przepisu wykaże brak zainteresowania danym stanem faktycznym, c) lex 34 /. Wiadomości wstępne fori nie odmawia ochrony z powodu braku jurysdykcji, d) własne policy wyraźnie dopuszcza do głosu obcy interes (reprezentowany przez wchodzącą w grę obcą normę). Przedstawicielami kierunku postulującego poszukiwanie prawa najściślej związanego ze stosunkiem za pomocą celowościowej analizy kolizyjnej są również A. Taylor von Mehren oraz D.T. Trautman. Bardziej umiarkowane poglądy głosi W.L.M. Reese. Negatywnie ocenia on zapatrywania Curriego i Ehrenzweiga, ceni zaś Caversa. Wśród celów prawa pryw. mnr. wymienia sprawiedliwe i harmonijne rozwiązywanie kolizji, dążenie do pewności, przewidywalności i jednolitości wyniku. Przy rozwiązaniu kolizji systemów prawnych należy brać pod uwagę podstawowe zadania konkurencyjnych systemów prawnych, a nie konkretną ratio legis danego przepisu. Poglądy Reese'a wywarły znaczny wpływ na Restatement II z 1971 r. — czyli drugą prywatną kodyfikację prawa kolizyjnego przygotowaną przez American Law Instirute. Pod wpływem koncepcji amerykańskich pojawiła się krytyka tradycyjnego pojmowania prawa pryw. mnr. także w nauce europejskiej. Wywarła ona wpływ na rozwiązania przyjęte w Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. (zob. rozdz. VI § 25.1) oraz w nowych kodyfikacjach prawa prywatnego międzynarodowego (min. w Austrii, b. Jugosławii, RFN i Szwajcarii). Za przeważające w nauce europejskiej należy jednak uznać przekonanie o przydatności — ze względów praktycznych — ujętych abstrakcyjnie ogólnych reguł kolizyjnych, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego. Nie wyklucza to aktywności sędziego, którą wręcz wymuszają różne instrumenty wkomponowane w mechanizm kolizyjnoprawny. VI. Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego Pierwsze prace autorów polskich z naszej dziedziny pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku, a więc w czasach, gdy Polska znajdowała się pod zaborami. Dotyczyły więc prawa pryw. mnr. państw zaborczych i Francji (tej ostatniej ze względu na francuską tradycję prawniczą w Królestwie Kongresowym). Były to m.in. publikacje E.D. Bromirskiego (1829), P. Burzyńskiego (1844), P. Nowińskiego (1865), A. Wrotnowskiego (1868). Podczas gdy Bromirski, Burzyński i Wrotnowski pozostawali pod wpływami szkoły statutowej (różnych jej odłamów), to w poglądach Nowińskiego ujawniły się wyraźne wpływy Savigny'ego. W drugiej połowie XIX wieku szczególnie zasłużył się dla prawa pryw. mnr. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego F. Kasparek. W pierwszym dwudziesto- S 2. Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego 35 leciu XX wieku tworzyli m.in. Z. Cybichowski, W.L. Jaworski, T. Grodyński, G. Roszkowski, S. Rundstein, T. Sadowski i S. Wróblewski. Bujny rozwój prawa pryw. mnr. w Polsce nastąpił jednak dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Pilnym zadaniem stało się wówczas przygotowanie projektu ustawy o prawie pryw. mnr. Pierwsze projekty (F. Zoila i M. Rostworowskiego) powstały już w 1920 r. Ostatecznie pierwsza polska ustawa o prawie pryw. mnr. uchwalona została 2 sierpnia 1926 roku. Po uchwaleniu ustawy z 1926 r. ukazały się prace poświęcone całości prawa pryw. mnr. (m.in. M. Rostworowskiego, J. Sułkowskiego, Z. Fenichela) oraz podręczniki Z. Cybichowskiego (1928), K. Przybyłowskiego (1935), L. Babińskiego (1935) i F. Zoila (1936). Aktualność po dzień dzisiejszy zachowało w szczególności znakomite dzieło K. Przybyłowskiego, poświęcone części ogólnej prawa pryw. mnr. K. Przybyłowski odegrał też wielką rolę w rozwoju tej dziedziny prawa po drugiej wojnie światowej. Był on głównym referentem projektu nowej ustawy o prawie pryw. mnr., która uchwalona została przez Sejm w 1965 r. Spod jego pióra wyszły liczne prace poświęcone nowej kodyfikacji polskiego prawa pryw. mnr. oraz różnym zagadnieniom ogólnym (m.in. odesłaniu) i szczegółowym prawa pryw. mnr. Po drugiej wojnie światowej tworzyli liczni, nieżyjący już, autorzy. Wielkim autorytetem dla wielu — ze względu na rozległość zainteresowań, precyzję słowa, zainteresowanie dorobkiem młodych (słynne listy do początkujących autorów) — był H. Trammer. Trwałą po nim spuściznę stanowią zwłaszcza prace o budowie normy kolizyjnej. Bogaty dorobek pozostawił B. Walaszek — współautor kilku wydań podręcznika, autor wielu monografii i studiów poświęconych problemom kolizyjnym prawa rodzinnego. Wymienić tu również należy J. Jaku-bowskiego (wybitnego znawcę międzynarodowego prawa handlowego), L. Babińskiego, J. Fabiana (autora prac poświęconych pełnomocnictwu i zagadnieniom kolizyjnym prawa morskiego), E. Wierzbowskiego (autora podręcznika oraz licznych publikacji z prawa rodzinnego i spadkowego) i W. Ludwiczaka (kilka wydań podręcznika i wiele innych publikacji). Znaczną część swej działalności twórczej prawu pryw. mnr. poświęcił M. Sośniak, autor kilku wydań podręcznika, monografii i studiów dotyczących różnych zagadnień części ogólnej (w tym zwłaszcza klauzuli porządku publicznego, zmiany statutu, prawa niejednolitego), prawa zobowiązań, prawa spadkowego i rodzinnego. Autorami, którzy swe prace poświęcają wyłącznie lub w znacznej mierze problematyce kolizyjnej, są: J. Balicki (podręcznik, problemy kolizyjne prawa rodzinnego i spadkowego), J. Ciszewski (mnr. prawo rodzinne), M. Dragun--Gertner (prawo kolizyjne morskie), E. Drozd (mnr. prawo rzeczowe), B. Fuchs (franchising, timesharing), B. Gnela (przysposobienie), S. Kalus (stosunki pracy), W. Klyta (osoby prawne), J. Kosik (prace poświęcone problemom kolizyjnym 36 /. Wiadomości wstępne prawa rzeczowego), K. Kruczalak (prawo handlowe i kolizyjne morskie), W. Kurowski (przelew wierzytelności), A. Mączyński (różne problemy części ogólnej oraz prawa spadkowego i rodzinnego), T. Pajor (delikty), J. Pazdan (pełnomocnictwo), K. Pietrzykowski (mnr. prawo rodzinne), W. Popiołek (mnr. prawo zobowiązań), J. Skąpski (m.in. praca poświęcona autonomii woli w prawie prywatnym międzynarodowym), W. Skierkowska (alimentacja), E. Skrzydło-Tefelska (uznanie dziecka), S. Sołtysiński (transfer technologii), M. Szpunar, M. Tomaszewski, M.A. Zachariasiewicz (mnr. prawo zobowiązań), K. Zawada (mnr. prawo rodzinne), J. Żrałek (przedawnienie) i G. Żmij (problematyka walutowa). Problemom prawnym handlu międzynarodowego poświęcili liczne prace: A. Burzyński, A. Całus, A. Koch, W. Kocot, M. Koziński, J. Łopuski, J. Napierała, A. Olejniczak, J. Poczobut, J. Rajski, A. Szumański, T. Szurski, A. Tynel, A. Wiśniewski, S. Włodyka i L. Zalewski. Międzynarodowym postępowaniem cywilnym (z problematyką ujednolicenia prawa postępowania cywilnego włącznie) po drugiej wojnie światowej zajęli się: J. Ciszewski, T. Ereciński, J. Jodłowski, A. Mączyński, K. Piasecki, J. Rajski, M. Sawczuk, W. Skierkowska, K. Sznajder, M. Tomaszewski, H. Trammer, K. Weitz i E. Wierzbowski. Wypada odnotować ukazanie się pierwszego w naszym kraju akademickiego podręcznika z tej dziedziny prawa, autorstwa T. Erecińskiego i J. Ciszewskiego (Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000). W naszym piśmiennictwie pojawiły się ostatnio cztery nowe podręczniki prawa prywatnego międzynarodowego autorstwa K. Bagan-Kurluty, J. Gilasa, J. Gołaczyńskiego i K. Kruczalaka (cz. og.). § 3. ŹRÓDŁA PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO Literatura: A. Mączyński, J. Skąpski: Wybór źródeł polskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1983; A. Zieliński: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 1983; A.N. Makarov: Ouellen des internationalen Privatrechts — Nationale Kodifikatio-nen, Tubingen 1978; A. Mączyński, A. Proksa, J. Skąpski: Materiały pomocnicze do nauczania prawa prywatnego międzynarodowego, Kraków 1990; J. Poczobut: Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1991; C. Sawicz: Obrót prawny z zagranicą, Zielona Góra 1992; J. Ciszewski: Aktualne zagadnienia dotyczące umów w obrocie prawnym w stosunkach między Polską a innymi państwami {sukcesja umów przez nowe państwa, nowe umowy i zakres terytorialnego zastosowania), KPP 1994, z. 2, s. 229—280; tenże: Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, Sopot 1997; tenże: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 1998; Z. Knypl, Z. Szczurek, J. Urban: Przepisy i informacje z zakresu obrotu prawnego z zagranicą, Sopot 1995; M. Ferid, K. Firsching: Internationales Erbrecht, pod red. H.-J. Heuslera, Munchen (począwszy od 1955); W. Riering: IPR-Gesetze in Europa, Miinchen 1997; J. Rropholler, H. Kriiger, W. Riering, J. Samtleben, K. Siehr: Aufiereuropdische IPR-Gesetze, Hamburg-Wiirzburg 1999; A. Całus: Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego, KPP 1999, z. 1, s. 5-68; R. Kwiecień: Miejsce umów międzynarodowych w porządku prawnym państwa polskiego, Warszawa 2000; J. Poczobut: Niemieckie prawo prywatne międzynarodowe, KPP 2001, z. 2, s. 427-430; S 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego 37 J. Ciszewski: Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa (wyd. IV, 2004); tenże: Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, t. I i II, Sopot 2003; tenże: Europejskie prawo małżeńskie i dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Komentarz, Warszawa 2004; M. Pazdan: Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po 1 maja 2004 r., „Rejent" 2004, nr 3-4, s. 9-26. I. Akty prawa wewnętrznego Na plan pierwszy wśród źródeł polskiego prawa pryw. mnr. wysuwa się ustawa z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. Nr 46, poz. 290; zm.: Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417 oraz Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532). Ustawa określa — na co zwraca uwagę art. 1 § 1 — „prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy". Weszła ona w życie z dniem 1 lipca 1966 r. i uchyliła ustawę z 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe — Dz.U. Nr 101, poz. 581)8. Ustawa z 1965 r. — co podkreślono w urzędowym uzasadnieniu projektu przedłożonego Sejmowi — zawiera przepisy kolizyjne powszechnego prawa prywatnego międzynarodowego. Nie wdaje się w regulowanie zagadnień unormowanych przepisami szczególnymi, np. w zakresie prawa morskiego, lotniczego, wekslowego czy czekowego. Odmiennie niż ustawa z 1926 r. nie zajmuje się jurysdykcją. Reguluje ją bowiem k.p.c. Nie wdaje się też w normowanie zagadnień z zakresu tzw. prawa cudzoziemców (poza jednym ogólnym postanowieniem). Poza ustawą z 1965 r. normy kolizyjne z zakresu prawa pryw. mnr. zawierają różne inne akty normatywne, a wśród nich: 1) ustawa o prawie wekslowym z 28 kwietnia 1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 282, art. 77-84), 2) ustawa o prawie czekowym z 28 kwietnia 1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 283 z późn. zm., art. 62-68), 3) dekret o uznaniu ważności niektórych małżeństw i rozwodów obywateli polskich z 3 lutego 1947 r. (Dz.U. Nr 14, poz. 51), 4) ustawa z 29 września 1986 r. — Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688), 5) ustawa z 18 września 2001 r. — Kodeks morski (Dz.U. Nr 138, poz. 1545 z późn. zm.), 6) ustawa z 3 lipca 2002 r. — Prawo lotnicze (Dz.U. Nr 130, poz. 1112; zm.: Dz.U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1002), 7) ustawa z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258 z późn. zm.), 8) ustawa z 26 czerwca 1974 r. — Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), 9) ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (Dz.U. Nr 91, poz. 871) — art. 4. 8 Co do przebiegu prac nad przygotowaniem projektu por. K. Przybyłowski 1964, s. 4 i n. oraz K. Przybyłowski 1966, s. 3 i n. 38 /. Wiadomości wstępne Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego zawiera kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 17 listopada 1964 r., Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Dla praktyki duże znaczenie ma rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych (Dz.U. Nr 17, poz. 164). II. Umowy międzynarodowe 1. Przepis art. 87 ust. 1 Konstytucji RP zalicza do źródeł powszechnie obowiązującego prawa w naszym kraju m.in. ratyfikowane umowy międzynarodowe. W myśl art. 91 ust. 1 Konstytucji ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Tę samą myśl wyraził już wcześniej art. 1 § 2 ustawy z 1965 r., stanowiąc, iż przepisów tej ustawy nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną, postanawia inaczej. Postanowienia konwencji, zawierające normy kolizyjne prawa pryw. mnr., ze względu na swą treść stanowią zwykle lex specialis w stosunku do przepisów powszechnego prawa wewnętrznego. Wyłączają więc zastosowanie norm tego ostatniego prawa w takim zakresie, w jakim same rozstrzygają o określonych zagadnieniach. Postanowieniu konwencyjnemu należy więc przyznać pierwszeństwo (i na nim oprzeć rozstrzygnięcie) nawet wtedy, gdy jego brzmienie (treść) nie różni się od odpowiedniego przepisu powszechnego prawa wewnętrznego. 2. Polska jest uczestnikiem wielu konwencji multilateralnych zawierających normy kolizyjne. Na uwagę zasługują w szczególności: 1) Konwencja haska dotycząca uregulowania opieki nad małoletnimi z 12 czerwca 1902 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 596), 2) Konwencja haska dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 598), 3) Konwencja warszawska o ujednostajnieniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego z 19 października 1929 r. (Dz.U. z 1933 r. Nr 8, poz. 49, sprostowanie: Dz.U. z 1934 r. Nr 78, poz. 737; zm.: Protokół haski z 28 września 1955 r., Dz.U. z 1963 r. Nr 33, poz. 189 — zał. 3, art. 28 ust. 2), 4) Konwencja genewska z 7 czerwca 1930 r. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i własnych (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, poz. 177), 5) Konwencja genewska z 19 marca 1931 r. o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie czeków (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, poz. 183), 6) Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzona w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 — zał.), 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego 39 7) Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie 21 kwietnia 1961 r. (Dz.U. z 1964 r. Nr 40, poz. 270 — zał.), 8) Konwencja haska dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych z 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1969 r. Nr 34, poz. 284 — zał.). W ostatnich latach Polska przystąpiła do wielu konwencji dotyczących zagadnień rodzinnych i opiekuńczych: 1) Konwencja haska o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 106, poz. 519), 2) Konwencja haska dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze sprost.), 3) Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 maja 1996 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444 i 445), 4) Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzona w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 lipca 1996 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 13 i 14), 5) Konwencja o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzona w Hadze 1 czerwca 1970 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 24 czerwca 1996 r. — s. 428^37, Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561 i 562), 6) Konwencja o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzona w Hadze 29 maja 1993 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 października 1995 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 i 449 ze sprost.), 7) Europejska konwencja o przysposobieniu dzieci, sporządzona w Strasburgu 24 kwietnia 1967 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. — Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157 i 1158), 8) Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzona w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 31, poz. 134 i 135; sprostowanie błędów: Dz.U. z 1997 r. Nr 32, poz. 199), 9) Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526) oraz Poprawka do artykułu 43 ustęp 2, przyjęta w Nowym Jorku 12 grudnia 1995 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 11 i 12), 10) Europejska konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, sporządzona w Strasburgu 15 października 1975 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. — Dz.U. z 1999 r. Nr 79, poz. 888 i 889). 11) Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporządzona w Strasburgu 25 stycznia 1996 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 107, poz. 1128). Regulację merytorycznoprawną oraz nieliczne normy kolizyjne zawiera Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, 40 /. Wiadomości wstępne § 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego 41 poz. 286 i 287). Powiązana jest z nią konwencja o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 282 i 283) wraz z Protokołem o zmianie konwencji ' 0 przedawnieniu..., sporządzonym w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 284 i 285). Normy kolizyjne spotkać też można w wielu dalszych multilateralnych konwencjach, których uczestnikiem jest Polska, dotyczących własności przemysłowej, ochrony dzieł literackich i artystycznych, przewozów międzynarodowych 1 innych zagadnień. Wiele konwencji dotyczy zagadnień ściśle związanych z interesującą nas dziedziną prawa. Przykładowo można tu wymienić konwencje dotyczące obywatelstwa: 1) Konwencję haską w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie oraz protokół dotyczący przypadku bezpaństwowości (Dz.U. z 1937 r. Nr 47, poz. 361; sprost.: Dz.U. z 1937 r. Nr 77, poz. 568), 2) Konwencję o obywatelstwie kobiet zamężnych otwartą do podpisu w Nowym Jorku 20 lutego 1957 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 56, poz. 334). Dla praktyki znaczenie mają: 1) Konwencja haska dotycząca procedury cywilnej z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1926 r. Nr 126, poz. 734 i 735; sprost: Dz.U. z 1927 r. Nr 91, poz. 821), wiążąca obecnie tylko w stosunkach z Islandią, 2) Konwencja haska dotycząca procedury cywilnej z 1 marca 1954 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 17, poz. 90 i 91), 3) Konwencja europejska o informacji o prawie obcym, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, poz. 272 i 273) oraz Protokół dodatkowy, sporządzony w Strasburgu 15 marca 1978 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, poz. 274 i 275), 4) Konwencja haska o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 18, poz. 86 i 87), 5) Europejska konwencja o zniesieniu wymogu legalizacji dokumentów sporządzonych przez przedstawicieli dyplomatycznych lub urzędników konsularnych, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 76, poz. 381 i 382), 6) Konwencja o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Hadze 18 marca 1970 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 13 kwietnia 1996 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 582), 7) Porozumienie europejskie w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, sporządzone w Strasburgu 27 stycznia 1977 r. (weszło w życie w stosunku do Polski 19 kwietnia 1997 r. — Dz.U. z 1999 r. Nr 102, poz. 1183), 8) Porozumienie europejskie w sprawie osób uczestniczących w postępowaniu przed Europejską Komisją lub Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, sporządzone w Londynie 6 maja 1969 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 112, poz. 535 i 536), 9) Międzynarodowa konwencja o ujednoliceniu niektórych zasad dotyczących jurysdykcji cywilnej w sprawach zderzeń, sporządzona w Brukseli 10 maja 1952 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 110, poz. 532 i 533), 10) Konwencja o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Hadze 15 listopada 1965 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 września 1996 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 87, poz. 968), 11) Konwencja nr 17 w sprawie zwolnienia od legalizacji niektórych aktów i dokumentów, sporządzona w Atenach 15 września 1977 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 148, poz. 1445 i 1446 — w stosunku do Polski weszła w życie 1 czerwca 2003 r.). Olbrzymie znaczenie dla praktyki ma przystąpienie Polski do Konwencji 0 jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzonej w Lugano 16 września 1988 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132 i 133). Weszła w ona w życie w stosunku do Polski 1 lutego 2000 roku. 3. Na uwagę zasługują liczne bilateralne konwencje podpisane przez Polskę po drugiej wojnie światowej. Są to: 1) Umowa z b. ZSRR o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych 1 karnych, podpisana w Warszawie 28 grudnia 1957 r. (Dz.U. z 1958 r. Nr 32, poz. 147), obowiązująca od 7 czerwca 1958 r., częściowo zmieniona protokołem sporządzonym w Moskwie 23 stycznia 1980 r. (Dz.U. Nr 28, poz. 121), obowiązującym od 16 listopada 1980 r. Umowa ta została zastąpiona z dniem 18 stycznia 2002 r. umową z Federacją Rosyjską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych, sporządzoną w Warszawie 16 września 1996 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 83, poz. 750). 2) Umowa z Węgrami o obrocie prawnym w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Budapeszcie 6 marca 1959 r. (Dz.U. z 1960 r. Nr 8, poz. 54), obowiązująca od 26 lutego 1960 r., częściowo zmieniona protokołem sporządzonym w Warszawie 18 września 1980 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 5, poz. 32), obowiązującym od 4 października 1981 r. 3) Umowa z Rumunią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Bukareszcie 25 stycznia 1962 r. (Dz.U. Nr 63, poz. 501), obowiązująca od 6 grudnia 1962 r., częściowo zmieniona protokołem podpisanym w Warszawie 14 września 1972 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 41, poz. 243), obowiązującym od 18 lipca 1973 r. Umowa ta została zastąpiona z dniem 24 marca 2002 r. umową z Rumunią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, sporządzoną w Bukareszcie 15 maja 1999 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 83, poz. 752). 4) Umowa z Bułgarią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Warszawie 4 grudnia 1961 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 27, poz. 88), obowiązująca od 19 kwietnia 1963 r., częściowo zmieniona protokołem podpisanym w Sofii 27 czerwca 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. Nr 10, poz. 43), obowiązującym od 25 lutego 1981 r. 5) Umowa z Jugosławią (dawną) o obrocie prawnym w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Warszawie 6 lutego 1960 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 27, poz. 162), obowiązująca od 5 czerwca 1963 r. 6) Umowa z Republiką Francuską o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, sporządzona w Warszawie 5 kwietnia 1967 r. (Dz.U. z 1969 r. Nr 4, poz. 22), obowiązująca od 1 marca 1969 r. 7) Umowa z Mongolią o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Warszawie 19 października 1998 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 43, poz. 370 i 371), obowiązująca od 4 stycznia 2003 r. 8) Umowa z Republiką Austrii o wzajemnych stosunkach z zakresu prawa cywilnego oraz o dokumentach, podpisana w Wiedniu 11 grudnia 1963 r., obowiązująca od 20 lutego 1974 r., w tekście uzupełnionym protokołem dodatkowym, podpisanym w Wiedniu 25 stycznia 1973 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 6, poz. 33 i 34). L Wiadomości wstępne 9) Umowa z Republiką Finlandii o ochronie prawnej i pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Helsinkach 27 maja 1980 r. (Dz.U. z 1981 r. Nr 27, poz. 140), obowiązująca od 16 października 1980 r. 10) Umowa z Republiką Kuby o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Hawanie 18 listopada 1982 r. (Dz.U. z 1984 r. Nr 47, poz. 247), obowiązująca od 24 sierpnia 1984 r. 11) Umowa z Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, podpisana w Phenianie 28 września 1986 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 24, poz. 135). 12) Umowa z b. Czechosłowacją o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, podpisana w Warszawie 21 grudnia 1987 r., obowiązująca od 9 kwietnia 1989 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 39, poz. 210) — obecnie w stosunkach pomiędzy Polską i Republiką Czeską oraz Polską i Republiką Słowacką; zmieniona i uzupełniona w zakresie stosunków polsko-czeskich w 2004 r. (por. ustawa ratyfikacyjna z 14 maja 2004 r., Dz.U. Nr 158, poz. 1644). 13) Umowa z Republiką Litewską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Warszawie 26 stycznia 1993 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 35, poz. 130), obowiązująca od 18 października 1993 r. 14) Umowa z Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych, sporządzona w Kijowie 24 maja 1993 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 96, poz. 465), obowiązująca od 14 sierpnia 1994 r. 15) Umowa z Socjalistyczną Republiką Wietnamu o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych, sporządzona w Warszawie 22 marca 1993 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 55, poz. 289), obowiązująca od 18 stycznia 1995 r. 16) Umowa z Republiką Łotewską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Rydze 23 lutego 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 110, poz. 534), obowiązująca od 5 września 1995 r. 17) Umowa z Republiką Białorusi o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Mińsku 26 października 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 128, poz. 619), obowiązująca od 1 sierpnia 1995 r. 18) Umowa z Cyprem o współpracy prawnej w sprawach cywilnych i karnych, podpisana w Nikozji 14 listopada 1996 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 39, poz. 383 i 384), obowiązująca od 18 grudnia 1998 r. 19) Umowa z Republiką Estońską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Tallinie 27 listopada 1998 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 5, poz. 49 i 50), obowiązująca od 8 lutego 2000 r. Wszystkie wymienione konwencje zawierają normy kolizyjne. Co do mocy wiążącej (sukcesji) konwencji wymienionych w pkt 1, 5 i 12 por. J. Ciszewski: Obrót..., t. I, 1997, s. 8 i n.; tenże: Aktualne zagadnienia..., s. 241 i n. W informacjach o konwencjach i późniejszych do nich odwołaniach stosowane są nazwy państw z czasów ich podpisania. Wspomnieć też trzeba o umowach o pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych podpisanych przez Polskę z Republiką Grecką (Dz.U. z 1982 r. Nr 4, poz. 24), Algierską Republiką Ludowo-Demokratyczną (Dz.U. z 1982 r. Nr 10, poz. 73), Marokiem (Dz.U. z 1983 r. Nr 14, poz. 69), Arabską Republiką Syryjską (Dz.U. z 1986 r. Nr 37, poz. 181), Libią (Dz.U. z 1987 r. Nr 13, poz. 80), Republiką Tunezyjską (Dz.U. z 1987 r. Nr 11, poz. 71), Chinami (Dz.U. z 1988 r. Nr 9, poz. 65), Republiką Iraku (Dz.U. z 1989 r. Nr 70, poz. 418), Republiką Turecką (Dz.U. z 1992 r. Nr 3, poz. 13), Republiką Włoską (Dz.U. z 1992 r. Nr 23, poz. 97), Arabską Republiką Egiptu (Dz.U. z 1994 r. Nr 34, poz. 106), mimo iż nie zawierają one tak licznych norm kolizyjnych jak konwencje wymienione poprzednio. 4. Zdarza się niekiedy, iż konwencja bilateralna zawiera postanowienia różniące się od dotyczących tej samej kwestii postanowień konwencji multilateral- § 3. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego 43 nej, strony konwencji bilateralnej są zaś jednocześnie uczestnikami konwencji multilateralnej. Nasuwa się więc pytanie, którym postanowieniom należy dać pierwszeństwo? Przyjmuje się na ogół, iż pierwszeństwo przysługuje postanowieniom konwencji bilateralnej, którą traktuje się jako lex specialis w stosunku do konwencji multilateralnej. Od tej zasady mogą jednak czasem zachodzić wyjątki. Za dopuszczeniem wyjątku przemawiać może zwłaszcza porównanie treści konkurujących konwencji oraz dat ich wejścia w życie. Podobnie należy też rozstrzygać kolizje pomiędzy powszechnymi i regionalnymi konwencjami multilateralnymi. III. Prawo zwyczajowe Prawo zwyczajowe ciągle jeszcze w niektórych systemach prawnych odgrywa w zakresie prawa prywatnego międzynarodowego doniosłą rolę. Później też, niż w innych dziedzinach prawa (w wielu systemach prawnych), ustępuje miejsca prawu stanowionemu. W Polsce — wobec kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego — jego znaczenie jest niewielkie. Nie można jednak wykluczać — także na gruncie polskim — kształtowania się norm prawa zwyczajowego wypełniających luki w regulacji ustawowej. Decydującą przy tym rolę należy przyznać praktyce, często inspirowanej i wspieranej przez doktrynę. Nie sprzeciwia się temu przepis art. 87 Konstytucji RP, zawierający wyliczenie źródeł prawa. Wyliczenie to dotyczy wyłącznie prawa stanowionego, a nie prawa zwyczajowego. IV. Prawo wspólnotowe Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oznacza przejęcie przez nasze państwo całego prawnego dorobku wspólnotowego, z zastrzeżeniem wynegocjowanych okresów przejściowych i innych odstępstw9. Wśród aktów wtórnego prawa wspólnotowego na szczególną uwagę zasługują rozporządzenia. Mają one bezpośrednie zastosowanie w państwach członkowskich, po ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, z pierwszeństwem przed uregulowaniami krajowymi tych państw10. Instrument ten można porównać do uchwalanych w Polsce ustaw. 9 Por. S. Biernat: Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej na polskie sądy, PS 2001, nr 11-12, s. 7; S. Lukas-Kaleda: Ogólne zasady przejęcia systemu prawa unijnego wyrażone w traktacie akcesyjnym: analiza art. 2-6 aktu akcesyjnego, (w:) Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, red. S. Biernat, S. Dudzik i M. Niedźwiedź, Kraków 2003, s. 50 i nast. 10 Por. M. Ahlt, M. Szpunar: Prawo europejskie, Warszawa 2002, s. 25 i n. 44 /. Wiadomości wstępne Wymienić tu należy: 1) rozporządzenie nr 1346/2000 z 29 maja 2000 r. o postępowaniu upadłościowym — weszło w życie we wszystkich państwach Unii, z wyjątkiem Danii, w dniu 31 maja 2002 r. (Dz. Urz. WE 2000, L 160/1); 2) rozporządzenie nr 1347/2000 z 29 maja 2000 r. o jurysdykcji, uznawaniu i wykonaniu orzeczeń sądowych w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej nad dziećmi obojga małżonków (Dz. Urz. WE 2000 L 160/19), obowiązujące od 1 marca 2001 r.; zastąpione rozporządzeniem nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. (Dz. Urz. WE 2003 L 338/1), które weszło w życie 1 sierpnia 2004 r. (z tym jednak, że od tej daty są stosowane jedynie niektóre jego postanowienia, a mianowicie art. art. 67—69 i 70, pozostałe zaś dopiero od 1 marca 2005 r.); 3) rozporządzenie nr 1348/2000 r. o doręczaniu w państwach członkowskich pism sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych — weszło w życie 31 maja 2001 r. (Dz. Urz. WE 2000 L 160/37); 4) rozporządzenie nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, które weszło w życie w państwach członkowskich Unii (z wyjątkiem Danii) 1 marca 2002 r. (Dz. Urz. WE 2001 L 12/1); 5) rozporządzenie nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. o współpracy pomiędzy sądami państw członkowskich w zakresie przeprowadzania dowodów w sprawach cywilnych i handlowych, obowiązujące od 1 stycznia 2004 r. (Dz. Urz. WE 2001 L 174/1); 6) rozporządzenie nr 1348/2000 z 29 maja 2000 r. o postępowaniu w sprawach niewypłacalności, obowiązujące od 31 maja 2002 r. (Dz. Urz. WE 2000 L 160). Rozporządzenia te weszły w życie w Polsce z dniem 1 maja 2004 r., chyba że data wejścia w życie któregoś z nich była późniejsza (por. pkt 2). W dawnych państwach członkowskich Unii Europejskiej duże znaczenie ma dostępna dla tych tylko państw Konwencja rzymska z 19 czerwca 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. W nowych państwach członkowskich (w tym w Polsce) będzie ona obowiązywać po przeprowadzeniu procedury ratyfikacyjnej. Pierwsze kroki w tej sprawie zostały już podjęte. Jednocześnie prowadzone są prace nad projektem rozporządzenia (tzw. Rzym I), które ma zastąpić Konwencję rzymską. O wiele bardziej zaawansowane są prace nad projektem rozporządzenia o prawie właściwym dla zobowiązań pozaumownych (tzw. Rzym II)11. 11 Por. P. Mostowik, Prawo właściwe dla zobowiązań pozaumownych, KPP 2002, z. 3, s. 733-753; M. Fabjańska, M. Świerczyński: Ujednolicenie norm kolizyjnych dotyczących zobowiązań pozaumownych, KPP 2004, z. 3, s. 717-766 oraz kolejna wersja projektu, tamże, s. 884-911. Rozdział II NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIĘDZYNARODOWEGO § 4. BUDOWA I RODZAJE NORM KOLIZYJNYCH Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. I § 5; H. Trammer: O tak zwanych „jednostronnych normach" międzynarodowego prawa prywatnego, SC 1963, t. II; tenże: Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1969, t. XIII-XIV; tenże: Uber die sogenannten „einseitigen Normen" des internationalen Privatrechts, RZ 1957, z. 3; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. IV; A. Mączyński: Zamieszkanie jako podstawa łącznika normy kolizyjnej, ZNUJ 1978, z. 81; J. Jakubowski 1984, rozdz. II § 2; W. Ludwiczak 1990, s. 24 i n.; M. Sośniak 1991, s. 49 i n.; A. Mączyński: Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego, [w:] Księga Skąpskiego, s. 231-247. I. Budowa normy kolizyjnej Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, w odróżnieniu od norm prawa merytorycznego, nie regulują wprost stosunków życiowych, lecz jedynie wskazują, jakie prawo merytoryczne (prawo jakiego państwa) jest w danym wypadku właściwe. Analiza budowy (wewnętrznej struktury) tych norm zmierzać więc musi do uchwycenia ich osobliwości, ściśle powiązanych z wypełnianymi przez te normy funkcjami. Hipoteza normy kolizyjnej zawiera zwykle opis ujętej abstrakcyjnie (stypizo-wanej) sytuacji życiowej lub grupy takich sytuacji, do której lub do których dana norma się odnosi. Ta część normy kolizyjnej nosi nazwę zakresu (zob. § 5). Nadto — według H. Trammera — w hipotezie normy kolizyjnej mieści się „opis pewnych okoliczności uzupełniających zakres — mających stanowić bazę faktyczną łącznika" \ W dyspozycji normy kolizyjnej mieści się nakaz zastosowania prawa jakiegoś obszaru państwowego oraz kryterium wskazujące w sposób abstrakcyjny, 1 H. Trammer: Z rozważań, s. 400. 46 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego 0 prawo jakiego państwa chodzi w danej normie, noszące nazwę łącznika (zob. § 6). Według H. Trammera łącznik (wskaźnik abstrakcyjny) zawiera przede wszystkim określnik nominalny, składający się z dwóch elementów: z podstawy 1 z dopełniacza. Podstawą określnika nominalnego jest np. „obywatelstwo", „miejsce zamieszkania", „miejsce położenia". Dopełniaczem określnika nominalnego jest np. „spadkodawcy", „dziecka", „rzeczy"2. W każdej normie kolizyjnej występuje subokreślnik temporalny. W przepisach ustawy z 1965 r. wyrażają go takie zwroty jak: „z chwili urodzenia", „z chwili uznania", „z chwili występowania z żądaniem", „z chwili śmierci", „z chwili dokonania czynności", „każdoczesne". Nie w każdym przepisie jest on jednak expressis verbis wypowiedziany (por. np. art. 9, art. 14 p.p.m.). W takim przypadku jego ustalenie następuje w drodze wykładni przepisu, o który chodzi. Subokreślnik temporalny określa, z jakiej chwili powiązanie (wyznaczone za pośrednictwem kryterium spełniającego rolę łącznika) pomiędzy daną sytuacją życiową (mieszczącą się w zakresie normy kolizyjnej) a odpowiednim obszarem prawnym (obszarem jakiegoś państwa) rozstrzyga o właściwości prawa. W celu wyrażenia nakazu zastosowania prawa jakiegoś obszaru państwowego przepisy ustawy z 1965 r. posługują się takimi zwrotami jak: coś „podlega prawu państwa", do czegoś „właściwe jest prawo państwa" lub „stosuje się prawo państwa", o czymś „rozstrzyga prawo państwa". Przykład: W myśl art. 34 p.p.m. „w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci". Zakres normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. wyraża zwrot „sprawy spadkowe". Przy użyciu słów „prawo ojczyste spadkodawcy" został określony łącznik obywatelstwa (spadkodawcy), z kolei zaś zwrot „z chwili jego śmierci" pełni rolę subokreślnika temporalnego. Nakaz zastosowania prawa właściwego został oddany za pomocą słów „właściwe jest". II. Rodzaje norm kolizyjnych Najczęściej spotykany jest podział norm kolizyjnych na normy zupełne, normy jednostronne i niezupełne normy dwustronne. Normy zupełne wskazują dla określonych sytuacji (stosunków) prawo właściwe bez względu na to, czy jest nim prawo własne, czy obce. Odnoszą się więc także do sytuacji powiązanych wyłącznie z obcymi obszarami prawnymi. Normy takie przeważają w naszej ustawie z 1965 roku. Normy jednostronne określają jedynie zakres zastosowania prawa własnego do stosunków odpowiednio powiązanych z własnym obszarem prawnym (np. art. 10, 11 § 2 p.p.m.). Z kolei niezupełne normy dwustronne określają sferę działania f S 6. Łącznik normy kolizyjnej 47 2 Tamże, s. 398 i 399. prawa własnego oraz tylko częściowo prawa obcego (spotykamy je w prawie pryw. mnr. niektórych obcych państw). Wyróżnić też można normy kolizyjne pierwszego stopnia, rozgraniczające sfery działania praw merytorycznych różnych państw w przestrzeni, oraz normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzędne normy prawa pryw. mnr.), rozgraniczające sfery działania norm kolizyjnych pierwszego stopnia różnych państw. Według powszechnie przyjętej (niepisanej) normy kolizyjnej drugiego stopnia sądy każdego państwa stosują w pierwszej kolejności własne normy kolizyjne pierwszego stopnia. Obce normy kolizyjne pierwszego stopnia mogą stosować tylko wtedy, gdy zezwalają im na to własne normy kolizyjne drugiego stopnia (np. normy regulujące odesłanie). § 5. ZAKRES NORMY KOLIZYJNEJ Jak już o tym była mowa, zakres normy kolizyjnej zawiera oznaczenie rodzaju sytuacji (stosunków), jakich dana norma dotyczy, a więc (innymi słowy) opis pewnej stypizowanej sytuacji lub grupy takich sytuacji, które norma ta obejmuje. Opis ów bywa dokonywany skrótowo (dlatego też normy kolizyjne mają przeważnie charakter norm syntetycznych), zazwyczaj przy użyciu słownictwa zaczerpniętego z własnego prawa merytorycznego. Jest to przyczyną różnorakich trudności interpretacyjnych przy stosowaniu norm kolizyjnych. Mimo że przepisy prawa pryw. mnr. dla określenia zakresu posługują się z reguły wyrażeniami o zabarwieniu prawnym, niepodobna przyjąć, by operowały one instytucjami czy stosunkami prawnymi, bo te mogą istnieć tylko w ramach jakiegoś prawa merytorycznego. Dopiero zatem po zastosowaniu normy kolizyjnej i ustaleniu prawa właściwego można stwierdzić, czy konkretna sytuacja życiowa, podciągnięta pod zakres odpowiedniej normy kolizyjnej, jest — według właściwego dla niej prawa merytorycznego — stosunkiem prawnym i jakim. Ustawa z 1965 r. w celu oznaczenia zakresu norm kolizyjnych posługuje się wyrażeniami takimi jak: „zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej", „zdolność osoby prawnej", „uznanie osoby zaginionej za zmarłą", „forma czynności prawnych", „przedawnienie roszczenia", „możność zawarcia małżeństwa", „forma zawarcia małżeństwa", „rozwód", „stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami", „roszczenia alimentacyjne", „stosunki w zakresie zobowiązań umownych", „własność i inne prawa rzeczowe", „posiadanie", „stosunek pracy", „sprawy spadkowe". § 6. ŁĄCZNIK NORMY KOLIZYJNEJ Literatura: K. Przybyłowski: Bezpaństwowość i wielorakie obywatelstwo, „Czasopismo Sędziowskie" 1934 (VIII); tenże: Le probleme des multiples nationalites en Pologne (referat na drugi międzynarodowy kongres prawa porównawczego w Hadze), TP 1938 (X); E. Wierzbowski: Sprawa 48 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obywatelstwa ludności b. woj. wschodnich, NP 1957, nr 7-8; A. Stelmachowski: Rozwiązanie nie do przyjęcia. Na marginesie artykułu E. Wierzbowskiego, NP 1958, nr 3; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; A. Seniuta: Obywatelstwo i jego regulacja prawna w PRL, Wrocław 1974; E. Smoktunowicz: Obywatelstwo polskie, SPE 1978, t. XX; A. Mączyński: Zamieszkanie jako podstawa łącznika normy kolizyjnej, ZNUJ 1978, z. 81; W. Ramus: Instytucje prawa o obywatelstwie polskim, Warszawa 1980; W. Czapliński: Międzynarodowe aspekty obywatelstwa, RPEiS 1984, z. 3; J. Jakubowski 1984, rozdz. II § 2, 4; W. Ludwiczak 1990, s. 27 i in.; M. Sośniak 1991, s. 56 i n.; T. Pajor: Nowe tendencje w części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego państw europejskich, PPHZ 1995, t. 12, s. 59-74; J. Jagielski: Obywatelstwo polskie, Warszawa 1998; W. Klyta: Teoria powstania osoby prawnej, PPHZ, t. 19-20, s. 167-186; M. Zdanowicz: Wielokrotne obywatelstwo w prawie międzynarodowym i krajowym, Warszawa 2001. I. Uwagi ogólne 1. Łącznik to termin używany na oznaczenie elementu (czynnika, probierza, kryterium), ze względu na który do danego stosunku stosuje się normy określonego systemu prawnego. 2. W roli łączników występują czynniki rozmaitego rodzaju. Łączniki nawiązujące do różnych postaci więzi pomiędzy osobą fizyczną lub prawną a określonym obszarem prawnym (takich jak obywatelstwo, zamieszkanie lub pobyt osoby fizycznej, siedziba lub okoliczności związane z utworzeniem osoby prawnej) noszą nazwę łączników personalnych (podmiotowych, osobistych, osobowych). Jeżeli rolę łącznika spełnia inne kryterium (np. miejsce położenia rzeczy, dokonania czynności prawnej, wykonania zobowiązania, siedziby władzy orzekającej), mamy wówczas do czynienia z łącznikiem przedmiotowym. Z kolei wybór prawa bywa określany (co jest jednak w nauce sporne) mianem łącznika subiektywnego (dla odmiany wszystkie inne łączniki można by nazywać łącznikami obiektywnymi). 3. Niekiedy norma kolizyjna wymaga, by powiązanie z określonym obszarem prawnym, rozstrzygające o właściwości prawa, zachodziło po stronie obu podmiotów danego stosunku (por. np. przewidziana w art. 17 § 1 i 2 oraz w art. 18 p.p.m. — właściwość wspólnego prawa ojczystego małżonków, w art. 17 § 3 i w art. 18 p.p.m. — właściwość prawa państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, lub w art. 26 i w art. 33 § 1 p.p.m. — właściwość prawa państwa, w którym strony mają siedzibę albo miejsce zamieszkania). Zdarza się też, iż norma kolizyjna uzależnia właściwość określonego prawa od istnienia podwójnego powiązania z tym prawem danego stosunku (np. właściwość prawa ojczystego, o ile jest ono jednocześnie prawem miejsca zamieszkania stron, przewidziana w art. 31 § 2 p.p.m.). 4. Normy kolizyjne mogą przewidywać dla określonego stosunku bądź właściwość jednego, bądź kilku praw. W tych ostatnich wypadkach spotykamy się z różnymi kombinacjami, np. z łączną lub równoległą albo alternatywną właściwością prawa dwu lub więcej państw albo też z zasadniczą właściwością jednego prawa i posiłkową innego. § 6. Łącznik normy kolizyjnej 49 Prawa alterantywnie właściwe niekoniecznie muszą być traktowane na równi z pełnym nasileniem (por. np. art. 12, 15, 35 p.p.m.; bliżej na ten temat § 20, 32 i 41). W pełni równorzędną alternatywną właściwość różnych praw przewidują natomiast postanowienia art. 1 Konwencji haskiej dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych z 5 października 1961 roku. Istnieją też normy kolizyjne, które przewidują jedynie posiłkową właściwość jakiegoś prawa. Ogólną zasadę posiłkowej właściwości prawa polskiego wyraża art. 7 p.p.m. W myśl tego przepisu, jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie. 5. W zależności od tego, za pomocą jakiego łącznika wskazuje norma kolizyjna jakieś prawo, określamy je odpowiednią nazwą. Mówimy więc, że właściwe jest prawo ojczyste (czyli wskazane łącznikiem obywatelstwa, fet patriae), prawo miejsca zamieszkania (domicylu, fet domicilii), prawo miejsca siedziby przedsiębiorstwa, prawo miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych lub — węziej — prawo miejsca położenia rzeczy (fet rei sitae), prawo miejsca sporządzenia czynności (lex loci actus) lub — bardziej szczegółowo — prawo miejsca zawarcia umowy (lex loci contractus), prawo miejsca zawarcia małżeństwa (lex loci celebrationis matrimonii), prawo miejsca, gdzie zaszedł fakt, który wywołał zobowiązanie, lub — węziej — prawo miejsca deliktu (fet loci delicti commissi), prawo miejsca siedziby władzy orzekającej (lex fori) itp. Już bez nawiązania do jakiegoś jednego stałego łącznika mówi się też o prawie właściwym dla samej czynności, prawie właściwym dla samego roszczenia lub prawie właściwym dla samego stosunku (fet causae). Porównaj np. art. 12 zd. 1 p.p.m. 6. W piśmiennictwie bywa często używane pojęcie „statut" (zwykle z jakimś dodatkiem) w znaczeniu dalekim temu, w jakim terminem tym posługiwała się szkoła statutowa (zob. § 2.II). Termin ten współcześnie oznacza prawo właściwe dla jakiegoś zakresu na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych. W zależności od zakresu, o jaki chodzi, statut przybiera taką lub inną nazwę. Na przykład prawo właściwe do oceny własności, innych praw rzeczowych i posiadania — na podstawie miarodajnej w tej mierze normy kolizyjnej — stanowi statut rzeczowy, prawo, któremu podlega umowa (z dziedziny zobowiązań), nazywane bywa statutem kontraktowym, prawo właściwe dla rozwodu nosi nazwę statutu rozwodowego, prawo właściwe do oceny zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej — stanowi statut personalny osoby fizycznej. Z pojęciem statutu personalnego nie należy mylić pojęcia prawa personalnego. Tego ostatniego terminu używać można na oznaczenie prawa wskazanego łącznikiem personalnym (którymkolwiek spośród łączników personalnych) dla 50 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego § 6. Łącznik normy kolizyjnej 51 dowolnego zakresu (obojętna jest więc dziedzina, dla której wskazanie następuje). Prawem personalnym jest m.in. prawo wskazane przez normy z art. art. 14, 19, 20-22, 27 § 1, 21 § 2, 34 p.p.m. Statutem personalnym osoby fizycznej jest zaś prawo wskazane przez normę kolizyjną z art. 9 § 1 p.p.m. II. Obywatelstwo Obywatelstwo oznacza więź prawną pomiędzy osobą fizyczną a państwem. Więź ta bywa też określana mianem przynależności osoby do państwa. Prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa nosi nazwę prawa ojczystego (Iex patriae). Obywatelstwo jako podstawowy łącznik w sferze norm kolizyjnych dotyczących zdolności osoby fizycznej, stosunków rodzinnych i spadkowych odgrywa w świetle postanowień ustawy z 1965 r. doniosłą rolę (por. art. 9 § 1, 11 § 1, 14, 15 § 2, 17 § 1 i 2, 18-23, 34, 35 p.p.m.). Za szerokim wykorzystaniem łącznika obywatelstwa przemawia przede wszystkim intensywność węzła łączącego człowieka przez obywatelstwo z określonym państwem i jego prawem. Moc tego węzła we współczesnych stosunkach międzynarodowych jest ciągle duża, choć widoczne są też wyraźne objawy jego kryzysu. Osłabienie więzi wynikającej z obywatelstwa jest naturalnym następstwem znacznego międzynarodowego ruchu osobowego, zwłaszcza zaś przemieszczania się na stałe ludności. W ramach tych procesów dochodzi jednak czasem do zaskakujących zwrotów, bywa też, iż mają one charakter lokalny i przejściowy lub dotyczą stosunków między niektórymi tylko państwami. Jak dotąd, nie wywarły one większego wpływu na ustawodawstwo kolizyjne na świecie, w tym na ustawodawcę polskiego. Na korzyść łącznika obywatelstwa przemawia i to, że opiera się on na powiązaniu odznaczającym się względną stałością (stabilnością), większą niż przy łączniku miejsca zamieszkania, co najmniej w tym sensie, iż zmiana powiązania wynikłego z obywatelstwa nie zależy wyłącznie od woli osoby zainteresowanej. Wykorzystanie węzła nieulegającego łatwo zmianom, a tym samym pewna stałość statutu, jest wskazana zwłaszcza w stosunkach osobistych i rodzinnych. Związek pomiędzy prawem rodzinnym a prawem spadkowym nakazuje z kolei w zakresie prawa spadkowego sięgać do tych samych łączników, które używane są w normach kolizyjnych regulujących właściwość prawa dla stosunków rodzinnych. Łącznik obywatelstwa odznacza się większą jednoznacznością niż łącznik miejsca zamieszkania, toteż rezultat badania istnienia powiązania tego typu osoby z państwem jest z reguły rezultatem pewnym. Istnieje też łatwość w dowodzeniu istnienia obywatelstwa. Łącznik obywatelstwa zabezpiecza również najszerzej pojęte interesy państw, które mają liczną emigrację. Zachowuje bowiem także w stosunku do osób, które opuściły własny kraj, osiedlając się za granicą, właściwość prawa ojczystego. Godzi się przypomnieć, iż chodzi tu o osoby, które mimo opuszczenia terytorium swej ojczyzny zachowały więź z ojczystym państwem przez obywatelstwo. Przeciwko łącznikowi obywatelstwa podnosi się natomiast, iż nie zawsze ośrodek działalności życiowej osoby, zwłaszcza działalności gospodarczej, znajduje się na obszarze państwa ojczystego danej osoby. Twierdzi się też, iż nawiązuje on do węzła wyłącznie prawnego, niewystępującego jawnie na zewnątrz. Nadto łącznik ten zawodzi w wypadku bezpaństwowców oraz sprawia kłopoty w sytuacji podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa. Wedle powszechnie przyjmowanej na świecie zasady o tym, czy ktoś jest obywatelem określonego państwa, rozstrzyga prawo tego państwa. Zasada ta znalazła wyraz w art. 2 Konwencji haskiej z 12 kwietnia 1930 r. w sprawie pewnych zagadnień dotyczących kolizji ustaw o obywatelstwie (Dz.U. z 1937 r. Nr 47, poz. 361). W poszczególnych państwach obowiązują różnorodne i różniące się między sobą przepisy, określające sposoby nabycia i utraty obywatelstwa. Różnice te sprawiają, że ta sama osoba jest czasem uznawana za swego obywatela przez dwa lub większą liczbę państw (przypadki podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa). W myśl art. 2 § 1 p.p.m. w razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa, gdy jednym z tych obywatelstw jest obywatelstwo polskie, należy stosować jako prawo ojczyste prawo polskie. Natomiast cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega jako prawu ojczystemu prawu tego z nich, z którym jest najściślej (najsilniej) związany (art. 2 § 2 p.p.m.). Związek, o którym mowa, należy oceniać przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności dotyczących danej osoby3. W Polsce obywatelstwo zostało uregulowane w ustawie z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 z późn. zm.). Por. też rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 14 marca 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków (Dz.U. z 2000 r. Nr 18, poz. 231 z późn. zm.). Łącznik obywatelstwa zawodzi w stosunku do bezpaństwowców (apatrydów, apolidów). Bezpaństwowcem jest ten, kto przez urodzenie nie nabył żadnego obywatelstwa, bądź ten, kto utracił dotychczasowe obywatelstwo i nie nabył nowego. W myśl art. 3 p.p.m. w wypadku, gdy ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się, zamiast prawa ojczystego, prawo państwa, w którym znajduje się miejsce zamieszkania danej osoby, chyba że z treści danej normy kolizyjnej wynika co innego. 'Por. K. Przybyłowski 1964, s. 12, przyp. 18 (in fine). 52 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego III. Zamieszkanie (domicyl) Łącznik miejsca zamieszkania (domicylu) występuje w ustawie z 1965 r. bądź jako łącznik samoistny (art. 26, 27 § 1, 33 § 1 p.p.m.), bądź jako łącznik posiłkowy (zamiast obywatelstwa, w razie jego braku, art. 3 p.p.m.). Zdarza się też, iż występuje łącznie z łącznikiem obywatelstwa (por. art. 31 § 2 p.p.m.). Pojęcie miejsca zamieszkania jest różnie rozumiane w prawie poszczególnych państw (czasem inaczej w prawie merytorycznym, a inaczej w prawie pryw. mnr.). Dla jego określenia brane są pod uwagę bądź to elementy faktyczne, bądź to elementy prawne, bądź też kombinacje jednych i drugich. Przy poszukiwaniu rozwiązania na tle naszej ustawy z 1965 r. wchodzą w grę następujące możliwości: a) o tym, czy dana osoba ma zamieszkanie w określonym państwie, rozstrzyga prawo tego państwa, b) pojęcie zamieszkania w ustawie z 1965 r. ma taką treść, jaką nadaje mu polski kodeks cywilny, c) zamieszkanie jako łącznik jest pojęciem samoistnym polskiego prawa pryw. mnr., należy przeto samodzielnie, nie krępując się postanowieniami prawa merytorycznego własnego lub obcego, dokonać odpowiedniego jego oznaczenia na użytek norm kolizyjnych, w których ono występuje. Rozwiązanie pierwsze przypomina sposób postępowania powszechnie przyjęty przy ustalaniu obywatelstwa danej osoby. Nie wolno jednak zapominać o różnicach pomiędzy obywatelstwem a miejscem zamieszkania. Obywatelstwo oznacza bowiem węzeł prawny wiążący osobę fizyczną z państwem, natomiast w wypadku miejsca zamieszkania chodzi przeważnie (choć na tle poszczególnych prawodawstw w niejednakowym stopniu) o czynnik faktyczny (na ogół o to, gdzie ześrodkowana jest działalność życiowa człowieka). Omawiane rozwiązanie stwarza też niebezpieczeństwo dość częstego (częstszego niż przy pozostałych rozwiązaniach) powstawania sytuacji wielorakiego miejsca zamieszkania lub w ogóle braku miejsca zamieszkania danej osoby na terytorium jakiegokolwiek państwa. Z tych względów rozwiązanie pierwsze nie nadaje się do przyjęcia, choć w jego obronie można by podnieść, iż żadnemu państwu nie powinno się narzucać „mieszkańców" wbrew jego woli (ściślej biorąc — wbrew stanowisku jego prawa). Przy ocenie rozwiązania drugiego, poza znanymi zaletami i wadami metody kwalifikacyjnej, która stanowi jego podstawę, trzeba brać pod uwagę konsekwencje, do jakich kwalifikacja wedle legis fori prowadzi w rozważanym wypadku. Rzuca się wówczas w oczy to, iż nie wszystkie przepisy naszego k.c. dotyczące miejsca zamieszkania (art. 25-28) nadają się do wykorzystania na gruncie kolizyjnoprawnym. Tak w szczególności nieprzydatne wydają się przepisy art. 26-28 k.c. Przemawia to przeciwko omawianemu rozwiązaniu. 6. Łącznik normy kolizyjnej 53 Trafny wydaje się trzeci punkt widzenia. Jego przyjęcie prowadzi do konstrukcji kolizyjnego pojęcia miejsca zamieszkania. Uwzględniać przy tym trzeba funkcje, jakie pojęcie to spełnia, mianowicie, iż występuje ono w roli łącznika. Założenia przyjętej metody nie sprzeciwiają się wykorzystaniu, przy formułowaniu owego pojęcia, głównej idei co do sposobu pojmowania miejsca zamieszkania wyrażonej w art. 25 naszego k.c. Wydaje się więc, że również na terenie naszego prawa pryw. mnr. przy ocenie zamieszkania należy brać pod uwagę zarówno okoliczności obiektywne (miejsce faktycznego osiedlenia się, miejsce, gdzie ześrodkowana jest działalność życiowa danej osoby), jak i subiektywne (zamiar stałego pobytu — animus manendi). Przy ocenie elementu subiektywnego miejsca zamieszkania po stronie osoby pozbawionej możności samodzielnego przejawiania zamiaru można by brać pod uwagę stanowisko w tej mierze przedstawicieli ustawowych takiej osoby4 (jest to jednak dyskusyjne). Zaproponowane rozwiązanie należy stosować wyłącznie przy wykładni polskich norm kolizyjnych, posługujących się łącznikiem miejsca zamieszkania. Jeśli sędzia polski stosuje obcą normę kolizyjną posługującą się takim samym łącznikiem, winien łącznik ten pojmować tak, jak pojmowany jest na gruncie owego obcego prawa pryw. mnr., o którego normę kolizyjną chodzi. Prowadzić to może do dość niecodziennego i nie zawsze prawidłowo rozumianego wypadku odesłania (niecodziennego dlatego, iż źródłem odesłania nie jest różne brzmienie łącznika, ale odmienna kwalifikacja identycznie brzmiących terminów ów łącznik wyrażających). W wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania (co przy przyjęciu ostatniej metody jego ustalania może się zdarzyć zupełnie wyjątkowo), jeżeli jednym z wchodzących w grę miejsc zamieszkania jest miejsce zamieszkania w Polsce, brać można pod uwagę dwa następujące rozwiązania: a) zastosowanie jako prawa miejsca zamieszkania prawa polskiego (analogia z art. 2 p.p.m.), b) uznanie, iż osoba, o którą chodzi, ma miejsce zamieszkania w tym państwie, w którym skupia się główna, przeważająca jej aktywność życiowa. Przeciwnicy posłużenia się w tym przypadku analogią z art. 2 p.p.m. nie bez racji zwracają uwagę na różnice zachodzące pomiędzy miejscem zamieszkania a obywatelstwem. Jeżeli w wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania chodzi wyłącznie o miejsce zamieszkania w państwach obcych, wówczas za decydujące trzeba uznać to miejsce zamieszkania, w którym skupia się główna, przeważająca aktywność życiowa danej osoby. Wypada zauważyć, że wyraźna wskazówka dotycząca ustalania miejsca zamieszkania osoby fizycznej znajduje się w rozporządzeniu Rady nr 44/2001 4 A. Mączyński: Zamieszkanie, s. 59, jest zdania, że w odniesieniu do osób, które nie są w stanie powziąć zamiaru pobytu, należy przyjąć, że „w rozumieniu prawa prywatnego międzynarodowego osoby te zamieszkują tam, gdzie przebywają w taki sposób, że ze względu na całokształt towarzyszących okoliczności ich pobyt może być traktowany jako stały". 54 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych. W myśl art. 59 rozporządzenia sąd państwa członkowskiego, rozpatrujący daną sprawę — przy ustalaniu, czy osoba fizyczna ma miejsce zamieszkania na terytorium jego państwa — stosuje swoje prawo. Jeżeli jednak strona nie ma miejsca zamieszkania w państwie członkowskim, którego sąd rozpatruje sprawę, sąd ten — przy ustalaniu, czy strona ma miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim — zastosuje prawo tego innego państwa. Podobne postanowienia znajdują się w Konwencji lugańskiej (art. 52). Chodzi tu o ustalenie miejsca zamieszkania jako kryterium przesądzającego o istnieniu jurysdykcji. IV. Pobyt zwyczajny (stały) i pobyt prosty Pobyt zwyczajny, nazywany też pobytem stałym, oznacza miejsce, w którym ześrodkowane są życiowe interesy osoby fizycznej. Nie jest miejscem pobytu zwyczajnego miejsce, w którym dana osoba przebywa przypadkowo lub przelotnie albo gdy nie ma wolności w poruszaniu się (np. odbywa karę pozbawienia wolności, służbę wojskową). Natomiast przez pobyt prosty rozumie się na ogół każde, nawet przemijające, chwilowe przebywanie w oznaczonym miejscu. Wymaga się jednak i tu jakiegoś, choćby nieznacznego okresu przebywania w danym miejscu (sam przejazd przez jakieś państwo nie stanowi nawet prostego w nim pobytu). Polska ustawa z 1965 r. nie posługuje się łącznikiem pobytu (zwyczajnego lub prostego). Łącznik pobytu zwyczajnego występuje natomiast w niektórych konwencjach podpisanych przez Polskę (np. w Konwencji haskiej z 5 października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych). V. Inne łączniki W polskim prawie prywatnym międzynarodowym — poza omówionymi w dotychczasowych rozważaniach — występują również inne łączniki: a) łączniki personalne dotyczące osób prawnych (por. rozdz. IV § 17), b) łącznik wyboru prawa (por. rozdz. VI § 25 II), c) łączniki przedmiotowe, a wśród nich min. łączniki: miejsca dokonania czynności prawnej (por. rozdz. V § 20), miejsca zawarcia umowy (por. rozdz. VI § 25 III. B), miejsca zawarcia małżeństwa (por. rozdz. VIII § 32), miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych (por. rozdz. VII § 29 II. A), miejsca położenia nieruchomości (por. rozdz. VI § 25 IV), miejsca nastąpienia zdarzenia (innego niż czynność prawna) będącego źródłem zobowiązania (por. rozdz. VI § 26 II. A). Zostaną one omówione w dalszych partiach podręcznika. 8. Zagadnienie kwalifikacji 55 § 7. WYKŁADNIA. LUKI Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 1 § 6; J. Balicki: Uwagi o proponowanej metodzie wypełniania luk w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1957, z. 9; W. Ludwiczak: Niektóre luki w ustawie z dnia 2 VIII 1926 r. o prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1957, z. 2. Przepisy polskiej ustawy z 1965 r. sformułowane są ogólnie, a statuowane w nich normy należą do syntetycznych. Z tego też względu znaczną wagę przywiązuje się do ich wykładni. Nie są też wolne od luk (np. nie uregulowano w ustawie właściwości prawa do oceny dóbr osobistych osoby fizycznej i prawnej, zob. § 18). Wykładni oraz wypełniania luk w prawie pryw. mnr. dokonywać należy według prawideł wykształconych w ramach innych dziedzin prawa, zwłaszcza zaś prawideł przyjętych w doktrynie i praktyce prawa cywilnego. Pamiętać jednak przy tym trzeba o celach i funkcjach norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, w szczególności zaś o tym, że normy te służą do rozgraniczenia sfer działania różnych systemów prawnych w przestrzeni. § 8. ZAGADNIENIE KWALIFIKACJI Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 1 § 7; F. Zoil 1947, rozdz. VI; J. Fabian, W. Ludwiczak: Kwalifikacja pojęć prawnych w prawie międzynarodowym prywatnym, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Prawo" 1956, z. 1; W. Niederer: Zagadnienie właściwej kwalifikacji pojęć prawnych, St. et Doc. 1957, nr 13; E. Rabel: Problem kwalifikacji, St. et Doc. 1961, nr 36; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, SC 1969, t. XIII-XIV; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. VII; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.1; M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SIS 1984, t. 9; W. Ludwiczak 1990, s. 64; M. Sośniak 1991, s. 51 i n.; M. Pazdan: O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właściwego, [w:] Yaleat aeąuitas. Księga pamiątkowa ofiarowana księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000, s. 339-350. 1. We współczesnej doktrynie prawa pryw. mnr. przeważa pogląd, iż przez kwalifikację — w obrębie tej dziedziny prawa — należy rozumieć wykładnię wyrażeń określających zakres normy kolizyjnej, podejmowaną w celu ustalenia przesłanek jej stosowania. Kwalifikacja ma więc umożliwić stwierdzenie, czy dany stan faktyczny (stosunek lub jego elementy, sytuacja życiowa) może być przyporządkowany do zakresu określonej normy kolizyjnej. Najczęściej na równi z tym traktuje się zabiegi zmierzające do wyjaśnienia pojęć użytych na określenie łącznika normy kolizyjnej (co również służy ustaleniu przesłanek jej stosowania), o tyle jednak, o ile w roli łącznika występuje węzeł odznaczający się przynajmniej minimalnym prawnym „zabarwieniem" (nie obejmuje więc okoliczności czysto faktycznych). Tytułem przykładu można tu wymienić łącznik obywatelstwa, domicylu, miejsca zawarcia umowy. Nadto przyjmuje się na ogół, iż w ramach kwalifikacji winno dojść do wyodrębnienia z prawa właściwego zespołu norm, na których podstawie ma być 56 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego, co jest równoznaczne z bliższym wyjaśnieniem zakresu wskazania danej normy kolizyjnej. 2. Źródeł trudności kwalifikacyjnych upatruje się najczęściej: a) w nadawaniu w poszczególnych systemach prawnych tak samo brzmiącym wyrażeniom różnych znaczeń, zwłaszcza gdy są to wyrażenia określające jednocześnie przesłanki stosowania norm kolizyjnych (dotyczy to np. sposobu rozumienia pojęcia posiadania, miejsca zamieszkania), b) w występowaniu w jednych systemach prawnych instytucji nieznanych innym systemom (np. według prawa polskiego — odmiennie niż według k.c.niem. i k.c.austr. — umowy dziedziczenia są niedopuszczalne, z kolei prawo francuskie jest przeciwne nadto umowom o zrzeczenie się dziedziczenia), c) w odmiennej ocenie prawnej na tle poszczególnych systemów prawnych tych samych zdarzeń i ich skutków (np. zerwanie zaręczyn w jednych systemach prawnych pociąga za sobą odpowiedzialność z tytułu niewykonania umowy, według innych może co najwyżej uzasadnić odpowiedzialność ex delicto). 3. Zagadnienie należy do bardzo spornych. Spory dotyczą zarówno samego pojęcia kwalifikacji i sposobu określania punktu odniesienia (przedmiotu) zabiegów kwalifikacyjnych, jak i sposobu dokonywania kwalifikacji (metod kwalifikacyjnych). Zapatrywania w tej ostatniej kwestii ująć można w następujące grupy: a) propozycje kwalifikacji według prawa merytorycznego obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego (kwalifikacja według legis fori), b) postulat kwalifikacji według prawa merytorycznego wskazanego (kwalifikacja według legis causae), c) koncepcja kwalifikacji autonomicznej, d) propozycje kwalifikacji według kolizyjnej legis fori. Wielu autorów wypowiadających się na temat kwalifikacji w ostatnich latach poszukuje kompromisu pomiędzy metodą pierwszą i trzecią, w duchu założeń metody czwartej. Liczne są też wypowiedzi, iż nie da się sformułować jednolitej metody, zagadnienie kwalifikacji trzeba zaś starać się rozwikłać w każdym przypadku oddzielnie, uwzględniając okoliczności danego przypadku. Ad a) Pierwszą historycznie i bardzo liczną grupę stanowią zwolennicy kwalifikacji według merytorycznej legis fori. Należeli do nich m.in. uczony niemiecki F. Kahn oraz uczony francuski E. Bartin — autorzy pierwszej naukowej analizy problemu kwalifikacji. W myśl założeń tej metody przy ustalaniu treści pojęć występujących w normach kolizyjnych własnego prawa pryw. mnr. sąd powinien kierować się wskazówkami zaczerpniętymi z własnego prawa merytorycznego; tak je pojmować, jak rozumiane są one we własnym prawie merytorycznym. Zwolennicy omawianej metody, poszukując argumentów za nią przemawiających, powołują się na prestiż prawa obowiązującego w siedzibie sądu orze- § 8. Zagadnienie kwalifikacji 57 kającego. Uznają za niedopuszczalne nadawanie jednakowo brzmiącym wyrażeniom różnej treści w zależności od tego, czy treść ta jest ustalana na użytek prawa merytorycznego, czy też prawa pryw. mnr. Wreszcie podnoszą, iż kwalifikacja według merytorycznej legis fori jest łatwa i prosta, gdyż sędziemu najlepiej jest znane własne prawo. Przeciwnicy omawianej metody kwalifikacji zwracają uwagę, iż nie uwzględnia ona funkcji i celów norm kolizyjnych, jednocześnie zaś narzuca prawu pryw. mnr. schematy i podziały przyjęte we własnym prawie merytorycznym. Metoda ta zawodzi w przypadku instytucji cywilnoprawnych nieznanych własnemu prawu merytorycznemu, prowadzi zaś niekiedy do impasu w sytuacji, gdy prawo obce wskazane jako właściwe różni się znacznie od prawa merytorycznego własnego (posługuje się odmiennymi schematami i podziałami). Wreszcie nie nadaje się do wykorzystania przy dokonywaniu zabiegów kwalifikacyjnych na tle konwencyjnych norm kolizyjnych. Ad b) Zwolennicy kwalifikacji według legis causae (należeli do nich m.in. uczony francuski F. Despagnet i uczony niemiecki M. Wolff) opowiadają się za poddaniem kwalifikacji prawu wskazanemu przy użyciu łącznika występującego w normie kolizyjnej, o którą w danym przypadku chodzi; podlegające kwalifikacji wyrażenia należy więc pojmować w taki sposób, w jaki rozumiane są one w prawie merytorycznym rządzącym danym stosunkiem. Metodzie tej, nie bez racji, zarzuca się błąd logiczny typu petitio principii, skoro zaleca ona posługiwanie się prawem właściwym w celu ustalenia, czy jest ono właściwe. Prowadzi też do zamazania różnicy pomiędzy zabiegami o charakterze kwalifikacyjnym, mającymi na celu ustalenie przesłanek zastosowania normy kolizyjnej, a stosowaniem prawa właściwego. Operacje te mają odmienny charakter. Występują w różnych stadiach procesu stosowania prawa. Wyniki obu rodzajów zabiegów nie muszą się więc pokrywać. Ad c) Twórcą teorii autonomicznej był uczony niemiecki E. Rabel. Według niego zadaniem kwalifikacji jest ustalenie idei podstawowej danej instytucji prawnej przez porównywanie pokrewnych instytucji występujących w różnych systemach prawnych. Dążyć jednocześnie należy do uniezależnienia norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. od prawa merytorycznego (postulat emancypacji norm kolizyjnych). Normy prawa pryw. mnr., posługując się jakimś wyrażeniem, używają go w znaczeniu specjalnym, własnym, które niekoniecznie pokrywa się ze znaczeniem, w jakim występuje ono w prawie merytorycznym. Wykładnia norm prawa pryw. mnr. winna się przeto odbywać samodzielnie, według zasad ogólnych wytworzonych przez naukę prawa w ciągu długiej tradycji. Tworzenie własnych (autonomicznych) pojęć prawa pryw. mnr. wymaga badań prawnoporównaw-czych. Doprowadzi to w konsekwencji do upodobnienia prawa pryw. mnr. poszczególnych państw, a tym samym stworzy przesłanki do „umiędzynarodo- 58 //. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego 8. Zagadnienie ltwalifikacji 59 wienia" tego prawa (powstania wspólnego dla wszystkich państw międzynarodowego prawa prywatnego). Jak na razie, brak widoków na szybką realizację tych nadziei. Ad d) Teoria kwalifikacji według kolizyjnej łegis fori, nazywana też kwalifikacją funkcjonalną, nawiązuje do założeń teorii autonomicznej. Za oczywisty uznaje odrębny — w stosunku do norm prawa merytorycznego — charakter norm kolizyjnych. Normy kolizyjne prawa pryw. mnr. danego państwa wchodzą — obok prawa merytorycznego — w skład jego systemu prawnego. Mimo to jednak wykładnia wyrażeń występujących w normach prawa pryw. mnr. winna być dokonywana samodzielnie na użytek tych norm, niezależnie od tego, jak są one rozumiane we własnym prawie merytorycznym. Wyrażenia występujące w normach kolizyjnych prawa pryw. mnr. należy pojmować w sposób odpowiadający celom, jakie normy te mają do spełnienia. Nade wszystko zaś trzeba uwzględniać „międzynarodową funkcję rozgraniczającą" tych norm. Chodzi więc także o rolę, jaką ma do spełnienia łącznik występujący w danej normie kolizyjnej. Dokonując wykładni danej normy kolizyjnej, trzeba badać, jakie „interesy" (w sferze kolizyjnoprawnej) norma ta ma chronić w dążeniu do urzeczywistnienia idei „sprawiedliwości międzynarodowej". 4. Na doktrynę polską przemożny wpływ wywarł pogląd K. Przybyłowskiego (wyrażony w 1935 r.). Jego zdaniem decydujące znaczenie ma wykładnia poszczególnych norm. „Jeżeli z ich treści (ani ze specjalnych wyjaśniających przepisów) co innego nie wynika — należałoby zawarte w nich pojęcia określić samodzielnie dla zakresu prawa prywatnego międzynarodowego zgodnie z jego celami i odrębnym charakterem, nie krępując się w tej mierze a priori przepisami jakiegoś określonego prawa merytorycznego"5. Zapatrywanie to wychodzi z założeń teorii autonomicznej, jednocześnie zaś pozostaje zasadniczo w zgodzie z ostatnią spośród omawianych wyżej koncepcji. 5. Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera żadnej wyraźnej wskazówki dotyczącej kwalifikacji. Brak też dowodów na ukształtownie się jakiegoś jednolitego stanowiska naszej judykatury. Wydaje się, iż godne zalecenia są wskazania sformułowane w ramach ostatniej koncepcji (o której mowa w pkt 3 d). Taki też punkt widzenia zdaje się przeważać w naszej doktrynie6. Wyraźne wskazówki spotkać można jednak w konwencjach podpisanych przez Polskę. Mają one postać bądź kolizyjnych reguł kwalifikacyjnych (por. art. 48 Konwencji polsko-jugosłowiańskiej, art. 41 ust. 3 Konwencji polsko-estońskiej), bądź definicji kwalifikacyjnych (por. art. 49 ust. 2 Konwencji polsko-jugosłowiańskiej). 5 K. Przybyłowski 1935, s. 104. 6 Por. min. H. Trammer, Z rozważań, s. 402 i 403; W. Ludwiczak 1990, s. 69; M. Sośniak 1991, s. 53 i n.; J. Jakubowski 1984, s. 53 i 54. 6. Jak już była o tym mowa, kwalifikacja ma nie tylko umożliwić przyporządkowanie ocenianego stanu faktycznego do zakresu miarodajnej normy kolizyjnej i przyczynić się do objaśnienia kryterium występującego w roli łącznika, lecz nadto w jej ramach ma w zasadzie dojść do wyodrębnienia z prawa właściwego zespołu norm merytorycznych objętych zakresem wskazania danej normy kolizyjnej. Tą ostatnią wskazówką należy jednak posługiwać się z dużą ostrożnością. Nie ulega wątpliwości jej przydatność w sytuacji, gdy w ramach zabiegów kwalifikacyjnych ma dojść do rozgraniczenia pola działania dwu lub więcej konkurujących ze sobą norm kolizyjnych (np. norm miarodajnych dla zdolności, formy i innych przesłanek ważności czynności prawnej). Skutki tego odgraniczenia ujawnią się także przy wyodrębnianiu z prawa właściwego norm merytorycznych mających stanowić podstawę rozstrzygnięcia. Jednakże fakt posługiwania się przez obce prawo właściwe swoistymi klasyfikacjami, schematami czy konstrukcjami, odmiennymi od tych, do których nawiązano przy wytyczeniu zakresów norm kolizyjnych, nie powinien sam przez się stać na przeszkodzie zastosowaniu prawa właściwego. Zasadniczo bowiem z prawa właściwego należy brać pod uwagę te normy, na których podstawie w państwie, którego prawo jest stosowane, zostałby oceniony stan faktyczny (lub jego element), o jaki w danym wypadku chodzi. 7. Jeżeli sąd polski wyjątkowo stosuje obce normy kolizyjne (por. rozdz. III § 10), powinien on zawarte w nich wyrażenia pojmować zgodnie z zasadami przyjętymi w państwie, o którego normy chodzi. Rozdział OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO § 9. KWESTIA WSTĘPNA Literatura: P. Lagarde: Jaką normę kolizyjną stosować do kwestii wstępnych?, St. et Doc. 1964, nr 41; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. VIII; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjnoprawne powołania do dziedziczenia, SP 1976, z. 1-2; A. Mączyński: Rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 1983; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.2; W. Ludwiczak 1990, s. 82 i n.; M. Pazdan: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowego, SIS 1991, t. 16; M. Sośniak 1991, s. 67 i n. 1. Kwestia wstępna w prawie prywatnym międzynarodowym (la ąuestion prealable, Vorfrage, preliminary ąuestion) oznacza odrębny względem sprawy głównej, samoistny stosunek (samoistną sytuację prawną), którego ocena wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej. Kwestia wstępna ujawnia się dopiero po ustaleniu prawa właściwego dla sprawy głównej. Potrzeba rozstrzygnięcia kwestii wstępnej wynika z treści norm merytorycznych prawa właściwego dla sprawy głównej, które to normy uzależniają określone skutki prawne od istnienia jakiegoś stosunku podlegającego odrębnej ocenie kolizyjnoprawnej. Nie ma kwestii z natury swej wstępnych lub głównych. Stosunek, który w danej sprawie występuje w roli kwestii wstępnej, w innej może stanowić kwestię główną. W charakterze kwestii wstępnej w sprawie spadkowej może pojawić się np. istnienie węzła pokrewieństwa pomiędzy spadkodawcą a kandydatem na spadkobiercę, na którym ten ostatni opiera swe powołanie do dziedziczenia. Kwestię wstępną w sprawie spadkowej może stanowić również istnienie węzła małżeńskiego lub stosunku przysposobienia. Potrzeba dokonania oceny stosunku, który odznacza się wspomnianymi wyżej właściwościami (jest stosunkiem samoistnym, odrębnym względem sprawy głównej, jego rozstrzygnięcie wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej), może pojawić się zarówno wtedy, gdy prawem właściwym dla sprawy głównej — na podstawie norm kolizyjnych danego państwa — jest obcy system prawny, jak i wtedy, gdy sprawa główna podlega prawu merytorycznemu tego państwa, w którym dokonywana jest ocena. Nie ulega jednak wątpliwości, że w ostatnim S 9. Kwestia wstępna 61 przypadku odszukanie prawa właściwego dla kwestii, o której mowa, nastąpi zawsze przy zastosowaniu norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. państwa, o które w danym przypadku chodzi. Jeżeli więc sprawę główną stanowi sprawa spadkowa podlegająca — na podstawie art. 34 p.p.m. — prawu polskiemu, a kwestię wstępną ustalenie ojcostwa, to rozstrzygnięcie owej kwestii nastąpi na podstawie prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 19 § 2 p.p.m. Sytuacja przedstawia się zgoła inaczej, gdy kwestia wstępna wyłoni się w trakcie stosowania do oceny sprawy głównej obcego systemu prawnego. Nie ulega wątpliwości, iż obce prawo merytoryczne właściwe dla sprawy głównej nie może być stosowane do oceny kwestii wstępnej. Zachodzi zatem konieczność oddzielnego poszukiwania prawa właściwego do oceny stosunku występującego w roli kwestii wstępnej. Jest jednak sporne, czy ustalenie prawa właściwego do rozstrzygnięcia kwestii wstępnej winno nastąpić na podstawie norm kolizyjnych legis fori (a więc norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu), czy też na podstawie norm kolizyjnych zaczerpniętych z tego obcego systemu prawnego, któremu podlega sprawa główna. Proponowane w literaturze rozwiązania można ująć w następujące trzy grupy. Największą popularność zyskał pogląd, iż do oceny kwestii wstępnej stosować należy prawo wskazane przez normę kolizyjną legis fori, miarodajną ze względu na rodzaj kwestii, o jaką w danym wypadku chodzi1. Przy takim podejściu osiąga się harmonię w obrębie własnego porządku prawnego (materielle Harmonie, conformity). Niezależnie bowiem od tego, czy dana kwestia występuje jako kwestia wstępna, czy też jako sprawa główna, oraz bez względu na to, dla jakiej sprawy głównej dana kwestia stanowi kwestię wstępną, zawsze będzie ona oceniana przez sądy danego kraju na podstawie tego samego prawa merytorycznego. Wedle poglądu drugiego przy ocenie kwestii wstępnej stosować należy prawo wskazane przez normy kolizyjne legis causae, a więc normy kolizyjne wchodzące w skład systemu prawnego właściwego dla sprawy głównej. Na tej drodze — twierdzi się — może być osiągnięta międzynarodowa jednolitość rozstrzygnięć w danej sprawie (international uniformity, I'harmonie juridiąue international, Gesetzesharmonie). Sąd każdego państwa rozstrzygający daną sprawę — w przypadku zgodności norm kolizyjnych różnych państw dotyczących kwestii głównej — będzie bowiem oceniał kwestię wstępną wedle tego samego prawa. Tym samym więc ocena kwestii wstępnej dokonana przez sąd rozpatrujący kwestię główną będzie zgodna z oceną sądów państwa, którego prawo jest dla sprawy głównej właściwe, i to z oceną, jaką sądy te przyjęłyby dla danej kwestii wstępnej, gdyby ją oceniały jako kwestię główną. Por. w naszej literaturze K. Przybyłowski: Z problematyki, s. 7, przyp. 6. 62 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego j i §10. Odesłanie 63 Spotyka się wreszcie głosy proponujące rezygnację z dokonania raz na zawsze wyboru między pierwszą i drugą metodą2. Wedle tych poglądów nie jest możliwe znalezienie jednego stałego sposobu postępowania, lecz trzeba, uwzględniając okoliczności konkretnego przypadku, ważyć, której idei przyznać pierwszeństwo: czy, dążąc do wewnętrznej harmonii rozstrzygnięć, zrezygnować z międzynarodowej jednolitości rozstrzygnięć, czy też kosztem pierwszej osiągnąć drugą. Na rzecz tego stanowiska podnosi się, iż zarówno zwolennicy metody pierwszej, jak i metody drugiej dopuszczają z reguły wyjątki (niekiedy dość liczne) od przyjmowanej zasady. Wydaje się, iż można założyć, że w praktyce do zadowalających rezultatów najczęściej doprowadzi metoda pierwsza. Nie da się jednak wykluczyć, iż z pewnych względów, np. z uwagi na konieczność zagwarantowania zgodności rozstrzygnięć własnych sądów z rozstrzygnięciami sądów państwa, którego prawu podlega sprawa główna lub w dążeniu do osiągnięcia innych usprawiedliwionych celów, może okazać się uzasadnione rozwiązanie drugie. 2. Od kwestii wstępnej odróżnić należy tzw. kwestię cząstkową lub wycinkową. Pojawić się ona może przy rozpatrywaniu sprawy głównej, jednakże nie podlega prawu właściwemu dla sprawy głównej. Wskazanie prawa właściwego dla kwestii cząstkowej (wycinkowej) następuje na podstawie odrębnej normy kolizyjnej. Chodzi tu zawsze o normę kolizyjną wchodzącą w skład tego systemu prawnego, ze strony którego następuje wskazanie prawa właściwego dla sprawy głównej. Chodzi tu zatem o normy kolizyjne obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego. Przykład kwestii cząstkowej (wycinkowej) stanowi zdolność do czynności prawnych oraz forma czynności prawnej w sytuacji, gdy przedmiotem sprawy głównej jest stosunek oparty na czynności prawnej. Wskazanie prawa właściwego dla zdolności i formy nastąpi na podstawie odrębnych, miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych (por. art. 9 i 12 p.p.m.). W rozpatrywanej sytuacji mamy do czynienia z równoległym zastosowaniem normy kolizyjnej miarodajnej dla sprawy głównej (np. normy z art. 24 § 1 p.p.m.) oraz norm dotyczących zdolności i formy. Jest to zarazem przykład na kolizyjnoprawne rozszczepienie sytuacji życiowej. 3. W doktrynie wyróżnia się nadto tzw. kwestię pierwotną lub wyjściową (Erstfrage)3. Termin ten używany jest na oznaczenie składnika stanu faktycznego opisanego w hipotezie normy kolizyjnej, mającego charakter materialno-prawnej przesłanki zastosowania normy kolizyjnej i wymagającego w związku z tym oceny według prawa merytorycznego. W jaki sposób należy to prawo merytoryczne odszukać? Przyjmuje się, że ilekroć kwestia pierwotna (wyjściowa) pojawi się przy ustalaniu przesłanek zastosowania własnej normy kolizyjnej, do oceny owej 2 Tak M. Sośniak 1991, s. 69 i n. 3 Por. A. Mączyński: Rozwód, s. 51. kwestii należy zastosować prawo wskazane przez miarodajną w danym zakresie (ze względu na charakter kwestii, o którą chodzi) normę kolizyjną wchodzącą w skład własnego systemu prawnego. Przykład: W art. 21 p.p.m. występują takie wyrażenia jak „matka", „ojciec", „dziecko", „małżeństwo". Wyjaśnienie tych pojęć wymaga zastosowania prawa merytorycznego. Jego odszukanie nastąpi na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych naszej ustawy (w pierwszych trzech przypadkach chodzić będzie o normy z art. 19 § 2 p.p.m., w ostatnim przypadku — o normy z art. 14 i 15 p.p.m.). §10. ODESŁANIE Literatura: H. Trammer: Z problematyki tzw. „odesłania" w międzynarodowym prawie prywatnym, St. et. Doc. 1958; K. Przybyłowski: Z problematyki stosowania obcych norm kolizyjnych, Kraków 1959; tenże: Odesłanie w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1959, z. 1; J. Jakubowski: Odesłanie częściowe i złożone w świetle ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., SP 1970, z. 26-27; K. Przybyłowski: Des effets de la non-recognition de competence par l'ordre juridiąue d'un Etat etranger, designe selon les regles du droit International prive, AlCr 1969, t. II; W. Ludwiczak 1990, s. 70 i n.; M. Sośniak 1991, s. 62 i n.; T. Pąjor: Nowe tendencje w części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego państw europejskich, PPHZ 1995, t. 18, s. 59-74; M. Pazdan: O potrzebie reformy polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach, KPP 2000, z. 3. 1. Organy każdego państwa zasadniczo stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe. Wyjątek od tego zachodzi m.in. w przypadku odesłania. Normy regulujące odesłanie rozstrzygają tzw. konflikty negatywne pomiędzy systemami kolizyjnymi różnych państw. Udzielają one odpowiedzi na pytanie, jak należy postąpić przy określaniu prawa właściwego w sytuacji, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego nie przewidują dla rozpatrywanego przypadku właściwości własnego prawa. Odesłanie prowadzi do wyłączenia właściwości prawa wskazanego przez własną normę kolizyjną na rzecz właściwości prawa, do którego odsyła norma kolizyjna wchodząca w skład systemu prawnego wskazanego. Do odesłania dochodzi zatem wtedy, gdy norma kolizyjna prawa prywatnego międzynarodowego obowiązująca w państwie, w którym dokonywana jest ocena danego stosunku (norma kolizyjna prawa wskazującego), przewiduje w danym przypadku właściwość obcego prawa, a prawo to (mocą swej normy kolizyjnej) każe stosunek ów oceniać według innego prawa, gdyż uznaje za rozstrzygające inne powiązanie ocenianego stosunku z określonym obszarem prawnym, niż powiązanie, którym kieruje się norma kolizyjna prawa wskazującego. Z kolei prawo, do którego nastąpiło odesłanie ze strony prawa wskazanego, może „odsyłać" do kolejnego systemu prawnego. Na podstawie norm kolizyjnych o odesłaniu państwa A podlega badaniu treść norm kolizyjnych zwykłych (pierwszego stopnia) obowiązujących w państwie B, którego prawo zostało wskazane dla rozpatrywanego przypadku przez normy kolizyjne zwykłe (pierwszego stopnia) państwa A; badanie to ma na celu stwier- 64 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego dzenie, czy normy kolizyjne państwa B przewidują dla danego przypadku również właściwość własnego prawa. Jeśli odpowiedź jest negatywna, może dojść — w granicach wyznaczonych przez normy kolizyjne (drugiego stopnia) państwa A — do odesłania i w rezultacie do zastosowania w danym przypadku innego prawa niż prawo wskazane przez normy kolizyjne zwykłe państwa A. 2. Odróżnia się odesłanie zwrotne i dalsze. Z odesłaniem zwrotnym mamy do czynienia wówczas, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa państwa B) przewidują w rozpatrywanym zakresie właściwość prawa wskazującego (prawa państwa A), prawo wskazane odsyła więc z powrotem do prawa wskazującego. Przykład: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia nieruchomości położonej w Polsce, wchodzącej w skład spadku po obywatelu francuskim, prawem wskazanym przez normę kolizyjną z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie. Jednakże w związku z tym, iż prawo francuskie poddaje ocenę dziedziczenia nieruchomości prawu miejsca położenia nieruchomości, dojdzie do odesłania zwrotnego. Ostatecznie właściwe okaże się więc prawo polskie. Z kolei odesłanie dalsze zachodzi wtedy, gdy wskazane obce prawo odsyła do jakiegoś innego systemu prawnego (ten z kolei może odsyłać do prawa następnego). Odesłanie dalsze jest odesłaniem przyjętym, jeśli prawo pryw. mnr. państwa, do którego nastąpiło odesłanie, przewiduje w rozpatrywanym przypadku właściwość własnego prawa. Przykład: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia ruchomości pozostawionych przez spadkodawcę, będącego obywatelem francuskim z ostatnim miejscem zamieszkania w Londynie, prawem wskazanym przez normę z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie (jako prawo ojczyste). Jednakże prawo francuskie poddaje dziedziczenie ruchomości prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odsyła więc w tym przypadku do prawa angielskiego. Będzie to odesłanie przyjęte, gdyż w Anglii dziedziczenie ruchomości podlega również prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odesłanie dalsze lub zwrotne może być odesłaniem częściowym, złożonym lub pełnym4. Z odesłaniem pełnym (zwrotnym lub dalszym) mamy do czynienia wówczas, gdy odesłanie następuje w takim samym zakresie, w jakim nastąpiło wskazanie (ze strony prawa wskazującego). Odesłanie częściowe występuje w wypadku, gdy prawo wskazane odsyła do prawa wskazującego (odesłanie częściowe zwrotne) lub do prawa trzeciego (odesłanie częściowe dalsze) tylko w części zakresu normy kolizyjnej, na której podstawie nastąpiło wskazanie. Odesłanie złożone zachodzi wtedy, gdy prawo wskazane samo nie uznaje się za właściwe, nie odsyła jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwu (lub więcej) systemów prawnych (odesłanie częściowe zwrotne i równocześnie częściowe dalsze lub odesłania częściowe dalsze do różnych systemów prawnych). Por. J. Jakubowski: Odesłanie, s. 52 i n. §10. Odesłanie 65 Spotkać można również koncepcję tzw. odesłania podwójnego. W myśl tej koncepcji sąd państwa A powinien w kwestii właściwości prawa postąpić tak, jak postąpiłby w danym przypadku sąd państwa B, w związku z czym rozstrzygający sprawę sąd państwa A powinien zbadać nie tylko normy kolizyjne zwykłe (pierwszego stopnia) państwa B, ale także normy kolizyjne drugiego stopnia tego państwa, dotyczące odesłania. Metoda ta zawodzi, gdy sposób rozumowania sądu państwa A stosują również sądy państwa B. Powstaje wówczas sytuacja bez wyjścia. Zarówno z punktu widzenia sądów państwa A, jak i sądów państwa B, gdyby sądy te chciały oprzeć się na omawianej tutaj koncepcji, nie wiadomo, jakie prawo należy ostatecznie stosować. 3. Odesłanie ma w doktrynie światowej zarówno przeciwników, jak i zwolenników. Niekiedy przewiduje je sam ustawodawca, innym razem dopuszcza praktyka mimo braku wyraźnej ku temu podstawy normatywnej. Są też ustawodawstwa instytucji tej przeciwne5. Polska należy do państw, w których odesłanie spotkało się z przychylnym przyjęciem. Już ustawa z 1926 r. w art. 36 stanowiła, że jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jej przepisami jako właściwe, każe oceniać stosunek prawny według innego prawa, należy w Polsce zastosować to inne prawo. Ustawa z 1926 r. dopuszczała zatem zarówno odesłanie zwrotne, jak i dalsze, ale tylko jednostopniowe. Odesłanie było uwzględniane tylko w przypadku, gdy odsyłało obce prawo ojczyste (wskazane łącznikiem obywatelstwa). 4. Rola odesłania uległa zwiększeniu po wejściu w życie ustawy z 1965 r. Wprawdzie art. 4 § 2 tej ustawy postanawia: „Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo", z czego wynika, że odesłanie dalsze w świetle nowej ustawy zostało utrzymane w tych samych granicach, w jakich istniało wedle ustawy poprzedniej, to jednak art. 4 § 1 ustawy z 1965 r. odesłanie zwrotne ujmuje nieco szerzej, stanowiąc, iż: „Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie". Odesłanie zwrotne nie jest zatem ograniczone do tych tylko przypadków, gdy odesłanie następuje ze strony prawa ojczystego; może więc nastąpić także w sytuacji, gdy polska norma kolizyjna, wskazująca jako właściwe prawo obce, posługuje się innym łącznikiem niż łącznik obywatelstwa. Dla przyjęcia odesłania przez sąd polski nie ma znaczenia to, czy prawo wskazane przez polską normę kolizyjną zna instytucję odesłania; wystarczające uzasadnienie dla zastosowania odesłania stanowi treść naszej normy kolizyjnej o odesłaniu. Zarówno na tle ustawy z 1926 r., jak i wedle ustawy obowiązującej obecnie nie wchodzi w grę tzw. odesłanie zwrotne pośrednie. Nie dojdzie więc do odesłania do prawa polskiego, jeśli nasza ustawa przewiduje w danym przypadku właściwość prawa państwa B, normy kolizyjne państwa B odsyłają do prawa 5 Liczne przykłady rozwiązań obcych podaje K. Przybyłowski: Z problematyki, s. 11 i n. 66 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego §11- Niejednolite prawo 67 państwa C, z kolei zaś normy kolizyjne państwa C wskazują na prawo polskie jako właściwe dla rozpatrywanej sprawy. Odesłanie dalsze następuje też tylko do prawa państwa trzeciego (C), wskazanego przez normy kolizyjne państwa odsyłającego (B), bez względu na to, czy zostanie przez normy kolizyjne państwa C przyjęte. Norm kolizyjnych państwa C nie uwzględnia się. Prawo polskie przyjęło więc konstrukcję tzw. odesłania j ednostopniowego. § 11. NIEJEDNOLITE PRAWO Literatura: L. Babiński: Z zagadnień prawa międzynarodowego za granicą, TP 1923; K. Przyby-łowski 1935, rozdz. 3 § 17; M. Sośniak: Konflikty w czasie norm cywilnoprawnych, Kraków 1962; tenże: Le droit interlocal et le droit international prive, PYIL 1978, vol. IX; W. Ludwiczak 1990, s. 85; M. Sośniak 1991, s. 71 i n. 1. Jako prawo niejednolite traktowane jest prawo państwa, w którym bądź na jego różnych obszarach (np. w poszczególnych dzielnicach, kantonach lub republikach), bądź w różnych zakresach osobowych (np. ze względu na wyznanie lub pochodzenie) obowiązują odrębne zespoły norm merytorycznych. Niejednolitość prawa bywa przyczyną konfliktów interlokalnych (np. między-dzielnicowych, międzykantonalnych lub międzyrepublikańskich) lub interpersonalnych (międzyosobowych). Z konfliktami interlokalnymi mieliśmy do czynienia w Polsce do czasu unifikacji prawa cywilnego i rodzinnego. Rozstrzygała je ustawa z 1926 r. o prawie prywatnym międzydzielnicowym. Współcześnie niejednolitość ze względu na kryterium przestrzenne spotykamy m.in. w prawie Wielkiej Brytanii, Kanady, Serbii i Czarnogóry oraz (w niewielkim zakresie) w prawie Szwajcarii. Niejednolitość o szerokim zasięgu istnieje w prawie Stanów Zjednoczonych. Obejmuje ona bowiem nie tylko normy merytoryczne, lecz również normy kolizyjne. Brak jest tam jednolitych, obowiązujących dla całego państwa norm rozstrzygających kolizje międzystanowe i międzynarodowe. Każdy stan ma swoje własne normy tego rodzaju. Niejednolitość ze względu na kryterium osobowe (personalne) w naszych czasach występuje głównie w niektórych państwach azjatyckich i afrykańskich. Najczęściej obejmuje ona dziedzinę prawa rodzinnego i spadkowego. Najczęstszą podstawę zróżnicowania regulacji prawnej stanowi zaś czynnik wyznaniowy. 2. Jeżeli prawo wskazane przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego jest niejednolite, nasuwa się pytanie, który spośród wchodzących w grę zespołów norm merytorycznych należy w danym przypadku zastosować. Wyraźną wskazówkę w tej mierze zawiera art. 5 p.p.m. Zgodnie z tym przepi- sem: „Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy". Rozstrzygające znaczenie mają więc wewnętrzne normy kolizyjne (kompetencyjne) państwa, o którego prawo chodzi, jak normy jego prawa międzydzielnicowego (międzyrepublikańskiego, międzykantonalnego) lub międzyosobowego. Normy kompetencyjne danego państwa wyznaczają, jak widać, właściwe sfery działania poszczególnych zespołów norm merytorycznych jego prawa. W braku rozstrzygnięcia w prawie państwa, którego prawo jest właściwe lub gdy ustalenie tego rozstrzygnięcia okaże się niemożliwe, sędzia polski powinien zastosować ten system prawny wchodzący w skład prawa właściwego, który jest najściślej związany z ocenianym stosunkiem. Trudności, o których mowa, nie uzasadniają sięgnięcia do art. 7 p.p.m. i zastosowania na jego podstawie prawa polskiego. Przy ocenie intensywności związku podlegającego ocenie stosunku z określonym systemem prawnym należy brać pod uwagę ogół okoliczności danej sprawy. W nielicznych jedynie przypadkach, i to wyłącznie w zakresie konfliktów interlokalnych, rozstrzygnięcia poszukiwać można w samej normie kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego (por. art. 28 p.p.m.). Z normy tej bowiem może niekiedy wprost wynikać, który z zespołów norm merytorycznych prawa właściwego, będącego prawem niejednolitym, należy zastosować. Na podstawie art. 28 p.p.m. zobowiązania z umów giełdowych należy zatem oceniać według norm obowiązujących w siedzibie giełdy bez względu na stanowisko w tej mierze norm regulujących konflikty interlokalne w prawie państwa, w którym znajduje się siedziba giełdy. Należy jednak postępować przy tym z dużą ostrożnością. Nie wydaje się więc, by rozstrzygnięcia konfliktu interlokalnego należało doszukiwać się w takich zwłaszcza normach kolizyjnych naszego p.p.m., które posługują się łącznikiem siedziby osoby prawnej, miejsca zamieszkania osoby fizycznej czy też miejsca położenia rzeczy. 3. W podobny sposób, jak w przypadku konfliktów interpersonalnych i interlokalnych, należy postępować w sytuacji, gdy w systemie prawnym właściwym na podstawie naszej normy kolizyjnej p.p.m. występują konflikty intertemporal-ne. Konflikty te należy w związku z powyższym rozstrzygać zgodnie ze wskazówkami norm prawa międzyczasowego (prawa przechodniego), wchodzących w skład właściwego systemu prawnego. Nie stają temu na przeszkodzie nasze normy kolizyjne nakazujące stosowanie prawa z jakiejś określonej chwili (np. prawa ojczystego spadkodawcy z chwili jego śmierci — art. 34 p.p.m.). Subokreślnik temporalny normy kolizyjnej wyznacza bowiem jedynie punkt czasowy powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa. W powołanym przykładzie norma z art. 34 p.p.m. rozstrzyga zatem, z jakiej chwili obywatelstwo spadkodawcy ma być brane pod uwagę przy ustalaniu prawa właściwego, nie ma zaś znaczenia przy rozstrzyganiu zagadnień m 68 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego 12. Zmiana statutu 69 związanych z niejednolitością prawa właściwego (z czasowego punktu widzenia). Na przykład: jeżeli prawo spadkowe państwa, którego obywatelem był spadkodawca w chwili swej śmierci, uległo następnie, już po jego śmierci, ale przed rozpoznaniem sprawy przez sąd, zmianie, to kwestię, czy stosować prawo spadkowe dawne, czy nowe, winno się rozstrzygać wedle reguł prawa przechodniego obowiązujących w państwie, o którego prawo chodzi. §12. ZMIANA STATUTU Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 18; B. Walaszek: Problem porządku prawnego na ziemiach przyłączonych do R.P., „Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne" 1945 (XXXIII); R.D. Car-swell: Teoria praw nabytych w międzynarodowym prawie prywatnym, St. et Doc. 1959, nr 7; M. Sośniak: Zmiana statutu w prawie międzynarodowym prywatnym, RPEiS 1964, z. 1; J. Jakubow-ski: Wpływ zainteresowanych na właściwość prawa merytorycznego w prawie prywatnym międzynarodowym, RPEiS 1967, z. 4; J. Skąpski: Les problemes de droit international prive nes de la cession de territoires ou de l'accession de territoires a 1'independance. L'experience polonaise, AlCr 1970, t. III; J. Gilas: Prawa nabyte w prawie międzynarodowym, ZNUMK XI (1972); J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.7; W. Ludwiczak 1990, s. 80 i n.; M. Sośniak 1991, s. 76 i n. 1. Zagadnienie zmiany statutu rozpatrywać należy zasadniczo z punktu widzenia norm kolizyjnych prawa pryw. mnr., obowiązujących na danym obszarze. Chodzi tu o zjawisko, którego istotę stanowi to, iż stosowanie owych norm prowadzi często — z różnych zresztą powodów (o czym niżej) — do zetknięcia się kolejno dochodzących do głosu w charakterze prawa właściwego norm merytorycznych, wchodzących w skład systemów prawnych różnych państw (a więc obowiązujących na różnych obszarach). Tak np. zmiana przez oboje małżonków obywatelstwa z polskiego na szwedzkie sprawi, iż z punktu widzenia polskiego prawa pryw. mnr. (art. 17 § 1 zd. 1 p.p.m.) dojdzie do zmiany statutu stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami i miejsce prawa polskiego jako prawa dla tych stosunków właściwego zajmie prawo szwedzkie. Zmiana miejsca położenia rzeczy ruchomej (np. wywiezienie rzeczy ruchomej z Polski do Francji) spowoduje — przy uwzględnieniu art. 24 § 1 p.p.m. — zmianę statutu rzeczowego, a więc prawa właściwego do oceny własności, innych praw rzeczowych i posiadania owej rzeczy (od chwili zmiany miejsca położenia rzeczy statutem rzeczowym przestanie być prawo polskie, stanie się zaś prawo francuskie). Pojawiają się przy tym problemy związane z rozgraniczeniem pola działania statutu dawnego i nowego. Przyczyny zmiany statutu bywają różne. Do zmiany statutu może dojść w wyniku: a) zmiany miarodajnych dla określonego zakresu norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, obowiązujących na danym obszarze, prowadzącej do tego, iż inne prawo merytoryczne (prawo innego państwa) wskazywały normy dawne, a inne wskazują normy kolizyjne nowe, b) zmiany powiązania danego stosunku (lub jego elementu) rozstrzygającego o właściwości prawa wedle miarodajnych norm kolizyjnych prawa pryw. mnr., obowiązujących na danym obszarze (a więc np. w Polsce), tak iż zamiast dotychczas właściwego staje się od jakiejś chwili właściwy system prawny obowiązujący na innym obszarze (w innym państwie). I Zmiana powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa może nastąpić albo na skutek działania świadomego (a niekiedy rozmyślnego) stron (np. zmiana obywatelstwa w wyniku starań zainteresowanych osób, zmiana miejsca zamieszkania lub pobytu, przeniesienie siedziby osoby prawnej, zmiana miejsca położenia rzeczy), albo w wyniku okoliczności od stron niezależnych (np. pozbawienia obywatelstwa mocą zarządzenia właściwego organu państwowego). Przesunięcie granic państwowych może prowadzić zarówno do zmiany obowiązujących na danym obszarze norm kolizyjnych (i w wyniku tego do zmiany statutu), jak i norm merytorycznych. Państwo anektujące zmierza bowiem zwykle do bezzwłocznego i bezpośredniego rozciągnięcia własnego ustawodawstwa (kolizyjnego i merytorycznego) na przyłączony obszar. 2. Zagadnienie zmiany statutu w wyniku zmiany norm kolizyjnych prawa pryw. mnr. obowiązujących na danym obszarze (w danym państwie) sprowadza się w istocie rzeczy do pytania, czy w rozpatrywanym zakresie należy zastosować dawną, czy też nową normę kolizyjną prawa pryw. mnr. określonego państwa. Chodzi tu więc o kwestię należącą do zagadnień przechodnich w prawie pryw. mnr. państwa, o którego prawo pryw. mnr. chodzi. Konflikty intertem-poralne występują nie tylko w prawie merytorycznym danego państwa, lecz także w obrębie jego prawa pryw. mnr. W Polsce z sytuacją taką mieliśmy do czynienia zarówno w chwili wejścia w życie ustawy z 1926 r., jak i w dniu 1 lipca 1966 r., gdy zaczęła obowiązywać ustawa z 1965 roku. Należy też pamiętać o przypadkach zmiany statutu w wyniku wejścia w życie norm kolizyjnych, mieszczących się w podpisanych przez Polskę konwencjach. Ustawa z 1965 r. (podobnie jak ustawa z 1926 r.) nie rozstrzyga wyraźnie zagadnień przechodnich z zakresu prawa pryw. mnr. W praktyce i literaturze przyjmuje się jednak zgodnie, iż przy rozstrzyganiu konfliktów intertemporal-nych w polskim prawie pryw. mnr. należy posługiwać się (stosując je odpowiednio) regułami prawa przechodniego ukształtowanymi na użytek stosunków cywilnoprawnych i występujących w obrębie tych stosunków konfliktów intertemporalnych. 3. Najdonioślejszą grupę stanowią przypadki zmiany statutu na skutek zmiany powiązania danego stosunku (sytuacji, stanu faktycznego) lub jego elementu, rozstrzygającego o właściwości prawa, w wyniku aktywności stron. Na określenie sytuacji tego rodzaju używana bywa nazwa: konflikty ruchome. Jak przeto postępować przy rozstrzyganiu konfliktów wynikających ze zmiany statutu w omawianym tutaj zakresie? W ustawie z 1965 r. (podobnie jak w ustawach obcych) brak jest ogólnego uregulowania omawianych zagadnień. Istnieją jednak rozwiązania szczegółowe. Jedno z nich zawiera art. 24 § 2 p.p.m. (zob. § 29 IV.). Wspomnieć również 70 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego S 13. Obejście prawa 71 wypada o przepisach, które, określając właściwość prawa, wskazują za pośrednictwem subokreślnika temporalnego normy kolizyjnej miarodajną chwilę (np. art. 17 § 2, 18, 34 p.p.m.). Pozbawiają one znaczenia wcześniejsze powiązanie stosunku (sprawy) z określonym obszarem prawnym oraz odmawiają znaczenia powiązaniu późniejszemu. Istnieją też przepisy, które wyraźnie przewidują właściwość każdoczesnego prawa (por. art. 17 § 1 p.p.m., podobnie może być interpretowany art. 24 § 1 p.p.m.). W zależności od tego, jak ujęty jest subokreślnik temporalny normy kolizyjnej, zwykło się wyróżniać statut niezmienny (norma precyzuje wówczas chwilę miarodajną dla określenia prawa właściwego) lub zmienny (mamy z nim do czynienia w wypadku właściwości każdoczesnego prawa). Jak w omawianych przypadkach postępować w braku wyraźnego unormowania w przepisach? Trafna wydaje się w tej mierze wskazówka K. Przybyłowskiego, iż należy sfery działania poszczególnych, kolejno miarodajnych praw w konkretnych przypadkach rozgraniczyć sprawiedliwie, kierując się ogólnymi, odpowiednio dostosowanymi zasadami prawa intertemporalnego (międzyczasowego), chyba że ich modyfikacji w jakimś kierunku wymaga ta specjalna sytuacja, z którą tu się spotykamy6. Z reguły kierować się będziemy zasadą właściwości każdoczesnego statutu dla zdarzeń, jakie miały miejsce w okresie powiązania z tym statutem. Zasada ta ma jak gdyby dwie strony: pozytywną i negatywną. Jej stronę pozytywną określa się mianem natychmiastowego lub bezpośredniego oddziaływania na dany stosunek nowego statutu. Oznacza to, iż nowy statut ma w zasadzie pełną swobodę działania w swoim przedziale czasowym. Może więc przewidywać wygaśnięcie praw i sytuacji powstałych pod dawnym statutem, może też nadawać owym prawom lub sytuacjom odmienną treść lub zakres niż ten, jaki miały poprzednio. Z kolei stronę negatywną omawianej zasady ujmuje się w postaci zakazu wstecznego działania nowego statutu, a więc wkraczania nowego statutu na teren dawnego w odniesieniu do oceny zdarzeń, jakie nastąpiły w okresie właściwości statutu dawnego. Niekiedy dopuszcza się jednak wyjątki w postaci swoistej petryfikacji właściwości ze względu na potrzebę powiązania całości danej sytuacji (łącznie z przyszłymi skutkami zdarzenia prawnego, o które chodzi) z określonym statutem. Przykład takiej petryfikacji właściwości stanowi art. 17 § 2 p.p.m. W podobnym kierunku interpretowany może być również art. 26 p.p.m. Przyjmuje się też na ogół, iż stosunki utrwalone pod dawnym statutem ulegają zmianie tylko o tyle, o ile wymaga tego nowy statut. Również wtedy, gdy chodzi 0 ocenę prawnych refleksów stosunku zamkniętego (tzn. takiego, który powstał 1 ustał pod rządem prawa wskazanego przez normy kolizyjne obowiązujące I w państwie jego powstania i ustania), choćby stosunku takiego nie przewidywało prawo wskazane dla stosunków tego rodzaju przez normy kolizyjne obowiązujące w państwie, w którym dokonywana jest ocena, można — w razie potrzeby — uwzględniać dawny (ewentualnie obcy) statut utrwalony dawnym stanem rzeczy (pod rządem dawnego, ewentualnie obcego statutu). §13. OBEJŚCIE PRAWA Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 19; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. XII; J, Jakubowski 1984, rozdz. III, § 3.8; W. Ludwiczak 1990, s. 78 i n.; M. Sośniak 1991, s. 83 i n. Obejście prawa w prawie pryw. mnr. polega na uchyleniu się stron (strony) od skutków zastosowania prawa w normalnym toku rzeczy właściwego przez odpowiednie (i rzeczywiste) związanie danego stosunku z innym prawem w taki sposób, by mogło ono uchodzić w świetle norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu za właściwe do oceny tego stosunku. W prawie pryw. mnr. poszczególnych państw najczęściej brak w tej mierze wyraźnych przepisów. Spotyka się jedynie normy utrudniające obejście prawa. Rolę taką w ustawie z 1926 r. spełniały przepisy przewidujące w kilku przypadkach w razie odmienności praw personalnych stron właściwość ich ostatniego wspólnego prawa personalnego (np. art. 14, 17, 19, 20); wykluczało to wpływ jednostronnej zmiany obywatelstwa lub zamieszkania na rozstrzygnięcia kolizyjnoprawne. Z kolei art. 17 ust. 2 ustawy z 1926 r. pozwalał traktować jako przyczynę rozwodu lub rozdziału od stołu i łoża fakt, który zaistniał przed zmianą przez małżonków obywatelstwa tylko o tyle, o ile fakt ów uzasadniał rozwód lub rozdział także według prawa właściwego przed zmianą obywatelstwa. Mimo braku w ustawie z 1965 r. wyraźnego przepisu rozstrzygającego omawianą kwestię w sposób ogólny doktryna zgodnie przyjmuje, iż w poszczególnych przypadkach można przeciwdziałać obejściu prawa w normalnym toku rzeczy właściwego w ten sposób, że prawo to zostanie jako właściwe zastosowane. Skutek obejścia prawa dotyczy przeto wyłącznie sfery kolizyjnoprawnej. Zaleca się jednak ostrożne posługiwanie się omawianym środkiem7. Wolno do niego sięgać tylko wyjątkowo, w rażących przypadkach niewątpliwego i rozmyślnego działania in fraudem bezwzględnie obowiązujących norm prawnych, i jedynie wtedy, gdy same normy kolizyjne w sposób kategoryczny wskazują właściwość określonego systemu prawnego. Odmiennie trzeba więc traktować przypadki, gdy właściwość określonego prawa przewidują one na wypadek braku wyboru prawa lub gdy dopuszczają alternatywną właściwość kilku systemów prawnych. Przy ocenie obejścia prawa nie powinno mieć znaczenia to, czy obejście skierowane jest przeciwko właściwości prawa merytorycznego polskiego, czy obcego. W obu sytuacjach postępować należy podobnie. 1 K. Przybyłowski 1935, s. 155. Por. też: M. Sośniak: Zmiana, s. 27 i n. 7 Por. K. Przybyłowski 1935, s. 162. 72 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego § 14. Klauzula porządku publicznego 73 § 14. KLAUZULA PORZĄDKU PUBLICZNEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 20; M. Sośniak: Klauzula porządku publicznego w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1961; M. Tomaszewski: Glosa do postanowienia SN z 26 VIII 1974, I CR 608/74, OSP 1976, z. 7-8; J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka a prawo międzynarodowe prywatne, PiP 1977, z. 11; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w międzynarodowym postępowaniu cywilnym, NP 1979, nr 5; tenże: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; J. Ciszewski: Zakazy i ograniczenia małżeństw z cudzoziemcami a klauzula porządku publicznego, PiP 1984, z. 3; J. Jakubowski 1984, rozdz. III § 3.5; M. Sośniak: Les effets de Vapplication de la clause d'ordre public dans la doctrine et la legislation contemporaines de droit International prive, PYIL 1984, vol. XIII; A. Mączyński: Działanie klauzuli porządku publicznego w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa, (w:) Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Ossolineum 1989; W. Ludwiczak 1990, s. 73 i in.; M. Sośniak 1991, s. 86 i n.; M. Pazdan: O niektórych osobliwościach poszukiwania prawa właściwego, (w:) Valeat aeąuitas. Księga pamiątkowa ofiarowana księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000. 1. Prawo obce, wskazane jako właściwe przez normy kolizyjne prawa pryw. mnr. danego państwa, zawiera czasem rozwiązania szokujące z punktu widzenia podstawowych zasad porządku prawnego tego państwa i przyjmowanego tam systemu wartości w sferze politycznej, społecznej i gospodarczej. Swoistą „klapę bezpieczeństwa" i formę obrony przed trudnymi do akceptacji skutkami właściwości obcego prawa stanowi klauzula porządku publicznego {ordre public, kollisionsrechtliche Vorbehaltsklausel, public policy). We współczesnym prawie pryw. mnr. jest ona powszechnie przyjmowana na świecie. W Polsce przewiduje ją art. 6 p.p.m. W myśl tego przepisu „prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP". Por. nadto art. 359 § 2 k.m. 2. Pojęcie porządku prawnego, którym operuje klauzula, jest pojęciem blankietowym i elastycznym. Konkretnie można je ujmować jedynie ze stanowiska tego państwa, którego prawo posługuje się klauzulą, i tego momentu czasowego, w którym się nią posługuje. Można więc mówić o względności pojęcia porządku publicznego i o jego zmienności w przestrzeni i czasie. Należy ono jednak do pojęć ściśle prawnych, a nie moralnych czy społecznych. Dlatego też niewłaściwe zastosowanie klauzuli stanowi naruszenie prawa z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi. Klauzula porządku publicznego kieruje się przeciwko obcemu prawu merytorycznemu, pretendującemu do roli prawa właściwego, nie zaś przeciwko obcym normom kolizyjnym, dopuszczonym do głosu przez normy własnego prawa pryw. mnr. Powołanie się na klauzulę porządku publicznego nastąpić może zasadniczo tylko ze względu na własny porządek prawny (porządek prawny państwa forum). Jedynie wyjątkowo, i to w ograniczonym zakresie, może być brany pod uwagę porządek prawny państwa obcego. Tak na przykład przy rozpatrywaniu przesłanek odesłania dalszego, gdy przemawiają za tym szczególne okoliczności, można uwzględniać punkt widzenia porządku prawnego „państwa odsyłającego" (państwa Y). Sędzia zatem w państwie X powinien pogodzić się z wyłączeniem w państwie Y, na skutek pozytywnego działania klauzuli porządku publicznego, właściwości prawa państwa trzeciego (państwa C), gdy w państwie Y doszło do ukształtowania określonego stosunku na podstawie jego prawa, a sędzia w państwie X zajmuje się tylko ubocznymi refleksami tego stosunku. Uzasadniony wydaje się też postulat, aby sędzia w państwie X, w sytuacji gdy za wyłączeniem zastosowania prawa państwa trzeciego (państwa C) przemawia zarówno klauzula porządku publicznego przyjmowana w państwie X, jak i w państwie Y, nie stosował automatycznie własnego prawa merytorycznego, lecz rozstrzygnięcie uzależnił od okoliczności konkretnego przypadku. Bardzo mocny związek stanu faktycznego, o który chodzi, z obszarem prawnym państwa Y przemawiać może za zastosowaniem prawa tego państwa. Uznanie prawa państwa Y za właściwe byłoby równoznaczne z respektowaniem przez sędziego w państwie X klauzuli porządku publicznego, przyjmowanej w państwie Y. Współcześnie mówi się niekiedy o międzynarodowym porządku publicznym, obejmującym zespół wartości ogólnoludzkich, uznanych w takich porozumieniach jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., Pakty Praw Człowieka z 1966 r. czy też akt końcowy KBWE z 1975 r. Ten nadrzędny zespół wartości i wyrażające go zasady mogą odegrać rolę przy stosowaniu klauzuli porządku publicznego. Nie jest wykluczone działanie klauzuli porządku publicznego w stosunkach objętych kolizyjnoprawną regulacją umów międzynarodowych, i to nawet wtedy, gdy prawem wskazanym jako właściwe jest prawo państwa konwencyjnego. Jak podkreśla się w literaturze, „zawarcie konwencji z jakimś państwem nie oznacza wcale akceptacji — i to na przyszłość — wszystkich jego wewnętrznych norm pod kątem zastosowania ich u nas"8. Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porządku publicznego trzeba brać pod uwagę porządek prawny aktualny (z chwili orzekania), i to jedynie podstawowe zasady tego porządku prawnego. Nim sięgnie się do klauzuli porządku publicznego, należy zbadać, do jakich skutków w danym przypadku prowadziłoby zastosowanie prawa obcego. Przy powołaniu się na klauzulę porządku publicznego należy brać pod uwagę nie ogólne różnice pomiędzy wskazanym przez nasze normy kolizyjne obcym pra- ! M. Sośniak 1991, s. 92. 74 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego wem merytorycznym a prawem własnym, ale rezultaty, do jakich prowadzi zastosowanie w rozpatrywanej sprawie prawa obcego. Niekiedy, mimo znacznych różnic pomiędzy normami własnymi a obcymi, rezultat zastosowania tych ostatnich będzie podobny do wyniku, jaki dałoby zastosowanie norm własnych. Dodajmy, iż odwołania się do klauzuli porządku publicznego nie usprawiedliwia samo to, iż zastosowanie prawa obcego prowadzi do innych następstw niż te, które powstawałyby w wyniku zastosowania prawa polskiego. Nadto musi bowiem zachodzić — o czym już była mowa — sprzeczność wyniku zastosowania prawa obcego z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Polska doktryna zgodnie przyjmuje, iż omawianym tutaj instrumentem należy posługiwać się rozważnie, sięgając doń wyjątkowo i nie wychodząc poza granice istotnych potrzeb9. 3. Z punktu widzenia stron zainteresowanych można wyróżnić działanie klauzuli dozwalające i zakazujące. Działanie dozwalające klauzuli zachodzi wtedy, gdy strona dzięki zastosowaniu klauzuli osiąga więcej, niż osiągałaby, gdyby zastosowano (właściwe) prawo obce. Działanie zakazujące polega zaś na tym, że na skutek działania klauzuli wprowadza się ograniczenie nieznane obcemu prawu właściwemu, co oczywiście pogarsza położenie strony. Ze stanowiska własnego prawa działanie klauzuli może być pozytywne lub negatywne. O działaniu pozytywnym mówimy wtedy, gdy w miejsce wyłączonej normy obcej stosuje się normę własnego prawa. Natomiast o działaniu negatywnym klauzuli mówimy wtedy, gdy skutki klauzuli ograniczają się do wyłączenia obcej normy, bez wprowadzenia w to miejsce normy własnego prawa (np. w miejsce wyłączonej obcej normy szczególnej może wejść w grę obca norma ogólna). Z polskiego punktu widzenia należy się liczyć zarówno z dozwaląjącym, jak i zakazującym działaniem klauzuli porządku publicznego. Na skutek dozwalającego działania klauzuli nie mogą być — na przykład — respektowane w Polsce przewidziane w prawie obcym (właściwym na podstawie art. 14 p.p.m.) zakazy zawierania małżeństw podyktowane względami rasowymi lub wyznaniowymi. Z kolei z uwagi na zakazujące działanie klauzuli porządku publicznego nie będą w Polsce stosowane — przy ocenie możności zawarcia małżeństwa — obce przepisy sprzeczne z fundamentalną u nas zasadą monogamii (a więc zezwalające na wielożeństwo). Współcześnie przeważa pogląd, iż zastosowanie klauzuli porządku publicznego nie prowadzi automatycznie do właściwości własnego prawa (stosowania legis fori). Czasem bowiem na podstawie klauzuli porządku publicznego dojdzie jedynie do wyłączenia zastosowania jakiejś pojedynczej normy obcego prawa, przewidującej trudny do pogodzenia z naszym porządkiem prawnym szczegóło- * Por. K. Przybyłowski 1935, s. 170; M. Sośniak: Klauzula, s. 232 i n. Por. też: orz. SN z 2 VI 1980 r. (I CR 124:80), OSN 1981, poz. 13. § 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego 75 wy zakaz, bez naruszenia zasadniczej właściwości owego obcego prawa. Innym razem może okazać się uzasadnione zastosowanie, w miejsce wyłączonej normy obcego systemu prawnego, innej normy wchodzącej w skład tego samego systemu prawnego (np. w związku z wyłączeniem ze względu na klauzulę przepisu szczególnego zastosowanie w to miejsce przepisu ogólnego obcego prawa właściwego). W każdym konkretnym przypadku posługiwania się klauzulą należy przede wszystkim rozważyć możliwość ograniczenia skutków działania klauzuli jedynie do skutków negatywnych. Dopiero gdy na tej drodze nie da się osiągnąć satysfakcjonującego rozwiązania, wolno sięgać do własnego prawa merytorycznego (dojdzie wówczas do pozytywnego działania klauzuli). 4. Polskie sądy dość rzadko sięgały do klauzuli porządku publicznego. Najczęściej miało to miejsce przy rozpatrywaniu spraw o zwolnienie cudzoziemca z obowiązku przedstawienia świadectwa władzy państwa ojczystego, stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa. Słusznie odwoływały się nasze sądy do klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy chodziło o zastosowanie obcych przepisów dopuszczających poligamię 10, niezezwalających kobiecie na wytoczenie powództwa o rozwód11 lub zakazujących zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem 12. Zdarzały się jednak również przypadki nieprawidłowego posługiwania się omawianym instrumentem 13. § 15. PROBLEMY ZWIĄZANE Z POJMOWANIEM I STOSOWANIEM PRAWA WŁAŚCIWEGO Literatura: K. Przybyłowski 1935, rozdz. 3 § 22; W. Siedlecki: Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, Warszawa 1957; M. Grzegorczyk: Uznanie państwa lub rządu jako przesłanka stosowania obcego prawa, ZNUJ 1968, z. 37; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, rozdz. XIV; T. Ereciński: Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1981; tenże: Glosa do wyroku SN z 21 IV 1979, III CRN 305/78, PiP 1981, z. 6; M. Pazdan: Zbieg odpowiedzialności cywilnej ex contractu i ex delicto w prawie prywatnym międzynarodowym, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiąt- 10 Por. orz. SN z 11 X 1969 r. (I CR 240/69), PiP 1972, z. 2 (z glosą J. Jodłowskiego); uchw. SN z 22 VI 1972 r. (III CZP 34/72), OSN 1973, poz. 52 (por. też do tej uchwały glosę J. Jakubow-skiego, PiP 1974, s. 4, s. 166 i n.); orz. SN z 16 XI 1971 r. (III CRN 404:71), OSN 1972, poz. 91; orz. SN z 26 VIII 1974 r. (I CR 608/74), OSP 1976, poz. 141 (z glosą M. Tomaszewskiego); orz. z 11 X 1974 r. (II CR 735/74), OSP 1974, poz. 142. 11 Por. orz. Sądu Wojewódzkiego w Zielonej Górze z 21 II 1975 r., OSP 1976, poz. 9 (z glosą J. Jodłowskiego). 12 Por. uchw. składu siedmiu sędziów z 20 I 1983 r. (III CZP 37/82), OSN 1983, poz. 107 (por. też glosę K. Pietrzykowskiego, NP 1983, nr 9-10, s. 246 i n.). 13 Por. niżej (§ 42) uwagi na temat orz. SN z 28 V 1969 r. (III CZP 23/69), OSN 1970, poz. 3. 76 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego kowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; W. Popiołek: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989; M. Pazdan: Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa, [w:] Prace prawnicze wydane dla uczczenia pracy naukowej Karola Gandora, Katowice 1992; T. Ereciński: Ogólne zagadnienia stosowania prawa obcego przez sądy, PPHZ 1995, t. 18, s. 75-87; B. Fuchs: Przepisy wymuszające swoją właściwość w przyszłej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego, KPP 2000, z. 3, s. 653—677; P. Matejczuk: Udzielanie pomocy prawnej na podstawie konwencji haskich z 1965 i 1970 r., PS 2001, nr 5, s. 98-113; M. Mataczyński: Obce przepisy wymuszające swoje zastosowanie. Rozważania na tle art. 7 ust. 1 konwencji rzymskiej oraz orzecznictwa sądów niemieckich, KPP 2001, z. 2, s. 375^13. I. Zasady ogólne 1. Sąd lub inny polski organ jako prawo właściwe może stosować bądź prawo polskie, bądź prawo obce. W myśl przyjmowanej u nas zasady równorzędnego traktowania praw obowiązujących na różnych terytoriach prawo obce winno być traktowane na równi z prawem własnym. Właściwość prawa obcego nie stanowi wyjątku od jakiejś generalnej zasady (lub domniemania) właściwości legis fori, bo zasada taka (lub domniemanie) w prawie polskim nie obowiązuje. W każdym razie tego rodzaju zasady nie wolno doszukiwać się w art. 7 p.p.m. W mechanizm kolizyjnoprawny wkomponowane są zarazem instrumenty umożliwiające ochronę szczególnych interesów własnego porządku prawnego (por. art. 6 p.p.m.). W tym więc sensie można mówić o istnieniu odchyleń od zasady równorzędnego traktowania prawa własnego i obcego. 2. Obce prawo właściwe stosować należy w granicach jego właściwości, wyznaczonej przez normy kolizyjne własnego prawa prywatnego międzynarodowego. Normy te stwarzają podstawę do zastosowania prawa obcego. Tylko wyjątkowo i jedynie w przypadkach przewidzianych przez normy kolizyjne własnego prawa pryw. mnr. mogą być przy tym brane pod uwagę obce normy kolizyjne. 3. Nie tylko polskie, lecz również obce prawo właściwe należy stosować jako prawo. Nie można więc prawa obcego traktować tak, jak gdyby to był zwykły fakt, ani też twierdzić, iż w rozpatrywanej sytuacji chodzi jedynie o stwierdzenie faktu nabycia praw podmiotowych pod rządem obcego prawa. Od stosowania obcego prawa właściwego trzeba odróżnić przypadki, gdy normy prawne wchodzące w skład obcego systemu prawnego są jedynie uwzględniane jako element podlegającego ocenie stanu faktycznego14. Traktowane są one wówczas na równi z innymi okolicznościami ocenianego stanu faktycznego. 1 Por. T. Ereciński: Prawo obce, s. 153. 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego 11 Przykład: Przy ocenie odpowiedzialności za szkodę powstałą w wyniku wypadku samochodowego zachodzi zwykle konieczność uwzględniania norm określających zasady ruchu drogowego, obowiązujących w miejscu wypadku, i to również wtedy, gdy do oceny odpowiedzialności cywilnej za szkodę spowodowaną wypadkiem właściwe jest prawo innego państwa (np. prawo wskazane przez normę z art. 31 § 2 p.p.m.). 4. Zastosowane przez sąd lub inny polski organ obce prawo właściwe pozostaje mimo to prawem obcym. Nie dochodzi więc w trakcie stosowania prawa obcego do włączenia (inkorporacji) norm obcego prawa do naszego systemu prawnego. 5. Obowiązywanie i treść norm obcego prawa właściwego należy ustalać zgodnie z zasadami przyjętymi w państwie, o którego prawo chodzi. Trzeba więc respektować te źródła prawa, które owo obce prawo przewiduje (dotyczy to także prawa zwyczajowego), oraz pojmować normy tego prawa (dokonywać ich wykładni) według zasad przyjętych w państwie, o którego prawo chodzi. 6. Prawo właściwe (zarówno polskie, jak i obce) winno być zastosowane z urzędu niezależnie od tego, czy strony się na nie powołały. Czasem podstawę właściwości określonego systemu prawnego stanowi wola stron (por. art. 25 § 1 oraz 32 p.p.m. dopuszczające tzw. wybór prawa). Jednakże prawo wybrane jest również stosowane przez sąd z urzędu. 7. Nie stanowi przeszkody do stosowania prawa obcego brak uznania państwa (w rozumieniu przyjmowanym w międzynarodowym prawie publicznym), o którego prawo chodzi. 8. Zastosowanie prawa obcego nie zależy od kolizyjnoprawnej wzajemności. Jest więc niezależne od tego, czy sąd państwa, o którego prawo chodzi w sytuacji powiązanej z naszym obszarem prawnym w sposób podobny do tego, jaki zachodzi w rozpatrywanym przypadku (co na podstawie naszych norm kolizyjnych uzasadnia właściwość prawa obcego), zastosowałby nasze prawo. Nie można zatem rezygnować z zastosowania właściwego prawa obcego tylko dlatego, iż w owym obcym systemie prawnym przyjęte zostało w danym zakresie odmienne unormowanie kolizyjnoprawne niż w prawie polskim. 9. Niezastosowanie w ogóle lub błędne zastosowanie prawa właściwego (tak własnego, jak i obcego) stanowi naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi (może więc być użyte jako zarzut w apelacji — art. 368 i n. k.p.c. lub stać się podstawą kasacji — art. 393l k.p.c). Niezastosowanie właściwego prawa obcego stanowi naruszenie odpowiedniej normy kolizyjnej naszego prawa pryw. mnr. 10. W myśl art. 1143 § 1 k.p.c: „Gdy zachodzi potrzeba zastosowania przez sąd polski prawa obcego, sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie obcej praktyki sądowej". Zgodnie z art. 1143 § 3 k.p.c: „Celem stwierdzenia treści obcego prawa i obcej praktyki sądowej sąd może także zasięgnąć opinii biegłych". 78 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego W dniu 15 grudnia 1992 r. weszła w życie w stosunku do Polski (oświadczenie rządowe z 17 stycznia 1994 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 64, poz. 273) Konwencja europejska o informacji o prawie obcym, sporządzona w Londynie 7 czerwca 1968 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 64, poz. 272). Zobowiązuje ona państwa będące jej stronami do dostarczania sobie wzajemnie informacji o swoim prawie cywilnym i handlowym, o przepisach proceduralnych w sprawach cywilnych i handlowych oraz przepisach dotyczących organizacji wymiaru sprawiedliwości. 11. Dopiero w razie niemożności stwierdzenia treści właściwego prawa obcego sąd — na podstawie art. 7 p.p.m. — zastosuje prawo polskie. II. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego 1. Według dominującego do niedawna poglądu sąd stosujący prawo obce jako prawo właściwe na podstawie obowiązującej w jego siedzibie normy kolizyjnej prawa pryw. mnr. winien stosować jedynie normy z dziedziny prawa prywatnego, pomijać zaś normy prawa publicznego. W ostatnich latach coraz więcej zwolenników zyskuje jednak pogląd odmienny. Wielu autorów sądzi, że sąd, stosując prawo obce, powinien brać pod uwagę — jeśli zachodzą określone przesłanki — także normy prawa publicznego, wchodzące w skład właściwego systemu prawnego, i to nie tylko wtedy, gdy przewiduje to wyraźnie jego porządek prawny lub gdy taki obowiązek wynika z umów międzynarodowych. Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego bywa uzależniana od następujących przesłanek: a) chodzi tu o normy prawa publicznego, wchodzące w skład właściwego systemu prawnego; podstawę ich właściwości stanowi więc norma kolizyjna obowiązująca w siedzibie sądu, miarodajna dla podlegającego ocenie stosunku; b) normy te współuczestniczą w normowaniu podlegającego ocenie stosunku, wspierając regulację prywatnoprawną tegoż stosunku (zachodzi więc więź o dużym stopniu intensywności pomiędzy nimi a podlegającym ocenie stosunkiem); c) z ich treści lub celu nie wynika, iż należy im nadawać wyłącznie terytorialny zasięg (ograniczony do terytorium państwa, w którym one obowiązują); d) ich zastosowanie nie prowadzi do skutków sprzecznych z podstawowymi zasadami porządku prawnego obowiązującego w siedzibie sądu, innymi słowy, ich zastosowaniu nie sprzeciwia się klauzula porządku publicznego. 2. We współczesnej nauce prawa prywatnego międzynarodowego, w ramach koncepcji „przepisów wymuszających swoją właściwość" (zob. § 1 II 4), coraz powszechniejsze uznanie zyskuje pogląd opowiadający się za stosowaniem przy ocenie określonego stosunku — obok prawa, któremu stosunek ten zasadniczo S 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego 79 podlega — obcych „przepisów wymuszających swoją właściwość", jeśli tylko spełnione są określone przesłanki, które to uzasadniają. Chodzi tu bądź o „przepisy wymuszające swoją właściwość", wchodzące w skład tego samego obcego systemu prawnego, któremu podlega oceniany stosunek (jeśli w ogóle podlega on obcemu prawu), bądź o przepisy obowiązujące w innym państwie (państwie trzecim), z którym oceniany stosunek jest odpowiednio powiązany. Do „przepisów wymuszających swoją właściwość" zaliczane są najczęściej (choć nie wyłącznie) przepisy prawa publicznego. Wśród przesłanek stosowania obcych „przepisów wymuszających swoją właściwość" 15 wymieniane są następujące: a) obcy przepis znajduje zastosowanie na podstawie „własnej woli zastosowania" i tylko w ramach wyznaczonego tą wolą zakresu, b) chodzi tu o przepis wchodzący w skład systemu prawnego, z którym oceniany stosunek pozostaje w bliskim (intensywnym) związku faktycznym, c) państwo, do którego systemu prawnego ów przepis należy, ma faktyczną możność wymuszenia respektowania tego przepisu, d) zastosowanie przepisu jest uzasadnione („rozsądne") z międzynarodowego punktu widzenia, e) zastosowaniu obcego przepisu nie sprzeciwia się klauzula porządku publicznego forum. Godzi się tutaj wspomnieć o próbach normatywnego wyrażenia omawianej koncepcji. Zatem, w myśl art. 19 ust. 1 szwajcarskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 1987 r., zamiast prawa wskazanego przez ustawę można stosować przepis bezwzględnie wiążący innego prawa, jeżeli zgodnie ze szwajcarską koncepcją prawa wymaga tego godny ochrony i oczywiście przeważający interes strony, a stan faktyczny wykazuje ścisły związek z tym innym prawem. Na podstawie art. 19 ust. 2 o uwzględnieniu takiego przepisu rozstrzyga się zgodnie z jego celem i skutkami, które wynikną z jego uwzględnienia dla wydania orzeczenia prawidłowego według szwajcarskiej koncepcji prawa. Z kolei art. 7 Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r. ujęty został następująco: „1. W przypadku stosowania, zgodnie z niniejszą Konwencją, prawa określonego państwa, może być przyznany skutek przepisom imperatywnym innego państwa, z którymi sytuacja wykazuje ścisły związek, wówczas i w takim zakresie, w jakim — według prawa tego państwa — przepisy te znajdują zastosowanie niezależnie od tego, jakiemu prawu podlega umowa. Przy podjęciu decyzji, czy takim przepisom imperatywnym ma być przyznany skutek, będzie się miało na uwadze ich charakter oraz ich przedmiot, a także konsekwencje ich zastosowania lub niezastosowania. 15 Ujęcie tych przesłanek oparłem na pracy W. Popiołka: Wykonanie, s. 63-66. 80 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego § 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego 81 2. Postanowienia niniejszej Konwencji nie mogą przynosić uszczerbku zastosowaniu przepisów prawa kraju sędziego, które imperatywnie regulują sytuację niezależnie od tego, jakie prawo jest właściwe dla umowy". III. Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa właściwego A. Zabiegi kwalifikacyjne W trakcie stosowania prawa właściwego (własnego lub obcego) pojawiają się nieraz trudności wynikające bądź z powodu stosowania obok siebie norm prawa merytorycznego zaczerpniętych z różnych systemów prawnych, bądź z konieczności dokonania oceny według prawa właściwego niektórych skutków (lub tylko refleksów) stanu faktycznego ukształtowanego pod rządem innego prawa (lub na którego powstanie wywarło wpływ inne prawo). Dochodzi wówczas do zetknięcia się norm merytorycznych należących do różnych systemów prawnych i co się z tym wiąże — świata pojęć lub instytucji prawnych ukształtowanych pod wpływem różnych systemów prawnych. Widoczna jest różnica pomiędzy obiema grupami sytuacji. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z właściwością dwu (lub więcej) systemów prawnych, w drugim zaś — chodzi o trudności, które wyłaniają się przy stosowaniu określonego prawa właściwego w związku z powiązaniem stanu faktycznego także z obszarem prawnym innego państwa (z tym że powiązanie to nie pociąga za sobą właściwości prawa tego innego państwa). Perturbacjom grożącym w wyniku zetknięcia się trudnych do pogodzenia norm należących do różnych systemów prawnych w pojedynczych przypadkach zapobiegać można za pośrednictwem odpowiednich zabiegów kwalifikacyjnych. Chodzi tu zwłaszcza o kwalifikację rozgraniczającą sfery działania konkurujących ze sobą norm kolizyjnych. Rozstrzygnięcie następuje więc w przypadkach tego rodzaju na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej. Ilustrujący to przykład dotyczyć będzie sytuacji, gdy sprawa główna i kwestia cząstkowa (wycinkowa), należące do zakresu różnych norm kolizyjnych, podlegają właściwości różnych systemów prawnych. Przykład: Sprawę główną stanowi stosunek umowny podlegający prawu państwa X, kwestię cząstkową zaś zdolność do czynności prawnych (ocenianą pod kątem ważności umowy będącej źródłem owego stosunku), podlegająca prawu państwa Y. Komplikacje mogą pojawiać się przy ocenie wpływu na ważność umowy faktu jej zawarcia przez osobę chorą psychicznie, lecz nie ubezwłasnowolnioną. Choroba psychiczna jest bowiem w jednych systemach prawnych traktowana jako wada oświadczenia woli, w innych zaś jako okoliczność wywierająca bezpośredni wpływ na zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej. Jak zatem postąpić, gdy prawo państwa X i prawo państwa Y prezentują w tej mierze przeciwstawne punkty widzenia? Nasuwa się tutaj następujące rozwiązanie: Wspomnianą wyżej kwestię prawnego znaczenia dokonania czynności prawnej przez chorego psychicznie (lecz nie ubezwłasnowolnionego) zaliczyć można do zakresu działania statutu, któremu podlega dana czynność prawna (a nie do zakresu statutu personalnego osoby, o którą chodzi), ustalone zaś w taki sposób prawo właściwe można stosować bez względu na to, czy według jego norm choroba psychiczna stanowi wadę świadczenia woli, czy też oddziałuje bezpośrednio na zdolność. Nie zawsze jednak droga, o której tutaj mowa, nadaje się do wykorzystania lub prowadzi do zadowalających rezultatów. Należy wówczas poszukiwać rozstrzygnięcia na płaszczyźnie merytorycznoprawnej. Będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach. B. Dostosowanie Zabiegi podejmowane na płaszczyźnie merytorycznoprawnej w celu usunięcia trudności, o których była wyżej mowa, mogą przede wszystkim polegać na próbach dostosowania (Anpassung, I 'adaptation) stykających się ze sobą różnych systemów prawnych. Ich celem jest usuwanie sprzeczności lub co najmniej braku harmonii między normami należącymi do różnych systemów prawnych utrudniających lub uniemożliwiających ich stosowanie. Dostosowanie może w szczególności polegać na stworzeniu swoistej syntezy norm wchodzących w skład różnych systemów prawnych, tak jakby pochodziły od jednego ustawodawcy. Ilustrujący to przykład nawiązywać będzie do sytuacji, gdy dwie odrębne sprawy główne, należące do zakresu różnych norm kolizyjnych i podlegające różnym systemom prawnym, są odmiennie w tych systemach prawnych rozstrzygane. Przykład: Prawo państwa X, stojąc na gruncie zasady rozdzielności majątkowej małżonków, przyznaje małżonkowi znaczną schedę spadkową. Prawo państwa Y przewiduje szeroko ujętą majątkową wspólność małżeńską, pomija jednak małżonka wśród spadkobierców ustawowych lub przewiduje jego dziedziczenie w niewielkim rozmiarze albo w dalszej kolejności. Nasuwa się pytanie, jak postąpić w sytuacji, gdy do oceny stosunków majątkowych małżeńskich właściwe jest prawo państwa X, jednocześnie zaś dziedziczenie małżonka podlega prawu państwa Y, a także jak zachować się w sytuacji odwrotnej? W obu przypadkach sztywne trzymanie się prawa właściwego w granicach wskazania prowadzi do rozstrzygnięć niesprawiedliwych. Przyczynę niesprawiedliwości stanowi zaś brak harmonii pomiędzy stykającymi się systemami prawnymi różnych państw. Jedyne nadające się do zaakceptowania wyjście z tej trudnej sytuacji stanowić może sformułowanie norm syntetyzujących rozwiązania przyjęte w obu stykających się systemach prawnych zarówno w zakresie majątkowych stosunków małżeńskich, jak i ustawowego dziedziczenia małżonka i oparcie na nich ostatecznego rozstrzygnięcia. Jeżeli jednak między stykającymi się systemami prawnymi zachodzi sprzeczność wykluczająca możliwość syntezy, konieczna staje się rezygnacja z za- 82 ///. Oznaczenie i zastosowanie prawa właściwego § 15. Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa właściwego 83 stosowania właściwych norm merytorycznych. Trzeba je zastąpić normą merytoryczną prawa pryw. mnr. sformułowaną na użytek konkretnego przypadku przez sędziego. Ona też stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia. Przykład takiej niepisanej normy merytorycznej zostanie podany w rozważaniach dotyczących kommorientów (rozdz. IX § 40 II. B). C. Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych Jeżeli w trakcie stosowania prawa właściwego zachodzi konieczność uwzględnienia refleksów zdarzenia, które miało miejsce pod rządem innego prawa (lub na które wywarło wpływ inne prawo), niejednokrotnie pojawia się potrzeba dokonania oceny równoważności (ekwiwalentości) pojęć (lub instytucji prawnych) zaczerpniętych z innego systemu prawnego lub ukształtowanych pod wpływem innego systemu prawnego niż prawo właściwe. Przykład 1: Prawo państwa X, właściwe do oceny dziedziczenia (statut spadkowy), różnicuje dziedziczenie ustawowe przysposobionych w zależności od tego, czy chodzi o przysposobienie pełne, czy niepełne. Kandydatem na spadkobiercę ustawowego jest przysposobiony, przy czym przysposobienie zostało dokonane pod rządem prawa państwa Y, któremu znany jest tylko jeden typ przysposobienia. Do jakich norm regulujących dziedziczenie w prawie państwa X w powyższym przypadku sięgnąć? Przykład 2: Prawo właściwe do oceny przedawnienia jako przyczynę przerwy biegu terminu przedawnienia wymienia określone rodzaje aktywności uprawnionego, posługując się zwrotem obejmującym formy aktywności uprawnionego znane własnemu prawu. Jak traktować formę aktywności przejawioną przez powoda przed sądem innego państwa i pod rządem innego prawa? Przykład 3: W sprawie rozstrzygniętej postanowieniem SN z 28 IV 1997 r., II CKN 137/97 (OSN 1997 nr 10, poz. 154), przedmiotem rozważań sądów wszystkich instancji było pytanie, czy użytemu w art. 158 § 3 polskiego k.h. (obecnie art. 151 k.s.h.) pojęciu „spółki z ograniczoną odpowiedzialnością" odpowiada niemiecka spółka GmbH. Na pytanie to padła odpowiedź twierdząca. Ostatecznie SN doszedł do następującej konkluzji: „Jedynym wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie może być jednoosobowa spółka prawa obcego, mająca cechy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w rozumieniu przepisów kodeksu handlowego". Praktyczny walor ma więc odpowiedź na pytanie, jak przy ocenie owej równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych należy się zachować. Możliwe jest tutaj sformułowanie jedynie ogólnej wskazówki. Postępować mianowicie należy ostrożnie, bacząc, by pojęcia zaczerpnięte z innego systemu prawnego zachowały swój sens, jaki w owym systemie się im nadaje, oraz aby instytucje cywilnoprawne ukształtowane pod rządem obcego prawa zachowały rolę, którą prawo to im przypisuje. Zabiegi, o których mowa, występują czasem w piśmiennictwie pod nazwą substytucji pojęć lub instytucji prawnych (la substitution, Umdeutung). Wypada z całym naciskiem podkreślić, iż w omawianych tutaj przypadkach obracamy się w kręgu problematyki wykładni i stosowania prawa właściwego (prawa merytorycznego własnego lub obcego). Chodzi tu o wykładnię lub zastosowanie do oceny danego stanu faktycznego (stosunku) systemu prawnego jednego państwa, nie zaś o dostosowanie systemów prawnych różnych państw. O tyle więc omawiany tutaj instrument różni się od wspomnianego wyżej dostosowania. Jednakże stan faktyczny podlegający ocenie powiązany jest nie tylko z obszarem prawnym państwa, którego prawo jest do jego oceny właściwe, lecz jeszcze nadto z obszarem jakiegoś innego państwa. D. Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewfaściwego prawa Ze szczególnym przypadkiem stanu faktycznego powiązanego w pewien sposób z innym obszarem prawnym niż prawo właściwe mamy do czynienia w sytuacji, gdy osoba (osoby) dokonująca czynności prawnej dostosuje ją do wymagań określonych w prawie, które nie jest prawem właściwym, lub doprowadzi do innego jej powiązania z niewłaściwym prawem. Chodzi tutaj o dostosowanie czynności prawnej do wymagań prawa państwa, które — w myśl miarodajnej do jej oceny normy kolizyjnej, obowiązującej w siedzibie sądu orzekającego — nie jest w tym zakresie właściwe, norma ta przewiduje bowiem właściwość prawa innego państwa. W literaturze niemieckiej używany jest na oznaczenie omawianego przypadku zwrot Handeln unter falschem Recht. Czynnościami prawnymi dostosowanymi do wymagań niewłaściwego prawa mogą być czynności należące do różnych działów prawa cywilnego. W literaturze zachodniej dość często powoływany jest przykład testamentu, którego treść testator dostosował do postanowień innego systemu prawnego niż prawo w tym zakresie właściwe lub przy sporządzeniu którego dopełnił wymagań z zakresu formy przewidzianych w niewłaściwym prawie. Równie dobrze może jednak chodzić o umowę, mocą której ustanowione zostało ograniczone prawo rzeczowe, ukształtowane zgodnie z postanowieniami niewłaściwego prawa i niemające w pełni adekwatnego odpowiednika w systemie prawnym, któremu ono podlega, albo też o umowę spółki kreującą osobę prawną według wskazówek innego prawa niż prawo stanowiące statut personalny osoby prawnej. W tych przypadkach również trzeba poszukiwać rozstrzygnięcia w prawie właściwym. Jedynym środkiem zaradczym na pojawiające się wątpliwości i trudności może być staranna jego wykładnia. Sposób przezwyciężenia tych trudności16 musi być dostosowany do okoliczności konkretnego przypadku. Zależeć też będzie od charakteru tych trudności. ' Przykłady omawiam w artykule: Dostosowanie, s. 163 i n. SZCZEGÓŁOWA Rozdział IV OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE § 16. OSOBY FIZYCZNE Literatura: B. Hełczyński: Kupiec i czynności handlowe w świetle polskiego prawa międzynarodowego prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Fryderyka Zoila („Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne"), Kraków 1935; Ł. A. Łunc: Zdolność prawna cudzoziemców i stosowanie obcego prawa według „Podstawowych zasad ustawodawstwa cywilnego ZSRR i republik związkowych ", PiP 1963, z. 1; K. Przy-byłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Pazdan: Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1967; H. Trammer: Z problematyki wzajemnego wpływu przepisów k.p.c. o uznaniu orzeczeń sądów zagranicznych i przepisów ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1967, nr 6; tenże: Polska jurysdykcja krajowa w sprawach o uznanie za zmarłego i prawo właściwe dla tych spraw, NP 1969, nr 6; K. Przybyłowski: Dobra wiara w prawie prywatnym międzynarodowym w ramach art. 10 ustawy z dnia 12 listopada 1965 roku, SP 1970, z. 26-27; E. Wierzbowski 1971, § 47-49; M. Pazdan: La competence de la lex loci actus dans le cadre de la capadte selon l'art. 10 de la loi polonaise sur le droit international prive, SIS 1976, t. I, s. 168-180; T. Pusylewitsch: Die Rechtsstellung des Ausldnders in Polen, Baden-Baden 1976; M. Pazdan: Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SIS 1978, t. 3; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); M. Pazdan: Fyzicke osoby w polskim mezinarodnim prdvu soukromem, „Pravnik" 1987, nr 6; K. Pietrzykowski: Nowe prawo o aktach stanu cywilnego a prawo międzynarodowe prywatne, NP 1987, nr 5; W. Ludwiczak 1990, s. 114 i n.; M. Sośniak 1991, s. 97 i n.; J. Białocerkiewicz: Status prawny cudzoziemca w świetle standardów międzynarodowych, Toruń 1999; tenże: Cudzoziemcy w Rzeczypospolitej Polskiej, Toruń 2001; G. Bieniek: Podejmowanie przez przedsiębiorców zagranicznych działalności gospodarczej w Polsce (wybrane zagadnienia), „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 13-25; M. Pazdan: Cudzoziemiec klientem polskiego notariusza, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 172-189. .. , .-.,-•• I. Prawo właściwe 1. Według stanowiska przyjętego przez większość prawodawstw kolizyjnych na świecie przy ustalaniu statutu personalnego osoby fizycznej decydującą rolę odgrywa łącznik obywatelstwa. Mniej liczne są prawodawstwa posługujące się w tym zakresie łącznikiem zamieszkania (np. prawo obowiązujące w Argentynie, Brazylii, Izraelu, Urugwaju). Są też systemy prawne, które legi domicilii poddają jedynie ocenę zdolności cudzoziemców, natomiast dla zdolności obywa- 88 IV. Osoby fizyczne i prawne teli własnych przewidują właściwość legis patriae (np. prawo obowiązujące w Chile, Kolumbii, Meksyku, Peru, Wenezueli). Spotkać można jednak również inne rozwiązania. 2. W myśl art. 9 § 1 p.p.m.: „zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu" (a więc prawu wskazanemu za pośrednictwem łącznika obywatelstwa). Jeżeli jednak nie można ustalić obywatelstwa danej osoby albo osoba, o której zdolność chodzi, nie ma obywatelstwa żadnego państwa (jest bezpaństwowcem, apatrydą) — na podstawie art. 3 p.p.m. — zamiast prawa ojczystego stosuje się prawo miejsca zamieszkania. Wreszcie, jeśli ustalenie miejsca zamieszkania apatrydy jest niemożliwe lub gdy nie ma on miejsca zamieszkania w żadnym państwie — na mocy art. 7 p.p.m. — jego zdolność ocenia się według prawa polskiego. W wypadku wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami zamieszczonymi w art. 2 p.p.m. 3. Istnieje wiele wyjątków od zasady wyrażonej w art. 9 § 1 p.p.m. Odstępstwa od powyższej zasady wprowadza sama ustawa z 1965 r. (art. 9 § 3, art. 10); odrębnie i częściowo inaczej reguluje uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu (art. 11 p.p.m.). Stosowanie art. 9 § 1 p.p.m. wyłączają dalsze przepisy ustawy z 1965 r., które obejmują także zdolność w jakimś wycinkowym zakresie (np. „zdolność do zawarcia małżeństwa" należy do zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m., zdolność testowania — do zakresu normy z art. 35 p.p.m.). Odrębne przepisy regulują właściwość prawa w zakresie zdolności wekslowej (art. 77 pr. weksl.) i czekowej (art. 62 pr. czek.). Normy kolizyjne dotyczące zdolności osób fizycznych spotkać można w większości podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencji o pomocy prawnej. Przewidują one w omawianym zakresie właściwość prawa ojczystego. 4. W bliskim pokrewieństwie z art. 9 § 1 pozostaje art. 23 p.p.m., określający prawo właściwe dla opieki i kurateli. Wydaje się, że zakresem zastosowania przepisu art. 23 p.p.m. objąć należy min. wszystkie działające ogólnie akty (zarządzenia) o charakterze opiekuńczym, dotyczące danej osoby (np. upełnolet-nienie lub uwłasnowolnienie, a nawet ubezwłasnowolnienie). Jednakże ich wpływ na zdolność oceniać trzeba według prawa właściwego dla zdolności (statutu personalnego). II. Zdolność prawna 1. Przepis art. 9 § 1 p.p.m. wśród wyrażeń określających zakres statuowanej w nim normy wymienia wyraźnie zdolność prawną. Oznacza to, iż zdolność prawna osoby fizycznej należy zasadniczo do zakresu statutu personalnego. Nasuwa się jednak pytanie, jak daleko w tej mierze sięga kompetencja owego statutu. §16. Osoby fizycz. 89 2. Nie ulega wątpliwości, iż początek i koniec zdolności prawnej osoby fizycznej oceniać należy według postanowień statutu personalnego osoby, o którą chodzi. Statut personalny rozstrzyga przeto: a) o przesłankach, od których spełnienia jest uzależnione uzyskanie zdolności prawnej; statut personalny decyduje więc o tym, czy do uzyskania zdolności prawnej przez noworodka wystarczy, iż przyjdzie on na świat żywy (tak prawo niemieckie), czy też musi spełniać dalsze wymagania i jakie, np. być zdolnym do życia (por. art. 725 k.c.franc), żyć przez jakiś czas, mieć postać człowieka (figura humana — por. art. 30 kchiszp.); b) o chwili uzyskania zdolności prawnej i zasadach obliczania wieku osoby fizycznej (m.in. jak z tego punktu widzenia traktować dzień urodzenia człowieka); jednakże samo urodzenie się dziecka, jako fakt przyrodniczy, jak i to, czy dziecko przyszło na świat żywe, należy oceniać według zasad wiedzy medycznej, która z natury rzeczy ma (a w każdym razie powinna mieć) charakter uniwersalny; c) o domniemaniach prawnych co do' życia i śmierci (chodzi tu także o domniemania dotyczące kommorientów, a więc osób, które zginęły we wspólnym niebezpieczeństwie, por. np. art. 9 i 32 polskiego k.c, § 23 k.c.austr.); d) o działających w sposób generalny ograniczeniach zdolności prawnej, o przyczynach jej utraty. Wszystkie ustawodawstwa na świecie wiążą koniec zdolności prawnej osoby fizycznej ze śmiercią, traktowaną jako fakt biologiczny. To, czy śmierć nastąpiła oraz w jakiej chwili nastąpiła, należy ustalać przy wykorzystaniu wiedzy medycznej, bez odwoływania się do zasad przyjmowanych w tym zakresie w państwie, którego obywatelem była dana osoba w chwili śmierci. Śmierć cywilna dotrwała do naszych czasów w nielicznych systemach prawnych, najczęściej zresztą w formie szczątkowej. Instytucja ta jest sprzeczna z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP, jeżeli więc przewiduje ją prawo obce (stanowiące statut personalny cudzoziemca) — ingerencja klauzuli porządku publicznego będzie nieodzowna. Doprowadzi ona do wyłączenia zastosowania postanowień obcego prawa przewidujących śmierć cywilną oraz stanowić będzie przeszkodę do respektowania u nas skutków śmierci cywilnej (np. w sferze prawnospadkowej). Śmierci cywilnej stanowiącej dodatkowy skutek wyroku karnego wydanego przez sąd obcego państwa nie można brać pod uwagę w Polsce z powodu zasady ograniczonego terytorialnie zasięgu skutków wyroków karnych. Ograniczenia zdolności prawnej z powodu przynależności rasowej, kastowej lub wyznaniowej (występujące w prawie obcym) są sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Uzasadniona więc będzie w takich przypadkach ingerencja klauzuli porządku publicznego. 3. Wymagania, od których zależy możność stania się podmiotem określonych praw lub obowiązków, jeśli nawet pojawiają się w postaci wymogu szczególnych właściwości osobistych, nie należą do zakresu statutu personalnego osoby, która 90 IV. Osoby fizyczne i prawne ma stać się podmiotem owych praw lub obowiązków. Podlegają one prawu właściwemu dla stosunku, o jaki w danym przypadku chodzi (właściwość legis causae). Są bowiem ściśle powiązane ze stosunkami, w ramach których występują prawa i obowiązki, o jakich możność nabycia chodzi. Bez znaczenia jest przy tym, czy przesłanki, o których mowa, oparte są na konstrukcji szczególnych ograniczeń zdolności prawnej (ograniczeń działających jedynie w określonym kierunku), czy też traktowane są jako materialnoprawne przesłanki o innym charakterze. 4. Zagadnienie sytuacji prawnej dziecka poczętego jest od wieków przedmiotem sporów i wątpliwości w doktrynie prawa cywilnego. Ze społecznego punktu widzenia zainteresowanie prawa cywilnego dzieckiem poczętym jest zupełnie zrozumiałe, jeśli się zważy, iż w okresie ciąży mogą zaistnieć zdarzenia, które wywrą doniosły wpływ na sytuację życiową dziecka po jego urodzeniu. Celem norm prawa cywilnego, dotyczących dziecka poczętego, jest więc zabezpieczenie w interesie przyszłego podmiotu przynajmniej niektórych skutków zdarzeń mających miejsce w okresie, kiedy dziecko jest już poczęte. Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera ogólnej wskazówki, jak w powyższym zakresie postępować na gruncie kolizyjnoprawnym. W każdym zaś razie nie stanowi takiej wskazówki uregulowanie szczegółowe z art. 19 § 2 zd. 3 p.p.m. dotyczące uznania dziecka poczętego, odnoszące się do sytuacji ściśle w tym przepisie określonej. W literaturze rozważano różne rozwiązania. Za trafny uchodzi pogląd, iż 0 tym, czy dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus), może nabyć określone prawa (lub ewentualnie także obowiązki), rozstrzyga prawo właściwe dla praw (i obowiązków), o których nabycie chodzi (lex causae). Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem o możności dziedziczenia dziecka poczętego (lub możności uzyskania zapisu) decyduje statut spadkowy (art. 34 p.p.m.), uprawnienia dziecka poczętego z tytułu czynu niedozwolonego podlegają ocenie statutu deliktowego (art. 31 p.p.m.). W myśl wspomnianej już szczegółowej reguły z art. 19 § 2 zd. 3 p.p.m. uznanie dziecka poczętego podlega prawu ojczystemu matki (zastosowanie w omawianym zakresie postanowienia art. 19 § 2 zd. 2 p.p.m. napotykałoby bowiem znaczne trudności). 5. Zgodnie z art. 8 p.p.m.: „cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa 1 obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej". Przepis ten (należący do tzw. prawa cudzoziemców) nie uchyla, oczywiście, konsekwencji płynących z poddania zdolności prawnej statutowi personalnemu (art. 9 § 1 p.p.m.). Stosowanie art. 8 p.p.m. nie zależy od uprzedniego stwierdzenia wzajemności. Zasadę wyrażoną w art. 8 p.p.m. odnosić można także do stosunków wykraczających poza zakres regulacji ustawy z 1965 roku. §16. Osoby fizyczne 91 Pozycję prawną cudzoziemców w Polsce reguluje w sposób kompleksowy ustawa z 13 czerwca 2003 r. 0 cudzoziemcach (Dz.U. Nr 128, poz. 1175 z późn. zm.). Według przyjętej w niej definicji, cudzoziemcem jest każdy, kto nie ma obywatelstwa polskiego (art. 2), a więc także bezpaństwowiec. Ustawa nakazuje też, by cudzoziemca, będącego obywatelem dwóch lub więcej państw, traktować jako obywatela tego państwa, którego dokument podróży stanowił podstawę wjazdu na terytorium RP (art. 5). Ustawy tej nie stosuje się m.in. do obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz członków ich rodzin, a także do obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, które nie należą do Unii, ale na podstawie umów zawartych z Unią korzystają ze swobody przepływu osób 1 członków ich rodzin, w zakresie uregulowanym w ustawie z 27 lipca 2002 r. o zasadach i warunkach wjazdu i pobytu obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej oraz członków ich rodzin na terytorium RP (Dz.U. Nr 141, poz. 1180 oraz z 2003 r., Nr 128, poz. 1175). Wyrażeniem „cudzoziemiec" posługują się liczne inne ustawy. Niekiedy definiują one na swój użytek pojęcie cudzoziemca odmiennie niż czyni to art. 2 ustawy z 2003 r. (por. np. art. 1 ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758, który pojęciem tym obejmuje także osobę prawną mającą siedzibę za granicą lub osobę prawną z siedzibą w Polsce, kontrolowaną bezpośrednio lub pośrednio przez osoby fizyczne niemające obywatelstwa polskiego lub osoby prawne mające siedzibę za granicą). W braku takiej definicji należy poszukiwać rozwiązania w każdym przypadku oddzielnie, mając na względzie cele regulacji posługującej się omawianym pojęciem. Tak np. przyjmuje się, iż wyrażenie „cudzoziemiec", użyte w art. 1119 k.p.c, obejmuje także osoby prawne (oraz inne jednostki organizacyjne mające zdolność sądową) z siedzibą za granicą. Liczyć się też trzeba z potrzebą odmiennego, niż przewiduje to art. 5 ustawy o cudzoziemcach, rozstrzygania kolizji wynikłych z wielorakiego obywatelstwa (por. omawiany szerzej w innym miejscu art. 2 § 2 p.p.m. posługujący się w tej mierze kryterium najściślejszego związku osoby z państwem). W świetle obowiązujących przepisów niektóre zawody są w Polsce niedostępne dla cudzoziemców (np. zawód sędziego, prokuratora, policjanta, urzędnika państwowego). Cudzoziemcy nie mogą być członkami partii politycznych działających w Polsce. Istnieją też rozmaite ograniczenia dotyczące zatrudnienia cudzoziemców. Por. art. 90 ust. 6 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001) i wydane na jego podstawie rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 26 maja 2004 r. w sprawie zakresu ograniczeń w sferze wykonywania pracy przez cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 123, poz. 1293). 6. Por. też Konwencję dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie 28 lipca 1951 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 516) i Protokół dotyczący statusu uchodźców sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517 i 518) oraz ustawę o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z 13 czerwca 2003 r. (Dz.U. Nr 128, poz. 1176 z późn. zm.). 7. W myśl art. 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 169 — zał.) każdy ma prawo do uznania wszędzie jego podmiotowości prawnej. Podobną zasadę wyraża art. 6 Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. III. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu 1. Odrębnie w ustawie z 1965 r. zostało uregulowane uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu. Według art. 11 § 1 p.p.m. do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste; to samo dotyczy stwierdzenia zgonu. Jednakże zgodnie z art. 11 § 2 p.p.m. — gdy w sprawie o uznanie 92 IV. Osoby fizyczne i prawne cudzoziemca za zmarłego lub stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski — stosuje się prawo polskie. Przepis art. 11 § 1 p.p.m. nie określa wyraźnie subokreślnika temporalnego normy, która z przepisu tego wynika. Nie ulega jednak wątpliwości, iż chodzi tutaj o prawo państwa, którego obywatelem była dana osoba w chwili ostatniej o niej wiadomości. Nasuwa się pytanie, jaki sens miało ustanowienie w art. 11 § 1 p.p.m. dla uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu właściwości prawa ojczystego, skoro jednocześnie sądy polskie mają w tych sprawach orzekać zawsze na podstawie prawa polskiego. Przepis ten zapobiega odesłaniu zwrotnemu w sytuacji, gdy o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu obywatela polskiego orzeka sąd takiego państwa obcego, w którym obowiązuje w omawianym zakresie zasada właściwości legis patriae. Tym samym więc art. 11 § 1 p.p.m. przeciwdziała wyłączeniu właściwości prawa polskiego w sprawie dotyczącej obywatela polskiego rozpatrywanej przez sąd obcy. Omawiany przepis może mieć także znaczenie przy ustalaniu przesłanek zastosowania art. 1146 § 1 pkt 6 k.p.c. 2. Przepis § 1 art. 11 p.p.m. ustanawia normę kolizyjną zupełną, natomiast § 2 art. 11 p.p.m. normę jednostronną, która określa jedynie zakres zastosowania prawa polskiego dla przypadków odpowiednio powiązanych z polskim obszarem prawnym. 3. Zakres normy kolizyjnej z art. 11 § 1 p.p.m. należy ujmować szeroko. Norma ta obejmuje nie tylko uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, lecz również instytucje do uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu zbliżone (np. uznanie za zaginionego lub nieobecnego). Nieco inaczej może być natomiast ujmowany zakres normy z art. 11 § 2 p.p.m. Zważywszy, że właściwe na podstawie tej normy może być jedynie prawo polskie, i to tylko wtedy, gdy zachodzi jurysdykcja sądów polskich, należy dojść do wniosku, że omawiana norma obejmuje jedynie uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu w znaczeniu, jakie pojęciom tym nadaje prawo polskie. Jeśli tylko uzasadniona jest jurysdykcja sądów polskich, właściwe jest prawo polskie. Brak przeto możliwości orzeczenia przez sąd polski o uznaniu za zaginionego obywatela obcego na podstawie jego prawa ojczystego. Wątpliwości pojawiają się wtedy, gdy sąd polski rozpatruje sprawę podlegającą jurysdykcji sądów polskich, której rozstrzygnięcie zależy od ustalenia śmierci określonej osoby, prawo ojczyste zaś tej osoby posługuje się konstrukcją zwykłego domniemania śmierci, którego podstawy badane są w każdym postępowaniu odrębnie (konstrukcja znana prawu anglo-amerykańskiemu). Nie ulega wątpliwości, że również w takim przypadku nie jest wykluczone uznanie za zmarłego cudzoziemca na podstawie prawa polskiego (art. 11 § 2 p.p.m.). Gdy jednak do tego nie doszło, nasuwa się pytanie, czy sąd polski przy okazji rozstrzygania określonej sprawy (np. sprawy spadkowej) może z powołaniem się §16. Osoby fizyczne 93 na art. 11 § 1 p.p.m. (lub ewentualnie art. 9 § 1 p.p.m.) ustalić podstawę domniemania śmierci według zasad obowiązujących w prawie ojczystym cudzoziemca, choć do orzekania o uznaniu za zmarłego nie jest właściwy. Wydaje się, że na powyższe pytanie — w imię międzynarodowej harmonii rozstrzygnięć — należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. 4. Jak wynika z art. 11 § 2 p.p.m., granice zastosowania prawa polskiego przy orzekaniu o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu cudzoziemca wyznaczają normy jurysdykcyjne. Zawiera je art. 1106 k.p.c. W myśl art. 1106 § 1 k.p.c, sprawy o uznanie za zmarłego należą do wyłącznej jurysdykcji krajowej, gdy uznanie dotyczy obywatela polskiego lub bezpaństwowca mającego zamieszkanie w Polsce. Jednakże stosownie do art. 1106 § 2 k.p.c. sąd polski może uznać za zmarłego również cudzoziemca, jeżeli: 1) osoba uprawniona do zgłoszenia wniosku ma miejsce zamieszkania w Polsce, lub 2) cudzoziemiec miał w Polsce miejsce zamieszkania albo tutaj znajduje się jego mienie. Krąg uprawnionych do zgłoszenia wniosku o uznanie za zmarłego na użytek art. 1106 § 2 pkt 1 k.p.c. ustalić oczywiście należy na podstawie prawa polskiego. Jurysdykcję w sprawach o stwierdzenie zgonu określa art. 1106 § 3 k.p.c. następująco: „do wyłącznej jurysdykcji krajowej należą sprawy o stwierdzeniu zgonu, jeżeli nastąpił on w Polsce". W doktrynie sformułowany został pogląd, że powyższy przepis nie wyklucza przyjęcia jurysdykcji sądów polskich w sprawach o stwierdzenie zgonu obywatela polskiego, jeśli zgon nastąpił poza obszarem Polski (zwłaszcza zaś w miejscu niewchodzącym w skład obszaru żadnego państwa)'. 5. Normy kolizyjne dotyczące uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu znajdują się również w większości podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencji o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych. IV. Zdolność do czynności prawnych Do zakresu zastosowania statutu personalnego należy — co wyraźnie wynika z art. 9 § 1 p.p.m. — ocena zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej. Statut ten rozstrzyga nie tylko o przesłankach zdolności do czynności prawnej, lecz także o treści (stopniu, rodzaju) zdolności wymaganej do dokonania określonej czynności prawnej i skutkach (konsekwencjach) jej braku. 1 Por. H. Trammer: Z problematyki, s. 717; E. Wierzbowski 1971, s. 112; M. Pazdan: Uznanie, s. 77; J. Ciszewski, [w:] J. Ciszewski, T. Ereciński, Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000, s. 126. 94 IV. Osoby fizyczne i prawne Statut ten rozstrzyga w szczególności o: a) przesłankach zdolności do czynności prawnych (a więc o wpływie na zdolność wieku i ubezwłasnowolnienia, oddziaływaniu na zdolność występującego w niektórych systemach prawnych upełnoletnienia lub uwłasnowolnienia), b) stopniach zdolności (a więc o tym, czy dana osoba ma zdolność pełną, ograniczoną, czy też nie ma jej w ogóle), c) przejawach i następstwach ograniczonej zdolności do czynności prawnych, min. więc o tym, czy ograniczony w zdolności może dokonać czynności prawnej samodzielnie, czy też jedynie za zgodą osób trzecich (np. przedstawiciela ustawowego) lub organu państwowego (władzy opiekuńczej), czyja zgoda jest potrzebna i czy konieczna jest zgoda wyrażona ex ante lub równocześnie z dokonaniem czynności prawnej, czy też wystarczy potwierdzenie dokonane ex post, d) skutkach dokonania czynności prawnej przez niezdolnego lub ograniczonego w zdolności do czynności prawnych; według jego postanowień określać więc należy rodzaj nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej, dopuszczalność i przesłanki konwalidacji, możność powołania się na nieważność lub bezskuteczność przez kontrahenta osoby niezdolnej. Przepis art. 9 § 1 p.p.m. nie określa wyraźnie subokreślnika temporalnego statuowanej w nim normy kolizyjnej. Nie ulega jednak wątpliwości, iż przy ocenie zdolności do czynności prawnych należy stosować prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa z chwili dokonania czynności prawnej. Nie należy do zakresu statutu personalnego ocena dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju. W tej mierze stosować zasadniczo należy prawo, któremu dana czynność prawna podlega (decyduje więc łex causae). Jak jednak ocenić zdolność określonej osoby do dokonania czynności prawnej nie znanej jej statutowi personalnemu lub według tegoż statutu niedopuszczalnej? Wydaje się, iż samo to, że statut personalny nie zna czynności prawnych określonego rodzaju lub uznaje je za niedopuszczalne, nie zwalnia nas z obowiązku dokonania oceny zdolności do czynności prawnych według jego postanowień (a co najmniej z dążenia do znalezienia w jego postanowieniach stosownego rozwiązania). Rozstrzygnięcie zależeć będzie od okoliczności konkretnego przypadku. Polegać ono może min. na odpowiednim zastosowaniu postanowień statutu personalnego dotyczących zdolności do dokonania czynności prawnej zbliżonej (podobnej) do czynności prawnej, dla której poszukujemy rozwiązania. V. Wyjątek na rzecz prawa siedziby przedsiębiorstwa (art. 9 § 3 p.p.m.) Jeżeli osoba fizyczna (lub osoba prawna) dokonuje czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność — zgodnie z art. 9 § 3 p.p.m. — podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębior- §16. Osoby fizyczne 95 stwa. Termin „przedsiębiorstwo" występuje tu w znaczeniu funkcjonalnym i oznacza zawodowe, zarobkowe prowadzenie zorganizowanej działalności gospodarczej (głównie produkcyjnej, usługowej lub handlowej). Siedzibę przedsiębiorstwa stanowi zaś miejsce, w którym znajduje się ośrodek (centrum) owej działalności. Omawiany przepis obejmuje swym zakresem jedynie zdolność do czynności prawnych. Nie dotyczy więc zdolności prawnej, która — także w sytuacji mieszczącej się w zakresie normy z art. 9 § 3 p.p.m. — podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 9 § 1 p.p.m. VI. Wyjątek na rzecz polskiej legis loci actus (art. 10 p.p.m.) Wyjątek od wyrażonej w art. 9 § 1 p.p.m. zasady właściwości legis pcitriae przy ocenie zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej na rzecz właściwości polskiej legis loci actus przewiduje art. 10 p.p.m. Przepis ten stanowi: „Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego". W przepisie tym ustanowiona została jednostronna norma kolizyjna. Nie wydaje się uzasadniona interpretacja zmierzająca do konstruowania na jego podstawie normy kolizyjnej zupełnej (takich prób zresztą w Polsce nie podejmowano). Użyte w art. 10 wyrażenie „cudzoziemiec" obejmuje wyłącznie osobę fizyczną; nie odnosi się więc do zagranicznych osób prawnych. Chodzi tu jednak zarówno o obywatela obcego państwa, jak i apatrydę mającego miejsce zamieszkania za granicą. Niezdolność cudzoziemca może wynikać nie tylko z powodu nieosiągnięcia określonego wieku, lecz również z innych przyczyn (na przykład ubezwłasnowolnienia). Brak podstaw do ograniczenia zakresu działania art. 10 p.p.m. jedynie do wieku (jako przesłanki zdolności do czynności prawnych). Omawiany przepis obejmuje nie tylko przypadki, gdy prawo ojczyste uznaje daną osobę za zupełnie niezdolną, lecz także sytuacje ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Do zastosowania przepisu art. 10 wystarczy zatem, że osoba, o którą chodzi, nie ma wymaganej zdolności do dokonania tej czynności prawnej, której ważność podlega ocenie. Chodzi jednak wyłącznie o taką niezdolność, która prowadzi do nieważności (bezwzględnej lub względnej) lub bezskuteczności czynności prawnej. Cho- II 96 IV. Osoby fizyczne i prawne ciażby więc czynność prawna została dokonana przez osobę zupełnie niezdolną według jej prawa ojczystego, jeżeli prawo to w danej sytuacji życiowej z jakichś względów uznaje dokonaną czynność prawną za ważną (przypadek konwałidacji nieważnej czynności prawnej), to brak powodów do stosowania art. 10 p.p.m. i tym samym wyłączenia prawa ojczystego. Przepis art. 10 p.p.m. nie wymaga, by czynność prawna została dokonana z obywatelem polskim. Kontrahentem cudzoziemca może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Przewidziany w art. 10 p.p.m. wymóg dokonania czynności prawnej w Polsce należy rozumieć jako wymóg rzeczywistego dokonania czynności prawnej w naszym kraju (a więc faktycznego dopełnienia tutaj wszystkich przesłanek niezbędnych do dokonania czynności prawnej). Czynność ta powinna zmierzać do wywołania skutków prawnych w Polsce. Omawianego przepisu nie można więc stosować, gdy tylko niektóre skutki czynności prawnej mają nastąpić w Polsce, pozostałe zaś za granicą. Zastosowanie art. 10 p.p.m. zależy od dobrej wiary kontrahenta niezdolnego cudzoziemca. Za działającą w dobrej wierze należy uznać osobę, która nie wie o niezdolności cudzoziemca, jeśli ta niewiedza jest usprawiedliwiona przez okoliczności towarzyszące dokonaniu czynności prawnej2. Dobra wiara winna dotyczyć zdolności cudzoziemca w zakresie tej czynności prawnej, o którą w danym przypadku chodzi. W złej wierze działa więc nie tylko ten, kto wie o niezdolności cudzoziemca, lecz także ten, kto powinien wiedzieć (a więc, kto nie wie z powodu nie tylko rażącego, lecz także zwykłego niedbalstwa). Przy ustalaniu złej wiary trzeba brać pod uwagę konkretną osobę i konkretną sytuację. Przyjąć należy domniemanie dobrej wiary. W art. 10 p.p.m. wyraźnie powiedziano, iż przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego. Dyskusyjne jest jego stosowanie do czynności prawnych z zakresu prawa pracy. VII. Zdolność wekslowa i czekowa Według art. 77 ust. 1 zd. 1 pr.weksl: „Zdolność osoby do zaciągania zobowiązań wekslowych ocenia się według jej prawa ojczystego". W zdaniu 2 ust. 1 art. 77 wyraźnie przewidziano konieczność uwzględnienia stanowiska kolizyjnego systemu ojczystego w przedmiocie omawianej tutaj zdolności, co prowadzić może do odesłania zwrotnego lub dalszego (tylko jednorazowego). Wreszcie — w myśl postanowienia ust. 2 art. 77 pr.weksl. — ten, kto według 17. Osoby prawne 97 : Por. K. Przybyłowski: Dobra wiara, s. 190 i 191. prawa ustalonego, zgodnie z postanowieniami ust. 1, nie ma zdolności wekslowej: „mimo to jest ważnie zobowiązany, jeżeli podpisał weksel w kraju, według którego ustaw miałby zdolność wekslową. Przepisu tego nie stosuje się do obywatela polskiego, który zaciągnął zobowiązanie wekslowe za granicą". Podobne uregulowanie właściwości prawa do oceny zdolności czekowej zawiera art. 62 pr.czek. § 17. OSOBY PRAWNE Literatura: K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; J. Jakubowski: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, PiP 1968, z. 7; W. Ludwiczak: Przynależność osób prawnych w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, RPEiS 1968, nr 3; J. Jakubowski: Osoby prawne w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, PiP 1969, z. 8-9; tenże: Przedsiębiorstwa w handlu międzynarodowym, Warszawa 1970; J. Symonides: Kilka uwag o obywatelstwie osób prawnych z punktu widzenia prawa międzynarodowego, ZNUMK 1971, z. 42; G. Wujek: Reglamentacja prawna przedsiębiorstw wielonarodowych, Warszawa 1982; W. Popiołek: Glosa do wyroku NSA z 21 XI1985, II SA 1506/85, OSP 1987, z. 7-8, poz. 162; tenże: Uczestnictwo w handlu zagranicznym podmiotów zagranicznych prowadzących w Polsce działalność gospodarczą, PPHZ 1990, t. 15; M. Kępiński: Spółki z udziałem zagranicznym w Polsce, RPEiS 1991, z. 4; J. Rajski: Nowa ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym, PiP 1991, z. 10; A. Lipiński: Podejmowanie przez spółki z udziałem zagranicznym działalności gospodarczej w zakresie górnictwa, PPHZ 1992, t. 16; S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja: Kodeks handlowy. Komentarz — t. I, Warszawa 1994, 2 wyd. 1997; M. Minas: Spółka europejska w pracach Komisji Wspólnot Europejskich, KPP 1996, nr 1, s. 65-92; B. Ptak: Ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym, Kraków 1997; W. Klyta: Łącznik siedziby w niemieckim międzynarodowym prawie spółek, KPP 1998, z. 2, s. 243-268; J. Poczobut: Osoby prawne w polskim prawie prywatnym międzynarodowym —projekt nowelizacji ustawy, KPP 2000, z. 3; W. Klyta: Teoria powstania osoby prawnej w prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 2000, t. 19-20; tenże: Spółki kapitałowe w prawie europejskim, KPP 2000, z. 4; J. Poczobut: Juristische Personen im polnischen IPR — Geschichte, heutiger Stand und Novellierungsenrwurf, (w:) Private Law in the International Arena. Liber Amicorum Kurt Siehr, The Hague 2000, s. 605-620; W. Klyta: Spółki kapitałowe w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2002. I. Prawo właściwe 1. W doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego spotkać można zarówno pojęcie statutu personalnego, jak i pojęcie przynależności (określane też czasem myląco mianem obywatelstwa) osoby prawnej. Obu tych pojęć nie należy utożsamiać. Statut personalny to prawo, któremu — na podstawie miarodajnych w tym aspekcie norm kolizyjnych — podlega ocena zdolności i innych elementów statusu osobowego osoby prawnej. Z kolei ze względu na określone więzi łączące osobę prawną z danym państwem mówi się o jej przynależności do tegoż państwa. 98 IV. Osoby fizyczne i prawne Często przynależność osób prawnych bywa ustalana na podstawie tego samego czynnika, który występuje w roli łącznika normy kolizyjnej wyznaczającej statut personalny osoby prawnej. Statutem personalnym jest wówczas system prawny państwa, do którego osoba prawna „należy". Z różnych jednak względów może okazać się pożądane uznanie za kryterium przynależności innego probierza niż ten, który spełnia funkcję łącznika wspomnianej normy kolizyjnej. W takim przypadku w roli statutu personalnego może pojawić się system prawny innego państwa niż to, do którego osoba prawna „należy". W prawie prywatnym międzynarodowym przydatne jest pojęcie statutu personalnego. Pojęcie przynależności osoby prawnej nadaje się zaś do wykorzystania w prawie obcych. 2. Jakie czynniki powinny rozstrzygać o statucie personalnym osoby prawnej? Różne w tej mierze wysunięto propozycje w doktrynie. Rozmaite rozwiązania można też spotkać w prawodawstwie kolizyjnym poszczególnych państw. Najszerszy zasięg, zwłaszcza na kontynencie europejskim, uzyskała teoria siedziby osoby prawnej. W myśl jej założeń statut personalny stanowi system prawny państwa, na którego obszarze osoba prawna ma swą siedzibę. Sporne jest jednak, czy decydujące w tej mierze znaczenie przyznać postanowieniom statutu osoby prawnej, czy też raczej badać rzeczywisty stan rzeczy. Jeżeli pragnie się pójść drugą drogą, nasuwa się pytanie, jakie okoliczności uznać za rozstrzygające: siedzibę zarządu czy też miejsce, w którym osoba realizuje swoje podstawowe cele (koncepcja centrum eksploatacyjnego). Szeroko reprezentowana jest również teoria powstania osoby prawnej. Według jej założeń (nie zawsze zresztą jednakowo formułowanych) statut personalny osoby prawnej stanowi prawo państwa, na którego obszarze osoba prawna powstała i zgodnie z którym powstała (a więc któremu zawdzięcza uzyskanie osobowości prawnej). Z różnych powodów (najczęściej w następstwie wojen) dochodziła czasem do głosu teoria kontroli, nazywana też teorią przeważających (lub decydujących) wpływów. Zgodnie z jej założeniami należy w każdym konkretnym przypadku ustalać powiązanie osoby prawnej z określonym państwem, biorąc pod uwagę, kto wywiera przemożny wpływ na jej działalność (w czyich rękach znajduje się zarząd, skąd pochodzą kapitały itp.). Chodzi tu więc raczej o określenie przynależności osoby prawnej (najczęściej w celu ustalenia przesłanek stosowania przepisów restrykcyjnych) niż o poszukiwanie jej statutu personalnego. Do powyższych koncepcji nawiązywał dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87) oraz rozp. wyk. z 21 maja 1946 r. (Dz.U. Nr 28, poz. 182). Pojęcie osoby prawnej „zależnej" od „podmiotu zagranicznego" pojawiło się w art. 7 ustawy z 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (tekst jedn. Dz.U. z 1997 r. Nr 26, §17. Osoby prawne 99 poz. 143 z późn. zm. uchylonej przez ustawę — Prawo działalności godpodarczej), natomiast w ustawie z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758) występuje pojęcie spółki „kontrolowanej". 3. W myśl art. 9 § 2 p.p.m. „zdolność osoby prawnej podlega prawu państwa, w którym osoba ta ma siedzibę". Przepis ten wskazuje wyraźnie prawo właściwe jedynie dla zdolności. W podobny sposób należy jednak postępować przy poszukiwaniu prawa właściwego dla większości dalszych elementów statusu osobowego osoby prawnej. Ustawodawca polski nawiązał do teorii siedziby osoby prawnej. Nasuwa się jednak pytanie, jak siedzibę tę pojmować. W poprzednich wydaniach podręcznika broniłem poglądu, że na tle art. 9 § 2 p.p.m. rozstrzygające znaczenie należy przyznać rzeczywistej siedzibie (niekoniecznie pokrywającej się ze statutową) osoby prawnej. Pod pojęciem tym kryje się faktyczna, trwała siedziba organów zarządzających (kierujących) daną osobą prawną. W razie powiązania tych organów z różnymi państwami decydować powinno kryterium intensywności związku. Za rzeczywistą siedzibę osoby prawnej należy w takim przypadku uznawać miejsce, w którym działają jej organy najbardziej znaczące lub część dyrekcji o największym wpływie na jej funkcjonowanie. Do postawienia pytania, czy przedstawiona interpretacja art. 9 § 2 p.p.m. zachowała aktualność po wejściu Polski do Unii, skłania orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, w szczególności zaś wyroki: z 5 listopada 2002 r. w sprawie Uberseering BV c. Norcic Construction Company Baumana-gement GmbH3 oraz z 9 marca 1999 r. w sprawie Centros Ltd c. Erhvervsog Selskabsstyrelsen4. W pierwszej z tych spraw chodziło o spółkę prawa holenderskiego (Uberseering BV), która (w związku z przejęciem jej kapitału przez podmioty niemieckie) przeniosła swoją rzeczywistą siedzibę do Niemiec. W wytoczonym przez nią procesie w Niemczech przeciw opisanemu wyżej podmiotowi jej pozew został odrzucony, gdyż wedle prawa niemieckiego, właściwego na podstawie niemieckiej normy kolizyjnej posługującej się łącznikiem siedziby rzeczywistej, nie miała ani zdolności prawnej, ani sądowej. Niemiecki sąd odwoławczy przedstawił ETS następujące pytania: 1) czy stanowi naruszenie art. 43 i 48 TWE odmowa spółce zdolności prawnej i sądowej w państwie członkowskim, do którego przeniosła swoją faktyczną siedzibę, jeżeli założono ją (przed przeniesieniem) przy zachowaniu prawa innego państwa członkowskiego, a w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, ETS C-208/00. W literaturze por. J. Napierała: Teoria siedziby a swoboda zakładania przedsiębiorstw w świetle orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Uberseering, SP 2003, z. 1, s. 89-105. 4 ETS C-212/97. W literaturze por. M. Maciąg, P. Tereszkiewicz: Uwagi na tłe wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Centros, TPP 2001, z. 2, s. 93-107. 100 IV. Osoby fizyczne i prawne 2) czy swoboda zakładania przedsiębiorstw wymaga, aby zdolność prawną i sądową oceniać na podstawie prawa tego państwa, w którym spółka została założona. Odpowiedzi ETS były następujące: ' ; 1) spółka założona zgodnie z prawem jednego państwa członkowskiego powinna być uznana w innym państwie członkowskim, do którego przeniosła swą rzeczywistą siedzibę, 2) państwo członkowskie, do którego spółka przeniosła swoją rzeczywistą siedzibę powinno uznać jej zdolność prawną i sądową, przyznaną jej przez prawo państwa, w którym powstała. Nie wydaje się, by wspomniane orzeczenia przymuszały de legę lata do porzucenia koncepcji siedziby osoby prawnej w ujęciu przyjmowanym do tej pory. Zwracają jednak uwagę na konieczność korygowania — w obrębie państw członkowskich Unii Europejskiej — wyników zastosowania prawa państwa, w którym osoba prawna ma rzeczywistą siedzibę, przy ocenie jej zdolności, w sytuacji gdy osoba ta powstała w innym państwie członkowskim zgodnie z prawem w państwie tym obowiązującym. Sposób i rozmiar owej korektury stanowi wielką niewiadomą. De legę ferenda rozważać można odstąpienie od koncepcji siedziby na rzecz koncepcji miejsca powstania osoby prawnej (teoria inkorporacji) z zastrzeżeniem, iż jednocześnie zostanie wprowadzony instrument chroniący bezpieczeństwo obrotu. 4. W podpisanych przez Polskę bilateralnych konwencjach w odniesieniu do zdolności osób prawnych występują dwa rozwiązania: pierwsze nawiązuje do teorii siedziby osoby prawnej5, drugie zaś — do teorii powstania osoby prawnej 6. Niektóre konwencje zagadnienie zdolności osoby prawnej pomijają. Oddzielne unormowanie sposobu ustalania „miejsca zamieszkania" spółek i osób prawnych znajduje się w Konwencji lugańskiej z 1988 r. (art. 53) oraz w Rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych (art. 60). Postanowienie art. 53 ust. 1 Konwencji lugańskiej na równi z miejscem zamieszkania osoby fizycznej (spełniającego rolę łącznika konwencyjnych norm 5 Tak np. art. 20 ust. 2 Konwencji polsko-jugosławiańskiej, art. 23 ust. 2 Konwencji polsko--austriackiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-wietnamskiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-estoń-skiej, art. 24 ust. 2 Konwencji polsko-rumuńskiej. 6 Tak np. art. 29 ust. 2 Konwencji polsko-węgierskiej, art. 20 ust. 2 Konwencji polsko-czecho-słowackiej, art. 16 ust. 2 Konwencji polsko-bułgarskiej, art. 18 ust. 2 Konwencji polsko-kubańskiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-bialoruskiej, art. 20 ust. 2 Konwencji polsko-litewskiej, art. 22 ust. 2 Konwencji polsko-łotewskiej, art. 21 ust. 2 Konwencji polsko-ukraińskiej, art. 19 ust. 2 Konwencji polsko-rosyjskiej. 17. Osoby prawne 101 jurysdykcyjnych) traktuje siedzibę spółek i osób prawnych. Nakazuje też — w celu ustalenia tej siedziby — posługiwanie się normami własnego prawa prywatnego międzynarodowego. Na tej zasadzie sędzia polski przy wykładni art. 53 ust. 1 Konwencji będzie się posługiwał sposobem rozumienia siedziby osoby prawnej przyjętym w polskim prawie prywatnym międzynarodowym. Z kolei w myśl art. 60 ust. 1 rozporządzenia spółki i osoby prawne mają swoje „miejsce zamieszkania" w miejscu, w którym znajduje się: a) ich statutowa siedziba, b) ich główny organ zarządzający lub c) ich główne przedsiębiorstwo. Oznacza to, że w razie powiązania spółki lub osoby prawnej poprzez te czynniki z różnymi państwami członkowskimi, na podstawie art. 2 ust. 1 istnieje jurysdykcja sądów wszystkich wskazanych w taki sposób państw. Powodowi przysługuje wówczas między nimi swobodny wybór7. W art. 60 ust. 2 zamieszczono oddzielną regułę objaśniającą pojęcie siedziby statutowej dla Zjednoczonego Królestwa i Irlandii. Zgodnie z tym przepisem, przez pojęcie siedziby statutowej należy rozumieć registered office lub — gdy go w ogóle brak — place of incorporation (miejsce nabycia osobowości prawnej), albo gdy takiego miejsca w ogóle brak — miejsce, zgodnie z którego prawem nastąpiło formation (utworzenie). Wspomnieć też trzeba o art. 60 ust. 3, w myśl którego w celu ustalenia, czy trust ma siedzibę w państwie członkowskim, przed którego sądami zawisła sprawa, sąd stosuje swoje prawo prywatne międzynarodowe. 5. Prawo polskie nie wymaga żadnego odrębnego aktu uznania osobowości prawnej zagranicznej osoby prawnej. Przyjmuje się u nas zasadę automatycznego i bezwarunkowego uznania, jeżeli tylko osoba prawna istnieje i ma osobowość prawną według postanowień swego statutu personalnego. Od uznania osobowości prawnej zagranicznych osób prawnych odróżnić trzeba zagadnienie dopuszczalności podjęcia przez zagraniczną osobę prawną lub fizyczną działalności na terytorium danego państwa. W Polsce na uwagę zasługiwała do niedawna ustawa z 19 listopada 1999 r. — Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 z późn. zm.). Uchyliła ona art. 161, 170, 310 i 334 k.h. (art. 68), ustawę z 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym. Określiła też losy przedstawicielstw utworzonych na podstawie dotychczasowych przepisów (art. 89) oraz podmiotów zagranicznych działających na podstawie ustawy z 6 lipca 1982 r. o zasadach prowadzenia na tertorium PRL działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (Dz.U. z 1989 r. Nr 27, poz. 148 z późn. zm.). Ustawa z 19 listopada 1999 r. została prawie w całości zastąpiona ustawą z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807). Zgodnie z art. 6 ust. 1 „podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa". Warunki te dla osób zagranicznych określa art. 13, stanowiąc: 7 Por. K. Weitz: Jurysdykcja krajowa oraz uznanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w świetle prawa wspólnotowego, KPP 2004, z. 1, s. 220 102 IV. Osoby fizyczne i prawne 1) osoby zagraniczne z państw członkowskich Unii Europejskiej i państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) — stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na takich samych zasadach jak przedsiębiorcy polscy, 2) obywatele innych państw niż wymienione w ust. 1, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zgodę na pobyt tolerowany, status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej Polskiej lub korzystają z ochrony czasowej na jej terytorium, mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na takich samych zasadach jak obywatele polscy, 3) osoby zagraniczne inne niż wymienione w ust. 1 i 2 mają prawo do podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej wyłącznie w formie spółki: komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej, a także do przystępowania do takich spółek oraz obejmowania bądź nabywania ich udziałów lub akcji, o ile umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej. W myśl art. 14 ust. 1 ustawy przedsiębiorca może w Polsce podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. 2001 r. Nr 17, poz. 209 z późn. zm.) albo do ewidencji działalności gospodarczej. Co do tworzenia w Polsce oddziałów lub przedstawicielstw przez spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne mające siedzibę za granicą por. też art. 155 i 307 k.s.h. II. Zakres zastosowania statutu personalnego 1. Do zakresu działania statutu personalnego osoby prawnej należy przede wszystkim ocena: a) kwestii związanych z istnieniem osoby prawnej (powstanie, przekształcenie i ustanie osoby prawnej), b) zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, c) jej charakteru prawnego (przyporządkowanie danej osoby prawnej do tego czy innego typu osób prawnych oraz podtypów), d) wewnętrznej struktury, e) zasad funkcjonowania, w tym także przesłanek przypisania osobie prawnej woli jednostek pełniących funkcje jej organu (według postanowień tegoż statutu ustalać więc należy kompetencje poszczególnych organów, obowiązujący czasem tryb powzięcia i wyrażenia woli, ewentualny wymóg reprezentacji łącznej), f) stosunków pomiędzy członkiem a osobą prawną typu korporacyjnego, przesłanki nabycia i utraty członkostwa oraz prawa i obowiązki związane z członkostwem, g) odpowiedzialności członków organów zarządzających osoby prawnej za szkody wyrządzone przez osobę prawną osobom trzecim, h) skutków naruszenia postanowień statutu personalnego oraz dopuszczonych ich mocą do głosu postanowień aktu założycielskiego lub statutu osoby prawnej. Statutowi personalnemu podlega nazwa osoby prawnej. Przeważa opinia, że statut personalny rozstrzyga min. o tym, czy osoba prawna korzysta z ogólnej, czy też jedynie ze specjalnej zdolności prawnej. W szczególnych okolicznościach nie jest jednak wykluczone zastosowanie w drodze analogii art. 10 p.p.m. ze względu na potrzebę ochrony bezpieczeństwa obrotu w Polsce i dobrej wiary kontrahenta zagranicznej osoby prawnej, która §17. Osoby prawne 103 powołuje się na swą specjalną zdolność prawną (wynikającą na przykład z przyjmowanej w prawie anglo-amerykańskim koncepcji ultra-vires). 2. Fuzja dwu osób prawnych (np. spółek) mających siedziby w różnych państwach wymaga zachowania przesłanek przewidzianych w obu wchodzących w grę systemach prawnych (w obu statutach personalnych). 3. Postępowanie zmierzające do zarejestrowania osoby prawnej odbywa się zgodnie z przepisami obowiązującymi w siedzibie organu rejestrowego. Jednakże materialnoprawne skutki wpisu do rejestru określa statut personalny osoby prawnej. 4. Statutem personalnym osób prawnych mających siedzibę w Polsce jest prawo polskie. Podkreślić wypada, iż polskie przedsiębiorstwa państwowe są odrębnymi i samodzielnymi osobami prawnymi. Posiadają wyodrębniony pod względem prawnym majątek i same odpowiadają za swe zobowiązania. Nie korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego w postępowaniu przed organami obcego państwa. Akty władcze organów własnego państwa podjęte w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego traktowane być muszą jako akty zewnętrzne (fait du prince). III. Zmiana statutu Nie można z góry wykluczać możliwości zmiany statutu w obrębie osób prawnych. Przyczyną zmiany statutu może być zmiana przynależności państwowej terytorium, na którym znajduje się siedziba osoby prawnej lub przeniesienie siedziby osoby prawnej z jednego państwa do innego. Jednakże przeniesienie siedziby doprowadzi do zmiany statutu (przy zachowaniu osobowości prawnej) tylko wtedy, gdy zezwalają na to postanowienia dotychczasowego i nowego statutu oraz gdy zostaną dopełnione wymagania przewidziane w obu statutach. IV. Wtaściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa Jeżeli osoba prawna dokonuje czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność — w myśl art. 9 § 3 p.p.m. — podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. Wyjątek ten dotyczy jedynie zdolności, nie obejmuje zaś pozostałych elementów statusu osoby prawnej. Norma z art. 9 § 3 p.p.m. znajdzie zastosowanie, jeżeli osoba prawna ma — poza obszarem państwa, w którym znajduje się jej siedziba — zorganizowane, funkcjonujące stale, dodatkowe centra swej działalności gospodarczej (produkcyjnej, usługowej lub handlowej). Mogą one tworzyć (niemające osobowości prawnej) filie przedsiębiorstwa macierzystego (znajdującego się w siedzibie osoby prawnej). 104 IV. Osoby fizyczne i prawne V. Ułomne osoby prawne W obrocie cywilnoprawnym biorą też udział twory pozbawione osobowości prawnej (mają one z reguły zdolność sądową i procesową), nazywane „ułomnymi" osobami prawnymi. Wydaje się, że do „ułomnych" osób prawnych należy stosować odpowiednio art. 9 § 2 p.p.m. Właściwe więc będzie prawo państwa, na którego obszarze ma siedzibę „organ" zarządzający „ułomną" osobą prawną. Według tego prawa należy oceniać pozycję prawną tworu, o który chodzi, jego organizację i zasady funkcjonowania. Do „ułomnych" osób prawnych stosuje się też odpowiednio art. 9 § 3 p.p.m. VI. Międzynarodowe osoby prawne 1. Osoba prawna, której status prawny określa akt normatywny o charakterze międzynarodowym (a więc akt podjęty łącznie przez dwa lub więcej państwa), jest międzynarodową osobą prawną8. Chodzić tu może o indywidualny akt normatywny, powołujący daną osobę prawną lub akt o charakterze ogólnym, określający przesłanki tworzenia osób prawnych. 2. Z prawnego punktu widzenia nie są międzynarodowymi osobami prawnymi osoby powiązane jedynie pod względem ekonomiczno-politycznym z więcej niż jednym państwem (których kapitał lub kadra kierownicza, albo jedno i drugie, pochodzą z więcej niż jednego państwa), jeśli status osobowy osoby prawnej, o którą chodzi, został ukształtowany na podstawie krajowego systemu prawnego9. Podlegają one statutowi personalnemu ustalanemu zgodnie z omawianymi wyżej normami kolizyjnymi. VII. Spółki europejskie 10 Societas Europaea jest europejską spółką akcyjną. Regulują ją dwa doniosłe akty prawa wspólnotowego: rozporządzenie Rady WE nr 2157/2001 z 8 października 2001 r. w sprawie statutu spółki europejskiej (Dz. Urz. WE 2001 — 8 Przykłady podaje J. Jakubowski: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, s. 120 i n.; tenże: Przedsiębiorstwa w handlu, s. 193 i n. 9 Por. przykłady omawiane przez J. Jakubowskiego: Przedsiębiorstwa międzynarodowe, s. 115. 10 W literaturze por. M. Minas: Spółka europejska w pracach Komisji Wspólnot Europejskich, KPP 1996 z. 1, s. 65-92; I. Hykawy: Spółka Europejska (Societas Europaea), (w:) Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Prawo gospodarcze, pod red. M. Safjana, I. Hykawy, Warszawa 2002, s. 408; A. Szumański: Spółka Europejska, KPP 1997, z. 2, s. 249-272; B. Kurcz, M. Kurcz: Spółka Europejska — Societas Europaea, „Prawo Unii Europejskiej" 2002, nr 1, s. 24; J. Napierała: Societas Europaea, PPH 2002, nr 11, s. 23-30; A. Gawrysiak-Zabłocka: Pojęcie spółki w prawie europejskim, SP 2003, z. 4, s. 5-41 (zwł. s. 31 i n.); K. Oplustil, P. Wiórek: Aktualne tendencje w europejskim prawie spółek, PPH 2004, nr 5, s. 4-8. § 18. Dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej 105 L 294), obowiązujące od 8 października 2004 r. oraz dyrektywa Rady 2001/86/WE w sprawie uzupełnienia statutu spółki europejskiej w odniesieniu do zaangażowania pracowników (Dz. Urz. WE 2001 — L 294). Z kolei europejskiego zgrupowania interesów gospodarczych (EZJG) dotyczy rozporządzenie Rady WE z 25 lipca 1985 r. (Dz. Urz. WE 1985 — L 199). Oba rozporządzenia nie stanowią regulacji wyczerpującej. Odwołują się w wielu kwestiach do prawa krajowego państw członkowskich WE. Prawo krajowe rozstrzyga m.in. o tym, czy EZJG ma osobowość prawną. § 18. DOBRA OSOBISTE OSOBY FIZYCZNEJ I PRAWNEJ Literatura: T. Knypl: Zwalczanie nieuczciwej konkurencji w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, PS 1998, s. 99 i n. 1. W polskiej ustawie z 1965 r. brak wyraźnego unormowania właściwości prawa dla dóbr osobistych osoby fizycznej i prawnej oraz ich ochrony prawnej. Z podobną sytuacją mieliśmy do czynienia w okresie obowiązywania ustawy z 1926 r. Jak lukę tę wypełnić? Nie wydaje się, by możliwe było znalezienie prawidła nadającego się do wykorzystania w każdym przypadku. Wiele zależy bowiem od rodzaju dobra osobistego i rozstrzyganej kwestii. Na czoło musi być oczywiście wysunięty statut personalny (z powołaniem się na analogię z art. 9 § 1 i 2 p.p.m.). On to zasadniczo decyduje o przysługujących podmiotowi prawach osobistości, ich treści, zasięgu i ochronie (za pośrednictwem roszczeń skutecznych erga omnes). Jego działanie jest jednak w rozmaity sposób korygowane. Uzmysłowią to przykłady podane w dalszych rozważaniach. 2. Nazwisko osoby fizycznej i jego ochrona podlegają statutowi personalnemu danej osoby. Z kolei wpływ poszczególnych zdarzeń rodzinnoprawnych na nazwisko osoby, której te zdarzenia dotyczą, powinien być zasadniczo oceniany według prawa właściwego dla tych zdarzeń i ich skutków. Oznacza to, iż wpływ przysposobienia na nazwisko (a także imię) przysposobionego należy oceniać według legis adoptionis (prawa wskazanego przez normę z art. 22 § 1 p.p.m.). Zmiana nazwiska w wyniku zawarcia małżeństwa podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 17 p.p.m., a z powodu rozwodu — statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). 3. Nazwa osoby prawnej i jej ochrona podlegają zasadniczo statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. 106 IV. Osoby fizyczne i prawne 4. Firma jako nazwa, pod którą przedsiębiorca (będący osobą prawną lub osobą fizyczną) prowadzi swoją działalność i występuje w obrocie, podlega prawu siedziby przedsiębiorstwa należącego do przedsiębiorcy, o którego firmę chodzi. 5. Wpis nazwy (firmy) do odpowiedniego rejestru podlega prawu państwa, w którym rejestr jest prowadzony. Przepisy obowiązujące w tym państwie mogą przewidywać odpowiednie środki na wypadek naruszenia wyłączności do używania zarejestrowanej nazwy. 6. Duże znaczenie przy poszukiwaniu ochrony dóbr osobistych osób fizycznych i prawnych ma statut deliktowy (art. 31 p.p.m.). On sam rozstrzyga o zakresie, w jakim można korzystać z postanowień reżimu deliktowego w razie naruszenia dobra osobistego. Ze względu na znaczne różnice w sposobie kształtowania ochrony dóbr osobistych w prawie merytorycznym poszczególnych państw nieodzowne może się czasem okazać — w procesie stosowania prawa — podjęcie zabiegów zmierzających bądź do odgraniczenia konkurujących ze sobą statutów, tj. statutu personalnego i deliktowego, bądź do odpowiedniego dostosowania ich postanowień. Zabiegi te przysparzać będą praktyce w najbliższych czasach wielu trudności. Rozdział V CZYNNOŚCI PRAWNE. PRZEDSTAWICIELSTWO. PRZEDAWNIENIE § 19. DOPUSZCZALNOŚĆ ORAZ DOKONANIE CZYNNOŚCI PRAWNEJ Literatura: K. Przybyłowski 1964, s. 28; J. Skąpski: Umowa licencyjna w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PWOWI 1973, z. 1, s. 548; M. Pazdan: Prawo właściwe dla oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, z. 1, s. 76; W. Popiołek: Zawarcie umowy wydawniczej w prawie prywatnym międzynarodowym, SIS 1978, z. 3, s. 82 i n.; W. Popiołek: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1982, s. 98; M. Pazdan: Język kontraktu —jego znaczenie i wyznaczanie, PPHZ 1988, t. 12, s. 37 i n.; L. Zalewski: Zawieranie umów przy użyciu wzorców nienormatywnych, RPEiS 1989, z. 3; M.A. Zachariasiewicz: Z problematyki „kolizji ogólnych warunków" w obrocie międzynarodowym, PPHZ 1990, t. 14, s. 20-41; M. Pazdan: O umowach dziedziczenia zawieranych przed polskimi notariuszami, „Rejent" 1996, nr 4-5, s. 60 i n. 1. Szczegółowe rozważania dotyczące dopuszczalności określonych czynności prawnych lub kwestii związanych z ich dokonaniem mogą być podejmowane tylko w nawiązaniu do określonych czynności prawnych i określonego statutu, któremu dana czynność prawna podlega. W tym miejscu wypada więc ograniczyć się do poruszenia jedynie zagadnień ogólnych. 2. O dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju rozstrzyga prawo właściwe dla czynności prawnej, o którą chodzi. 3. Według prawa właściwego dla czynności prawnej, o którą chodzi, oceniać należy także jej istnienie jako czynności prawnej określonego rodzaju. Prawo to określa zatem składniki hipotetycznego stanu faktycznego tworzącego czynność prawną danego rodzaju. Według tego prawa należy ustalać, czy do dokonania czynności prawnej wystarczy złożenie jednego oświadczenia woli (i czy oświadczenie to musi być skierowane do określonego adresata), czy też niezbędne jest złożenie jeszcze dalszych oświadczeń woli. Z jego postanowień wynikać mogą dalsze wymagania dotyczące konstytutywnych składników czynności prawnej (np. wymóg wydania rzeczy w przypadku czynności prawnych realnych, wymaganie wpisu do określonego rejestru). 108 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie Prawu właściwemu dla czynności prawnej podlega wymóg zgody osoby trzeciej na dokonanie danej czynności prawnej (por. np. art. 519 § 2 k.c.pol. dotyczący przejęcia długu) łącznie z oceną skutków braku zgody. 4. W zgodzie z dotychczasowymi ustaleniami pozostaje zasada, iż dojście do skutku umowy podlega, w możliwie szerokim zakresie, prawu rządzącemu umową. Według tego prawa należy więc oceniać istnienie i zgodność złożonych przez strony oświadczeń woli (konsens), rokowania, ofertę i jej przyjęcie (z wyjątkami, o których dalej), skutki przyjęcia oferty z zastrzeżeniami, skutki spóźnionego nadejścia do oferenta odpowiedzi oblata wysłanej w terminie, chwilę i miejsce zawarcia umowy. Nasuwa się jednak pytanie, czy prawu właściwemu dla umowy (lub temu, które byłoby właściwe, gdyby umowa doszła do skutku) można poddać również ocenę skutków milczenia strony, która otrzymała odpowiednie oświadczenie drugiej strony. Chodzi tu w szczególności o skutki milczenia oblata (po otrzymaniu oferty). Wydaje się, że w tej niezwykle spornej w literaturze kwestii bronić można — na gruncie prawa polskiego — zapatrywania sugerującego ocenę skutków milczenia według prawa miejsca zamieszkania lub siedziby podmiotu, o którego milczenie chodzi. Milczenie oblata może więc być traktowane na równi z przyjęciem oferty tylko wtedy, gdy przewiduje to prawo jego miejsca zamieszkania lub siedziby (z okresu, w którym milczenie miało miejsce). Z uwagi na istniejącą równocześnie potrzebę ochrony oferenta rozważać można wprowadzenie jeszcze dodatkowego zastrzeżenia: milczenie oblata doprowadzi do zawarcia umowy (będzie uznane za przyjęcie oferty), jeśli skutek taki przewiduje nadto prawo rządzące umową. § 20. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNEJ Literatura: S. Cichosz, E. Wierzbowski: Traktowanie dokumentów zagranicznych dotyczących obrotu nieruchomościami w Polsce, BMS 1963, nr 2; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski: Glosa do uchwały SN z 16 X 1963, III CO 50/63, OSP 1964, nr 9; S. Cichosz, T. Szawłowski: Obrót prawny z zagranicą. Przepisy dotyczące notariatu w instrukcji sądowej i notarialnej, Pal. 1965, nr 1; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19—20; M. Wojtyna: Kształtowanie się zasad rządzących formą czynności prawnej w prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1969; tenże: Zagadnienia kolizyjne w odniesieniu do czynności prawnej między nieobecnymi, Kraków 1969; A. Mączyński: Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Ustawowe i konwencyjne unormowanie problematyki formy, Warszawa-Kraków 1976; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A.W. Wiśniewski 1983), s. 46^7; J. Jakubowski 1984, rozdz. VI § 2.3; W. Ludwiczak 1990, s. 130 i n.; M. Sośniak 1991, s. 105 i n.; M. Pazdan: O nabywaniu nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, (w:) Księga pamiątkowa. I Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork 1994, s. 180-182; i. Pazdan: Forma pełnomocnictwa w prawie prywatnym międzynarodowym (zagadnienia ogólne), (w:) Księga Skąpskiego, s. 311—319; M. Pazdan: Czynności notarialne w międzynarodowym prawie spadkowym, „Rejent" 1998, nr 4, s. 99-115; P. Czubik: S 20. Forma czynności prawnej 109 I Zniesienie wymogu legalizacji dokumentów zagranicznych w krajowym obrocie notarialnym, „Rejent" 1999, nr 4, s. 91-101; J. Pazdan: Forma pełnomocnictwa udzielonego za granicą do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce, „Rejent" 1999, nr 5, s. 37—49; M. Korniłowicz: W sprawie formy pełnomocnictwa udzielonego za granicą do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce, „Rejent" 1999, nr 10, s. 154—158; E. Drozd: Czynności notarialne z elementem zagranicznym w obrocie nieruchomościami, (w:) // Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999, s. 7-30; A. Oleszko: Stosowanie prawa obcego przez polskiego notariusza, (w:) II Kongres Notariuszy..., s. 207-219; A. Lizer-Klatka: Forma umowy o arbitraż wedle konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, PPHZ 2000, t. 19-20; J. Pazdan: Form der Yollmacht fur Immobiliengeschdfte in Polen, „Jahrbuch fur Ostrecht", Band XLI. 2000 (1. Halbband), s. 31-40; R. Sztyk: Czynności notarialne w obrocie prywatnym międzynarodowym, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 297-318; B. Tymecki: Notariat w wybranych krajach Europy Środkowej, przystępujących do Unii Europejskiej, „Rejent" 2004 nr 3-4, s. 86-105; P. Czubik: Konwencja haska o zniesieniu wymogu uwierzytelniania zagranicznych dokumentów publicznych, Bydgoszcz—Kraków 2004; tenże: Rozwiązania gwarantujące pewność obrotu w przypadku dokonania w formie zgodnej z prawem obcym czynności prawnej dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce — rozważania de legę ferenda, „Rejent" 2004, nr 5, s. 41—57. I. Prawo właściwe 1. Wymagania dotyczące formy czynności prawnej podlegają na ogół prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne. Począwszy od drugiej połowy ubiegłego stulecia kurczy się stopniowo znaczenie starej zasady locus regit formam actus. Systemy prawne, które ją do dziś zachowały, z reguły przewidują od niej wyjątki. Coraz częściej dochodzi do głosu w zakresie formy prawo właściwe dla czynności prawnej. Dużą popularnością w naszych czasach cieszy się rozwiązanie, które pozwala stronom zachować bądź wymagania, dotyczące formy, przewidziane w prawie właściwym dla danej czynności prawnej (lex causae), bądź wymagania wynikające z prawa państwa, w którym czynność prawna jest dokonana (lex loci actus). Przewidywała je nasza ustawa z 1926 r., przyjęła je również ustawa z 1965 roku. 2. Zgodnie z art. 12 p.p.m. „forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana". 3. Odrębne uregulowania właściwości prawa w zakresie formy zawierają normy z art. 15 p.p.m. (forma zawarcia małżeństwa), art. 35 p.p.m. (forma czynności prawnych mortis causa), art. 78 pr.weksl. (forma oświadczenia wekslowego), art. 64 pr.czek. (forma oświadczenia czekowego). Zgodnie z art. 78 pr.weksl. i art. 64 pr.czek. formę oświadczenia wekslowego i czekowego ocenia się według prawa państwa, w którym oświadczenie zostało podpisane. Jeżeli jednak oświadczenie wekslowe i czekowe, nieważne z punktu widzenia wymagań prawa miejsca podpisania, odpowiada prawu kraju, w którym zostało podpisane późniejsze oświadczenie, ważności późniejszego oświadczenia nie uchybia okoliczność, że forma wcześniejszego oświadczenia była nieprawidłowa. 110 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie Zobowiązania wekslowe lub czekowe zaciągnięte za granicą przez obywatela polskiego, są ważne w Polsce w stosunku do innego obywatela polskiego także wówczas, jeżeli zostały zaciągnięte z zachowaniem formy przewidzianej przez prawo polskie. W myśl art. 83 pr.weksl. i art. 68 pr.czek. formę (i terminy) protestu tudzież formę innych czynności potrzebnych do wykonania lub do zachowania praw wekslowych (praw czekowych), ocenia się według prawa państwa, w którym protest ma być dokonany lub czynność przedsięwzięta. 4. Wspomnieć też trzeba o licznych postanowieniach konwencyjnych regulujących odrębnie wymagania dotyczące formy (ogółu lub niektórych rodzajów czynności prawnych)'. 5. Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych przewiduje w art. 9 ust. 1 w zakresie formy alternatywną właściwość legis causae (wyznaczoną przez miarodajne normy konwencyjne) i legis loci actus oraz ustanawia szereg reguł szczególnych (art. 9 ust. 2-6). Wynika z nich m.in., że: a) jeżeli umowa dochodzi do skutku inter absentes, wystarczy że czyni zadość wymaganiom co do formy przewidzianej przez prawo właściwe dla umowy (konwencyjna lex causae) lub przez prawo jednego z państw, w którym osoby zawierające umowę znajdują się w chwili zawarcia umowy, b) przepisy dotyczące formy prawa państwa położenia nieruchomości należy stosować o tyle, o ile przepisy te — według prawa tego państwa — stosuje się bez względu na miejsce zawarcia umowy i prawo dla niej właściwe. II. Zakres zastosowania prawa właściwego dla formy 1. Przy rozstrzyganiu zagadnień kwalifikacyjnych w obrębie formy postępować należy zgodnie z założeniami przyjętej wcześniej metody kwalifikacyjnej (§ 8). Zasięgu normy z art. 12 p.p.m. nie można więc zacieśniać jedynie do wymagań co do formy, znanych prawu polskiemu. 1 Postanowienia dotyczące formy czynności prawnej zawierają konwencje o pomocy prawnej podpisne przez Polskę z: Bułgarią (art. 45), b. Czechosłowacją (art. 35), Estonią (art. 36), b. Jugosławią (art. 32), Kubą (art. 23), Litwą (art. 35), Łotwą (art. 37), Rumunią (art. 39), Ukrainą (art. 34), Węgrami (art. 44), Wietnamem (art. 37) i Rosją (art. 34). Posługują się one rozwiązaniem podobnym do przyjętego w art. 12 naszej ustawy z 1965 r. z uzupełnieniem, iż forma czynności prawnych dotyczących nieruchomości podlega jednak prawu miejsca położenia nieruchomości. Druga grupa konwencji poddaje formę prawu tej strony konwencji, na której terytorium dokonuje się czynności prawnej; jednakże forma czynności prawnej dotyczącej nieruchomości podlega prawu strony konwencji, na której terytorium nieruchomość jest położona (art. 24 ust. 1 Konwencji z KRL-D, art. 37 Konwencji z Białorusią). Por. też art. 3 Konwencji polsko-francuskiej (przewiduje on właściwość prawa tej strony konwencji, na której terytorium dokonuje się czynności prawnej). § 20. Forma czynności prawnej 111 Przyjmuje się na ogół, iż wyrażenie forma użyte w art. 12 p.p.m. obejmuje wymagania dotyczące sposobu ucieleśnienia oświadczenia woli (ustność lub pisemność przy składaniu oświadczenia woli, ewentualne wymagania dotyczące utrwalenia ustnego oświadczenia woli, wymagania dotyczące zachowania formy pisemnej), udziału świadków przy dokonaniu czynności prawnej (łącznie z wymogiem zgodności zeznań świadków przy ustalaniu treści złożonego oświadczenia woli), udział organu państwowego przy dokonaniu czynności prawnej, uwierzytelnienia (np. urzędowego potwierdzenia podpisu lub daty) itp. Nie należy do zakresu formy, lecz do materialnoprawnych przesłanek dokonania czynności prawnej, wymóg wpisu do odpowiedniego rejestru (np. do ksiąg wieczystych, rejestru zastawów). Do zakresu formy nie należy również wymóg zgody na dokonanie czynności prawnej osoby trzeciej lub organu państwowego. 2. Prawo właściwe dla formy określa wymagania dotyczące formy, sposób ich dopełnienia oraz skutki niezachowania formy. W związku z tym jednak, iż w art. 12 p.p.m. występują dwa prawidła dotyczące formy, nasuwa się pytanie, do którego z nich należy sięgnąć przy poszukiwaniu prawa właściwego do oceny sankcji niezachowania formy (ma to praktyczne znaczenie w sytuacji, gdy obie normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. wskazują in concreto jako właściwe różne systemy prawne, przy czym skutki niezachowania formy w tych systemach są ukształtowane odmiennie). Wydaje się, iż skutki niezachowania formy oceniać należy według prawa ustalonego przy zastosowaniu pierwszego prawidła2. Jeżeli więc przy dokonaniu czynności prawnej nie zachowano ani wymagań w zakresie formy przewidzianych przez prawo właściwe dla czynności prawnej, ani też wymagań ustanowionych przez prawo państwa, na którego obszarze czynność prawna została dokonana, skutki niezachowania formy będą oceniane według prawa właściwego dla czynności prawnej. Odnieść to należy także do sytuacji, gdy wymóg co do formy ustanowiony przez prawo miejsca dokonania czynności prawnej jest wymogiem pod rygorem ograniczeń dowodowych (forma ad probationem), natomiast prawo właściwe dla czynności prawnej przewiduje w danym przypadku formę pod rygorem nieważności (forma ad solemnitatem). Z powyższego wynika, iż reguła przewidująca właściwości legis loci actus w zakresie formy czynności prawnej działa jedynie uzupełniająco, stwarza mianowicie możliwość dopełnienia wymagań przewidzianych w zakresie formy w tym prawie z tym skutkiem, iż nie można kwestionować (z powodu formy) ważności czynności prawnej. Reguła ta nie nadaje się do stosowania w przypadku, gdy zawarcie umowy następuje inter absentes, a strony umowy znajdują się w chwili zawierania 2 Por. K. Przybyłowski 1964, s. 25; K. Przybyłowski 1966, s. 23; W. Ludwiczak 1979, s. 148; B. Walaszek, M. Sośniak 1973, s. 144; H. Trammer: Sprawy, s. 30; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47. 112 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie § 22. Treść czynności prawnej jako przesłanka jej ważności 113 umowy w różnych państwach. W takim bowiem przypadku występuje trudność w ustaleniu miejsca zawarcia umowy. Jest to możliwe tylko przez zastosowanie odpowiedniej wskazówki zaczerpniętej z krajowego (własnego lub obcego) systemu prawnego, która, z natury rzeczy, odznacza się sztucznością. Tak ustalone miejsce zawarcia umowy pozbawione jest tych walorów, którymi łącznik normy kolizyjnej powinien się odznaczać. Jest też nieprzydatna, gdy czynność prawna, o której dokonanie chodzi, jest według prawa miejsca dokonania czynnością prawną niedopuszczalną. Nie jest natomiast wykluczone (choć zależeć to będzie od okoliczności konkretnego przypadku) jej stosowanie w przypadku, gdy czynność prawna, o której dokonanie chodzi, jest jedynie prawu miejsca dokonania nieznana. 3. Prawu właściwemu do oceny formy podlegają nie tylko wymagania dotyczące formy, określone przez ustawodawcę, lecz również wymagania tego rodzaju ustanowione przez same strony. Prawo to rozstrzyga o dopuszczalności ustanowienia przez strony wymagań dotyczących formy, o zakresie przysługującej w tej mierze stronom swobody oraz o skutkach niezachowania wymagań, które strony ustanowiły. § 21. WADY OŚWIADCZENIA WOLI Literatura: M. Pazdan: Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1967; tenże: Prawo właściwe do oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, t. 1; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Warszawa-Wrocław 1976. Wady oświadczenia woli jako przesłanka ważności czynności prawnej podlegają prawu właściwemu dla czynności prawnej, której dotyczą (łex cau-sae)3. Za takim rozwiązaniem przemawia rola, jaką z prawnego punktu widzenia wady oświadczenia woli odgrywają oraz ich ścisły związek z funkcjonowaniem mechanizmu woli. Także wpływ choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego na ważność czynności prawnej należy oceniać nie na podstawie prawa wskazanego przez normy kolizyjne miarodajne dla zdolności (art. 9 p.p.m.), lecz według prawa właściwego dla czynności prawnej, o którą chodzi. Prawo, któremu dana czynność prawna podlega, rozstrzyga zarówno o przesłankach, od których zależy prawna doniosłość poszczególnych wad, jak i o skutkach wad. Według tego prawa oceniana więc będzie także treść powstającego 3 Odmiennie — za poddaniem statutowi personalnemu osoby wad oświadczenia woli dotyczących czynności prawnorzeczowych — opowiedzieli się J. Kosik: Zagadnienia..., s. 99; W. Ludwiczak 1990, s. 181. i w związku z wadą uprawnienia po stronie osoby, która pod wpływem wady złożyła oświadczenie woli. Jeżeli wykonanie owego uprawnienia (np. uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych swej czynności prawnej) wymaga złożenia odpowiedniego oświadczenia woli, prawem właściwym dla tego oświadczenia woli będzie ten system prawny, któremu podlega wada oświadczenia woli. Wymagania dotyczące formy takiego oświadczenia woli podlegają prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. ; §22. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ JAKO PRZESŁANKA JEJ WAŻNOŚCI Literatura: K. Przybyłowski 1966, s. 27; J. Jakubowski: Umowa sprzedaży w handlu międzynarodowym, Warszawa 1966; J. Skąpski: Umowa licencyjna w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PWOWI 1973, z. 1, s. 548; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjne zwyczajów handlowych, PPHZ 1979, t. 3; W. Popiołek: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków-Warszawa 1982, s. 109; M. Tomaszewski (J. Jakubowski, M. Tomaszewski, A. Tynel, A. W. Wiśniewski 1983), s. 47 i n.; M. Pazdan: Prawo właściwe dla oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, z. 1, s. 83. 1. Treść czynności prawnej jako przesłanka ważności czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla czynności prawnej, o którą chodzi (lex causae). Czynność prawna nie może naruszyć norm bezwzględnie wiążących {iuris co-gentis) prawa dla niej właściwego. Prawo to określa sankcje w wypadku naruszenia norm tego rodzaju. Rozstrzyga ono o wpływie na ważność całej czynności prawnej nieważności niektórych jej składników; decyduje też o przesłankach i skutkach obejścia prawa. 2. W prawie, któremu czynność prawna podlega, poszukiwać należy dyrektyw wykładni oświadczeń woli; przy wykładni trzeba postępować zgodnie z tymi dyrektywami. 3. Według prawa właściwego dla czynności prawnej należy ustalać, jakie czynniki — poza oświadczeniami woli — mogą być brane pod uwagę przy ustalaniu skutków czynności prawnej (treści kreowanego przez czynność prawną stosunku prawnego). Prawo to wyznacza więc znaczenie w tej mierze zwyczajów. 4. Prawo właściwe dla czynności prawnej rozstrzyga o dopuszczalności warunków lub terminów oraz określa skutki dokonania danej czynności prawnej jako warunkowej (lub zawierającej termin). 5. Przy kształtowaniu treści czynności prawnej strony nadto muszą się liczyć z wymuszającymi swoją właściwość przepisami (obowiązującymi zwłaszcza w ich państwach lub w państwie, w którym mają nastąpić skutki czynności prawnej), które dochodzą do głosu obok statutu właściwego dla danej czynności prawnej. 114 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie § 23. PRZEDSTAWICIELSTWO Literatura: J. Fabian: Pełnomocnictwo w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, SC 1963, t. II; B. Walaszek: Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie międzynarodowym i procesowym. Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967; W. Ludwiczak: Prawo właściwe dla stosunku prawnego wynikającego z umowy o przedstawicielstwo handlowe, RPEiS 1974, z. 3; W. Ludwiczak 1990, s. 135 i n.; J. Pazdan: Wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa, PiP 1991, z. 1; tenże: Forma pełnomocnictwa w prawie prywatnym międzynarodowym (zagadnienia ogólne). Księga Skąpskiego, s. 311-319; tenże: Forma pełnomocnictwa udzielonego za granicą do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce, „Rejent" 1999, nr 5, s. 37-49; M. Korniłowicz: W sprawie formy pełnomocnictwa udzielonego za granicą do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce, „Rejent" 1999, nr 10, s. 154—158; E. Drozd: Czynności notarialne z elementem zagranicznym w obrocie nieruchomościami, (w:) // Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999, s. 7-30; A. Oleszko: Stosowanie prawa obcego przez polskiego notariusza, (w:) II Kongres Notariuszy..., s. 207—219; J. Pazdan: Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym (stan aktualny — uwagi de legę ferenda), KPP 2000, z. 3, s. 553-572; M. Hulist, T. Kot: Jeszcze o formie pełnomocnictwa udzielonego za granicą, „Rejent" 2001, nr 6, s. 86-113; B. Kostecki: Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym — uregulowania obce, poglądy obcej i polskiej doktryny, Pr. Sp. 2001, nr 10, s. 22—30; J. Pazdan: W obronie właściwości legis loci actus do oceny formy pełnomocnictwa, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 162-171; tenże: Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2003. I. Przedstawicielstwo ustawowe Upoważnienie do działania w charakterze przedstawiciela ustawowego powiązane jest zwykle z określonym stosunkiem rodzinnym lub opiekuńczym. Podlega więc zasadniczo prawu właściwemu dla tego stosunku. Upoważnienie rodziców do reprezentowania dzieci pozostających pod ich władzą rodzicielską oceniać należy według prawa wskazanego przez normę z art. 19 § 1 p.p.m. (statut stosunków między rodzicami a dzieckiem), podobne upoważnienie przysposabiającego — według prawa wskazanego przez normę z art. 22 § 1 p.p.m. (statut przysposobienia). Statut opieki (wskazany przez normę z art. 23 § 1 p.p.m.) rozstrzyga o upoważnieniu opiekuna do działania w charakterze przedstawiciela ustawowego podopiecznego. Upoważnienie małżonka do reprezentowania drugiego małżonka podlega statutowi stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami (art. 17 p.p.m.). II. Pełnomocnictwo 1. W ustawie z 1965 r. brak jest przepisu wskazującego prawo właściwe dla pełnomocnictwa. Podobna sytuacja istnieje w większości obcych prawo-dawstw kolizyjnych. W niektórych systemach prawnych (np. w Portugalii, Austrii i Szwajcarii) napotkać jednak można ustawowe kolizyjnoprawne unormowanie pełnomocnictwa. • 23. Przedstawicielstwo 115 2. W doktrynie zwraca się uwagę na to, iż stosunki towarzyszące pełnomocnictwu przedstawiają obraz trójkąta. Mamy zwykle bowiem do czynienia z następującymi stosunkami: a) pomiędzy pełnomocnikiem a reprezentowanym (stosunek podstawowy lub wewnętrzny pełnomocnictwa), b) pomiędzy pełnomocnikiem a osobą trzecią (stosunek zewnętrzny pełnomocnictwa), c) pomiędzy reprezentowanym a osobą trzecią, powstający w wyniku działania pełnomocnika w imieniu i ze skutkami dla reprezentowanego (stosunek wynikający z czynności prawnej wykonawczej, nazywanej też czynnością główną). Nasuwa się w związku z tym pokusa, by pełnomocnictwo poddać prawu rządzącemu jednym z tych stosunków (zwłaszcza pierwszym lub trzecim). Ostatnio jednak zdaje się dominować w doktrynie nurt autonomiczny, zmierzający do poszukiwania dla pełnomocnictwa samodzielnego łącznika. Najczęściej zgłaszane są propozycje, by łącznikiem tym było miejsce działania pełnomocnika, choć nie brak również sugestii, aby stosować prawo miejsca zamieszkania mocodawcy lub pełnomocnika. 3. Nie podlega dyskusji atrakcyjność koncepcji autonomicznej. Wiele też zdaje się przemawiać za przydatnością przy ustalaniu statutu pełnomocnictwa — łącznika miejsca działania pełnomocnika. Konieczne są jednak wyjątki. Nie wydaje się, by należało rezygnować z możliwości wyboru prawa. Nie da się też (i nie byłoby to pożądane) całkowicie wyeliminować w omawianym zakresie działania prawa właściwego dla czynności prawnej będącej źródłem stosunku podstawowego pełnomocnictwa (statutu stosunku podstawowego) oraz prawa, któremu podlega czynność prawna zdziałana przez pełnomocnika z osobą trzecią i wynikły z niej stosunek prawny (statutu czynności prawnej wykonawczej). Rozwiązanie, które pragnę rekomendować, przedstawia się następująco: 1. Pełnomocnictwo podlega prawu wybranemu przez mocodawcę4. Przepis art. 25 p.p.m. stosuje się tutaj odpowiednio (nie można więc wybrać prawa dla pełnomocnictwa do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości — wybrać można jedynie prawo związane z pełnomocnictwem). 2. W braku wyboru prawa pełnomocnictwo podlega prawu miejsca działania pełnomocnika. Miejscem działania pełnomocnika jest miejsce, w którym pełnomocnik rzeczywiście wypełnił swoją misję (złożył lub przyjął oświadczenie woli). Nieco inne rozwiązanie należy przyjąć w sytuacji, gdy określona osoba trudni się zawodowo działalnością w charakterze pełnomocnika i ma stałą siedzibę. W takim przypadku miejsce owej stałej siedziby wyznacza statut pełnomoc- W literaturze zwrócono uwagę, iż wyboru prawa dla pełnomocnictwa mogą dokonać w trójstronnym porozumieniu reprezentowany, pełnomocnik i osoba trzecia; podkreślono też, iż wybór prawa dla pełnomocnictwa dokonany przez reprezentowanego w jednostronnym oświadczeniu woli jest wobec osoby trzeciej tylko wtedy skuteczny, gdy osoba ta została o wyborze prawa poinformowana albo mogła o nim z łatwością powziąć wiadomość (J. Pazdan: Wybór, s. 72). 116 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie nictwa. Pełnomocnictwo podlegać zatem będzie prawu obowiązującemu w siedzibie pełnomocnika. Odnieść to należy również do pełnomocników działających w ramach przedsiębiorstwa. Niezbędny jest również wyjątek obejmujący pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej dotyczącej nieruchomości, podlegającej prawu miejsca jej położenia. Pełnomocnictwo do dokonania takiej czynności prawnej należy oceniać również według prawa miejsca położenia nieruchomości. 3. Statutowi pełnomocnictwa podlega w szczególności: ocena jednostronnej czynności prawnej, mocą której mocodawca udzielił pełnomocnictwa (m.in. ustalenie, czy oświadczenie woli musi być skierowane do adresata), umocowanie przysługujące pełnomocnikowi (jeg° istnienie, zakres i wygaśnięcie), skutki działania bez umocowania lub jego przekroczenia (m.in. ochrona dobrej wiary osoby, z którą pełnomocnik dokonał czynności prawnej). 4. Jeżeli pełnomocnictwo zostało oparte na stosunku podstawowym (umowie zlecenia, umowie o pracę itp.), to zachodzi konieczność starannego rozgraniczenia pola działania statutu pełnomocnictwa i statutu stosunku podstawowego. W roli obu statutów niekoniecznie przecież musi występować prawo tego samego państwa. Statut stosunku podstawowego rozstrzyga o skutkach podlegającej mu czynności prawnej, a więc m.in. o istnieniu i zasięgu umocowania (z jego postanowień może wynikać domniemanie umocowania), o oddziaływaniu stosunku podstawowego na umocowanie. Jednakże skutki działania bez umocowania lub jego przekroczenia podlegać będą również w rozważanym przypadku statutowi pełnomocnictwa. 5. Pamiętać też trzeba o znaczeniu statutu właściwego dla czynności prawnej zdziałanej przez pełnomocnika (statutu czynności prawnej wykonawczej). Statutowi temu podlega w szczególności ocena dopuszczalności działania w danym zakresie przez pełnomocnika (z jego postanowień może wynikać wymóg osobistego działania osoby dokonującej czynności prawnej, tzn. zakaz działania przez pełnomocnika). 6. Zdolność mocodawcy do udzielenia pełnomocnictwa podlega jego statutowi personalnemu (art. 9 p.p.m.). O tym, czy pełnomocnictwo może być udzielone osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych, rozstrzyga statut pełnomocnictwa. O zdolności pełnomocnika (czy ma on pełną, czy ograniczoną zdolność do czynności prawnych) decyduje jednak jego statut personalny (art. 9 § 1 p.p.m.). 7. Forma pełnomocnictwa podlega prawu wskazanemu przez normy z art. 12 p.p.m. Tym samym jest ona wyłączona z zakresu zastosowania zarówno statutu stosunku stanowiącego podstawę pełnomocnictwa, jak i statutu czynności prawnej głównej (wykonawczej). Przepis art. 99 § 1 k.c.pol. może być stosowany 1 24. Przedawnienie 117 tylko w razie właściwości do oceny formy pełnomocnictwa prawa polskiego. Nie można mu przypisywać bezpośrednich skutków kolizyjnoprawnych. W myśl art. 12 zd. 1 p.p.m. do oceny formy pełnomocnictwa stosować należy prawo państwa, któremu podlega pełnomocnictwo (statut pełnomocnictwa). W przypadku pełnomocnictwa do dokonania czynności prawnej zobowiązującej lub rozporządzającej, dotyczącej nieruchomości, będzie nim prawo państwa miejsca położenia nieruchomości (analogia z art. 25 § 2 p.p.m.). Z kolei zgodnie z art. 12 zd. 2 p.p.m. wystarczy — przy udzielaniu pełnomocnictwa — zachowanie wymagań w zakresie formy przewidzianych przez prawo państwa, w którym pełnomocnictwa udzielono (właściwość legis loci actus), a więc prawo państwa, na którego obszarze miało miejsce zachowanie mocodawcy wyrażające wolę udzielenia pełnomocnictwa. Nie ma powodów do wyłączenia zastosowania art. 12 zd. 2 p.p.m. w razie udzielenia za granicą pełnomocnictwa do dokonania czynności prawnej (sprzedaży, darowizny, przeniesienia własności itp.) dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce. Do ważności pełnomocnictwa wystarczy więc dopełnienie wymagań w zakresie formy przewidzianych w prawie państwa miejsca udzielenia pełnomocnictwa. W tym duchu wypowiedział się trafnie SN w orz. z 20 stycznia 1998 r. (OSN 1998, z. 9, poz. 137, s. 39-43) mimo odmiennych opinii wypowiadanych w doktrynie 5. § 24. PRZEDAWNIENIE Literatura: R. Kuratowski: Przedawnienie zobowiązań w prawie międzynarodowym prywatnym, Gaz. Sąd.War. 1935; J. Jakubowski: Konwencja ONZ dotycząca przedawnienia roszczeń w międzynarodowej sprzedaży towarów, PiP 1975, z. 1; W. Ludwiczak 1990, s. 139 i n.; M. Sośniak 1991, s. 108 i n.; M. Minas: Kwalifikacja przedawnienia w prawie anglo-amerykańskim — nowe tendencje, PPHZ 1993, t. 17, s. 114—123; W. Kocot: Przedawnienie roszczeń w umowach międzynarodowej sprzedaży towarów w ujęciu Konwencji nowojorskiej z 1974 roku, PPH 1998, nr 9, s. 1-9; J. Zrałek: Zakres zastosowania Konwencji o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów, KPP 2001, z. 3, s. 521-550; K. Bagan-Kurluta: Kolizja kwalifikacji. Przedawnienie roszczeń. Stan aktualny — uwagi de legę ferenda, SP 2002, z. 2, s. 61-69; J. Zrałek: Przedawnienie roszczeń w prawie państw systemu common law, KPP 2003, z. 2, s. 319-344. Zgodnie z art. 13 p.p.m.: „przedawnienie roszczenia podlega prawu właściwemu dla tego roszczenia". Zakres tego przepisu należy ujmować szeroko. Norma z art. 13 p.p.m. obejmuje nie tylko przedawnienie, lecz również inne instytucje z zakresu dawności, będące wyrazem wpływu biegu czasu na istnienie 5 Krytycznie o orz. SN z 20 I 1998 r. A. Korniłowicz: W sprawie..., s. 154 i n. Rozstrzygnięcia SN bronią J. Pazdan: Forma pełnomocnictwa udzielonego za granicą..., s. 37 i n.; S. Rudnicki, (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, Warszawa 1999, s. 423 i 424. 118 V. Czynności prawne. Przedstawicielstwo. Przedawnienie lub możliwość dochodzenia roszczenia (do jej zakresu należy również prekluzja występująca w obrębie roszczeń). Wydaje się, że uzasadnione jest również odpowiednie stosowanie powyższej normy do instytucji dawności, przewidujących wpływ biegu czasu na istnienie praw podmiotowych lub możliwość wykonywania uprawnień niebędących roszczeniami (chodzi tu min. o terminy do składania oświadczeń woli prawnokształ-tujących lub zawiadomień, terminy do wytaczania powództw). Podobne rozwiązanie można też przyjąć w odniesieniu do przemilczenia. Prawu wskazanemu przez normę z art. 13 p.p.m. podlegają: ocena początku biegu przedawnienia, długość terminów, przerwa lub zawieszenie biegu przedawnienia, odroczenie upływu przedawnienia, skutki przedawnienia. Z powyższego wynika, iż prawo właściwe dla przedawnienia rozstrzyga m.in. o przyczynach przerwy biegu przedawnienia. Mogą tu jednak pojawić się komplikacje w sytuacji, gdy ową przyczynę ma stanowić zdarzenie, które nastąpiło w innym państwie niż to, którego prawu przedawnienie podlega, zwłaszcza gdy zdarzeniem tym jest czynność procesowa dostosowana do wymagań obowiązujących w siedzibie sądu (zgodnie z zasadą właściwości legis fori processualis). Zajdzie wówczas konieczność oceny, czy owo zdarzenie jest równoważne zdarzeniom, które w świetle prawa właściwego dla przedawnienia stanowią przyczynę przerwy przedawnienia. Wymagać to czasem może uciążliwych zabiegów mających na celu porównanie odpowiednich pojęć i instytucji prawa obowiązującego w miejscu zdarzenia (np. w siedzibie sądu) oraz prawa właściwego dla przedawnienia. Przyczyną szczególnie dokuczliwych perturbacji przy stosowaniu prawa obcego jest traktowanie w niektórych systemach prawnych (np. w prawie anglo-amerykań-skim) instytucji przedawnienia jako instytucji prawa procesowego. Nasuwa się pytanie, czy sąd działający w państwie, którego prawo uważa przedawnienie za instytucję prawa materialnego (np. sąd polski), może stosować do oceny przedawnienia normy obowiązujące w państwie, w którym przedawnieniu nadaje się charakter prawnoprocesowy? W takim przypadku pojawia się też pokusa, by korzystając z dobrodziejstwa instytucji odesłania zwrotnego, zastosować do oceny przedawnienia prawo własne (za normę odsyłającą można by uważać obowiązujące w prawie wskazanym prawidło, iż kwestie prawnoprocesowe podlegają legi fori). Wydaje się, że wybrnąć z tej kłopotliwej sytuacji można, uciekając się do zabiegów zwanych dostosowaniem. Chodzi tu o dostosowanie obcego unormowania, które traktuje przedawnienie jako instytucję prawa procesowego, do własnych norm, które uznają ją za instytucję prawa materialnego. Dążyć przy tym trzeba do rozsądnej kombinacji stanowisk obu wchodzących w grę systemów prawnych, mając na uwadze cele omawianej instytucji6. ' Por. M. Sośniak 1991, s. 109. § 24. Przedawnienie 119 Nie jest wykluczona ingerencja w zakresie przedawnienia klauzuli porządku publicznego. Podstawę do tego stanowić może zarówno nadmierne ograniczenie w obcym prawie możliwości dochodzenia roszczenia (wykraczające przeciwko podstawowym zasadom naszego porządku prawnego), jak i nieuznawanie w ogóle możliwości przedawnienia danego roszczenia. I wreszcie -wspomnieć trzeba o konwencyjnym unormowaniu przedawnienia. W dniu 1 grudnia 1995 r. weszła w życie w stosunku do Polski Konwencja o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Nowym Jorku dnia 14 czerwca 1974 r. (ogłoszona w Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 282; oświadczenie rządowe z dnia 22 marca 1996 r. ogłoszone pod poz. 283) wraz z Protokołem sporządzonym w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. o zmianie Konwencji o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów z dnia 14 czerwca 1974 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 284, oświadczenie rządowe — w tymże Dz.U. poz. 285). Konwencja ta obejmuje regulację przedawnienia roszczeń wynikających z międzynarodowej umowy sprzedaży. Pojęcie „międzynarodowości" objaśniono w art. 2 Konwencji przy wykorzystaniu kryterium siedziby handlowej stron. Umowa sprzedaży ma charakter międzynarodowy, gdy strony — w czasie jej zawarcia — mają siedziby handlowe w różnych państwach. Konwencja nie dotyczy szczególnych okresów, w ciągu których od jednej ze stron wymaga się jako przesłanki nabycia lub wykonania roszczenia, aby powiadomiła drugą stronę lub przedsięwzięła jakiekolwiek działania inne niż wszczęcie postępowania (art. 1 ust. 2 Konwencji). Rozdziat VI ZOBOWIĄZANIA § 25. ZOBOWIĄZANIA WYNIKAJĄCE Z CZYNNOŚCI PRAWNYCH Literatura: 1. Opracowania całości: W. Siedlecki: Zobowiązania z umów w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1936; J. Jakubowski: Zobowiązania z umów w projekcie nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1962, z. 3; J. Rajski: Uwagi ogólne do projektu ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1962, nr 3; J. Skąpski: Wybrane aktualne problemy polskiego prawa międzynarodowego prywatnego w zakresie zobowiązań z umów. Księga Przybyłowskiego; K. Przybyłowski 1964; T. Szurski: Umowy w prawie międzynarodowym prywatnym USA, PwHZ 1965, z. 9; K. Przybyłowski 1966; M. Tomaszewski: Zobowiązania z umów w nowej ustawie czechosłowackiej o prawie międzynarodowym prywatnym, PwHZ 1966, z. 12-13; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19-20; J. Skąpski: Les obligations en droit International prive dans le cadre du commerce exterieur des pays socialistes, Rec. des Cours 1972, t. II; J. Skąpski: Schuldvertrdge im polnischen internationalen Privatrecht, AlCr 1973, vol. 6; M. Pazdan: Prawo właściwe dla oceny ważności kontraktu, PPHZ 1977, t. 1; tenże: Międzynarodowy obrót handlowy, Katowice 1977; M.A. Zachariasiewicz: Nowe tendencje w prawie prywatnym międzynarodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki (ze szczególnym uwzględnieniem stosunków umownych), SP 1980, z. 1-2; J. Rajski: Les principes du droit commercial international de certains pays socialistes europeens, Rec. des Cours 1982, t. 174, s. 13-105; M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów w wybranych systemach prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1982; A. Całus: Prawo cywilne i handlowe państw obcych, Warszawa 1985; M.A. Zachariasiewicz: Zobowiązania z umów w jugosłowiańskiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym z 1982 r., PPHZ 1985, t. 9; Zarys systemu wspólnego prawa gospodarczego RWPG (praca zbiorowa), Warszawa 1985 (t. I) i 1986 (t. II); A. Całus: Źródła prawa dla stosunków handlowych w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych, Warszawa 1986; M. Pazdan: Schul-dvertrdge im polnischen internationalen Privatrecht, SIS 1987, t. 12; M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych w braku wyboru prawa w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Katowice 1989; Z. Kućera, L. Tichy: Umowy w czechosłowackim prawie prywatnym międzynarodowym (zarys problematyki), PPHZ 1990, t. 15; M. Pazdan: Propozycje zmian polskiego unormowania właściwości prawa dla zobowiązań umownych w braku wyboru prawa, PPHZ 1990, t. 14; H.P. Glenn: Umowy w prawie prywatnym międzynarodowym w Quebecu: kodyfikacja północnoamerykańska w stylu europejskim, PPHZ 1995, t. 15, s. 11-23; K. Kruczalak: Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym. Komentarz. Wzory. Objaśnienia, Warszawa 1996; J. Gilas: Międzynarodowe prawo gospodarcze, Bydgoszcz 1998; M. Ziembińska-Hyjek: Międzyamerykańska konwencja o prawie właściwym dla umów międzynarodowych, PPHZ 2000, t. 19-20; W. Popiołek: Zobowiązania umowne w prawie międzynarodowym (uwagi de legę ferendd), KPP 2000, z. 3; § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 121 A. Tynel, J. Funk, W. Chwalej: Międzynarodowe prawo handlowe, pod. red. nauk. M. Pazdana, Warszawa 2002. 2. Konwencja rzymska: W. Popiołek: Zobowiązania z umów w projekcie Konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych i pozaumownych, PPHZ 1979, t. 3; tenże: Konwencja EWG o prawie właściwym dla zobowiązań, PiP 1982, z. 9; J. Skąpski: Konwencja EWG z 19 czerwca 1980 o prawie właściwym dla zobowiązań umownych jako „model" dla regulacji międzynarodowego prawa obligacyjnego w prawach krajowych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, KPP 1994, z. 2, s. 187-205; W. Popiołek: Konwencja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych — wprowadzenie, KPP 1994, z. 2, s. 297-299 (tekst Konwencji, tamże, s. 300-341); J. Skąpski: The EEC Convention on the Law Applicable to Contractual Obligations of 19 June 1980 as a „Model" of International Legał Regulations of Obligations in Domestic Legał System, with Special Regard to the Połish Law, PYIL 1994, s. 283-296; A. Całus: Wybrane problemy wprowadzenia do systemów prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej postanowień konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, PPHZ 1995, t. 18, 1995, s. 24—58; M. Wojewoda: Istnienie i ważność materialna umowy w świetle konwencji rzymskiej 0 prawie właściwym dla zobowiązań umownych, KPP 2003, z. 4, s. 787-816. 3. Zagadnienia ogólne: M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjne zwyczajów handlowych, PPHZ 1970, t. 4; J. Jakubowski: Prawo jednolite w międzynarodowym obrocie gospodarczym, Warszawa 1972; E. Drozd: Kompetencja statutów rzeczowego i obligacyjnego w zakresie praw podmiotowych, SC 1979, t. XXX; J. Rajski: Principes fondementaux et developpement du droit commercial international de certains pays socialistes europeens et les relations economiąues Est-Quest, „Revue International de Droit Compare" 1980, s. 521-538; M.A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć „chwila" i „miejsce zawarcia umowy" w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 roku, PPHZ 1981, t. 5; J. Łopuski: Zarys prawa handlu międzynarodowego, Toruń 1981; J. Łopuski: Międzynarodowe kontrakty gospodarcze a zagadnienie autonomii woli, PPHZ 1985, t. 9, s. 32-55; Cz. Przymusiński: Wokół problematyki prawa transakcji międzynarodowej, PPHZ 1985, t. 9; B. von Hoffman: O stosowaniu „legis mercatoriae" w międzynarodowym arbitrażu handlowym, PPHZ 1988, t. 12; H. Koziński: Państwo jako strona kontraktu (state contract), PPHZ 1988, t. 12; W. Popiołek: Znaczenie przepisów „prawa publicznego " różnych systemów prawnych dla stosunków umownych handlu zagranicznego, PPHZ 1988, t. 12; M. Pazdan: Rozszczepienie statutu kontraktowego oraz inne odstępstwa od zasady jednolitości statutu kontraktowego, SIS 1991, t. 16; tenże: Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa, (w:) Prace prawnicze wydane dla uczczenia pracy naukowej Karola Gandora, Katowice 1992; F. Madl: Ius commune Europae, PPHZ 1993, t. 17, s. 83-113; K. Kruczalak: Wybrane problemy stosowania norm konwencyjnych w prawie polskim, PPHZ 1995, t. 18, s. 88-104; M. Jagielska: Ewolucja europejska prawa konsumenckiego, (w:) Yaleat aeąuitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000; M. Jagielska: Ochrona konsumenta jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym, KPP 2000, z. 3; G. Hohloch: Culpa in contrahendo w prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 2000, t. 19-20; B. Fuchs: Lex mercatoria w międzynarodowym obrocie handlowym, Kraków 2000; E. Łętowska: O sankcjach w prawie cywilnym — deficyt ich realności na przykładach z prawa konsumenckiego, (w:) Studia z prawa cywilnego 1 gospodarczego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej, Kraków 2000, s. 132-156; K. Kruczalak: Miejsce zawarcia umowy, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 142-148; G. Żmij: Waluta umowy w praktyce notarialnej, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 319-331. 4. Wybór prawa: J. Fabian: Autonomia woli a aktualne problemy prawa międzynarodowego prywatnego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza", Prawo III, Poznań 1957, z. 7; H. Trammer: Wprowadzenie do nauki autonomii woli w prawie międzynarodowym prywatnym, St. et Doc. 1957, nr 1; J. Skąpski: Autonomia woli w prawie międzynarodowym prywatnym w zakresie zobowiązań z umów, Kraków 1964; M. Tomaszewski: La designation, posterieure a la conclusion du contrat, de la loi qui le regit, RCDIP 1972, nr 4; M. Sośniak: Le choix de la loi dans le droit international prive polonais. Rapports polonais presentes au Neuvieme Congres International de 122 VI. Zobowiązania Droit Compare, Wrocław 1974; M. Pazdan: Wybór prawa właściwego w kontraktach zawieranych w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 5; M.A. Zachariasiewicz: Dorozumiany wybór prawa, PSM 1976, nr 3; M. Tomaszewski: Zakres swobody stron w wyborze prawa właściwego dla zobowiązań umownych, St. Iur. 1977, t. VI; A. Mokrysz-Olszyńska: Wybór prawa właściwego dla kontraktu w międzynarodowym prawie prywatnym RFN, „Handel Zagraniczny" 1989, nr 2; M. Pazdan: O potrzebie zmian polskiego unormowania wyboru prawa dla zobowiązań umownych, (w:) Problemy Kodyfikacji Prawa Cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Z. Radwańskiego, Poznań 1990; M. Pazdan: Rezolucja bazylejska z 1991 roku w sprawie autonomii woli w zakresie umów zawieranych w międzynarodowym obrocie handlowym, PPHZ 1993, t. 17, s. 124-131; tenże: Materialnoprawne wskazanie a kolizyjnoprawny wybór prawa, PPHZ 1995, t. 18, s. 105-119; W. Popiołek: W sprawie ograniczeń kolizyjnoprawnego wyboru prawa w polskiej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym, Księga Skąpskiego, s. 337-355; M. Dragun-Gertner: Ograniczenie autonomii woli stron morskich kontraktów żeglugowych, Gdańsk 1996; M. Pazdan: Klauzule usztywniające właściwość prawa, (w:) Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996, s. 309-317; B. Fuchs: Następczy wybór prawa, (w:) Valeat aeąuitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000. 5. Zawarcie umowy: U. Drobnig: Ogólne warunki umów w handlu międzynarodowym, PPHZ 1982, t. 6; L. Zalewski: Zawieranie umów przy użyciu wzorców nienormatywnych, RPEiS 1989, z. 3; J. Rajski: Negocjowanie i zawieranie umów kontrzakupu w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPHZ 1990, t. 12; M.A. Zachariasiewicz: Z problematyki „kolizji ogólnych warunków" w obrocie międzynarodowym, PPHZ 1990, t. 14; tejże: Pojęcie oferty (rys prawnoporównawczy), PPHZ 1992, t. 16, s. 9-35; L. Zalewski: Sposoby zawierania umów w handlu międzynarodowym, Warsza-wa-Poznań 1992; S. Długosz: Zawieranie kontraktów w handlu zagranicznym, Warszawa 1993; A. Szumański: Renegocjacja umów w międzynarodowym obrocie gospodarczym. Studium prawno-porównawcze, Kraków 1994; J. Zrałek: Zgodność treści oferty i jej akceptacji — charakterystyka prawnoporównawcza, PPHZ 2000, t. 19-20; Prawne i ekonomiczne aspekty komunikacji elektronicznej, red. J. Gołaczyński, Warszawa 2003; W.J. Kocot: Wpływ Internetu na prawo umów, Warszawa 2004; Prawo Internetu, red. P. Podrecki, Warszawa 2004. 6. Język kontraktu: M. Pazdan: Język kontraktu —jego znaczenie i wyznaczanie, PPHZ 1988, t. 12; tenże: Statut kontraktowy a język kontraktu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Prawo XXVIII" 1990 {Księga Pamiątkowa ku czci Jana Łopuskiego); tenże: Poszukiwanie znaczenia terminów technicznoprawnych użytych przez strony w kontrakcie, PPHZ 1992, t. 16; R. Czarnecki: Poprawia-cze i omamentatorzy, „Rzeczpospolita" z 22 grudnia 1999 r. (C5); P. Babiarz: Niektóre przepisy ustawy w języku polskim w praktyce, MoP 2000, nr 8, s. 501 i n.; P. Mostowik: Ustawa o języku polskim —prywatnoprawne curiosum, „Rejent" 2000, nr 6, s. 126-141; A. Opalski: Ustawa o języku polskim — zagrożenie dla obrotu prawnego z zagranicą, MoP 2000, nr 4, s. 225-230; M. Spyra: Ustawa o języku polskim — konsekwencje dla obrotu cywilnoprawnego, TPP 2000, nr 1-2, s. 33 i n.; P. Mostowik, W. Żukowski: Ustawa o języku polskim. Komentarz, Warszawa 2001. 7. Wykonanie zobowiązania: W. Popiołek: Wykonanie zobowiązania umownego a prawo miejsca wykonania. Zagadnienia kolizyjnoprawne, Katowice 1989; W. Popiołek: Roszczenie o wykonanie świadczenia w naturze. Zagadnienia kolizyjnoprawne, SIS 1991, t. 16; G. Żmij: Prawo waluty, Kraków 2003. 8. Sprzedaż i dostawa: J. Jakubowski: Ważniejsze klauzule kontraktu kupna-sprzedaży w handlu zagranicznym (problematyka prawna), Warszawa 1964; H. Trammer: Ujednolicenie norm kolizyjnych dotyczących sprzedaży przez Konferencję Międzynarodowego Prawa Prywatnego w Hadze, (w:) Księga Przybyłowskiego; J. Jakubowski: Umowa sprzedaży w handlu międzynarodowym, Warszawa 1966; J. Szlapka: Łącznik kraju sprzedawcy w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 6; J. Skajski: Międzynarodowy charakter umowy sprzedaży, SIS 1979, t. 5 {Księga ku czci Mieczysława Sośniaka); A. Koch: Umowa wyłącznej koncesji handlowej w eksporcie, Poznań 1982; K. Sularz: Właściwość prawa kraju sprzedawcy na podstawie § 110 o.w.d. RWPG 1968/1975, PPHZ 1982, t. 6; § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 123 M. Pazdan: Problemy kolizyjne w prawie wspólnym RWPG, PPHZ 1984; Z. Kucera: Statut subsydiar-ny (prawo stosowane pomocniczo) w stosunkach obejmujących dostawy towarów pomiędzy organizacjami gospodarczymi państw członkowskich RWPG, PPHZ 1985, t. 9; W. Budzyński: Realizacja kontraktu importowego i eskportowego wg Incoterms 1990, Warszawa 1992; J. Skrzypkowski, A. Tynel: Podstawowe klauzule umowy sprzedaży towarów w obrocie międzynarodowym, Warszawa 1995; J. Hermanowski: Incoterms 2000. Komentarz, Warszawa-Zielona Góra 2000. 9. Konwencja wiedeńska: M.A. Zachariasiewicz: Zawarcie umowy w konwencji wiedeńskiej o międzynarodowej sprzedaży towarów, PPHZ 1989, t. 13; L. Zalewski: Zawieranie umów przy użyciu wzorców nienormatywnych (tzw. konflikt formularzy), RPEiS 1989, z. 3, s. 119-139; L. Zalewski: Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów — uwagi krytyczne, RPEiS 1991, z. 4, s. 99-110; A. Kaczorowska: Jednolitość wykładni przepisów konwencji wiedeńskiej z 1980 roku, PiP 1992, z. 10; L. Zalewski: Sposoby zawierania umów w handlu międzynarodowym, Poznań 1992, s. 35-67; J. Napierała: Istotne naruszenie zobowiązania jako przesłanka odpowiedzialności kontraktowej w Konwencji Wiedeńskiej, RPEiS 1994, z. 1, s. 1-12; tenże: Odpowiedzialność odszkodowawcza sprzedawcy w świetle postanowień konwencji wiedeńskiej, RPEiS 1994, z. 4; J. Napierała: Obowiązek przeciwdziałania szkodzie przez wierzyciela w konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, KPP 1995, z. 3, s. 309-328; J. Rajski: Jednolite prawo międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH 1996, nr 3, s. 1-6; J. Napierała: Źródła praw i obowiązków stron umowy międzynarodowej sprzedaży, RPEiS 1996, z. 4, s. 61-76; J. Rajski: Swoboda umów w ujęciu przepisów konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, (w:) Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 263-277; J. Klatka: Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, „Rejent" 1997, nr 4, s. 134-156; J. Kocot: Międzynarodowy charakter umowy sprzedaży towarów oraz procedura jej zawarcia w ujęciu konwencji wiedeńskiej, MP 1997, z. 8, s. 310-317; J. Hermanowski, J.D. Jastrzębski: Konwencja wiedeńska. Komentarz, Warszawa 1997; W. Kocot: Zawieranie umów sprzedaży według konwencji wiedeńskiej, Warszawa 1998; M. Pazdan: Konwencja NZ o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów — wprowadzenie, Kraków 1998; J. Napierała: Zwolnienie dłużnika od odpowiedzialności za naruszenie umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, SP 1998, z. 3-4, s. 5-31; J. Rajski: Jednolite reguły wykładni kontraktów zawieranych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, (w:) Studia z prawa cywilnego i gospodarczego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej, Kraków 2000, s. 201-208; M. Pazdan: Sprzedaż konsumencka w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, (w:) Studia... (jw.); Księga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej, Kraków 2000; M. Pazdan: Zastosowanie konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów na podstawie norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu, PPHZ 2000, t. 19-20; M. Pazdan: Odgraniczenie umowy sprzedaży od umów o świadczenie usług na tle konwencji wiedeńskiej o międzynarodowej sprzedaży, (w:) Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Antoniego Agopszowicza. Katowice 2000; W. Popiołek: Podstawowe obowiązki kupującego w konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów, PPHZ 2000, t. 19-20; J. Klatka: Umowa sprzedaży z nieokreśloną ceną, PPHZ 2000, t. 19-20; W. Popiołek: Podstawowe obowiązki sprzedawcy w konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów, (w:) Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2000, s. 225-242; G. Żmij: Problematyka odsetek w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, PPHZ 2000, t. 19-20; J. Górecki, M. Jagielska, J. Klatka, W. Klyta, L. Ogiegło, J. Pazdan, M. Pazdan, W. Popiołek, M. Szpunar, M.A. Zachariasiewicz, G. Żmij: Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów. Komentarz, red. M. Pazdan, Kraków 2001, s. 893; Ł. Żarnowiec: Zastosowanie konwencji wiedeńskiej z 11.04.1980 r. o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów na podstawie wyboru prawa, PUG 2003, nr 2, s. 2-8. 10. Umowy kompensacyjne. Umowa zamiany: S. Sołtysiński: Transakcje kompensacyjne w handlu Wschód-Zachód. Zarys problematyki prawnej i ekonomicznej, RPEiS 1983, s. 77-94; J. Rajski: Some Legał Aspects of International Compensation Trade, „International and Comparative Law Quarterly" 124 VI. Zobowiązania 1986, styczeń, s. 128-137; A. Olejniczak: Treść umowy kontrzakupu w międzynarodowym obrocie handlowym, RPEiS 1988, z. 1, s. 83-104; J. Rajski: Cywilnoprawne problemy transakcji kompensacyjnych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PiP 1985, z. 1; s. 30-39; tenże: Umowy kompensacyjne w międzynarodowym obrocie gospodarczym w świetle badań praktyki kontraktowej, PPHZ 1989, t. 13; tenże: International Compensation Trade Transactions, (w:) International Con-tracts and Conflicts of Laws (red. P. Sarcević), London 1990, s. 102-123; tenże: Negocjowanie i zawieranie umów kontrzakupu w międzynarodowym obrocie gospodarczym, PPHZ 1990, t. 15, s. 11-34; tenże: Rozwój umów kompensacyjnych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Prawo XXVIII, 1990", z. 205, s. 225-238; A. Olejniczak: Transakcje kompensacyjne w handlu międzynarodowym, Poznań 1994. 11. Leasing: J. Szlapka: Leasing w związku z budową zakładu górniczego lub montażem urządzeń górniczych za granicą, PPG 1977, t. I, s. 119 i n.; J. Marciniuk: Umowa leasingu i jej zastosowanie w handlu zagranicznym, Warszawa 1982; J. Poczobut: Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1995; J. Poczobut: Właściwość prawa dla umowy leasingu — zagadnienia węzłowe, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 216-244. 12. Umowy o świadczenie usług. Kompletne obiekty: J. Jakubowski: Umowa zlecenia i umowy pokrewne w prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1968, nr 5; W. Ludwiczak: Prawo właściwe dla stosunku prawnego wynikającego z umowy o przedstawicielstwo handlowe, RPEiS 1974, z. 3; J. Szlapka: Umowa o budowę zakładu górniczego za granicą (przedmiot i treść), PPiA XIII 1980, s. 111-132; M.A. Zachariasiewicz: Problematyka kolizyjna umów eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980; W. Ludwiczak 1990, rozdz. XIV; J. Poczobut: Recht der Handelsvertre-tung in Polen, „Osteuropa Recht" 1991, z. 4; E. Rott-Pietrzyk: Umowa agencyjna w świetle konwencji genewskiej o agencji w międzynarodowej sprzedaży towarów z 1983 r., KPP 1994, z. 1, s. 123-163 (tekst konwencji tamże, s. 163-174); tejże: Umowa agencyjna w prawie polskim a standardy europejskie, KPP 1998, z. 1, s. 25-130; T. Sadowski: Konwencja haska z 14 marca 1978 r. o prawie właściwym dla agencji, KPP 1998, z. 1, s. 131-148 (tamże tekst konwencji w tłum. T. Sadowskiego, s. 175-192); E Rott-Pietrzyk: Komentarz do Dyrektywy Rady nr 86/653 z 18 grudnia w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych, PPHZ 2000, t. 19-20. 13. Umowy licencyjne: J. Skąpski: Umowa licencyjna w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PWOWI 1973, z. 1; W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o korzystanie z cudzych rozwiązań technicznych zawieranych w obrocie z krajami rozwijającymi się, PPWiP 1976, nr 2; S. Sołtysiński: Choice of Law and Choice of Forum in transnational transfer of technology transactions, „Rec. dec Cours 1986", t. 1 (196); S. Sołtysiński: Prawo właściwe dla licencji patentowych w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, RPEiS 1987, z. 2; tenże: Prawo właściwe dla umów know-how, PiP 1988, z. 9; tenże: The proper law of know-how contracts, PYIL 1988, vol. XVII; M. Pazdan: W poszukiwaniu prawa właściwego dla licencji patentowych, PPHZ 1989, t. 13; S. Sołtysiński: Międzynarodowe licencje znaków towarowych (zarys problematyki), PPHZ 1990, t. 15; A. Roy: Lizenzvertrdge im Verkehr zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Republik Polen, Frankfurt a. M.-Bern-New York-Paris 1991; B. Fuchs: Transfer technologii a przepisy Unii Europejskiej chroniące wolną konkurencję, PPHZ 2000, t. 19-20. 14. Umowy autorskie: W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich, „Prace prawnicze Uniwersytetu Śląskiego" 1975, t. VI; tenże: Kolizyjna problematyka wykorzystania praw autorskich w ramach umowy wydawniczej, SP 1980, z. 1-2; tenże: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1982; tenże: Le contrat d'edition en droit internationalprive polonais, PYIL 1985, vol. XTV; M. Czajkowska-Dąbrowska: Prawo właściwe dla praw autorskich — najnowsze tendencje w Europie, KPP 1993, z. 3, s. 291-322; J. Barta, R. Markiewicz: Prawo autorskie, Przepisy. Orzecznictwo. Umowy międzynarodowe, Warszawa 1999. 15. Franchising: B. Fuchs: Prawo właściwe dla umów franchisingowych, KPP 1997, z. 1, s. 59-95; M. Pazdan: Prawo właściwe dla umów franchisingowych, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997, s. 505-516; B. Fuchs: Umowy franchisingowe, Kraków 1998. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 125 16. Faktoring: M.H. Koziński: Factoring, ZNUMK 1990, t. XXVIII; K. Zawada: Faktoring. Uwagi 0 pojęciu, funkcjach i konstrukcji prawnej, (w:) Księga pamiątkowa. I Kongres Notariuszy RP 1993; P. Rawa: Factoring — specyficzna forma finansowania krótkoterminowego, „Handel Zagraniczny" 1993, nr 2; tenże: Prawne aspekty funkcjonowania instytucji faktoringowych, „Prawo Bankowe" 1995 nr 1; K. Zawada: Faktoring międzynarodowy, KPP 1996, z. 4, s. 787-798 (i tamże tłumaczenie M. Paluszkiewicz konwencji UNIDROIT o faktoringu międzynarodowym, s. 798-817). 17. Umowy giełdowe i zawierane na targach: M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla kontraktów giełdowych i kontraktów zawieranych na targach, PPHZ 1979, t. 3. 18. Umowy o kooperację: J. Jakubowski: Zagadnienia prawa właściwego i rozstrzygania sporów w dziedzinie kooperacji przemysłowej z firmami zachodnimi, PiP 1976, z. 12; M. Pazdan: Umowa kooperacji w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Prawne problemy międzynarodowej kooperacji przemysłowej, Warszawa 1981; tenże: Zawarcie, zmiana lub rozwiązanie umowy specjalizacji i kooperacji produkcji według RWPG, PPHZ 1985, t. 9, s. 56-74; A. Koch: Umowy kooperacyjne w działalności zagranicznych podmiotów gospodarczych, RPEiS 1987, z. 3, s. 143-157; M. Pazdan: Przewodnik zawierania umów kooperacyjnych pomiędzy organizacjami gospodarczymi z państw członkowskich RWPG (1987), PPHZ 1990, t. 15, s. 139-151; A. Szumański: Pojęcie 1 charakter prawny umowy kooperacji przemysłowej w międzynarodowym obrocie gospodarczym, Kraków 1991. 19. Umowy transportowe i ubezpieczeniowe: M. Sośniak: Prawne aspekty międzynarodowych stosunków przewozowych, PPP 1980, t. 2; Z. Kwaśniewski: Umowa multimodalnego przewozu towaru w obrocie międzynarodowym, Toruń 1989; M. Nesterowicz: Ubezpieczenia turystyczne w ruchu zagranicznym, PiP 1990, z. 1; A. Gawroński, J. Handschke, J. Łańcucki, T. Sangowski: Ubezpieczenia w handlu zagranicznym, Warszawa 1994. 20. Weksle i czeki: J. Bogobowicz, B. Kulikowski: Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1987; D. Kułak, A. Kulesza: Weksle i czeki w obrocie międzynarodowym, Łódź 1988; T. Borkowski: Weksle i czeki w operacjach bankowych, Warszawa 1991; Z. Krzyżkiewicz: Międzynarodowe rozliczenia bankowe, Warszawa 1991; A. Żabicki: Prawo wekslowe i czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1993; A. Szpunar: Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994; I. Heropolitańska: Weksel w obrocie zagranicznym, t. I, Warszawa 1994; K. Piasecki: Prawo wekslowe i prawo czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1997; T. Komosa, W. Opalski: Prawo wekslowe. Prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1997; I. Heropolitańska: Prawo czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1997; M. Czarnecki, L. Bagińska: Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1998. 21. Timesharing: B. Fuchs: Timesharing w prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) „Gdańskie Studia Prawnicze" 1999, t. V, {Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Kruczalaka), s. 89-105; B. Fuchs: Timesharing w obrocie międzynarodowym (aspekty kolizyjnop-rawne), „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 49-59; J. Gołaczyński: Timesharing — zagadnienia kolizyjnopraw-ne, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 60-81. 22. Umowy arbitrażowe: M. Pazdan: Umowa stron z arbitrem (arbitrami) w międzynarodowym arbitrażu handlowym, PPHZ 1987, t. 11, s. 139-152; M. Pazdan: Prawo właściwe dla umowy stron z arbitrem (arbitrami) w międzynarodowym arbitrażu handlowym, (w:) Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Ossolineum 1989; M. Pazdan: Prawne aspekty funkcji arbitra, PUG 1994, nr 2, s. 8-14; M. Tomaszewski: Umowa o arbitraż. Podstawowe problemy prawne, PUG 1994, nr 1, s. 13-18; B. Pankowska-Lier, D. Pfaff: Arbitraż gospodarczy, Warszawa 2000; P. Telenga, (w:) Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, t. III, Warszawa 2000, r. 9.7; J. Pazdan: Umocowanie do zawarcia umowy o arbitraż, Zeszyty Prawnicze UKSW 2003, z. 3.2, s. 299-311; M. Pazdan: Prawo właściwe do oceny zapisu na sąd polubowny, „Rejent" 2003, nr 10, s. 172-182. 126 VI. Zobowiązania 23. Umowa darowizny: J. Górecki: Umowa darowizny w prawie prywatnym międzynarodowym, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 82-103. 24. Czynności prawne jednostronne: M. Pazdan: Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 1980, t. 4; M. Pazdan: Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1989, z. 1. 25. Umowy konsumenckie: M. Jagielska: Ochrona konsumenta jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym międzynarodowym, KPP 2000, z. 3, s. 639-651; E. Łętowska: Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów, Warszawa 2001; P. Mostowik: Kolizyjnoprawne problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw Unii Europejskiej, (cz. I), „Rejent" 2002, nr 7, s. 107-124, (cz. II) „Rejent" 2002, nr 9, s. 59-78; M. Mataczyński: Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w polskim prawie konsumenckim, RPEiS 2003, z. 3, s. 41-54; E. Łętowska: Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004; M. Lijowska: O kolizyjnoprawnych problemach dostosowania prawa polskiego do europejskiego prawa ochrony konsumenta, KPP 2004, z. 1, s. 137-170; A. Kozioł: Kolizyjnoprawne aspekty sprzedaży konsumenckiej, PUG 2004, nr 6, s. 8-12; Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, red. E. Łętowska, K. Osajda, Warszawa 2004; J. Gołaczyński: Kolizyjne aspekty umów zawieranych z udziałem konsumentów, (w:) Zawieranie i wykonywanie umów, red. E. Gniewek, Wrocław 2004, s. 47-61; M. Pazdan, M. Szpunar: Conflict of laws rules in Polish consumer protection laws, (w:) The evaluation of the new Polish legislation in the matter of consumer protection from the European perspective, pod red. M. Kępińskiego, Poznań 2002, s. 109-118; M. Pazdan: Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po 1 maja 2004 r., „Rejent" 2004, nr 3-4, s. 9-26. I. Uwagi ogólne 1. W zakresie zobowiązań z czynności prawnych niemal powszechnie dopuszcza się na świecie wybór prawa. Brak jest natomiast jednolitości przy poszukiwaniu prawa właściwego w braku wyboru prawa. Dość szeroko — mimo nieustannej i uzasadnionej krytyki — wykorzystywany jest łącznik miejsca zawarcia kontraktu (właściwość legis loci contractus) lub — ujmując rzecz szerzej — łącznik miejsca dokonania czynności prawnej (właściwość legis loci actus). W nowszych systemach prawnych łącznik ten jest jednak często zepchnięty na dalszy plan, np. dochodzi do głosu, gdy strony nie mają wspólnego prawa ojczystego lub wspólnego domicylu, czasem jego rola jest jeszcze mniejsza. Ciągle zachowuje aktualność, choć pierwszoplanową rolę odgrywa w nielicznych systemach prawnych, łącznik miejsca wykonania zobowiązania (właściwość legis loci solutionis), mimo komplikacji, jakie wywołuje w zakresie zobowiązań synallagmatycznych (gdy wchodzące w grę świadczenia mają być spełnione w różnych państwach). Idea szczegółowych reguł kolizyjnych dla poszczególnych typów stosunków umownych zwyciężyła po raz pierwszy w 1908 r., w toku obrad Instytutu Prawa Międzynarodowego na sesji we Florencji (tzw. reguły florenckie). W tym samym kierunku poszły późniejsze prace Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego (por. zwłaszcza rezolucje wiedeńskie z 1926 r.), wspomnianego już In- § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 127 stytutu Prawa Prywatnego Międzynarodowego oraz Konferencji Haskiej Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Widoczny był wpływ reguł florenckich na ustawodawstwo niektórych państw, m.in. na rozwiązania przyjęte w naszej ustawie z 1926 roku. Do urzeczywistnienia podobnej idei zmierza, ciesząca się dużym powodzeniem na kontynencie europejskim, teoria charakterystycznego świadczenia, rozwinięta i ostatecznie sformułowana przez uczonego szwajcarskiego Adolfa Schnitzera. Zgodnie z jej założeniami, stosunek zobowiązaniowy powinien podlegać prawu państwa, z którym — za pośrednictwem domicylu lub siedziby — powiązana jest strona zobowiązana do spełnienia świadczenia dla danego stosunku charakterystycznego (z reguły niepieniężnego). W nawiązaniu do tych założeń formułowane są szczegółowe reguły kolizyjne. Istnieją też rozwiązania bardziej elastyczne. Należy do nich angielska koncepcja „prawa najbardziej odpowiedniego" (proper law of the contract). Przy ustalaniu prawa właściwego według tej koncepcji poszukuje się prawa, z którym stosunek zobowiązaniowy wykazuje ścisły i naturalny związek. Chodzi więc o poszukiwanie prawa najbardziej odpowiedniego dla danego kontraktu czy też prawa pozostającego z kontraktem w najdonioślejszym związku. Poszukiwania te ułatwiały przyjmowane niekiedy na gruncie prawa angielskiego presumpcje (np. presumpcje właściwości prawa miejsca zawarcia kontraktu, miejsca jego wykonania, miejsca położenia nieruchomości, prawa bandery statku)1. Współcześnie presumpcje te są krytykowane i zastępowane postulatem indywidualnej oceny w każdym konkretnym przypadku2. Z najbardziej rozwiniętą analizą indywidualną okoliczności każdego stanu faktycznego spotykamy się w ramach tzw. metod a posteriori, uzależniających rozstrzygnięcia kolizyjne od porównania treści, celów i rezultatów zastosowania odpowiednich norm merytorycznych konkurujących systemów prawnych. Analiza treści i celów tych norm pozwala ustalić ich zasięg przestrzenny, jak również wyłonić ten system prawny, który jest najsilniej „zainteresowany" rozstrzygnięciem sporu, porównanie zaś skutków zastosowania konkurujących norm z punktu widzenia słuszności i sprawiedliwości prowadzi do wskazania tzw. lepszej normy prawnej. Metody te rozwinęły się głównie w doktrynie i judykatu-rze USA i znalazły swe odbicie w Restatement II3. Rozwiązanie przyjęte w § 188 Restatement II („najściślejszy, najbardziej doniosły związek" prawa właściwego z rozpatrywaną kwestią sporną) stanowi kompromis pomiędzy klasycznymi łącznikami a wspomnianymi rozwiązaniami a posteriori. Por. konkluzje lorda Atkina zawarte w uzasadnieniu sprawy R. v. International Trustee for the Protection of Bondholders A. G. (1937, A. C. 500). 2 Por. zwłaszcza orz. w sprawie Coast Lines Ltd. v. Hudig and Veder Chartering N. V. (WLR 1972, t. 3, s. 280 i n.) i stwierdzenia sędziego L.J. Magev. 3 Por. M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań, s. 73 i n. 128 VI. Zobowiązania Na uwagę zasługują rozwiązania przyjęte w Konwencji rzymskiej o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 1980 r.4 Zgodnie z art. 4 ust. 1 Konwencji w braku wyraźnego lub dorozumianego wyboru prawa umowa podlega prawu państwa, z którym jest najściślej związana. Jeżeli dająca się wydzielić część umowy (stosunku zobowiązaniowego) wykazuje związek z innym państwem, można — w drodze wyjątku — do jej oceny zastosować prawo tego innego państwa. Dalsze postanowienia art. 4 ustanawiają wiele presumpcji: dla umowy, której przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo korzystania z nieruchomości, przewiduje się właściwość prawa państwa, w którym nieruchomość jest położona; dla umowy o przewóz towarów właściwe jest prawo państwa, w którym przewoźnik w chwili zawarcia umowy ma główne przedsiębiorstwo, o ile w państwie tym znajduje się także miejsce załadunku lub wyładunku albo główne przedsiębiorstwo nadawcy; inne umowy (pomijając odrębnie uregulowane umowy konsumenckie i umowy o pracę) podlegają prawu państwa, w którym strona mająca spełnić świadczenie charakterystyczne ma w chwili zawarcia umowy miejsce zwyczajnego pobytu lub siedzibę (chodzi tu o siedzibę zarządu głównego); jeżeli jednak umowa została zawarta przez tę stronę w ramach działalności zawodowej — właściwe jest prawo państwa, w którym znajduje się główne jej przedsiębiorstwo lub w którym — jeżeli według umowy świadczenie ma być spełnione przez przedsiębiorstwo inne niż główne — znajduje się to inne przedsiębiorstwo. Wymienionych wyżej presumpcji nie stosuje się, gdy z całokształtu okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejsze związki z innym państwem (art. 4 ust. 5 Konwencji). Odrębnie uregulowane zostały w Konwencji umowy konsumenckie (art. 5) oraz umowy o pracę (art. 6). W umowach konsumenckich dopuszczalny jest wprawdzie wybór prawa, ale nie może on prowadzić do pozbawienia konsumenta (w sytuacjach określonych w art. 5 ust. 2) ochrony, jaką zapewniają mu bezwzględnie obowiązujące przepisy państwa, w którym ma on miejsce zwyczajnego pobytu. Prawo zwyczajnego miejsca pobytu konsumenta jest też właściwe w braku wyboru prawa. Prawo właściwe dla umowy o pracę może być również określone w drodze wyboru prawa. Jednakże wybór prawa nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony, jaką zapewniają mu bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa, które byłoby właściwe w braku wyboru prawa. W braku wyboru prawa stosuje się: a) prawo państwa, w którym pracownik (wykonując umowę) wykonuje zazwyczaj pracę, jeśli nawet został on przejściowo wysłany do innego państwa, albo b) prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo zatrudniające pracownika, jeżeli nie wykonuje on pracy zazwyczaj w jednym i tym samym 4 Tekst polski konwencji EWG został ogłoszony w PPHZ (1983), t. 7, s. 124 i n. (w tłumaczeniu W. Popiołka) oraz w PSM 1984, z. 4 i 6 (w tłumaczeniu J. Poczobuta). § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 129 państwie, chyba że z całokształtu okoliczności wynika, iż umowa o pracę (stosunek pracy) wykazuje ściślejsze związki z innym państwem; w tym wypadku stosuje się prawo tego innego państwa. Konwencja jest dostępna jedynie dla państw członkowskich Unii Europejskiej. Wszystko wskazuje na to, iż państwa, które uzyskały członkostwo 1 maja 2004 r. (w tym Polska), w najbliższym czasie ratyfikują Konwencję. W stadium początkowym znajdują się też prace, które zmierzają do zastąpienia Konwencji rzymskiej rozporządzeniem Rady WE. 2. Polska ustawa z 1965 r. zawiera w art. 25-29 szczegółowe unormowanie właściwości prawa w zakresie zobowiązań umownych; przepisy te stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych (art. 30 p.p.m.). Reguły wynikające z powyższych przepisów zostaną szczegółowo przedstawione w dalszych rozważaniach. 3. Odrębne przepisy regulują zobowiązania wekslowe i czekowe (§ 25 VI) oraz umowne stosunki przewozowe (§ 25 VII). Szczególne normy kolizyjne pojawiły się w ustawach konsumenckich (będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach). 4. Normy kolizyjne dotyczące zobowiązań z umów zawierają też niektóre konwencje podpisane przez Polskę (będzie o nich mowa w dalszych rozważaniach). 5. W dniu 13 marca 1995 r. Polska ratyfikowała Konwencję Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzoną w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. Weszła ona w życie w stosunku do Polski 1 czerwca 1996 r. (oświadczenie rządowe z 25 października 1996 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 287). Jej tekst angielski wraz z przekładem na język polski został ogłoszony w 1997 r. w Dzienniku Ustaw (Nr 45, poz. 286, z datą 13 maja 1997 r.). Konwencja jest aktem dość obszernym. Poza preambułą składa się na nią 101 artykułów. Dzieli się na cztery części. Pierwsze trzy części (art. 1-88) tworzą prawo jednolite międzynarodowej sprzedaży towarów (w części 1 znalazły się postanowienia o przesłankach i zakresie zastosowania konwencji, w części 2 — o zawarciu umowy, w części 3 — o prawach i obowiązkach stron), część czwarta zawiera zaś postanowienia końcowe dotyczące stosunków między pań-stwami-stronami Konwencji. Na podstawie art. 92 ust. 1 każde państwo, przystępując do Konwencji, może oświadczyć, że nie będzie związane bądź częścią 2, bądź częścią 3 Konwencji. W myśl art. 1 ust. 1 Konwencja ma zastosowanie do umów sprzedaży. Konwencja nie definiuje wprost umowy sprzedaży. Z jej postanowień wynika jednak, iż twórcy Konwencji mieli na uwadze umowę, przez którą sprzedawca zobowiązuje się dostarczyć towar i przenieść jego własność na kupującego 130 VI. Zobowiązania (art. 30), kupujący zaś zobowiązuje się do przyjęcia (odbioru) towaru i do zapłaty ceny (art. 53). Nie ma przy tym znaczenia, czy w prawie krajowym odnośna umowa traktowana jest jako umowa cywilnoprawna, czy też handlowa (art. 1 ust. 3). Z art. 1 ust. 1 wynika nadto, że Konwencja odnosi się do sprzedaży towarów. To ostatnie pojęcie oznacza rzeczy ruchome, zmysłowe. Eliminuje to z zakresu zastosowania Konwencji sprzedaż nieruchomości, sprzedaż praw (np. wierzytelności), sprzedaż praw własności przemysłowej (np. patentu). Sprzedaż energii elektrycznej wyłączono wyraźnie w art. 2 lit. „f" Konwencji. Użyty w Konwencji zwrot „sprzedaż towarów" oraz sposób ujęcia praw i obowiązków sprzedawcy i kupującego uzasadniają twierdzenie, iż Konwencja obejmuje tylko takie transakcje wymienne, w których obowiązkowi dostawy towaru z jednej strony odpowiada obowiązek świadczenia pieniężnego (zapłaty ceny) z drugiej strony. Umowa zamiany rzeczy ruchomych nie jest więc zasadniczo objęta zakresem zastosowania Konwencji. Zgodnie z art. 1 ust. 1 lit. a, Konwencja ma zastosowanie do umów sprzedaży między stronami mającymi siedziby handlowe w różnych państwach, jeżeli państwa te są stronami Konwencji. W razie wielorakiej siedziby handlowej — stosownie do art. 10 lit. a — należy brać pod uwagę tę siedzibę, „która ma najściślejszy związek z umową i z jej wykonaniem, ze względu na okoliczności znane stronom lub rozważane przez nie w jakimkolwiek czasie przed zawarciem lub w chwili zawarcia umowy". Przy ustalaniu najściślejszego związku uwzględniać należy ogół okoliczności prawnych i faktycznych danego przypadku. W braku siedziby handlowej strony umowy (w domyśle: będącej osobą fizyczną) w myśl art. 10 lit. b dochodzi do głosu łącznik miejsca zwyczajnego pobytu strony (habitual residence, gewóhnliches Aufenthaltsori), nazwany niezbyt szczęśliwie w tekście polskim Konwencji „miejscem stałego zamieszkania". Postanowienie art. 1 ust. 2 uzależnia zastosowanie Konwencji od tego, czy strony były — w chwili zawarcia umowy — świadome tego, że mają siedziby handlowe w różnych państwach. W myśl tego przepisu posiadanie przez strony siedzib handlowych w różnych państwach nie jest uwzględniane (a więc nie dojdzie do zastosowania Konwencji), jeżeli fakt ten nie wynika z umowy, z jakichkolwiek stosunków między stronami lub też z informacji ujawnionej przez strony w jakimkolwiek czasie przed zawarciem umowy. Nie wyłącza oczywiście zastosowania Konwencji to, iż w chwili zawarcia umowy strony nie wiedziały, że państwa, w których strony miały wówczas siedziby handlowe, były stronami konwencji. Obszerną listę wyłączeń zawiera art. 2 Konwencji. Znalazła się na niej sprzedaż: a) konsumencka, b) na licytacji, § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 131 c) w drodze egzekucji (lub w inny sposób) przez organy wymiaru sprawiedliwości, d) udziałów, akcji, tytułów inwestycyjnych, papierów wartościowych lub pieniędzy, e) okrętów, statków, poduszkowców i statków powietrznych, f) energii elektrycznej. Konwencja wiedeńska reguluje jedynie zawarcie umowy sprzedaży oraz prawa i obowiązki sprzedawcy i kupującego, wynikające z takiej umowy (art. 4). Poza zakresem unormowań konwencyjnych pozostały więc inne kwestie zaliczane tradycyjnie do zakresu zastosowania statutu kontraktowego. W art. 4 Konwencji podkreślono, iż Konwencja nie reguluje, o ile co innego nie wynika wyraźnie z jej postanowień, ważności umowy. Wedle postanowień statutu kontraktowego (a nie Konwencji) oceniać należy przesłanki prawnej doniosłości oraz skutki (wpływ na ważność umowy sprzedaży) wad oświadczeń woli. Ponad wszelką wątpliwość Konwencja nie normuje zdolności stron do zawarcia umowy sprzedaży. Z Konwencji wyłączona została odpowiedzialność sprzedawcy za produkt wadliwy w takim zakresie, w jakim obejmuje ona szkodę na osobie (w związku ze spowodowaną przez towar śmiercią lub utratą zdrowia jakiejkolwiek osoby, por. art. 5). Konwencja nie reguluje również skutków prawnorzeczowych umowy sprzedaży. Liczyć się więc trzeba w tym zakresie z postanowieniami statutu rzeczowego. Dla stosowania Konwencji nie ma znaczenia miejsce zawarcia umowy, miejsce składowania sprzedanego towaru ani też to, czy umowa przewiduje wysłanie towaru za granicę lub czy dojdzie do przemieszczenia towaru przez granicę w wykonaniu umowy. Konwencja hołduje zasadzie braku formalizmu przy zawieraniu umów sprzedaży. Zasada ta znalazła wyraz w art. 11. Utrzymanie określonych rygorów dotyczących formy możliwe jest jednak w razie złożenia przez państwo zastrzeżenia na podstawie art. 96. Na uwagę w tym kontekście zasługują również postanowienia art. 12 i 29 Konwencji. Konwencja została przyjęta w sześciu wersjach językowych: angielskiej, arabskiej, chińskiej, francuskiej, hiszpańskiej i rosyjskiej. Wszystkie teksty są jednakowo autentyczne. Ma to znaczenie przy usuwaniu wątpliwości interpretacyjnych. Konwencja (chodzi tutaj o jej pierwsze trzy części) znajduje bezpośrednie zastosowanie do umów sprzedaży, które mieszczą się w zakresie jej regulacji. Zakres ten określa sama Konwencja (w szczególności w art. 1-5 oraz w niektórych postanowieniach końcowych). Jeśli więc ma dojść lub doszło do 132 VI. Zobowiązania zawarcia umowy, która jest umową sprzedaży w rozumieniu Konwencji, jednocześnie zaś spełnione są inne przesłanki jej zastosowania (w szczególności strony umowy mają siedziby handlowe w różnych państwach, a państwa te są stronami Konwencji) oraz brak jest okoliczności wyłączających zastosowanie Konwencji, umowa, o którą chodzi, podlega postanowieniom Konwencji. Powołanie się stron na Konwencję nie jest potrzebne. Na mocy art. 6 Konwencji strony mogą jednak (wyraźnie lub w sposób dorozumiany) wyłączyć zastosowanie Konwencji w całości lub w części albo zmodyfikować jej stosowanie, uchylając lub zmieniając skutki któregokolwiek z jej postanowień. Nadto Konwencja może dojść do głosu w sposób pośredni. W myśl art. 1 ust. 1 lit. b Konwencję należy stosować, jeżeli z norm prawa prywatnego międzynarodowego wynika właściwość (dla umowy sprzedaży) prawa państwa konwencyjnego. W państwach konwencyjnych Konwencja ma więc zasadniczo pierwszeństwo przed ustawodawstwem krajowym. W razie właściwości do oceny sprzedaży na przykład prawa szwajcarskiego należy stosować (od czasu gdy Szwajcaria stała się państwem konwencyjnym) Konwencję wiedeńską, a nie szwajcarski kodeks zobowiązań. Podobnie też — od 1 czerwca 1996 r. — w razie właściwości prawa polskiego w miejsce przepisów polskiego kodeksu cywilnego należy stosować postanowienia Konwencji. W art. 1 ust. 1 lit. b Konwencji jest mowa o normach prawa prywatnego międzynarodowego. Nie ulega wątpliwości, iż chodzi tu o normy kolizyjne, na podstawie których prawo właściwe dla umowy sprzedaży jest zobowiązany ustalić sąd rozstrzygający sprawę. Jeżeli takim sądem jest sąd powszechny określonego państwa, zastosuje on normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w tym państwie. Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w poszczególnych państwach dopuszczają zwykle wybór prawa właściwego przez strony. Zasada pierwszeństwa stosowania Konwencji przed prawem krajowym znajdzie zastosowanie także w razie wyboru prawa właściwego przez strony, a więc w sytuacji gdy strony poddadzą (w drodze wyboru prawa) umowę sprzedaży prawu państwa, będącego stroną Konwencji, chyba że strony — na podstawie art. 6 — wyłączą zastosowanie Konwencji, poddając umowę sprzedaży prawu krajowemu. Dzięki art. 1 ust. 1 lit. b postanowienia Konwencji wiedeńskiej znajdują zastosowanie także do umów sprzedaży zawartych przez polskich uczestników międzynarodowego obrotu handlowego z partnerami zagranicznymi przed 1 czerwca 1996 r. (a więc nim Polska stała się państwem konwencyjnym), jeśli tylko zawarta umowa sprzedaży podlega (jako prawu właściwemu) prawu państwa konwencyjnego. Jest to wysoce prawdopodobne w wypadku importu towarów (a więc gdy sprzedawcą był partner zagraniczny, mający siedzibę handlową w państwie konwencyjnym). § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 133 Konwencja wiedeńska może znaleźć zastosowanie także w sytuacji, gdy strony umowy sprzedaży mają siedziby handlowe w różnych państwach i żadne z tych państw nie jest stroną Konwencji, jeżeli tylko ze znajdujących w danym wypadku zastosowanie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego (np. obowiązujących w państwie, w którym rozstrzygany jest spór) wynika właściwość prawa państwa trzeciego, które jest państwem konwencyjnym. II. Wybór statutu kontraktowego A. Uwagi wstępne W myśl niemal powszechnie przyjmowanego na świecie stanowiska określenie prawa właściwego dla umownego stosunku zobowiązaniowego może nastąpić w drodze wyboru prawa, dokonanego przez strony tego stosunku. Za wyborem prawa, spełniającym funkcję łącznika normy kolizyjnej, przemawia wiele argumentów. Wybór prawa stanowi w szczególności przejaw tak charakterystycznej dla zobowiązań umownych — zarówno w sferze kolizyj-noprawnej, jak i merytorycznoprawnej — autonomii woli, występującej w szerokim zakresie zwłaszcza w obrocie międzynarodowym. Wobec niemal powszechnej dopuszczalności na świecie wyboru prawa dokonanie wyboru pozwala stronom osiągnąć znaczny stopień pewności prawnej, przynajmniej co do właściwości prawa dla danego stosunku. Strony uzyskują też możliwość dostosowania zawieranej umowy do wymagań wynikających z prawa, które w razie sporu zostanie zastosowane przez organ rozstrzygający spór. Nie muszą też zbyt szczegółowo określać w umowie swych praw i obowiązków, gdy te w sposób jasny wynikają z prawa wybranego. Mogą jednak do treści umowy wprowadzić pożądane przez siebie modyfikacje w granicach przysługującej im — na podstawie prawa wybranego — swobody kontraktowej. Wybór prawa stwarza możliwość poszukiwania przez strony najbardziej im odpowiadającego rozwiązania kolizyjnego w każdym pojedynczym przypadku. Strony mogą więc na tej drodze łatwiej osiągnąć cele, do których — przez zawarcie umowy — zmierzają. Mogą też dostosować przyjęte rozwiązania do potrzeb wynikających z okoliczności konkretnego przypadku. Jest to szczególnie doniosłe w razie zawarcia przez strony umowy nienazwanej lub umowy mieszanej, złożonej ze składników odpowiadających różnym umowom nazwanym, gdy każdy z tych składników powiązany jest (za pośrednictwem czynnika rozstrzygającego — w braku wyboru — o właściwości prawa) z obszarem prawnym innego państwa. W naszej ustawie z 1965 r. wybór prawa w zakresie zobowiązań umownych uregulowany został w art. 25 § 1. Zgodnie z tym przepisem: „Strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem". Jednakże 134 VI. Zobowiązania w myśl art. 25 § 2 p.p.m. zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona; wybór prawa jest więc w tym zakresie niedopuszczalny. Nadto wybór prawa przewidują art. 359 § 1 k.m. (dla stosunków prawnych związanych z żeglugą morską) oraz art. 10 i 13 pr.lotn. (dla stosunków pracy członków załogi statku powietrznego oraz umów o przewóz lotniczy). Postanowienia dopuszczające wybór prawa dla zobowiązań umownych niedotyczących nieruchomości zawierają też konwencje podpisane przez Polskę z Rosją (art. 36 ust. 1 zd. 1), b. Jugosławią (art. 34 ust. 1), Bułgarią (art. 47 ust. 1), Estonią (art. 38), Węgrami (art. 45 A ust. 1), b. Czechosłowacją (art. 37 ust. 1), Litwą (art. 37), Białorusią (art. 38 ust. 1), Łotwą (art. 39 ust. 1), Rumunią (art. 41 ust. 1) i Ukrainą (art. 33). Konwencja polsko-węgierska obejmuje tylko zobowiązania umowne pomiędzy obywatelami. Wspomniane postanowienia konwencji z Bułgarią dotyczą nadto zobowiązań umownych pomiędzy osobą fizyczną a osobą prawną. Pozostałe konwencje nie przewidują takich ograniczeń. B. Sposób i chwila dokonania wyboru prawa Wybór prawa może nastąpić tylko przez wolę rzeczywiście oświadczoną. Wolę taką stanowi zarówno wola oświadczona wyraźnie, jak i wyrażona w sposób dorozumiany. Dorozumiana wola stron może wyniknąć pośrednio z postanowień kontraktu, z zachowania się stron zarówno w trakcie zawierania kontraktu, jak i po jego zawarciu oraz z innych okoliczności dotyczących danego kontraktu. Na tle prawa polskiego nie ma znaczenia tzw. wola hipotetyczna (prawdopodobna), czyli przypuszczenie, jak strony postąpiłyby, gdyby wyboru prawa dokonały. Strony mogą dokonać wyboru prawa równocześnie z zawarciem kontraktu przez zamieszczenie w tym celu w kontrakcie odpowiedniej klauzuli albo w oddzielnej umowie (pactum de legę utenda) zawartej wcześniej lub później niż kontrakt główny. Zawsze jednak, a więc także wtedy, gdy wybór stanowi jedynie klauzulę kontraktu głównego, ma on samodzielny byt prawny. Jego istnienie i ważność należy rozpatrywać oddzielnie i niezależnie od kwestii istnienia i ważności kontraktu głównego. Strony, dokonując wyboru prawa, określają zwykle bezpośrednio system prawny, któremu poddają określony stosunek zobowiązaniowy. Podstawę właściwości prawa stanowi wola stron. Wybór prawa nie może więc sprowadzać się do upoważnienia osoby trzeciej do określenia prawa właściwego. Nie znaczy to oczywiście, iż wybór prawa musi być przez strony dokonany osobiście. Udział przedstawicieli stron jest przy dokonaniu wyboru prawa ze zrozumiałych względów dopuszczalny. Strony mogą ograniczyć się do określenia łącznika wskazującego prawo właściwe. Dopuszczalna jest więc klauzula kontraktowa przewidująca właściwość na przykład prawa państwa, w którym ma siedzibę (domicyl) jedna ze stron umowy. Do wyboru prawa właściwego doprowadzi przeto włączenie do umowy ogólnych warunków, zawierających klauzulę określającą prawo właściwe przy użyciu łącznika. Nie powinno się też kwestionować dopuszczalności upoważnienia przez § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 135 strony sądu do ustalenia prawa właściwego na podstawie norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego obowiązującego w siedzibie sądu lub zamieszczenia w klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidującego, iż strony poddają daną umowę prawu właściwemu dla tego rodzaju umów według prawa prywatnego międzynarodowego określonego (przez strony) państwa (klauzula wyboru prawa odwołująca się do prawa pryw. mnr. określonego państwa). C. Charakter prawny wyboru prawa Wśród wielu sprzecznych wypowiedzi na temat charakteru prawnego wyboru prawa wyróżnić można dwa główne nurty: według poglądu pierwszego wolę stron prowadzącą do wyboru prawa należy traktować jako fakt społeczny (czy też stan faktyczny), ustalony na podstawie istniejących okoliczności bez potrzeby odniesienia się do jakiegokolwiek systemu prawnego; pogląd drugi uznaje zaś, iż w omawianym przypadku mamy do czynienia ze zdarzeniem prawnym, na które składają się oświadczenia woli stron, co pociąga za sobą konieczność korzystania — przy ocenie tego zdarzenia — z postanowień określonego systemu prawnego. W polskiej doktrynie — pod wpływem J. Skąpskiego — przeważa ten drugi punkt widzenia5. Wybór prawa uważany jest za czynność prawną prawa prywatnego międzynarodowego. Czynność ta pełni rolę łącznika normy kolizyjnej. Wybór prawa właściwego dla stosunku zobowiązaniowego (statutu kontraktowego) jest wyborem kolizyjnoprawnym. Od wyboru kolizyjnoprawnego odróżnić trzeba materialnoprawne wskazanie regulacji prawnej, nazywane też wyborem materialnoprawnym. Chodzi tu o spotykany w praktyce obrotu sposób kształtowania przez strony treści stosunku zobowiązaniowego w ramach przysługującej im swobody kontraktowej, polegający na odwołaniu się do określonych postanowień wchodzących w skład dowolnego zbioru przepisów. Postanowienia te stają się z mocy odpowiedniej klauzuli kontraktowej składnikami umowy. Strony mogą przy tym sięgnąć do przepisów obowiązujących w jakimś państwie, postanowień zamieszczonych w projektach ustaw lub konwencji, a nawet prywatnych kodyfikacji. To, co stronom w tej mierze wolno, wynika z postanowień prawa, któremu stosunek zobowiązaniowy podlega. Materialnoprawne wskazanie dopuszczalne jest (w powyższych granicach) nie tylko w umowach o charakterze międzynarodowym, lecz również w umowach powiązanych w całości z obszarem prawnym jednego tylko państwa. D. Dopuszczalność i ograniczenia wyboru prawa O dopuszczalności wyboru prawa na gruncie prawa pryw. mnr. danego państwa rozstrzygają normy tego państwa. One też wytyczają granice, w jakich wybór prawa jest dopuszczalny. Zakres swobody stron przy wyborze prawa na tle ustawy 1 J. Skąpski: Autonomia woli, s. 130. 136 VI. Zobowiązania z 1965 r. określa art. 25 § 1 tej ustawy. Z przepisu tego wynika, że wybrane może być tylko prawo (a nie np. zespół norm o innym charakterze) oraz że wolno wybrać jedynie prawo pozostające w związku ze stosunkiem zobowiązaniowym. Ustawodawca nie precyzuje bliżej charakteru tego związku. Można przypuszczać, iż chodzi tutaj o powiązanie stosunku zobowiązaniowego z pewnym obszarem prawnym, min. przez obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub siedzibę jednego z kontrahentów, miejsce zawarcia lub miejsce wykonania kontraktu, miejsce zamieszkania lub siedzibę osoby trzeciej w przypadku pactum in favorem tertii, a nawet — jak się zdaje — siedzibę sądu państwowego lub arbitrażowego, któremu spór został poddany. Przy ocenie istnienia związku stosunku zobowiązaniowego z prawem wybranym na tle art. 25 § 1 p.p.m. uzasadnione jest liberalne podejście. Taką też tendencję zaobserwować można w naszej doktrynie6. Związek, o którym mowa, wynikać jednak musi z obiektywnie istniejących okoliczności. Nie wystarczy więc subiektywne przekonanie kontrahentów, iż wybrane przez nich prawo jest najbardziej odpowiednie do regulowania praw i obowiązków wynikających z umowy7. Wypada dodać, iż nieograniczony wybór prawa dopuszczają: art. 359 § 1 k.m., art. 10 i 13 pr.lotn. oraz postanowienia wspomnianych wyżej bilateralnych konwencji. Wybór prawa dopuszczalny jest tylko dla tzw. transakcji międzynarodowych 8. Umowy czysto wewnętrzne podlegają prawu państwa, z którego obszarem są związane. Wynika to pośrednio z art. 25 § 1 p.p.m., który dopuszcza jedynie wybór prawa związanego ze zobowiązaniem. E. Ważność wyboru prawa Przyjęcie poglądu, iż wybór prawa jest czynnością prawną, zmusza do poszukiwania systemu prawnego właściwego do jego oceny. Wydaje się, iż punkt wyjścia tych poszukiwań stanowić powinny normy kolizyjne forum, a dopiero gdy przy ich zastosowaniu nie jest możliwe rozstrzygnięcie rozważanych kwestii, wchodzić może w grę pomocnicze stosowanie prawa merytorycznego określonego państwa. Spośród norm kolizyjnych obowiązujących w siedzibie sądu należy brać pod uwagę normy regulujące bezpośrednio wybór prawa (w naszej ustawie art. 25 § 1), normy odnoszące się do zdolności stron (art. 9 p.p.m.), pominąć zaś należy normy dotyczące zobowiązań z umów, które posługują się łącznikami obiektywnymi. Umowa o wybór prawa nie może być uważana za źródło zobowiązania, toteż nie podlega ona wprost wspomnianym normom kolizyjnym. 6 Por. K. Przybyłowski 1964, s. 29 i n.; J. Skąpski: Autonomia woli, s. 169 i n.; H. Trammer: Sprawy, s. 22; M. Tomaszewski: Zakres swobody, s. 72. 7 Odmienne zapatrywanie wyraził J. Skąpski: Umowa licencyjna, s. 372 i 373. 8 Por. M. Tomaszewski: Zakres swobody, s. 77. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 137 Na tle naszej ustawy z 1965 r. ocena poszczególnych przesłanek ważności umowy o wybór prawa przedstawia się następująco: Zdolność stron — także w rozważanym zakresie — podlega prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 9 p.p.m. (należy brać tutaj pod uwagę nie tylko art. 9 § 1 i 2, lecz również art. 9 § 3 p.p.m.). Zważywszy, iż art. 25 § 1 p.p.m. nie ustanawia żadnego szczególnego wymogu co do formy wyboru, wolno przyjąć, że wedle prawa polskiego wybór może nastąpić w formie dowolnej. Natomiast wpływ wad oświadczenia woli na ważność wyboru prawa — ze względów czysto praktycznych i mimo trafności twierdzenia, iż rozwiązanie takie dotknięte jest błędem logicznym (petitio principii) — oceniać należy według prawa merytorycznego wybranego9. Brak jest bowiem lepszego rozwiązania. Przepis art. 25 § 1 p.p.m. nie reguluje również kwestii związanych z dojściem do skutku wyboru prawa, takich jak: kiedy oświadczenia woli stron uznać za złożone, w jakiej chwili i w jakim miejscu należy uważać porozumienie stron za dokonane (jeśli dochodzi ono do skutku inter absentes), czy oferta obejmująca wybór prawa może być odwołana. Wydaje się, że także w tym zakresie stosować należy prawo wybrane. F. Wybór częściowy lub ztożony. Dopuszczalność warunku lub terminu Ustawa z 1965 r. nie rozstrzyga wyraźnie kwestii dopuszczalności poddania przez strony umownego stosunku zobowiązaniowego właściwości więcej niż jednego systemu prawnego (złożony wybór prawa) ani też ograniczenia wyboru prawa do niektórych tylko jego elementów, obejmowanych zazwyczaj zakresem zastosowania statutu kontraktowego (częściowy wybór prawa), przy pozostawieniu w pewnym zakresie właściwości prawa wskazanego przez normę kolizyjną posługującą się łącznikiem obiektywnym. Wydaje się, że nie należy w tej mierze nadmiernie krępować autonomii woli stron. Za dopuszczalny można więc zasadniczo uznać zarówno złożony, jak i częściowy wybór prawa. W celu uniknięcia lub przynajmniej zminimalizowania grożących w takich przypadkach komplikacji wymagać jednak trzeba, aby strony w razie złożonego wyboru prawa określiły możliwie precyzyjnie zakresy działania wybranych systemów prawnych (dokonały rozgraniczenia miarodajnych statutów), w wypadku zaś częściowego wyboru prawa określiły zakres zastosowania prawa wybranego. Z praktycznego punktu widzenia byłoby też pożądane, aby strony dały wyraz temu, który spośród wybranych systemów prawnych traktują jako statut 9 Tak m.in. J. Skąpski: Autonomia woli, s. 131, 158; M. Sośniak 1991, s. 123. Odmiennie — na rzecz właściwości statutu personalnego — J. Fabian: Autonomia woli, s. 33; W. Ludwiczak 1990, s. 192. 138 VI. Zobowiązania obejmujący kwestie wyraźnie niewymienione we wskazówkach wytyczających zakresy zastosowania wybranych systemów prawnych. Czyni zadość temu postulatowi posłużenie się przez strony konstrukcją statutu ubocznego, obejmującego wydzielone przez strony kwestie, przy pozostawieniu w pewnym zakresie właściwości statutu głównego (wybranego przez strony lub — w razie wyboru częściowego — ustalonego na podstawie normy kolizyjnej posługującej się łącznikiem obiektywnym). Ze względu na grożące komplikacje związane z rozszczepieniem statutu kontraktowego nieodzowne jest niezwykle staranne sformułowanie klauzuli umownej przewidującej złożony lub częściowy wybór prawa. Uzasadniona wydaje się też sugestia, by z omawianego tutaj przejawu autonomii woli nie korzystać bez wyraźnej potrzeby. Za dopuszczalne można uznać uzależnienie skuteczności wyboru prawa od warunku lub terminu oraz czasowe ograniczenie działania wyboru (inne niż okres, w którym kontrakt ma wiązać strony). G. Zmiana lub uchylenie wyboru. Skutki wyboru następczego Brak również przeszkód do dopuszczenia możliwości zmiany dokonanego już raz wyboru — oraz do przyjęcia dopuszczalności uchylenia wyboru prawa wcześniej dokonanego. Umowa o zmianie lub uchyleniu wyboru powinna być traktowana — podobnie jak sam wybór — jako czynność prawna z dziedziny prawa kolizyjnego. Do oceny ważności takiej czynności prawnej stosować należy te same zasady, wedle których postępuje się przy ocenie ważności wyboru. Wyłania się pytanie, czy wybór prawa dokonany już po powstaniu stosunku zobowiązaniowego (wybór następczy) działa wstecz oraz czy zmiana lub uchylenie wyboru mogą również działać wstecz. Wydaje się, że trzeba w tej mierze dopuścić pełną swobodę stron. Oznacza to, że kontrahenci mogą sami określić wsteczne działanie wyboru, jego zmiany lub uchylenia. Gdy brak wyraźnego oświadczenia stron przy formułowaniu rozstrzygnięć, należy uwzględniać cechy charakterystyczne każdego z wyszczególnionych wyżej przypadków. Można więc — jak się zdaje — przyjąć, że wybór prawa dokonany już w czasie istnienia stosunku zobowiązaniowego z reguły działa wstecz, chyba że strony inaczej postanowiły. Inne rozwiązanie nasuwa się natomiast w kwestii skuteczności uchylenia lub zmiany wyboru prawa, zwłaszcza w odniesieniu do zobowiązań o charakterze trwałym. Stronom bowiem może z jakichś powodów zależeć na poddaniu od określonej chwili swego stosunku innemu prawu niż to, któremu podlegał on dotychczas, bez uchylenia jednak właściwości prawa poprzednio miarodajnego, gdy chodzi o ocenę stosunku zobowiązaniowego za okres poprzedzający zmianę wyboru. Ta zmiana łącznika subiektywnego podyktowana może być zresztą zmianą powiązań danego stosunku za pośrednictwem czynników § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 139 obiektywnych. Można przeto przyjąć, iż zmiana wyboru zasadniczo nie działa wstecz, chyba że strony postanowią inaczej. Podobnie też nie powinno w zasadzie działać wstecz uchylenie wyboru, oczywiście, jeżeli co innego nie wynika z woli stron. Jest rzeczą zrozumiałą, iż wybór prawa dokonany w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego, zmiana wyboru lub jego uchylenie nie mogą naruszać praw osób trzecich. H. Klauzule „usztywniające" wtaściwość prawa Przyjmuje się na ogół, iż wyborem prawa objęty jest określony system prawny wraz z wchodzącymi w jego skład normami intertemporalnymi. Oznacza to, iż w razie zmian w prawie wybranym po dokonaniu wyboru prawa, o tym, czy stosować przepisy nowe, czy dawne, rozstrzygają normy intertemporalne wchodzące w skład systemu prawnego wybranego. Nasuwa się jednak pytanie, czy strony mogą „usztywnić" (z czasowego punktu widzenia) właściwość prawa przez dodanie do klauzuli wyboru prawa postanowienia przewidującego, iż jako prawo wybrane należy stosować prawo jakiegoś państwa według stanu na określony dzień (np. chwila dokonania wyboru prawa). Na ogół przyjmuje się, iż klauzule usztywniające właściwość prawa są dopuszczalne. Dyskusyjne zaś są ich skutki. Nie wydaje się, by omawianym klauzulom należało nadawać skutki kolizyjno-prawne. Wprowadzając do umowy klauzulę usztywniającą, strony starają się bezpośrednio ukształtować treść stosunku zobowiązaniowego. Przypomina to zabiegi podejmowane w ramach materialnoprawnego wskazania regulacji prawnej (por. wyżej pkt C). Takie też znaczenie należy nadać klauzuli usztywniającej właściwość prawa. Trzeba przy tym pamiętać, iż granice, w jakich stronom wolno się poruszać, wyznacza prawo, któremu dane zobowiązanie podlega. Oznacza to, iż odwołanie się do prawa wybranego w kształcie, jaki to prawo miało we wskazanej przez strony dacie (np. w chwili dokonania wyboru), jest skuteczne tylko w granicach norm dyspozytywnych prawa właściwego dla umowy. Nasuwa się jednak kolejne pytanie, jak prawo właściwe dla umowy w omawianej sytuacji ustalać: czy sięgnąć do norm kolizyjnych posługujących się łącznikami obiektywnymi (oznaczałoby to pozbawienie skutków wyboru prawa), czy też zasadniczo utrzymać w mocy dokonany przez strony wybór prawa (jako prawo właściwe traktować więc prawo wybrane). Wydaje się, że nie powinno się z góry przesądzać sposobu rozstrzygania tej kwestii. Wiele zależy bowiem od woli stron i znaczenia, jakie przywiązywały one do klauzuli usztywniającej. Jeżeli bez tej klauzuli strony nie byłyby się zdecydowały na poddanie zobowiązania określonemu (wybranemu) prawu i dały temu wyraz lub da się to ustalić w drodze interpretacji ich oświadczeń woli, jednocześnie zaś prawo 140 VI. Zobowiązania wybrane rzeczywiście uległo istotnym zmianom, wówczas — oceniając skutki tego, co strony uczyniły — należy postępować zgodnie z regułami przyjętymi w ramach rozwiązania pierwszego. Już samo sformułowanie odpowiednich postanowień umowy może czasem stanowić wskazówkę idącą w odmiennym kierunku. Na przykład ujęcie w oddzielnych punktach umowy klauzuli wyboru prawa oraz klauzuli usztywniającej pod względem czasowym właściwość prawa może sugerować, iż stronom nie zależało na powiązaniu obu klauzul. Nie bez znaczenia będzie też fakt, iż wbrew obawom stron prawo wybrane (w zakresie, w jakim ma być do danej sprawy zastosowane) nie uległo żadnym zmianom lub zmienione zostały jedynie jego przepisy dyspozy-tywne. Przemawiać to może za przyjęciem drugiego rozwiązania. W zależności więc od okoliczności konkretnego przypadku należy — poszukując rozstrzygnięcia omawianej tutaj kwestii — pójść albo pierwszą, albo drugą drogą. W razie przyjęcia drugiego rozwiązania — prawem właściwym dla zobowiązania będzie prawo wybrane przez strony z wszystkimi tego konsekwencjami (a więc łącznie z zastosowaniem jego norm intertemporalnych przy rozstrzyganiu pytania, czy stosować nowe, czy dawne jego przepisy). Na mocy klauzuli usztywniającej uwzględniane będą przepisy obowiązujące w chwili dokonania wyboru (jeżeli taką treść nadano tej klauzuli), o tyle jednak, o ile zezwala na to prawo właściwe (a więc z zastrzeżeniem, że nie są one sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi nowymi przepisami prawa wybranego, których właściwość jest uzasadniona mocą przepisów intertemporalnych tego prawa). Z klauzulą usztywniającą właściwość prawa nie wolno mylić klauzuli wyboru prawa, w której strony w celu wskazania prawa właściwego posługują się łącznikiem obiektywnym wraz z subokreślnikiem temporalnym, a więc wytyczają jedynie sposób ustalenia prawa właściwego (np. poddają umowę sprzedaży prawu państwa siedziby lub miejsca zamieszkania powoda z chwili wytoczenia powództwa). Subokreślnik temporalny spełnia bowiem inną rolę niż klauzula usztywniająca. Określa on, z jakiej chwili powiązanie pomiędzy umową, o którą chodzi, a odpowiednim obszarem prawnym rozstrzyga o właściwości prawa. Za dopuszczalne należy też uznać uzależnienie przez strony skuteczności dokonanego przez siebie wyboru prawa od warunku, że nie ulegnie ono po dokonaniu wyboru (jakimkolwiek lub radykalnym) zmianom. Jest już kwestią interpretacji oświadczeń woli stron, czy wprowadzona przez nie klauzula usztywniająca nie ma odgrywać takiej właśnie roli. I. Stosowanie prawa wybranego Prawo wybrane powinno być zastosowane w całości do danego stosunku zobowiązaniowego, a więc nie tylko w granicach norm dyspozytywnych merytorycznej legis fori. Prawu wybranemu podlega też ocena ważności samego kon- § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 141 traktu (jednakże z wyjątkiem zdolności stron i formy, które podlegają prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne). Nie uwzględnia się jednak norm prawa pryw. mnr. obowiązujących w państwie, którego prawo zostało wybrane (chyba że co innego wynika z woli stron). Ograniczenia stosowania prawa wybranego pojawiły się w ustawach konsumenckich. W myśl art. 17 ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny z 2 marca 2000 r. (Dz.U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.) nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć praw konsumenta określonych w art. 1-16, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. Przepis ten nie wyłącza ani nie ogranicza samego wyboru prawa. Ogranicza natomiast zastosowanie obcego prawa wybranego przez strony, gdyby ono przewidywało niższy próg ochrony konsumenta niż ustawa z 2000 r. w art. 1-16. W miejsce wyłączonego przepisu prawa obcego (wybranego) sąd powinien zastosować odpowiedni przepis ustawy z 2000 r. W wyniku omawianego zabiegu nie dochodzi do całkowitego wyłączenia zastosowania prawa obcego. Ono dalej pozostanie statutem kontraktowym danej umowy, z zastrzeżeniem jednak korektury wynikającej z zastosowania odpowiednich przepisów ustawy z 2000 roku. Przepis art. 17 ustawy z 2000 r. może być stosowany jedynie wtedy, gdy w braku wyboru prawa umowa, o którą chodzi, podlegałaby prawu polskiemu. Mocą art. 18 pkt 6 wspomnianej ustawy do kodeksu cywilnego włączone zostały przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art. 449M4911). W art. 44911 na wyrost postanowiono, iż „nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć odpowiedzialności określonej w przepisach niniejszego tytułu, także w razie dokonania wyboru prawa obcego". W chwili obecnej bowiem w zakresie deliktów nasza ustawa z 1965 r. nie przewiduje wyboru prawa, nie stwarza więc pola do zastosowania art. 44911 k.c. Postulat de legę ferenda odmiennego unormowania tej kwestii został jednak w naszym piśmiennictwie zgłoszony (T. Pajor, KPP 2000, z. 3). Dopiero w razie jego urzeczywistnienia przepis art. 44911 k.c. nabierze praktycznego znaczenia. Przepis o podobnym brzmieniu zawiera art. 1 lb ust. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 55, poz. 578 z późn. zm.). Postanawia on bowiem, iż „nie można w drodze umowy wyłączyć lub ograniczyć odpowiedzialności określonej w art. 11, także w razie wyboru prawa obcego, z zastrzeżeniem ustępu 2 i 3". Wspomniany art. 1 la reguluje odpowiedzialność organizatora turystyki. Przepis 1 lb ust. 2 dopuszcza ograniczenia przewidziane w umowach międzynarodowych, których stroną jest Polska. Natomiast art. 1 lb ust. 3 zezwala na umowne ograniczenie odpowiedzialności organizatorów turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w czasie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny imprezy turystycznej względem każdego klienta. Większość uwag wypowiedzianych wyżej, jeśli chodzi o art. 17 ustawy z 2000 r., odnosi się także do art. 1 lb ust. 1 ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. 142 VI. Zobowiązania Bardziej szczegółowe normy znalazły się w ustawie z 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku... (Dz.U. Nr 74, poz. 855 z późn. zm.). Chodzi tu o tzw. timesharing. W myśl art. 9 tej ustawy jej postanowienia znajdują zastosowanie, gdy umowa lub stosunek prawny, o który chodzi, podlegają — zgodnie z normami kolizyjnymi prawa pryw. mnr. — prawu polskiemu. Jeżeli natomiast umowa (stosunek prawny) podlega prawu obcemu, a prawo to nie zapewnia nabywcy poziomu ochrony przewidzianego w ustawie, przepisy ustawy stosuje się wtedy, gdy: — budynek lub pomieszczenie mieszkalne położone są w Polsce lub — nabywca ma miejsce zamieszkania w Polsce lub — do zawarcia umowy doszło w następstwie wręczenia prospektu lub złożenia oferty przez przedsiębiorcę lub — do zawarcia umowy doszło w następstwie oferty nabywcy złożonej przedsiębiorcy w Polsce. W razie istnienia jednego z powiązań wskazanych w art. 10 ustawy jej postanowienia znajdą zastosowanie zarówno wtedy, gdy umowa lub stosunek podlegają prawu obcemu w wyniku wyboru prawa, jak i wtedy, gdy prawo obce zostało wskazane przez normę kolizyjną posługującą się łącznikiem obiektywnym. Dojdą one jednak do głosu tylko wtedy, gdy prawo obce nie zapewnia nabywcy poziomu ochrony przewidzianego w ustawie. Gdy prawo obce zapewnia poziom ochrony równorzędny lub wyższy, nie ma potrzeby sięgania do prawa polskiego. Ogólne unormowanie znalazło się w ustawie z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 z późn. zm.). W myśl art. 17 „postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać uprawnień konsumenta przewidzianych w ustawie, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takich przypadkach stosuje się przepisy ustawy". Przepis ten nie zakazuje wyboru prawa obcego. Ogranicza jedynie zastosowanie prawa obcego, gdy ono przewiduje niższy próg ochrony konsumenta niż polska ustawa. Zamiast prawa obcego znajdą w odpowiednim zakresie zastosowanie przepisy ustawy. W pozostałym zakresie stosowane będzie — jako statut kontraktowy — prawo obce (wybrane). III. Poszukiwanie statutu kontraktowego w braku wyboru prawa A. Uwagi wstępne W braku wyboru prawa przy ustalaniu prawa właściwego dla zobowiązań umownych stosować należy art. 26-29 ustawy z 1965 r., o ile z odrębnych przepisów nie wynika co innego. Nieodzowne jest przy tym zachowanie okreś- § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 143 lonej kolejności przy zwracaniu się do poszczególnych przepisów ustawy. Ze względu na ową kolejność wspomniane przepisy można uszeregować następująco: 1) art. 28, 2) art. 26, 3) art. 27, 4) art. 29. Rozwiązania przyjęte w tych przepisach odpowiadają postulatom sformułowanym w ramach teorii charakterystycznego świadczenia. W końcu wypada wspomnieć o posiłkowej właściwości prawa polskiego przewidzianej w art. 7 ustawy z 1965 r. Liczyć się z nią trzeba także w omawianym tutaj zakresie, pamiętając jednak, że zastosowanie prawa polskiego na podstawie powyższego przepisu stanowi ostateczność (ultimum refugiuml), której w miarę możliwości należy starać się uniknąć. Najpierw trzeba więc wyczerpać wszystkie możliwości, jakie stwarza interpretacja przepisów art. 26-29 ustawy z 1965 roku. B. Właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych (art. 28 p.p.m.) W myśl art. 28 p.p.m. do zobowiązań z umów giełdowych lub zawartych na targach publicznych stosować należy prawo obowiązujące w siedzibie giełdy lub w miejscu odbywania się targów publicznych. Poddanie zobowiązań z umów giełdowych lub zawieranych na targach publicznych prawu obowiązującemu w państwie, na którego obszarze znajduje się ich siedziba, stanowi szczególny przejaw wykorzystania łącznika miejsca zawarcia umowy. Wypada podkreślić, iż wady przypisywane zwykle temu ostatniemu łącznikowi (przypadkowość miejsca zawarcia umowy i jego fikcyjny charakter w wypadku nawiązania stosunku obligacyjnego w drodze korespondencji) nie odnoszą się w zasadzie do omawianych tutaj sytuacji. Na korzyść łącznika siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych podnosi się zwykle prostotę rozwiązania, z jakim mamy do czynienia w przypadku przyjęcia tego łącznika. Właściwość prawa, wyznaczona za pomocą tego łącznika, odpowiada najczęściej oczekiwaniom stron. W siedzibie giełdy lub miejscu targów publicznych w chwili zawarcia umowy są też zazwyczaj obecne same strony lub ich przedstawiciele. Czasem tam właśnie następuje przynajmniej częściowe wykonanie zobowiązania. Wreszcie liczyć się też trzeba ze znaczeniem przepisów prawnych (regulaminów) i zwyczajów handlowych obowiązujących na giełdzie lub targu, regulujących postępowanie ich uczestników oraz sposób zawierania (a czasem także wykonania) umowy. Wchodzą one w skład systemu prawnego państwa, na którego obszarze znajduje się siedziba giełdy lub miejsce targów publicznych. Trzeba jednak przyznać, iż powiązanie transakcji giełdowej z obszarem prawnym wyznaczonym na podstawie kryterium siedziby giełdy jest zazwyczaj o wie- 144 VI. Zobowiązania le bardziej intensywne niż powiązanie transakcji zawartej na targu publicznym z obszarem prawnym ustalonym na podstawie kryterium siedziby targu publicznego. Jak już była o tym mowa, norma z art. 28 p.p.m. może znaleźć zastosowanie wtedy, gdy zobowiązanie nie dotyczy nieruchomości (art. 25 § 2 p.p.m.) i strony nie dokonały wyboru prawa (art. 25 § 1 p.p.m.). Z kolei przysługuje jej pierwszeństwo przed normami z art. 27 i 29 p.p.m., a także — co jednak jest dyskusyjne — przed normą z art. 26 p.p.m. Słusznie zaproponowano w naszej literaturze wąską interpretację art. 28 p.p.m.10, ograniczając jego zasięg jedynie do takich umów, które wiążą się ściśle z daną giełdą lub targiem (celem giełdy lub targu było więc stworzenie możliwości zawierania umów, o które tutaj chodzi). Eliminuje to z zakresu działania normy z art. 28 p.p.m. takie umowy, które zostały zawarte jedynie przy okazji giełdy lub targu, a więc wszelkiego rodzaju umowy pomocnicze zabezpieczające lub ułatwiające wykonanie umowy giełdowej lub zawartej na targu (np. umowy ubezpieczenia, przewozu, spedycji, umowy z maklerami giełdowymi). Przepis art. 28 p.p.m. przywiązuje wagę do rzeczywistej (a nie fikcyjnej) siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych. W przepisie tym można upatrywać (choć nie jest to bezdyskusyjne) rozstrzygnięcia także ewentualnego konfliktu interlokalnego, jeżeli system prawny państwa, w którym ma siedzibę giełda lub targ publiczny, jest systemem niejednolitym. Zasięgiem normy z art. 28 p.p.m. należy objąć jedynie umowy rzeczywiście zawarte na giełdzie lub targu publicznym. Jeżeli więc targ odegrał jedynie rolę inspirującą, a umowa doszła do skutku poza targiem, przepis art. 28 p.p.m. nie może być stosowany. C. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron (art. 26 p.p.m.) Zobowiązania z innych umów niż te, o których mowa w art. 28 p.p.m. — jeżeli strony w chwili zawarcia umowy mają siedzibę albo miejsce zamieszkania w tym samym państwie — przepis art. 26 p.p.m. poddaje właściwości prawa tego państwa. Ze względu na przewidziany w art. 26 wymóg, by obie strony w chwili zawarcia umowy miały siedzibę lub miejsce zamieszkania w tym samym państwie, praktyczne znaczenie tego przepisu jest niewielkie. Przepis art. 26 p.p.m. przywiązuje wagę do powiązania istniejącego w chwili zawarcia umowy. Nasuwa się pytanie, jak zwrot ten rozumieć. Możliwości jest kilka. Wśród nich na uwagę zasługują: 1) wykorzystanie w omawianym zakresie wskazówek wynikających z merytorycznej legisfori (w prawie polskim wchodziłoby w grę uwzględnienie art. 70 § 1 k.c), ' M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla kontraktów giełdowych, s. 121 i n. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 145 2) przyjęcie na stałe na użytek normy z art. 26 p.p.m. rozwiązania występującego w jakimś obcym prawie merytorycznym, 3) traktowanie kwestii chwili zawarcia umowy jako okoliczności czysto faktycznej, ustalanej przy uwzględnieniu ogółu okoliczności konkretnego stanu faktycznego, bez skrępowania z góry rozwiązaniami występującymi w prawie merytorycznym (własnym lub obcym). Wiele zdaje się przemawiać za ostatnim rozwiązaniem11. Pozwala ono uwzględniać funkcje, jakie pojęcie „chwila zawarcia umowy" spełnia w normie kolizyjnej z art. 26 p.p.m., a więc to, że występuje ono w roli subokreślnika temporalnego tej normy. Nadto uwalnia nas od konieczności tolerowania następstw przyjmowanych w prawie merytorycznym (i tam nieodzownych) fikcji prawnych, do czego prowadzą dwa pierwsze rozwiązania. D. Właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do „świadczenia charakterystycznego" (art. 27 p.p.m.) 1. Jeżeli nie zachodzą przesłanki określone w art. 28 i 26 ustawy z 1965 r., w myśl art. 27 § 1 tej ustawy stosować należy: 1) do zobowiązań z umowy sprzedaży rzeczy ruchomych lub umowy dostawy — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania sprzedawca lub dostawca; 2) do zobowiązań z umowy o dzieło, umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy składu — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przyjmujący zamówienie, przyjmujący zlecenie, agent, komisant, przewoźnik, spedytor, przechowawca lub przedsiębiorstwo składowe; 3) do zobowiązań z umów ubezpieczenia — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę zakład ubezpieczeń; 4) do zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania nabywca tych praw. Reguły kolizyjne zawarte w art. 27 § 1 p.p.m. koryguje norma z art. 27 § 3 p.p.m. oraz uzupełnia norma z art. 27 § 2 p.p.m. W myśl art. 27 § 3 ustawy z 1965 r. do zobowiązań z umów, objętych zakresem norm kolizyjnych z art. 27 § 1, zawieranych w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma siedzibę osoba prawna albo miejsce zamieszkania osoba fizyczna, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się 11 W podobnym duchu wypowiedzieli się M.A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć, s. 101 i n. 146 VI. Zobowiązania siedziba przedsiębiorstwa. Przepis ten znajduje zastosowanie jedynie wtedy, gdy ustalenie siedziby przedsiębiorstwa jest możliwe. Jeżeli nie można ustalić siedziby przedsiębiorstwa, należy stosować art. 27 § 1 p.p.m. Trzeba więc podjąć próbę ustalenia miejsca zamieszkania osoby fizycznej lub siedziby osoby prawnej. Z kolei zgodnie z art. 27 § 2 p.p.m., jeżeli nie można ustalić siedziby albo miejsca zamieszkania strony, której siedziba lub miejsce zamieszkania rozstrzyga o właściwości prawa w myśl art. 27 § 1 p.p.m., stosuje się prawo państwa, w którym umowa została zawarta (właściwość legis loci contractus). Jeżeli istnieją przesłanki umożliwiające zastosowanie art. 27 § 3 p.p.m., wówczas nie zachodzi potrzeba badania, czy zachodzą przesłanki zastosowania art. 27 § 1 lub art. 27 § 2 p.p.m. 2. Normy kolizyjne z art. 27 § 1 p.p.m. posługują się dwoma łącznikami personalnymi: łącznikiem miejsca zamieszkania oraz łącznikiem siedziby. Pierwszy łącznik brany jest pod uwagę wtedy, gdy stroną zobowiązaną do świadczenia charakterystycznego jest osoba fizyczna, drugi zaś wtedy, gdy stroną tą jest osoba prawna. O zagadnieniach kwalifikacyjnych dotyczących tych łączników była już mowa we wcześniejszych rozważaniach (por. § 10 i 11). W świetle tych norm o właściwości prawa decyduje więc miejsce zamieszkania lub siedziba sprzedawcy lub dostawcy rzeczy ruchomej, przyjmującego zamówienie (w wypadku umowy o dzieło), zleceniobiorcy, agenta, komisanta, przewoźnika, spedytora, przechowawcy, przedsiębiorstwa składowego, zakładu ubezpieczeń oraz nabywcy praw autorskich. 3. W naszej literaturze przyjmuje się na ogół, iż wyliczenie rodzajów (typów) umów dokonane przez ustawodawcę w art. 27 § 1 p.p.m. jest taksatywne. Jednakże wykładni pojęć określających zakres omawianych norm kolizyjnych (w tej roli występują nazwy poszczególnych typów umów) należy dokonywać zgodnie ze wskazówkami funkcjonalnej metody kwalifikacyjnej, nie krępując się znaczeniem nadawanym tym pojęciom w polskim prawie merytorycznym. Stwarza to możliwość szerszego ujmowania zasięgu niektórych spośród omawianych norm kolizyjnych, niżby to wynikało z zastosowania kwalifikacji według prawa polskiego. Przykład stanowi umowa zlecenia ujęta nazbyt wąsko w polskim prawie cywilnym (por. art. 734 § 1 k.c). Zakres normy kolizyjnej regulującej prawo właściwe dla umowy zlecenia trzeba zaś ujmować szeroko, tak by norma ta objęła również takie umowy, w których zleceniobiorca zobowiązuje się do spełnienia świadczenia stanowiącego czynność faktyczną (a nie prawną). Nie wydaje się, by należało z góry wykluczać dopuszczalność analogii z art. 27 § 1 ustawy z 1965 r. u Przykład sytuacji uzasadniającej analogię stanowi sprze- 12 M.A. Zachariasiewicz: Problematyka kolizyjna, s. 112 i 113, początkowo była przeciwna uciekaniu się do analogii. Ostatnio {Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 75) wyraziła jednak pogląd, iż kwalifikacja funkcjonalna, którą należy posługiwać się przy ustalaniu zakresu norm kolizyjnych z art. 27 § 1 p.p.m., „ogranicza dopuszczalność i konieczność sięgania do analogii jako podstawy rozszerzenia zakresu art. 27 § 1, chociaż jej zupełnie nie wyklucza". § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 147 daż energii (przy założeniu, iż energii nie traktuje się jako rzeczy szczególnego rodzaju) lub praw (nie dotyczących nieruchomości). Mimo że w art. 27 § 1 pkt 1 p.p.m. wyraźnie jest mowa jedynie o sprzedaży rzeczy ruchomych, normę kolizyjną dotyczącą sprzedaży rzeczy ruchomych można w drodze analogii stosować także do sprzedaży energii i praw (niedotyczących nieruchomości). 4. Normy kolizyjne z art. 27 § 1 p.p.m. posługują się subokreślnikiem temporalnym „z chwili zawarcia umowy". Chwilę tę należy ustalać — podobnie jak to przyjęliśmy wyżej w wywodach na temat art. 26 p.p.m. — samodzielnie na użytek omawianych norm kolizyjnych, nie krępując się unormowaniami chwili zawarcia umowy w prawie merytorycznym. Uwzględniać przy tym trzeba całokształt okoliczności konkretnego przypadku. Rozstrzygać powinno — jak się wydaje — powiązanie (w postaci miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do świadczenia charakterystycznego) z chwili, gdy miały miejsce najbardziej ważkie zdarzenia w ramach procedury zawarcia umowy. Chwila zawarcia umowy ustalona w omawiany tutaj sposób ma znaczenie wyłącznie w sferze kolizyjnoprawnej. Chwila zawarcia umowy na użytek prawa merytorycznego winna być ustalona odrębnie, na podstawie prawa, któremu dana umowa podlega. 5. Na oddzielne rozważenie zasługuje norma z art. 27 § 1 pkt 4 p.p.m. Wyjaśnienia wymaga zwłaszcza zwrot określający zakres tej normy: „umowy o przeniesienie praw autorskich". Słusznie przyjmuje się w naszej literaturze, iż mamy w tym przypadku do czynienia z kategorią zbiorczą, obejmującą różne typy umów, których wspólną cechą jest „przeniesienie praw autorskich" 13. Uzasadnione wydaje się szerokie ujmowanie ich zakresu. Chodzi tu więc o takie umowy, których skutkiem jest uzyskanie przez „nabywcę prawa" jakichś uprawnień do korzystania z prawa autorskiego bez względu na to, jaki rodzaj rozporządzenia ze strony autorsko-uprawnionego stanowi tego podstawę. Zakresem omawianej normy kolizyjnej należy objąć również umowy o skutkach czysto obligacyjnych, na których podstawie „nabywca prawa" uzyskuje jedynie względnie skuteczne uprawnienia do korzystania z prawa autorskiego. Norma kolizyjna z art. 27 § 1 pkt 4 p.p.m. obejmuje więc umowy wydawnicze, umowy służące do udostępnienia publiczności dzieł chronionych przez prawo autorskie (np. umowa o przedstawienie dzieła w teatrze), umowy umożliwiające nabywcy korzystanie z dzieła w inny sposób niż przez jego rozpowszechnienie (np. umowy między twórcami wkładów autorskich i producentem dzieła filmowego), wreszcie umowy zmierzające do przeniesienia prawa autorskiego bez zobowiązania do korzystania z tego prawa w jakikolwiek sposób. 6. Niektóre spośród umów uregulowanych w art. 27 p.p.m. mogą występować w roli stosunku podstawowego pełnomocnictwa. Najczęściej rolę tę spełnia umowa zlecenia. W każdym takim przypadku zachodzi konieczność odgraniczenia zakresu zastosowania statutu kontraktowego i statutu pełnomocnictwa. 1 Tak W. Popiołek: Umowa wydawnicza, s. 74 i n. 148 VI. Zobowiązania 7. W myśl art. 36 ust. 1 konwencji polsko-rosyjskiej w braku wyboru prawa stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania, siedzibę lub gdzie została utworzona strona, która „spełnia świadczenie mające podstawowe znaczenie z uwagi na treść zobowiązania". Do umowy o utworzenie przedsiębiorstwa stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium przedsiębiorstwo to ma być utworzone. E. Właściwość legis loci contractus (art. 29 p.p.m.) 1. Właściwość prawa państwa, w którym umowa została zawarta, przewiduje norma z art. 29 ustawy z 1965 roku. Kluczowe znaczenie przy badaniu przesłanek stosowania tej normy ma miejsce zawarcia umowy. Jego ustalenie natrafia niekiedy na trudności. Występują one zwłaszcza w wypadku umowy zawieranej inter absentes, a także wtedy, gdy poszczególne fazy rokowań poprzedzających zawarcie umowy odbyły się w różnych państwach lub gdy w danym państwie doszło jedynie do parafowania umowy, w innym zaś do jej podpisania. Zagadnienia te (a zwłaszcza zawarcie umowy inter absentes) różnie są rozstrzygane w prawie merytorycznym poszczególnych państw. Nasuwa się więc pytanie, czy przy ustalaniu miejsca zawarcia umowy na użytek omawianej normy kolizyjnej należy kierować się rozwiązaniami przyjmowanymi w tej mierze w prawie merytorycznym (por. np. art. 70 § 2 k.c), czy też powinno się dążyć do samodzielnego rozstrzygnięcia. Wydaje się, że prawidłowy jest ten drugi sposób postępowania. Podjęte w jego ramach zabiegi kwalifikacyjne będą zmierzać do ustalenia państwa, z którego obszarem jest najściślej związany sam fakt powstania umownego stosunku zobowiązaniowego. Decydujące znaczenie będzie mieć rzeczywiste (faktyczne) umiejscowienie zdarzeń, które w ramach procedury zawarcia umowy doprowadziły (lub doprowadzić miały) do powstania umownego stosunku zobowiązaniowego. Brać przy tym trzeba pod uwagę ogół okoliczności konkretnego przypadku14. 2. Przepis art. 29 p.p.m. znajdzie zastosowanie m.in. do darowizny, najmu, dzierżawy, leasingu (o ile umowy te nie dotyczą nieruchomości), umowy kooperacyjnej zawierającej jedynie zobowiązanie do kooperacji (bez ostatecznego ustalenia zobowiązań wykonawczych) lub umowy spółki. 3. Właściwość legis loci contractus dla zobowiązań umownych przewidują także (gdy zobowiązanie nie dotyczy nieruchomości i brak jest wyboru prawa) postanowienia konwencji podpisanych przez Polskę z b. Jugosławią (art. 34 ust. 1), Bułgarią (art. 47 ust. 1), Rumunią (art. 41 ust. 1), Węgrami (art. 45 A ust. 2), Białorusią (art. 38 ust. 1), Estonią (art. 38 ust. 1), Litwą (art. 37 ust. 1), Łotwą (art. 39 ust. 1) i b. Czechosłowacją (art. 37 ust. 1). Por. M.A. Zachariasiewicz, W. Popiołek: Znaczenie pojęć, s. 104-107. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 149 IV. Zobowiązania dotyczące nieruchomości 1. Według przeważającego na świecie stanowiska zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają legi rei sitae. W nielicznych systemach prawnych reguła ta znajduje zastosowanie dopiero w braku wyboru prawa. Większość systemów prawnych jest jednak wyborowi prawa w tym zakresie przeciwna. 2. W myśl art. 25 § 2 p.p.m.: „gdy zobowiązanie dotyczy nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona". Jest to przepis bezwzględnie wiążący (ius cogens). Wyłącza on zatem w zakresie swej regulacji możliwość wyboru prawa. Normy przewidujące właściwość legis rei sitae dla zobowiązań dotyczących nieruchomości zawierają też konwencje podpisane przez Polskę z b. Jugosławią (art. 33), Bułgarią (art. 46), Węgrami (art. 45 ust. 1), Litwą (art. 36), Łotwą (art. 38), Białorusią (art. 36), Estonią (art. 37), Rosją (art. 35), Rumunią (art. 40) i Ukrainą (art. 32). 3. Wyjaśnienie przesłanek zastosowania art. 25 § 2 p.p.m. wypada rozpocząć od terminu nieruchomość. Nie wydaje się, by należało dążyć do sformułowania na użytek powyższego przepisu definicji nieruchomości. Wystarczy wskazać sposób postępowania przy ustalaniu, o jaki przedmiot w danym przypadku chodzi: ruchomość czy nieruchomość. Zabiegi mające na celu rozpoznanie, czy chodzi o ruchomość, czy też nieruchomość, mają w tym przypadku charakter zabiegów kwalifikacyjnych. Od ich wyników zależy bowiem przyporządkowanie rozpatrywanej sprawy do zakresu odpowiedniej normy kolizyjnej. Wydaje się, iż przy odróżnieniu ruchomości od nieruchomości rozstrzygające powinno być stanowisko prawa miejsca położenia rzeczy. Do art. 25 § 2 p.p.m. wolno przeto sięgać dopiero wtedy, gdy przedmiot, którego zobowiązanie dotyczy — według stanowiska legis rei sitae — stanowi nieruchomość. Łącznik situs rei spełnia w omawianym przypadku podwójną rolę: najpierw służy do odszukania systemu prawnego miarodajnego do rozstrzygnięcia zagadnienia kwalifikacyjnego, następnie zaś — gdy w wyniku przeprowadzonych zabiegów kwalifikacyjnych okaże się, iż w danym przypadku chodzi o nieruchomość — przy jego użyciu (tym razem już na podstawie art. 25 § 2 p.p.m.) nastąpi wskazanie prawa właściwego dla podlegającego ocenie zobowiązania. 4. Z ostrożnością należy postępować przy ocenie, czy zobowiązanie dotyczy nieruchomości. Do umów rodzących zobowiązania dotyczące nieruchomości należy niewątpliwie zaliczyć umowy zobowiązujące do przeniesienia własności nieruchomości (umowę sprzedaży, zamiany i darowizny, a także umowę dożywocia), umowy zobowiązujące do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości oraz umowy o oddanie nieruchomości w używanie lub „użytkowanie" (najem, dzierżawę, leasing). 150 VI. Zobowiązania Nie stanowią zobowiązań dotyczących nieruchomości — w rozumieniu art. 25 § 2 p.p.m. — umowy o świadczenie usług. Normie z art. 25 § 2 p.p.m. nie podlega więc umowa zlecenia (nawet wtedy gdy jej przedmiotem jest dokonanie czynności prawnej dotyczącej nieruchomości) oraz umowa o dzieło (choćby w jej wykonaniu miało dojść do przekształcenia nieruchomości). Także umowa ubezpieczenia nieruchomości nie podlega omawianej tutaj normie, lecz normie z art. 27 § 1 pkt 3 p.p.m. V. Trudności występujące przy poszukiwaniu prawa właściwego dla niektórych umów 1. Na oddzielne rozważenie zasługuje problem poszukiwania prawa właściwego dla umów mieszanych. Sposób postępowania przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy mieszanej (w braku wyboru prawa) zależy od tego, z jaką odmianą umowy mieszanej mamy do czynienia w rozpatrywanym przypadku oraz od rodzaju składników umowy mieszanej. W pierwszej kolejności należy zawsze zbadać, do jakich wyników prowadziłoby odrębne ustalenie, przy zastosowaniu miarodajnych norm kolizyjnych, prawa właściwego dla poszczególnych składników umowy mieszanej. Jeżeli okaże się, że wszystkie składniki umowy mieszanej mieszczą się w zakresie tej samej normy kolizyjnej (np. w zakresie normy z art. 29 p.p.m.) lub wprawdzie należy je przyporządkować do zakresów różnych norm kolizyjnych (np. norm art. 27 § 1 pkt 1 i 2 p.p.m.), ale każda z tych norm wskazuje (in concreto) ten sam system prawny, wówczas za właściwy dla całej umowy mieszanej uznać należy system prawny przez ową normę lub owe normy wskazany. Sprawa komplikuje się wtedy, gdy zastosowanie do poszczególnych składników umowy mieszanej różnych norm kolizyjnych prowadziłoby do właściwości systemów prawnych dwu lub więcej państw. Jak wówczas postąpić? Nasuwa się kilka możliwych rozwiązań: a) poddanie umowy mieszanej właściwości kilku systemów prawnych, dochodzących do głosu obok siebie (koncepcja rozczłonkowania statutu umownego), b) poddanie całego stosunku prawu właściwemu dla składnika najbardziej znaczącego umowy mieszanej (metoda kolizyjnej absorpcji), c) zastosowanie do oceny całego stosunku prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 29 p.p.m. Każda z tych metod ma strony dodatnie i ujemne. Żadnej z nich nie można więc przyznać wyłączności. Należy posługiwać się nimi w zależności od okoli- § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 151 czności konkretnego przypadku15. Sugerować można jedynie pewne w tej mierze preferencje. W pierwszej kolejności trzeba — jak się wydaje — próbować znaleźć rozwiązanie, posługując się metodą kolizyjnej absorpcji. Metoda ta powinna być wykorzystywana zwłaszcza w przypadku umowy mieszanej, obejmującej świadczenie główne (charakterystyczne dla określonego typu umowy) oraz świadczenia podporządkowane. Umowę taką należy w całości poddać prawu wskazanemu przez normę kolizyjną miarodajną dla umowy, której odpowiada świadczenie główne. Jest ona bezużyteczna w zakresie kombinowanych umów mieszanych (a więc umów o równorzędnych składnikach). Jeżeli jednak próba zastosowania metody kolizyjnej absorpcji nie da pozytywnego wyniku, trzeba starać się znaleźć rozwiązanie, posługując się metodą pierwszą. Może się bowiem okazać, iż różnice pomiędzy wchodzącymi w grę systemami prawnymi nie są znaczne lub też, pomimo różnic, ich zastosowanie w konkretnym przypadku prowadzi do podobnych wyników. Dopiero w ostateczności (w braku lepszego rozwiązania) może być wykorzystana metoda trzecia. Jeżeli jednym ze składników umowy mieszanej jest zobowiązanie dotyczące nieruchomości, pozostanie do rozważenia, czy całą umowę (na zasadzie kolizyj-noprawnej absorpcji) poddać prawu właściwemu dla tego składnika na podstawie art. 25 § 2 p.p.m. (z taką tendencją trzeba się liczyć), czy też raczej zdecydować się na rozczłonkowanie statutu umownego, poszukując oddzielnie prawa właściwego dla poszczególnych składników umowy mieszanej. I w tym przypadku rozstrzygnięcie powinno zależeć od okoliczności konkretnej sprawy. 2. Trudności pojawiają się przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy zamiany. Jeżeli zobowiązanie przynajmniej jednej ze stron umowy zamiany dotyczy nieruchomości, na podstawie art. 25 § 2 ustawy z 1965 r. należy stosować prawo miejsca położenia nieruchomości. Jednolitość statutu kontraktowego zostanie zachowana, gdy obie podlegające zamianie nieruchomości są położone w tym samym państwie. Jeżeli jednak każda z wchodzących w grę nieruchomości jest położona w innym państwie, nasuwają się następujące rozwiązania: a) kumulatywne stosowanie obu wchodzących w grę statutów (ocena umowy i wynikającego z niej stosunku zobowiązaniowego według obu właściwych systemów prawnych); 15 M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 84 i 85, godząc się zasadniczo z tym rozwiązaniem, proponuje inne rozłożenie akcentów. Jej zdaniem metoda kolizyjnej absorpcji powinna mieć zdecydowanie pierwszeństwo przed innymi rozwiązaniami, a z koncepcji rozczłonkowania statutu umownego wolno korzystać tylko wtedy, gdy poszczególne części kontraktu są w znacznej mierze samodzielne (w przeciwnym wypadku lepiej jest — jej zdaniem — sięgnąć do art. 29 p.p.m.). 152 VI. Zobowiązania b) rozszczepienie statutu kontraktowego (ocena zobowiązania każdej ze stron według prawa miejsca położenia nieruchomości, którą dana strona „dysponuje"); c) częściowo kumulatywne, częściowo zaś rozłączne zastosowanie wchodzących w grę statutów. Mimo wątpliwości, których ukryć się nie da, skłonny jestem opowiedzieć się za ostatnim rozwiązaniem. To bowiem, co jest dla stosunku zobowiązaniowego powstałego z umowy zamiany wspólne, a mianowicie jego źródło (a więc umowa), powinno podlegać ocenie obu statutów. Chodzi tu w szczególności o przesłanki ważności umowy (mieszczące się w zakresie statutu kontraktowego). Natomiast wynikające z umowy obowiązki każdej ze stron, wiążące się z określoną przecież nieruchomością, która stanowi przedmiot świadczenia danej strony, mogą w zasadzie być oceniane według prawa miejsca położenia tej nieruchomości, o jaką chodzi. Ścisłe i konsekwentne odgraniczenie zakresów działania obu statutów nie jest jednak możliwe z uwagi na wzajemny charakter zobowiązań obu stron. Jeżeli umowa zamiany nie dotyczy nieruchomości (zarazem zaś brak jest wyboru prawa i nie zachodzą podstawy do zastosowania art. 26 lub 28 ustawy z 1965 r.), nasuwają się następujące możliwości: a) przyporządkowanie umowy zamiany do zakresu normy z art. 29 ustawy z 1965 r.16; b) stosowanie w drodze analogii art. 27 § 1 pkt 1 ustawy z 1965 r., ale tylko wtedy, gdy ze względu na właściwości jednego ze świadczeń jest możliwe uznanie go za świadczenie charakterystyczne dla całego stosunku zobowiązaniowego n (np. w umowie zamiany samochodu na biżuterię za świadczenie charakterystyczne dla stosunku zobowiązaniowego można by uznać świadczenie samochodu); w braku przesłanek do analogicznego zastosowania art. 27 § 1 pkt 1 ustawy z 1965 r. znajdzie zastosowanie art. 29 ustawy z 1965 r.; c) rozwiązania omówione wyżej w ramach rozważań poświęconych umowie zamiany dotyczącej nieruchomości. Ostatnia propozycja budzi niechęć ze względu na trudności powstające przy stosowaniu różnych systemów prawnych do tego samego stosunku zobowiązaniowego (zarówno kumulatywnie, jak i rozdzielnie). Osobiście skłaniam się ku drugiemu rozwiązaniu. Z jednej strony bowiem — nakazuje elastyczne podejście przy poszukiwaniu rozstrzygnięć kolizyjnoprawnych, z drugiej zaś — zapobiega zarówno kumulatywnemu stosowaniu różnych statutów kontraktowych, jak i rozszczepieniu statutu kontraktowego. 16 W. Popiołek {Stosunki zamienne w międzynarodowym obrocie handlowym, PSM 1976, nr 4 (64), s. 58) uzasadnia, iż „art. 27 § 1 stanowi wyraźne nawiązanie do koncepcji charakterystycznego świadczenia, byłoby więc sprzeczne z wolą ustawodawcy podejmowanie prób wtłoczenia w ramy art. 27 § 1 umów, w których takiego świadczenia nie można wyróżnić". 17 W tym duchu M.A. Zachariasiewicz: Prawo właściwe dla zobowiązań z czynności prawnych, s. 70 i n. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 153 3. Spory budzi w polskiej literaturze przedmiotu zagadnienie właściwości prawa dla umów licencyjnych. Wypowiadane zapatrywania podzielić można na cztery grupy. W pierwszej licznie reprezentowany jest pogląd, że w braku wyboru prawa i przesłanek do stosowania art. 26 ustawy z 1965 r. należy — na podstawie art. 29 ustawy z 1965 r. — stosować legem loci contractus 18, choć niektórzy jego zwolennicy wycofali się z zajętego wcześniej stanowiska. Druga grupa autorów proponuje, by — z powołaniem się na analogię z art. 27 § 1 pkt 1 ustawy z 1965 r. — do umów licencyjnych stosować prawo miejsca zamieszkania lub siedziby licencjodawcy19. Według trzeciego stanowiska (reprezentowanego przez S. Sołtysińskiego20), stosować należy prawo siedziby licencjobiorcy, a przy umowach multiterytorial-nych — prawo państwa, w którym znajduje się centrum gospodarczego wykorzystania technologii (z powołaniem się na analogię z art. 27 § 1 pkt 4 ustawy z 1965 r.). Zgodnie z czwartym poglądem21 przy poszukiwaniu prawa właściwego dla umowy licencyjnej (w braku wyboru prawa i możliwości stosowania art. 26 i 28 ustawy z 1965 r.) należy przede wszystkim podjąć próbę analogicznego zastosowania art. 27 § 1 ustawy z 1965 r. Chodzić tu może jednak bądź o stosowanie w drodze analogii art. 27 § 1 pkt 4 (co prowadzi do właściwości prawa kraju licencjobiorcy), bądź art. 27 § 1 pkt 1 (co prowadzi do właściwości prawa kraju licencjodawcy). Wybór pomiędzy tymi ewentualnościami powinien zależeć od okoliczności konkretnego przypadku. Nie da się jednak wykluczyć, iż w niektórych przypadkach brak będzie uzasadnienia zarówno dla analogicznego zastosowania art. 27 § 1 pkt 1, jak i art. 27 § 1 pkt 4 ustawy z 1965 r. Dla przypadków tego rodzaju pozostanie aktualne zastosowanie art. 29 ustawy z 1965 r. (właściwość legis loci contractus). i VI. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych Czynności prawne jednostronne odgrywają w obrocie międzynarodowym niepomiernie mniejszą rolę niż umowy. Wymienia się wśród nich przyrzeczenie publiczne, przyjęcie przekazu przez przekazanego, wystawienie dokumentu za- Tak m.in. W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o korzystanie, s. 114 i n.; J. Dalewski, M. Staniszewski, (w:) International Licensing Agreements, red. G.M. Pollzien, E. Langen, New York 1973, s. 335 oraz początkowo: S. Sołtysiński: Umowy licencyjne, Katowice 1970-1971, s. 47; A. Kopff (S. Grzybowski, A. Kopff, J. Szwaja, S. Włodyka): Zagadnienia prawa wynalazczego, Warszawa 1972, s. 397; M. Pazdan: Problemy kolizyjne umów licencyjnych, „Wynalazczość i Racjonalizacja" 1975, nr 1-2, s. 53. 19 Tak J. Skąpski: Umowa licencyjna, s. 373 i n.; A. Kopff, (w:) Prawo wynalazcze. Zagadnienia wybrane, pod red. S. Grzybowskiego, A. Kopffa, Warszawa 1978, s. 534; M. Byrska: Obrót licencjami w krajach RWPG, PiP 1986, z. 11, s. 88. 20 S. Sołtysiński: Choice of Law, s. 320 i n.; tenże: Prawo właściwe dla licencji, s. 15 i n. 21 M. Pazdan: W poszukiwaniu prawa właściwego, s. 61 i n. 154 VI. Zobowiązania wierającego zobowiązanie do zapłaty (m.in. weksla i czeku uregulowanych w oddzielnych przepisach) i inne. W myśl art. 30 p.p.m.: „przepisy o prawie właściwym dla zobowiązań umownych stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych". Chodzi tu oczywiście o przepisy art. 25-29 p.p.m. Spróbujemy prześledzić konsekwencje, do jakich to prowadzi. Na czoło musi być wysunięty art. 25 § 2 p.p.m. Z jego (odpowiedniego) zastosowania w omawianym zakresie wynika, iż zobowiązania dotyczące nieruchomości podlegają prawu państwa jej położenia (bez możliwości wyboru prawa). Nie ma to jednak większego praktycznego znaczenia. Dla zobowiązań nie dotyczących nieruchomości, wynikających z jednostronnych czynności prawnych, możliwy jest oczywiście wybór prawa. Stosują się do niego wszystkie przedstawione już wyżej zasady z następującymi zastrzeżeniami: wyboru może zasadniczo dokonać osoba dokonująca jednostronnej czynności prawnej w oświadczeniu złożonym równocześnie z jej dokonaniem albo też przed lub po jej dokonaniu. Z chwilą jednak, gdy obie strony stosunku zobowiązaniowego są już znane (bo nastąpiła już na przykład indywidualizacja wierzyciela w przypadku przyrzeczenia publicznego), wybór może nastąpić wyłącznie w drodze porozumienia obu stron stosunku zobowiązaniowego; odpada więc możliwość dokonania wyboru w drodze jednostronnego oświadczenia woli. To, co powiedziano wyżej, odnosi się także do uchylenia lub zmiany wyboru prawa, jeśli nawet był on dokonany przez jedną stronę. W braku wyboru prawa rozważać najpierw należy możliwość wykorzystania w omawianym zakresie art. 28 p.p.m. Najczęściej jednak — w związku z wąskim ujęciem zakresu tego przepisu — nie będzie to możliwe. Rozwiązania poszukiwać więc trzeba w dalszych przepisach ustawy. Wydaje się, iż (w sytuacji gdy nie dokonano wyboru prawa i nie zachodzą przesłanki z art. 28 p.p.m.) zobowiązanie z jednostronnej czynności prawnej oceniać należy według prawa miejsca zamieszkania lub siedziby osoby, która czynności prawnej dokonała22. Wniosek taki wypływa z odpowiedniego zastoso-ania art. 26 p.p.m. Jeżeli jednak czynność prawna jednostronna rodząca zobowiązanie stanowi czynność prawną podjętą w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma miejsce zamieszkania lub siedzibę osoba dokonująca czynności prawnej, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa osoby dokonującej czynności prawnej. W końcu — w sytuacji gdy podjęta czynność prawna nie jest dokonana w zakresie przedsiębiorstwa oraz gdy ustalenie miejsca zamieszkania lub siedziby osoby dokonującej okaże się niemożliwe — właściwe będzie prawo państwa, w którym czynność została dokonana. Wniosek taki uzasadniać można powołaniem się na art. 27 § 2 lub art. 29 p.p.m. Por. K. Przybyłowski 1964, s. 36; H. Trammer: Sprawy, s. 28. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 155 VII. Zobowiązania wekslowe i czekowe O kolizyjnoprawnej regulacji zdolności i formy w zakresie zobowiązań wekslowych i czekowych była już mowa (§ 16 VII i § 20 I 3). W myśl art. 79 pr.weksl. skutki zobowiązania akceptanta weksla określa prawo miejsca płatności weksla. Skutki zobowiązań innych osób podpisanych na wekslu określa prawo kraju, w którym osoby te złożyły podpisy. Prawo miejsca wystawienia weksla: a) określa terminy zwrotnego poszukiwania w stosunku do wszystkich osób, które weksel podpisały (art. 80 pr.weksl.), b) rozstrzyga o tym, czy posiadacz weksla trasowanego nabywa wierzytelność, która była podstawą wystawienia weksla (art. 81 pr.weksl.). Prawo kraju miejsca płatności: a) rozstrzyga, czy przyjęcie może być ograniczone do części sumy wekslowej i czy posiadacz jest zobowiązany do przyjęcia zapłaty częściowej (art. 82 pr.weksl.), b) określa środki, jakie należy przedsięwziąć w razie zaginięcia lub kradzieży weksla. Zgodnie z art. 65 pr.czek. skutki zobowiązań czekowych określa się według prawa państwa, w którym zobowiązania te zostały zaciągnięte. Przepis art. 66 pr.czek. ujęty został podobnie jak art. 80 pr.weksl. Stanowi on, iż terminy wykonywania zwrotnego poszukiwania określa w stosunku do wszystkich osób, które czek podpisały, prawo miejsca wystawienia czeku. Z kolei, w myśl art. 67 pr.czek., prawo miejsca płatności czeku określa: a) czy czek może być płatny tylko za okazaniem, czy też może być płatny w pewien czas po okazaniu oraz jakie są skutki umieszczenia w czeku późniejszej daty wystawienia, b) termin do przedstawienia, c) czy czek może być przyjęty, certyfikowany, potwierdzony lub wizowany oraz jakie są skutki tych oświadczeń, d) czy posiadacz może żądać zapłaty częściowej oraz czy jest zobowiązany do jej przyjęcia, e) czy czek może być zakreślony lub zaopatrzony zastrzeżeniem „przelać na rachunek" lub innym równoznacznym oraz jakie są skutki tych oświadczeń, f) czy posiadacz ma szczególne prawa do pokrycia oraz jaki jest ich charakter, g) czy wystawca może czek odwołać lub sprzeciwić się jego zapłacie, h) jakie środki należy przedsięwziąć w razie zaginięcia lub kradzieży czeku, i) czy protest lub równoznaczne stwierdzenie jest potrzebne do zachowania prawa zwrotnego poszukiwania przeciw indosantom, wystawcy oraz innym zobowiązanym. 156 VI. Zobowiązania § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 157 VIII. Umowne zobowiązania transportowe 1. Prawo transportu międzynarodowego zostało w szerokim zakresie ujednolicone. Doszło bowiem do podpisania wielu konwencji poświęconych poszczególnym działom transportu. Unifikacja objęła transport kolejowy, drogowy, niektóre zagadnienia transportu morskiego, lotniczego, żeglugi śródlądowej i niektóre rodzaje transportu kombinowanego. Znaczenie norm kolizyjnych zależy od zasięgu i stopnia zupełności prawa jednolitego. Jednakże uzyskanie nawet dużych sukcesów w dziele unifikacji prawa nie usuwa całkowicie potrzeby posługiwania się normami kolizyjnymi. Pojawiają się nowe zagadnienia kolizyjne związane z wytyczeniem pola działania poszczególnych aktów prawa jednolitego lub określeniem stosunku prawa jednolitego do unormowania krajowego. Postanowienia konwencyjne miewają luki, które jakoś trzeba wypełniać. Zwykle też krąg państw będących stronami poszczególnych konwencji jest ograniczony. 2. Do ważniejszych źródeł prawa transportu międzynarodowego należą: a) w zakresie transportu lotniczego: Konwencja o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, podpisana w Warszawie 12 października 1929 r. (Dz.U. z 1933 r. Nr 8, poz. 49; sprostowanie: Dz.U. z 1934 r. Nr 78, poz. 737), zmieniona protokołem haskim z 28 września 1955 r. (Dz.U. z 1963 r. Nr 33, poz. 189) oraz uzupełniona Konwencją guadalajarską z 18 września 1961 r. (Dz.U. 1965 r. Nr 25, poz. 167); Konwencja chicagowska z 7 grudnia 1944 r. o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (Dz.U. z 1959 r. Nr 35, poz. 212) wielokrotnie poprawiana (Dz.U. z 1963 r. Nr 24, poz. 137; Dz.U. z 1969 r. Nr 27, poz. 210; Dz.U. z 1976 r. Nr 21, poz. 130; Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 188; Dz.U. z 1976 r. Nr 39, poz. 227; Dz.U. z 1984 r. Nr 39, poz. 199); Konwencja haska z 16 grudnia 1970 r. o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi (Dz.U. z 1972 r. Nr 25, poz. 181) oraz Konwencja montrealska z 23 września 1971 r. o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (Dz.U. z 1976 r. Nr 8, poz. 37); b) w zakresie transportu morskiego: Konwencje brukselskie z 1910 r. o ujednoliceniu niektórych przepisów dotyczących zderzeń statków (Dz.U. z 1938 r. Nr 101, poz. 670) i o ujednostajnieniu niektórych przepisów dotyczących niesienia pomocy i ratownictwa morskiego (Dz.U. z 1938 r. Nr 101, poz. 672), Konwencja brukselska z 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących ograniczenia odpowiedzialności właścicieli statków morskich (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, poz. 256; wersja z 10 października 1957 r.: Dz.U. z 1973 r. Nr 41, poz. 245), zmieniona Protokołem brukselskim z 21 grudnia 1979 r. (Dz.U. z 1984 r. Nr 61, poz. 316); Konwencja brukselska z 25 sierpnia 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących konosamentów (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, poz. 258), ze zmianami wprowadzonymi Protokołem brukselskim z 23 lutego 1968 r. (Dz.U. z 1980 r. Nr 14, poz. 48) oraz Protokołem brukselskim z 21 grudnia 1979 r. (Dz.U. z 1985 r. Nr 9, poz. 26); Konwencja brukselska z 1926 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących przywilejów i hipotek morskich (Dz.U. z 1937 r. Nr 33, poz. 260); Konwencja londyńska z 19 listopada 1976 r. 0 ograniczeniu odpowiedzialności za roszczenia morskie (Dz.U. z 1986 r. Nr 35, poz. 175); Konwencja londyńska o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki z 2 listopada 1973 r. wraz z załącznikami i Protokołem z 1978 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 17, poz. 101); Konwencja ateńska z 13 grudnia 1974 r. w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu (Dz.U. z 1987 r. Nr 18, poz. 108); Konwencja hamburska z 27 kwietnia 1979 r. o poszukiwaniu i ratownictwie morskim (Dz.U. z 1988 r. Nr 27, poz. 184); nadto na wniosek UNCTAD (Konferencja ONZ do spraw Handlu 1 Rozwoju) została opracowana przez UNCITRAL (Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego A ONZ) Konwencja ONZ w sprawie przewozu towarów morzem (tzw. Reguły Hamburskie), brak jednak dotąd wymaganych ratyfikacji; c) w zakresie transportu kolejowego: Konwencja międzynarodowa o przewozie towarów kolejami — CIM (obecny tekst pochodzi z 7 lutego 1970 r., Dz.U. z 1975 r. Nr 10, poz. 57), Konwencja międzynarodowa o przewozie osób i bagażu kolejami — CIV (obecny tekst pochodzi z tej samej daty, Dz.U. z 1975 r. Nr 10, poz. 58), Konwencja dodatkowa do Konwencji międzynarodowej o przewozie osób i bagażu kolejami (CIV) dotycząca odpowiedzialności kolei za śmierć i zranienie podróżnych sporządzona w Bernie 26 lutego 1966 r. (Dz.U. z 1973 r. Nr 7, poz. 46) z zastrzeżeniami przewidzianymi Protokołem II, sporządzonym przez Konferencję dyplomatyczną w Bernie 9 listopada 1973 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 10, poz. 59); Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami — COTIF z 9 maja 1980 r. wraz z przepisami ujednoliconymi o umowie międzynarodowego przewozu towarów kolejami CIM (tzw. R.U. CIM) oraz przepisami ujednoliconymi o umowie międzynarodowego przewozu osób i bagażu kolejami CIV (tzw. R.U. CIV) — Dz.U. z 1985 r. Nr 34, poz. 158 (załącznik), Umowa europejska (genewska) o głównych międzynarodowych liniach kolejowych — AGC z 31 maja 1985 r. (Dz.U. z 1989 r. Nr 42, poz. 231); d) w zakresie transportu drogowego: Konwencja genewska o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) z 19 maja 1956 r. (Dz.U. z 1962 r. Nr 49, poz. 238), Umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) sporządzona w Genewie 30 września 1957 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 35, poz. 189; Dz.U. z 1977 r. Nr 36, poz. 157; Dz.U. z 1978 r. Nr 31, poz. 134; Dz.U. z 1981 r. Nr 32, poz. 180; Dz.U. z 1982 r. Nr 38, poz. 249; Dz.U. z 1986 r. Nr 14, poz. 81, Dz.U. z 2002 r. Nr 194, poz. 1629); e) w ramach UNCTAD został przygotowany i uchwalony przez Konferencję dyplomatyczną w dniu 24 maja 1980 r. projekt Konwencji dotyczącej międzynarodowych przewozów kombinowanych (intermodalnych i multimodalnych). 3. Wymienione konwencje zawierają głównie normy merytoryczne. Jednakże w niektórych spotkać można także normy kolizyjne. Na przykład zgodnie z art. 20 § 1 R.U. CIM tryb nadawania towarów do przewozów podlega prawu miejsca nadania, z kolei art. 28 § 3 i 13 R.U. CIM poddaje różne zagadnienia szczegółowe prawu miejsca przeznaczenia, wreszcie art. 10 R.U. CIM przewiduje subsydiarną właściwość w każdym państwie jego własnych przepisów. 4. Stosunkowo duże znaczenie mają normy kolizyjne znajdujące się w kodeksie morskim i prawie lotniczym. Dotyczą one różnych materii. Tu jednak zajmiemy się wyłącznie normami obejmującymi umowne stosunki zobowiązaniowe. O normach odnoszących się do innych zagadnień będzie mowa w dalszych rozważaniach. W myśl art. 13 pr.lotn., do umów o przewóz lotniczy (w tym także umów o przewóz na zasadzie czarteru lotniczego) oraz roszczeń z tytułu szkód, powstałych w czasie wykonania tych umów, stosuje się prawo polskie, jeżeli umowa została zawarta lub podlega wykonaniu w Polsce albo przewóz ma być wykonany przez polskiego przewoźnika lotniczego, chyba że strony skorzystały z możliwości wyboru prawa. Mamy tu więc do czynienia z przepisem jednostronnym, który tylko w zakresie swego działania wyłącza przepisy ogólne (postanowienia ustawy z 1965 r.). 158 VI. Zobowiązania Z kolei art. 14 pr.lotn. stanowi, że prawo właściwe do oceny stosunków cywilnoprawnych powstałych na skutek zdarzenia na statku powietrznym w czasie lotu lub w czasie przebywania na obszarze niepodłegającym zwierzchnictwu żadnego państwa ustala się tak, jak gdyby zdarzenie to nastąpiło w miejscu, w którym statek jest zarejestrowany. Przepis art. 359 § 1 k.m. stanowi, iż „strony mogą w umowie określić prawo właściwe dla ich stosunku prawnego związanego z żeglugą morską". Dopuszcza on — jak widać — nieograniczony wybór prawa. W braku wyboru prawa stosować należy postanowienia ustawy z 1965 r. Do zakresu normy z art. 359 § 1 k.m. należą zobowiązania umowne związane z przewozem morskim, a także umowy zawarte w zakresie ratownictwa morskiego lub awarii wspólnej oraz umowne zobowiązania do przeniesienia własności statku morskiego. Na uwagę zasługuje także art. 356 k.m. Stanowi on, iż „do stosunków prawnych wynikających ze zdarzeń, które nastąpiły na statku znajdującym się poza terytorium państwa nadbrzeżnego, stosuje się prawo bandery". Przepis ten obejmuje różne zdarzenia (w tym także czynności prawne). Jeżeli zdarzenie miało miejsce na statku znajdującym się na wodach przybrzeżnych lub terytorialnych, stosuje się prawo państwa, do którego należą te wody. 5. Jak już była o tym mowa, w myśl art. 27 § 1 pkt 2 p.p.m. umowa przewozu — w braku wyboru prawa — podlega prawu państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przewoźnik. Jeżeli umowa przewozu została zawarta w zakresie przedsiębiorstwa — zgodnie z art. 27 § 3 p.p.m. — zamiast siedziby lub miejsca zamieszkania przewoźnika stosować należy prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Ujednolicenie w szerokich rozmiarach w skali międzynarodowej prawa transportu międzynarodowego znacznie osłabiło potrzebę zwracania się do krajowych systemów prawnych. Niektóre konwencje, których stroną jest Polska, zawierają zresztą własne normy kolizyjne, które wyłączają zastosowanie norm z art. 27 § 1 pkt 2 oraz 27 § 3 p.p.m. Normom tym nie podlegają również stosunki przewozowe, dla których prawo właściwe określają odrębne krajowe normy kolizyjne (np. art. 13 pr.lotn.). IX. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Prawu właściwemu dla czynności prawnej (statutowi kontraktowemu lub statutowi jednostronnej czynności prawnej) podlega ocena zarówno samego źródła zobowiązania (umowy lub czynności prawnej jednostronnej), jak i powstałego z czynności prawnej stosunku zobowiązaniowego. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 159 Według postanowień statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynności prawnej) należy oceniać w szczególności następujące kwestie: a) dopuszczalność dokonania czynności prawnej określonego rodzaju (była już 0 tym mowa w rozdz. V § 19); b) przesłanki ważności czynności prawnej (z wyłączeniem jednak zdolności 1 formy), a wśród nich wady oświadczenia woli i treść jako przesłankę ważności czynności prawnej (chodzi tu zwłaszcza o granice swobody kontraktowej stron, znaczenie reguł pozanormatywnych, np. zasad uczciwego obrotu); zdolność stron oraz wymagania dotyczące formy podlegają — jak już była o tym mowa — prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.); c) reguły dotyczące wykładni oświadczeń woli; d) warunki lub terminy (dopuszczalność warunku lub terminu, skutki zamieszczenia warunku lub terminu, min. czy ziszczenie się warunku ma moc wsteczną, jakie skutki rodzi zamieszczenie w czynności prawnej warunku niemożliwego albo sprzecznego z prawem lub normami innego rodzaju); e) treść stosunku zobowiązaniowego i zasady wykonania zobowiązania (chodzi tu m.in. o miarę staranności, której powinien dołożyć dłużnik przy wykonaniu zobowiązania); f) niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania; g) sposób i zakres wynagrodzenia szkody; h) zagadnienia związane ze zmianą lub rozwiązaniem umowy (chodzi tu zarówno o rozwiązanie umowy w drodze porozumienia stron, jak i odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie); prawo właściwe dla głównego stosunku zobowiązaniowego obejmuje również czynności prawne podjęte w jego ramach (dotyczy to zarówno umów, jak i czynności prawnych jednostronnych); i) przyczyny wygaśnięcia zobowiązania; j) czy zobowiązanie jest dziedziczne. 2. Ze stwierdzenia, iż wykładnia umowy mieści się w zakresie zastosowania statutu kontraktowego, wynika, że w postanowieniach tego statutu poszukiwać należy reguł wykładni umów. Strony, dążąc do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, włączają często do umowy słowniczek zawierający definicje używanych przez nie terminów. Jest to praktyka zasługująca na poparcie. Nie mogą one jednak uchylić ogólnych reguł interpretacyjnych mieszczących się w postanowieniach statutu kontraktowego, jeśli mają one charakter norm iuris cogentis. Reguły wykładni umów, mieszczące się w postanowieniach statutu kontraktowego, określają jedynie kierunek postępowania, nie uwalniają zaś od trudności związanych z wyjaśnianiem sensu użytych w umowie terminów technicznopraw-nych. Nie powinny też utrudniać wyjaśniania owych terminów. Przy objaśnianiu terminów, o których mowa, w braku odmiennych wskazówek podanych przez strony, należy sięgać do świata pojęć określonego systemu prawnego. Powstaje jednak pytanie, jak ten system odszukać. 160 VI. Zobowiązania Wydaje się, iż przy poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie należy brać pod uwagę całokształt okoliczności danego przypadku i rozwiązania poszukiwać oddzielnie w każdym rozpatrywanym przypadku. Nie powinno się jednej tylko okoliczności przyznać dominującej roli. Nie da się też całego zagadnienia sprowadzić do alternatywy: statut kontraktowy czy prawo języka kontraktu. Poza tym bowiem mogą mieć również znaczenie takie wskazówki, jak zapożyczenie objaśnianego terminu technicznoprawnego z określonego systemu prawnego lub takie czynniki, jak miejsce zawarcia lub miejsce wykonania umowy, domicyl lub siedziba jednej ze stron, jeśli cała sytuacja jest bardzo mocno z tym miejscem związana, albo inne jeszcze okoliczności. Okoliczności towarzyszące zawarciu kontraktu mogą też wskazywać, iż strony — posługując się określonymi wyrażeniami — miały na względzie sens nadawany tym wyrażeniom w regułach interpretacyjnych ujednoliconych na użytek międzynarodowego obrotu handlowego lub w regułach interpretacyjnych powszechnie zwyczajowo stosowanych w danej dziedzinie międzynarodowego obrotu handlowego. 3. W obrocie handlowym duże znaczenie mają świadczenia pieniężne. Zwrócić więc trzeba uwagę na znaczenie prawa waluty (lex valutae, lex pecuniae, lex monetae), czyli prawa państwa, które kreowało dany rodzaj pieniądza (uznało określone znaki za pieniądz). Zachodzi też konieczność odgraniczenia zakresu zastosowania prawa waluty i statutu kontraktowego (obligacyjnego). Pomocne przy tym okazuje się odróżnienie norm kreujących (organizujących) system monetarny jako instytucję publicznoprawną danego państwa od norm określających rolę pieniądza w wykonaniu zobowiązania23. Do zakresu zastosowania legis valutae zaliczyć należy głównie kwestie regulowane normami pierwszego rodzaju. W sytuacji więc gdy wykonanie zobowiązania ma nastąpić przez zapłatę określonej sumy pieniężnej, wyłącznie w postanowieniach legis valutae poszukiwać należy odpowiedzi na takie pytania jak: jakie rodzaje znaków są pieniądzem, jaka jest ich wartość nominalna i kursowa (stosunek do innych walut); prawo to decyduje również o zmianie wartości pieniądza, dopuszczalności i zasadach wymienialności skonstruowanego przez siebie pieniądza, przeliczeniach w razie zmian rodzaju pieniądza. Z kolei statut kontraktowy rozstrzyga — co do zasady — czy świadczenie pieniężne ma być spełnione wedle wartości nominalnej (określonej przez prawo waluty), czy według jakiejś innej miary; decyduje zatem o dopuszczalności waloryzacji (tak sądowej, jak i umownej), a więc m.in. o dopuszczalności umownych klauzul waloryzacyjnych (np. klauzuli złota, klauzul walutowych, klauzul indeksowych), uniezależniających świadczenie dłużnika od nominalnej wartości pieniądza, w którym wyrażone zostało zobowiązanie pieniężne. Statut kontraktowy wyznacza zakres swobody stron co do oznaczenia waluty umowy ' Wykorzystuję tutaj wyniki, do jakich doszedł W. Popiołek: Wykonanie, s. 132 i n. § 25. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych 161 (min. rozstrzyga o dopuszczalności oznaczenia w umowie świadczenia pieniężnego w kilku walutach). W postanowieniach statutu kontraktowego należy poszukiwać wskazówek, jaką walutę przyjąć, gdy strony nie określiły jej w umowie (wedle najczęściej przyjmowanej reguły prawa merytorycznego walutę umowy stanowi w takim przypadku waluta będąca w obiegu w miejscu płatności), lub jak postąpić, gdy określiły ją nieprecyzyjnie (użyły nazwy wieloznacznej). 4. Jak wynika z dotychczasowych wywodów, zasady wykonania zobowiązania umownego podlegają statutowi kontraktowemu. Tę ogólną wypowiedź trzeba jednak skorygować. Nie da się bowiem całkowicie wyłączyć w zakresie zagadnień związanych z wykonaniem zobowiązania prawa miejsca wykonania zobowiązania. Wykonanie zobowiązania umownego pozostaje bowiem w ścisłym związku faktycznym z obszarem państwa, w którym wykonanie to następuje. Decyduje o tym sam charakter wykonania, które — w odróżnieniu od inten-cjonalnego aktu zawarcia umowy — jest wydarzeniem realnie uchwytnym, materialnym. Prawo miejsca wykonania oddziałuje na zachowanie stron stosunku obligacyjnego i nad faktem tym nie można przejść do porządku dziennego. Oddziaływanie to jest szczególnie wyraźne —jak wykazał W. Popiołek24 — w zakresie tzw. warunków („sposobów", „modalności") wykonania. Najogólniej rzecz biorąc, chodzi tutaj o pewne „aspekty techniczne", szczegóły aktywności wykonawczej. Owe „warunki" („detale") wykonania przyporządkowywane są, na podstawie szczególnych norm kolizyjnych (wyraźnie stanowionych lub uznawanych za obowiązujące przez judykaturę i doktrynę), prawu miejsca wykonania. W ustawie z 1965 r. takiej normy szczegółowej brak. Wydaje się, mimo to, pożądane uznanie jej za obowiązującą także w polskim prawie pryw. mnr. 25 Do zakresu zastosowania owej szczególnej normy kolizyjnej, przewidującej właściwość prawa miejsca wykonania zobowiązania, zaliczyć należy zagadnienie waluty płatności. Dotyczy to także technicznych sposobów zrealizowania płatności, m.in., czy zapłata może (lub musi) nastąpić gotówką, czekiem, przelewem bankowym. Prawo miejsca wykonania może narzucić obowiązek zapłaty w walucie lokalnej. Jeżeli jednak pozostawia stronom swobodę wyboru w kwestii waluty płatności, to wówczas odpowiedzi na pytanie, czy (w braku porozumienia stron) prawo takiego wyboru przysługuje dłużnikowi, poszukiwać należy w statucie kontraktowym. Statutowi kontraktowemu podlegają też zagadnienia związane z umowną waloryzacją oraz określenie ewentualnego odszkodowania na rzecz wierzyciela, jeżeli w związku ze zwłoką dłużnika i deprecjacją waluty płatności wierzyciel poniósł szkodę. Statutowi kontraktowemu podlegają też zasady i przesłanki naliczania odsetek oraz ich wysokość z tytułu opóźnienia świadczenia pieniężnego. 1 W. Popiołek: Wykonanie, s. 37 i n. ' Tak też W. Popiołek: Wykonanie, s. 47. 162 VI. Zobowiązania 5. Powiedziano wyżej, iż statutowi kontraktowemu podlega ocena niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Oznacza to, iż według jego postanowień należy ustalić, czy został spełniony zespół przesłanek odpowiedzialności kontraktowej (czy nastąpiło nienależyte wykonanie zobowiązania lub też, czy dłużnik w ogóle nie wykonał zobowiązania, czy wierzyciel poniósł szkodę i jaką, czy spełniona jest przesłanka związku przyczynowego), rozkład ciężaru dowodu (ewentualne domniemanie winy), okoliczności uwalniające od odpowiedzialności. Statut kontraktowy decyduje też o roszczeniach przysługujących wierzycielowi, także o tym, czy wierzycielowi przysługuje wybór między wchodzącymi w grę roszczeniami i czy może on wystąpić na drogę sądową z określonym żądaniem (np. z żądaniem wydania orzeczenia zobowiązującego dłużnika do spełnienia świadczenia w naturze, z tym że chodzi tu wyłącznie o materialnoprawne przesłanki takiego żądania, o instrumentach procesowych gwarantujących realizację orzeczenia decyduje bowiem łex fori processualis)26. Do statutu kontraktowego trzeba też sięgnąć przy ocenie uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne lub prawne. Według jego postanowień będą oceniane min. klauzule kontraktowe przewidujące kary umowne. 6. Wątpliwości istnieją w wypadku poręczenia. Nasuwa się bowiem pytanie, czy dla poręczenia należy poszukiwać odrębnego statutu, czy też oceniać je wedle prawa właściwego dla zobowiązania, którego poręczenie dotyczy. 7. W razie potrącenia wierzytelności podlegających odmiennym systemom prawnym przyjąć trzeba kumulatywną właściwość wchodzących w grę statutów, którym wierzytelności te podlegają, zarówno w zakresie przesłanek, sposobu dokonania, jak i skutków potrącenia. Do potrącenia dojdzie więc w rozpatrywanym przypadku jedynie wtedy, gdy spełnione są przesłanki potrącenia przewidziane w obu wchodzących w grę systemach prawnych. W razie różnic w sposobie ujęcia skutków potrącenia uciec się trzeba do zabiegów nazywanych dostosowaniem. 8. O dopuszczalności przelewu27 rozstrzyga prawo, któremu podlega dana wierzytelność. Prawo to stosować również należy do oceny stosunku między nowym wierzycielem a dłużnikiem, przesłanek skuteczności przelewu wobec dłużnika, skutków spełnienia świadczenia przez dłużnika (m.in. do rąk dotychczasowego wierzyciela, gdy nie został powiadomiony o przelewie). Umowa zobowiązująca do przelewu podlega prawu, które ustalić należy zgodnie z jej naturą według zasad przyjmowanych dla umów obligacyjnych. Jest dla niej dopuszczalny wybór prawa, jeśli nawet podlegająca przelewowi wierzytelność dotyczy nieruchomości. 26 Por. W. Popioiek: Roszczenie o wykonanie, s. 93 i n. 27 Bliżej M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjnoprawne przelewu wierzytelności, (w:) Księga Profesora Stanisława Sołtysińskiego, Poznań 2004. ' 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących cz] czynnościami prawnymi 163 9. Obok statutu kontraktowego (lub statutu jednostronnej czynności prawnej) w obrocie międzynarodowym liczyć się również trzeba z wymuszającym działaniem przepisów odpowiednio powiązanych z danym stosunkiem zobowiązaniowym. Na uwagę zasługują zwłaszcza przepisy oddziałujące na sposób wykonania zobowiązania. W wypadku umowy o budowę kompletnego obiektu przemysłowego będą to m.in. obowiązujące w państwie, w którym inwestycja jest realizowana, normy prawa budowlanego, przepisy o ochronie przeciwpożarowej, o ochronie środowiska naturalnego, przepisy sanitarne itp. § 26. ZOBOWIĄZANIA WYNIKAJĄCE ZE ZDARZEŃ NIEBĘDĄCYCH CZYNNOŚCIAMI PRAWNYMI Literatura: M. Sośniak: Lex loci delicti commissi w prawie międzynarodowym prywatnym, SC 1963, t. VI; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak: Z problematyki kolizyjnej bezpodstawnego wzbogacenia, RPEiS 1968, z. 3; tenże: Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych w kodyfikacji polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, SP 1970, z. 26—27; tenże: Zobowiązania nie wynikające z czynności prawnych w prawie prywatnym międzynarodowym, Katowice 1971; W. Czachórski: Reflexions sur les principes generaux de la responsabilite civile des pays socialistes sous 1'aspect du droit International prive, Rec. de Cours 1974, t. 139; S. Sołtysiński: Lex maximi in hac causa momenti: oczekiwana rewolucja czy niepożądany przyczynek w teorii prawa kolizyjnego?, RPEiS 1974, z. 3; W. Matysik: Problematyka kolizyjnoprawna nieuczciwej reklamy, SP 1976, z. 1-2; M. Sośniak: Szkoda wynikła w międzynarodowym transporcie towarowym i odpowiedzialność przewoźnika, PPHZ 1977, t. 1; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia SN z 8 VI 1977, III CNR 294/76, Pal. 1978, nr 4; M. Sokołowski: Współczesne koncepcje amerykańskie w dziedzinie wyboru prawa właściwego na przykładzie zobowiązań deliktowych (przegląd doktryny i orzecznictwa), RPEiS 1980, z. 3; B. Tracz-Pasternak: Właściwość prawa personalnego stron dla zobowiązań nie wynikających z czynności prawnych, PiP 1980, z. 2; M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SIS 1984, t. 9; tenże: Zbieg odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej w prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; K. Kruczalak: Zagadnienia nowelizacyjne morskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Gdańsk-Słupsk-Szczecin 1989; T. Pajor: Odpowiedzialność deliktowa w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 1989; tenże: Problem zbiegu odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej w prawie prywatnym międzynarodowym, AUL 1990 (Folia Iuridica 44); W. Ludwiczak 1990, rozdz. XIV; L. Burian: Delikty w węgierskim prawie prywatnym międzynarodowym, PPHZ 1993, t. 17, s. 31^44; M. Jagielska: Dostosowanie prawa wewnętrznego państw Unii Europejskiej do wymogów dyrektywy o odpowiedzialności za wadliwe produkty, KPP 1995, z. 4, s. 499—541; T.M. Knypl: Zwalczanie nieuczciwej konkurencji w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, PS 1996, nr 11-12, s. 99-108; T. Pajor: O potrzebie zmiany prawa prywatnego międzynarodowego w zakresie zobowiązań nie wynikających z czynności prawnych (art. 31 p.p.m.), KPP 2000, z. 3. I. Prawo właściwe 1. Przepis art. 31 p.p.m. stanowi, że „zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania (§ 1). Jednakże gdy strony są obywatelami tego same- 164 VI. Zobowiązania go państwa i mają w nim miejsce zamieszkania, właściwe jest prawo tego państwa" (§ 2). Mamy więc w naszej ustawie do czynienia z dwoma powiązaniami rozstrzygającymi o właściwości prawa w omawianym zakresie: z wysuniętym na czoło łącznikiem lokalnym (art. 31 § 1) oraz ze swoiście „wzmocnionym" powiązaniem personalnym (przepis art. 31 § 2 p.p.m. wymaga bowiem zbiegu obywatelstwa i miejsca zamieszkania stron stosunku zobowiązaniowego). Norma kolizyjna przywiązująca wagę do powiązania o charakterze personalnym została zamieszczona w § 2 art. 31 p.p.m., mimo to od niej należy rozpoczynać poszukiwanie prawa właściwego. Dopiero w razie stwierdzenia, iż powiązanie to nie zachodzi (strony nie są bowiem obywatelami tego samego państwa i nie mają w nim miejsca zamieszkania), należy sięgnąć do powiązania lokalnego, przewidzianego przez normę z art. 31 § 1 p.p.m.28 Przepis art. 31 § 2 p.p.m. wspomina wyraźnie o obywatelstwie i miejscu zamieszkania. Powiązania tego rodzaju mogą dotyczyć osób fizycznych. Wydaje się jednak, iż przepis ten należy stosować odpowiednio także do osób prawnych29. W takim przypadku zamiast obywatelstwa i miejsca zamieszkania brana będzie pod uwagę siedziba osoby prawnej. Dotyczy to zarówno stosunków zobowiązaniowych, których stronami są osoby prawne (do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wystarczy, iż osoby prawne mają siedzibę w tym samym państwie), jak i stosunków pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi (do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wymagać się będzie, by osoba prawna miała siedzibę w państwie, którego obywatelem jest i w którym ma miejsce zamieszkania osoba fizyczna). 28 W literaturze istnieje spór co do wzajemnego stosunku obu paragrafów art. 31 p.p.m. Niektórzy regułę z § 1 art. 31 p.p.m. uznają za zasadę, a regułę z § 2 art. 31 p.p.m. za odstępstwo (wyjątek) od tej zasady (np. E. Wierzbowski 1971, s. 276; W. Ludwiczak 1990, s. 205), inni zaś na czoło wysuwają regułę z § 2 art. 31 p.p.m. (np. M. Sośniak: Zobowiązania, 1971, s. 87; tenże w Glosie do orz. SN z 22 XI 1972, OSP 1974, nr 1, s. 21). Wyrażony został również pogląd, że w obu paragrafach zostały zawarte dwie różne i niezależne od siebie normy kolizyjne (np. B. Tracz--Pasternak: Właściwość, s. 86 i n.). Trafne stanowisko w tej dyskusyjnej kwestii zajął ostatnio T. Pąjor {Odpowiedzialność deliktowa, s. 149 i n.). Wykazał on, iż nie należy dwu pierwszych paragrafów art. 31 p.p.m. traktować jako dwóch odrębnych unormowań, z których jedno miałoby być zasadą, a drugie wyjątkiem. Tworzą one jedno złożone rozwiązanie kolizyjne. W art. 31 p.p.m. mamy więc do czynienia ze „zgrupowaniem dwu norm kolizyjnych o jednakowym zakresie i różnych łącznikach", ujętych wariantowo (tworzących „drabinkę"). „Przy poszukiwaniu prawa właściwego łącznik personalny jest brany pod uwagę w pierwszej kolejności, lecz nie można stąd wnioskować, że zobowiązania ustawowe podlegają z zasady prawu personalnemu stron". 29 Tak słusznie SN w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 5 X 1974 r., III CZP 71/73, OSN 1975, z. 5, poz. 72; OSP 1976, z. 11, poz. 202 (z glosą W. Brasia) oraz PiP 1977, z. 8-9, s. 255 i n. (z glosą K. Skubiszewskiego). Por. też orz. SN z 22 XI 1972 r., II CR 458/72, OSP 1974, z. 1, poz. 6 (z glosą M. Sośniaka) i OSP 1975, z. 3, poz. 32 (glosa K. Zawady). § 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebedących czynnościami prawnymi 165 Powiązanie, o którym mowa w art. 31 § 2 p.p.m., powinno istnieć w chwili nastąpienia zdarzenia będącego źródłem zobowiązania. Późniejsze zmiany nie wpłyną już na utrwaloną w taki sposób właściwość prawa. Dotyczy to zarówno zmiany obywatelstwa lub miejsca zamieszkania jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego, jak i zmian w osobach wierzyciela lub dłużnika, w sytuacji gdy nowy wierzyciel lub nowy dłużnik ma inne obywatelstwo lub inne miejsce zamieszkania niż jego poprzednik. W końcu wypada zauważyć, że również w omawianym tutaj zakresie należy się liczyć z pomocniczą właściwością prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m. Wejdzie ona w grę m.in. w przypadku, gdy brak jest powiązania personalnego przewidzianego w art. 31 § 2 p.p.m., zdarzenie zaś będące źródłem zobowiązania nastąpiło w miejscu niepodlegającym suwerenności żadnego państwa. Zakres norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. ujęty został szeroko. Normy te obejmują nie tylko zobowiązania z (szeroko rozumianych) czynów niedozwolonych, lecz także zobowiązania wynikające z innych zdarzeń niebedących czynnościami prawnymi (należy tu wymienić w szczególności prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia oraz bezpodstawne wzbogacenie). W obrębie poszczególnych rodzajów źródeł zobowiązań pojawiają się jednak różne osobliwe kwestie. Zostaną one omówione w dalszych rozważaniach. 2. Odrębne uregulowanie znajduje się w prawie lotniczym i morskim (por. art. 12 i 14 pr.lotn. i art. 356, 357 i 358 k.m.). 3. Normy kolizyjne określające prawo właściwe dla zobowiązań z czynów niedozwolonych i innych zdarzeń nie będących czynnościami prawnymi (nie tylko z czynów niedozwolonych) spotkać można także w konwencjach podpisanych przez Polskę. Niektóre posługują się łącznikiem lokalnym (miejsca zdarzenia) jako łącznikiem jedynym (art. 47 ust. 2 konwencji polsko-bułgarskiej oraz art. 34 ust. 2 konwencji polsko-jugosłowiańskiej, dotyczący jednak tylko zobowiązań z czynów niedozwolonych). Odmienne rozwiązanie przyjęto w kilku dalszych konwencjach. Zgodnie z art. 45B ust. 1 konwencji z Węgrami (dotyczącym tylko zobowiązań z czynów niedozwolonych), od zasady właściwości prawa strony konwencji, na której terytorium nastąpiło zdarzenie, zachodzi wyjątek na rzecz legis domicilii, gdy strony mają miejsce zamieszkania na obszarze drugiej strony konwencji (nie tej, w której nastąpiło zdarzenie, będące źródłem zobowiązania). Z kolei w konwencji z b. Czechosłowacją (art. 38 ust. 1) prawa strony konwencji, na której terytorium nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania, nie stosuje się w sytuacji, gdy powód i pozwany są obywatelami tej samej strony konwencji; wówczas właściwe jest prawo tej właśnie strony konwencji (a więc wspólne prawo ojczyste). Podobne rozwiązanie przyjęto w konwencji z KRL-D (art. 23 ust. 2), Rosją (art. 37 ust. 1), Litwą (art. 38), Białorusią (art. 39 ust. 1), Łotwą (art. 40 ust. 1), Estonią (art. 39 ust. 1), Rumunią (art. 42 ust. 1), Wietnamem (art. 38) i Ukrainą (art. 35). Wątpliwości powstają przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy norma konwencyjna, posługująca się łącznikiem lokalnym jako jedynym, wyłącza przepis art. 31 § 2 p.p.m. w sytuacji, gdy zdarzenie będące źródłem zobowiązania miało wprawdzie miejsce na obszarze drugiego państwa konwencyjnego, jednakże zastosowanie art. 31 § 2 p.p.m. prowadziłoby do właściwości prawa polskiego. Rozstrzygnięcie tej wątpliwości zależy od sposobu ujmowania w omawianym zakresie tzw. sytuacji konwencyjnych oraz ujęcia wzajemnej relacji obu paragrafów art. 31 p.p.m. 166 VI. Zobowiązania 4. Polska ratyfikowała już Konwencję haską o prawie właściwym dla wypadków drogowych z 4 maja 1971 r. Za wypadek drogowy uważa się wypadek, w którym uczestniczy jeden lub kilka pojazdów z napędem silnikowym lub bez napędu, wiążący się z ruchem na drodze publicznej, na terenie ogólnodostępnym lub na terenie prywatnym dostępnym dla niektórych osób (art. 1 ust. 2). Konwencji — w myśl art. 2 — nie stosuje się do: 1) odpowiedzialności producentów, sprzedawców i naprawiających pojazdy, 2) odpowiedzialności właściciela lub innej osoby odpowiedzialnej za utrzymanie drogi otwartej dla ruchu lub za bezpieczeństwo jej użytkowników, 3) odpowiedzialności za cudze czyny, z wyjątkiem odpowiedzialności właściciela lub posiadacza pojazdu, 4) roszczeń regresowych pomiędzy osobami ponoszącymi odpowiedzialność, 5) roszczeń regresowych i subrogacji towarzystw ubezpieczeniowych, 6) roszczeń oraz roszczeń regresowych instytucji ubezpieczeń społecznych lub roszczeń przeciwko takim instytucjom; takich roszczeń innych podobnych instytucji i publicznych samochodowych funduszy gwarancyjnych oraz zwolnienia od odpowiedzialności przewidzianego przez prawo, któremu podlegają te instytucje. Prawem właściwym nastąpił wypadek. według art. 3 — jest prawo państwa, w którym Odstępstwa od tej zasady przewiduje art. 4. Oto one: 1) Jeżeli w wypadku uczestniczy tylko jeden pojazd, który jest zarejestrowany w państwie innym niż to, w którym nastąpił wypadek, do odpowiedzialności stosuje się prawo państwa rejestracji: a) wobec kierowcy, posiadacza, właściciela i innej osoby mającej prawo do pojazdu, niezależnie od jej miejsca zwyczajnego pobytu (residence habi-tuelle), b) wobec ofiary będącej pasażerem, jeżeli jej miejscem zwyczajnego pobytu jest państwo inne niż to, w którym nastąpił wypadek, c) wobec ofiary znajdującej się poza pojazdem na miejscu wypadku, jeżeli miała miejsce zwyczajnego pobytu w państwie rejestracji. Jeżeli jest wiele ofiar, określa się prawo właściwe oddzielnie dla każdej z nich; 2) jeżeli w wypadku uczestniczy wiele pojazdów, postanowienia pkt. 1 stosuje się tylko wtedy, gdy wszystkie pojazdy są zarejestrowane w tym samym państwie, 3) jeżeli w wypadku uczestniczy wiele osób znajdujących się poza pojazdem lub pojazdami na miejscu wypadku i mogą być one odpowiedzialne postanowienia pkt. 1 oraz pkt. 2, stosuje się tylko wtedy, gdy wszystkie te osoby mają miejsca zwyczajnego pobytu w państwie rejestracji. Podobnie należy postępować, gdy osoby te są również ofiarami wypadku. § 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 167 W myśl art. 5 Konwencji prawu właściwemu na podstawie art. 3 lub 4 dla odpowiedzialności wobec pasażera będącego ofiarą podlega odpowiedzialność za uszkodzenie rzeczy przewożonych w pojeździe, należących do pasażera lub powierzonych pasażerowi. Prawu właściwemu na podstawie wspomnianych przepisów dla odpowiedzialności wobec właściciela pojazdu podlega odpowiedzialność za uszkodzenie rzeczy przewożonych w pojeździe, innych niż rzeczy wymienione wyżej. Odpowiedzialność za uszkodzenie rzeczy znajdujących się poza pojazdem lub pojazdami, podlega prawu państwa, w którym nastąpił wypadek. Jednakże odpowiedzialność za uszkodzenie rzeczy osobistego użytku ofiary znajdującej się poza pojazdem lub pojazdami podlega prawu państwa rejestracji, jeżeli prawo to byłoby właściwe do odpowiedzialności wobec ofiary zgodnie z art. 4. W przypadku pojazdu niezarejestrowanego lub zarejestrowanego w kilku państwach prawo państwa, w którym pojazdy te stale stacjonują, zastępuje prawo państwa rejestracji. To samo stosuje się, jeżeli ani właściciel, ani posiadacz, ani kierowca pojazdu nie mają w czasie wypadku miejsca zwyczajnego pobytu w państwie rejestracji (art. 6). Niezależnie od prawa właściwego przy określaniu odpowiedzialności bierze się pod uwagę przepisy o bezpieczeństwie ruchu na drogach obowiązujące w miejscu i w czasie wypadku (art. 7). W myśl art. 8 prawo właściwe określa w szczególności: 1) przesłanki i zakres odpowiedzialności, 2) podstawy zwolnienia od odpowiedzialności, ograniczenie odpowiedzialności oraz podział odpowiedzialności, 3) istnienie oraz rodzaj obrażeń ciała lub szkody, za które należy się odszkodowanie, 4) rodzaj oraz zakres szkód, 5) cesję i dziedziczność prawa do odszkodowania, 6) osoby poszkodowane i uprawnione do odszkodowania, 7) odpowiedzialność przełożonego za czyny podwładnego oraz pracodawcy za czyny pracownika, 8) przedawnienie i prekluzję łącznie z zasadami dotyczącymi początku biegu przedawnienia lub prekluzji oraz przerwy lub zawieszenia biegu. Zgodnie z art. 9 osoby, które doznały obrażeń ciała lub szkody, mają prawo do wystąpienia z roszczeniem bezpośrednio do ubezpieczyciela osoby odpowiedzialnej, jeżeli takie uprawnienie przyznaje im prawo właściwe na podstawie artykułów 3, 4 lub 5. Jeżeli prawo państwa rejestracji właściwe na podstawie artykułów 4 lub 5 nie przewiduje takiego uprawnienia, można z niego korzystać, jeżeli jest przewidziane przez prawo państwa, w którym nastąpił wypadek. Jeżeli żadne z tych praw nie przewiduje takiego uprawnienia, można z niego korzystać, jeżeli jest przewidziane przez prawo, któremu podlega umowa ubezpieczenia. 168 VI. Zobowiązania Trzeba wspomnieć jeszcze o dwóch przepisach. Według art. 10 zastosowania prawa właściwego na podstawie Konwencji można odmówić tylko wtedy, gdy jest ono oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym. . .. Konwencja znajduje zastosowanie nawet wtedy, gdy prawo właściwe nie jest prawem państwa konwencyjnego (art. 11 zd. 2). II. Statut deliktowy A. Trudności kwalifikacyjne przy ocenie powiązania lokalnego Najpoważniejsze trudności kwalifikacyjne sprawia wielomiejscowość stanu faktycznego deliktu, polegająca na powiązaniu poszczególnych elementów tego stanu z obszarami prawnymi różnych państw. Może ona dotyczyć zarówno samego czynu, jak i jego skutków (szkody). Zgodnie z utrwalonym już w naszej nauce podziałem (wprowadzonym przez M. Sośniaka) wyróżnić należy wielomiejscowość prostą i złożoną30. Wielomiejscowość prosta zachodzi wówczas, gdy z obszarem jednego państwa związany jest czyn, z obszarem innego państwa — skutek. Np. wyprodukowanie i wprowadzenie do obrotu w państwie A towaru z wadami stwarzającymi zagrożenie dla otoczenia, który zakupiony w państwie A spowodował szkodę w państwie B. Z kolei z wielomiejscowością złożoną mamy do czynienia wtedy, gdy powiązanie z więcej niż jednym obszarem prawnym dotyczy bądź czynu, bądź skutku, bądź też i czynu, i skutku. Np. szkody wyrządzone na obszarze własnego państwa i państwa sąsiedniego przez nienależycie składowane odpady przemysłowe lub na skutek wprowadzenia do granicznego jeziora ścieku przemysłowego. Jak zatem postąpić w przypadku stanu faktycznego powiązanego, z omawianego punktu widzenia, z więcej niż jednym obszarem prawnym? W literaturze wysuwane są różne propozycje wyjścia z impasu. Sugeruje się więc przyznanie decydującego znaczenia bądź miejscu czynu (co jest korzystne w przypadku wielomiejscowości szkody, ale mało użyteczne w sytuacji wielo-miejscowości czynu lub deliktu z zaniechania), bądź miejscu szkody (unika się wówczas trudności towarzyszących pierwszemu rozwiązaniu, ale natrafia na komplikacje w wypadku wielomiejscowości po stronie szkody). Bronione są też koncepcje kompromisowe. Proponuje się mianowicie, by sąd dokonywał swobodnego wyboru pomiędzy dwoma wspomnianymi kryteriami lub też formułuje się dodatkowe kryteria, przy których użyciu wybór ten powinien na- ' M. Sośniak: Zobowiązania (1971), s. 29 i n. 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 169 stąpić (np. kryterium korzyści poszkodowanego czy też rodzaju zasady odpowiedzialności). Nowy kierunek poszukiwań został zapoczątkowany przez J. H. C. Morrisa, który (w artykule ogłoszonym w 1951 r.) sformułował koncepcję proper law of the torts, zgodnie z którą zobowiązanie z czynu niedozwolonego należy poddać systemowi prawnemu odznaczającemu się najściślejszym, najbardziej doniosłym powiązaniem z czynem niedozwolonym i jego następstwami. Echa tego poglądu spotkać można m.in. w § 145 Restatement II. Przyjęty w ramach powyższej koncepcji punkt widzenia co do właściwości prawa dla zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych narzuca też od razu sposób przełamywania trudności, których źródłem jest omawiana tutaj wielomiej scowość. Powracając do naszej ustawy, należy stwierdzić, iż nieodzowne jest elastyczne postępowanie przy dokonywaniu kwalifikacji powiązania lokalnego. Sędzia polski (jak słusznie zauważył M. Sośniak) może swobodnie wiązać właściwość prawa z różnymi czynnikami (kryteriami) lokalizującymi, zależnie od okoliczności danej sprawy, nie krępując się z góry przyjętymi założeniami, ale opierając się na wnikliwej analizie konkretnego stanu faktycznego31. B. Zakres statutu deliktowego Statutowi deliktowemu podlega ocena zarówno samego źródła zobowiązania, jak i stosunku zobowiązaniowego wynikłego z czynu niedozwolonego. Statut deliktowy rozstrzyga więc o przesłankach odpowiedzialności delik-towej i sposobie ich ujmowania (a więc o pojęciu szkody, sposobie rozumienia związku przyczynowego, stopniach i zakresie winy, bezprawności, podstawach wyłączenia odpowiedzialności). Przy ocenie bezprawności zachowania mogą mieć jednak również znaczenie przepisy obowiązujące w miejscu zdarzenia, które należy uwzględnić niezależnie od tego, jaki system prawny występuje w roli statutu deliktowego, a więc również wtedy, gdy zdarzenie będące źródłem zobowiązania miało miejsce za granicą, a statut deliktowy — na podstawie art. 31 § 2 p.p.m. — stanowi prawo polskie. Przykład stanowią przepisy ruchu drogowego obowiązujące w miejscu wypadku samochodowego. Ich uwzględnienie przy ocenie prawidłowości zachowania uczestników wypadku samochodowego jest nieodzowne. Przepisy te będą jednak traktowane jako element stanu faktycznego. Wchodzi więc w grę jedynie ich uwzględnienie, a nie stosowanie (na zasadach, na jakich stosuje się prawo obce jako prawo właściwe na mocy miarodajnych norm kolizyjnych). Według postanowień statutu deliktowego należy ustalić, komu przysługują roszczenia w ramach odpowiedzialności deliktowej, czy tylko bezpośrednio, PWf" 31 Tamże, s. 166. 170 VI. Zobowiązania czy także pośrednio poszkodowanemu (por. np. roszczenia przewidziane w art. 446 k.c.pol.). Statut ten wyznacza krąg odpowiedzialnych z tytułu czynu niedozwolonego, decyduje, czy osoby ponoszące odpowiedzialność odpowiadają solidarnie, oraz rozstrzyga o ewentualnych roszczeniach regresowych pomiędzy współodpowiedzialnymi. Obejmuje on również roszczenia zwrotne osoby trzeciej, która zaspokoiła roszczenia odszkodowawcze poszkodowanego32. Do zakresu statutu deliktowego należy ocena rozkładu ciężaru dowodu. Według jego postanowień należy ustalać, jaki rodzaj szkód podlega naprawieniu oraz czy poza odszkodowaniem należą się jeszcze (i komu) jakieś inne rekompensaty. Podlegają mu także zasady ustalania odszkodowania. Jednakże w przypadku transferu odszkodowania za granicę trzeba się liczyć z koniecznością zachowania przepisów wymuszających swoją właściwość (np. przepisów dewizowych). Zgodnie z art. 31 § 3 p.p.m. statut deliktowy rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolności ponosi odpowiedzialność deliktową (podlega mu więc ocena tzw. zdolności deliktowej). C. Zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej Zwykle zakłada się, iż zakresy norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, wchodzące w skład określonego systemu prawnego, wyłączają się. Celem zabiegów kwalifikacyjnych jest zaś min. rozproszenie wątpliwości wyłaniających się na tle stosunku do siebie tych norm. Słusznie oczekuje się, iż w wyniku owych zabiegów z reguły dojdzie do odgraniczenia zakresów różnych norm kolizyjnych. Nie wydaje się jednak, by należało całkowicie wykluczyć wyjątki. Za uzasadniony uważam w szczególności wyjątek obejmujący normy kolizyjne dotyczące odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Winien on polegać na dopuszczeniu zbiegu tych norm. Przemawiają za tym dwa ważne argumenty: po pierwsze — fakt dopuszczenia zbiegu odpowiedzialności ex contractu i ex delicto w prawie merytorycznym wielu państw (por. art. 443 k.c.pol.), po drugie — postulat zapewnienia poszkodowanemu należytej ochrony prawnej. Proponowane rozwiązanie stwarza możliwość poszukiwania przez poszkodowanego ochrony prawnej w sytuacji, gdy zbieg norm kolizyjnych zachodzi zarówno w ramach statutu kontraktowego, jak i deliktowego. Nie oznacza to oczywiście, iż każda z obranych dróg prowadzi w każdym przypadku do celu. Nie chodzi też o uzyskanie przez poszkodowanego podwójnego odszkodowania. 32 Tak słusznie SN w uchwale składu powiększonego z 26 III 1982 r., III CZP 61/80, OSN 1982, z. 11-12, poz. 161 i w wyroku z 29 XI 1983 r., I CR 266/83, OSN 1984, z. 7, poz. 120. ' 26. Zobowiązania wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 171 Obie zbiegające się normy kolizyjne traktować trzeba na równi. Żadnej z nich nie wolno przyznać prymatu nad drugą. Pole przecinania się zakresów może być wyznaczone tylko przy wykorzystaniu badań prawnoporównawczych. Tylko w taki bowiem sposób możliwe jest uzyskanie wskazówek co do sensu uruchomienia obu kolizyjnoprawnych dróg przy poszukiwaniu prawa właściwego do oceny danego stanu faktycznego. Z tych też względów sformułowanie w tej mierze ogólnych dyrektyw byłoby i trudne, i niebezpieczne. III. Statut prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio) należy do zakresu norm kolizyjnych z art. 31 p.p.m. Prawo właściwe do oceny prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia (statut negotiorum gestionis) ustalać więc należy na podstawie tegoż przepisu, zachowując wspomnianą już wcześniej kolejność. W pierwszej kolejności sprawdzamy istnienie powiązania z art. 31 § 2 p.p.m. Dopiero w braku przesłanek do zastosowania art. 31 § 2 p.p.m. wolno sięgnąć do przepisu art. 31 § 1 p.p.m. Norma kolizyjna z art. 31 § 1 p.p.m. posługuje się łącznikiem lokalnym. Według tego przepisu o właściwości prawa ma decydować powiązanie w postaci miejsca zdarzenia będącego źródłem zobowiązania. Nasuwa się więc pytanie, jakie okoliczności faktyczne mają rozstrzygać o istnieniu tego rodzaju powiązania w rozpatrywanym tutaj zakresie. Wydaje się, że za czynnik najbardziej znaczący winno być uznane miejsce działalności gestora (locus gestionis). Negotiorum gestio podlega więc prawu państwa, w którym skoncentrowana jest działalność gestora. Jeżeli gestor prowadził cudzą sprawę na obszarze kilku państw, trzeba starać się ustalić państwo, w którym koncentrowała się główna (przeważająca) działalność gestora. Według postanowień statutu negotiorum gestionis należy oceniać w szczególności przesłanki powstania stosunku zobowiązaniowego oraz jego treść (a więc uprawnienia i obowiązki stron). IV. Statut bezpodstawnego wzbogacenia Prawo właściwe do oceny bezpodstawnego wzbogacenia (statut bezpodstawnego wzbogacenia) wskazują normy kolizyjne z art. 31 p.p.m. Pierwszeństwo przysługuje normie z art. 31 § 2 p.p.m. Dopiero w braku powiązania personalnego przewidzianego w tym przepisie sięgnąć należy do normy z art. 31 § 1 p.p.m., posługującej się łącznikiem lokalnym. 172 VI. Zobowiązania W wypadku zastosowania normy kolizyjnej z art. 31 § 1 p.p.m. bezpodstawne wzbogacenie zostanie poddane prawu państwa, w którym nastąpiło przesunięcie majątkowe na rzecz wzbogaconego. W sytuacji gdy bezpodstawne wzbogacenie stanowi następstwo nienależnego świadczenia, prawem właściwym będzie prawo państwa, w którym świadczenie zostało spełnione. Także w omawianym zakresie mogą pojawić się trudności kwalifikacyjne w razie wielomiejscowości zdarzenia będącego źródłem zobowiązania, a więc gdy do przesunięcia majątkowego na rzecz wzbogaconego kosztem zubożonego doszło w kilku państwach. Przy pokonywaniu tych trudności kierować się należy zasadą najsilniejszego powiązania, uwzględniając całokształt okoliczności konkretnego przypadku i cel, któremu omawiana tutaj instytucja służy. Według postanowień statutu bezpodstawnego wzbogacenia ustalić należy min., komu i przeciwko komu roszczenie służy, czy i przy istnieniu jakich przesłanek zobowiązaną do zwrotu korzyści jest także osoba trzecia, na której rzecz bezpodstawnie wzbogacony korzyścią rozporządził, przesłanki powstania stosunku zobowiązaniowego i jego treść, skutki bezproduktywnego zużycia korzyści przez bezpodstawnie wzbogaconego. Jak już była o tym mowa, statut bezpodstawnego wzbogacenia obejmuje także bezpodstawne wzbogacenie będące następstwem nienależnego świadczenia. Jednakże przy ocenie, czy świadczenie było należne, czy też nienależne, decydującą rolę odegra statut, któremu podlega stosunek, w którego ramach świadczenie zostało spełnione (właściwość legis causae). Według postanowień tego statutu oceniać m.in. należy, czy podstawa prawna świadczenia w ogóle istniała i czy istniała jeszcze w chwili spełnienia świadczenia. Do instytucji bezpodstawnego wzbogacenia odwołał się Sąd Najwyższy w wyroku z 17 marca 1967 r. (I CR 370/66)" przy rozpatrywaniu sprawy z powództwa beneficjariuszy spadkowych, którzy ze spadku amerykańskiego, podzielonego przez amerykańskiego administratora, nie uzyskali należnych im korzyści, gdyż otrzymali je wyłącznie pozwani. O możliwości wykorzystania w omawianym zakresie instytucji bezpodstawnego wzbogacenia rozstrzyga statut bezpodstawnego wzbogacenia. O tym natomiast, czy powodowi należała się korzyść ze spadku, decyduje statut spadkowy. Por. też orz. SN z 2 IX 1986 r., III CZP 66/86, OSN 1987, nr 9, poz. 132. V. Reżim odpowiedzialności kontraktowej a zobowiązania ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 1. Przepisy regulujące odpowiedzialność deliktową z reguły nie zawierają pełnego odrębnego unormowania skutków naruszenia istniejącego już zobowiązania. Wykorzystuje się więc w tej mierze postanowienia reżimu kontraktowego. 1 OSP 1969, nr 2, poz. 32 oraz tamże glosa J. Skąpskiego (s. 65-70). 28. Stosunki pracy 173 Z kolizyjnoprawnego punktu widzenia decydujące znaczenie w powyższym zakresie przyznać należy systemowi prawnemu wskazanemu przez normę kolizyjną obejmującą swym zakresem czyny niedozwolone (a więc statutowi delik-towemu). Postanowienia statutu deliktowego rozstrzygać będą o tym, czy i w jakim zakresie do kwestii nie uregulowanych w przepisach reżimu deliktowego wolno stosować przepisy o odpowiedzialności kontraktowej. Chodzi tu o postanowienia reżimu kontraktowego wchodzące w skład tego systemu prawnego, który spełnia rolę statutu deliktowego. 2. To, co powiedziano wyżej o zobowiązaniach z czynów niedozwolonych, odnieść należy również do zobowiązań z innych źródeł, objętych zakresem normy z art. 31 p.p.m. § 27. ZOBOWIĄZANIA ZWIĄZANE ZE STOSUNKAMI Z INNYCH DZIEDZIN PRAWA CYWILNEGO Literatura: M. Pazdan: Z pogranicza statutu kontraktowego i deliktowego, SIS 1984, t. 9. Poza zobowiązaniami należącymi do zakresu norm kolizyjnych statuowanych w przepisach art. 25-31 ustawy z 1965 r. istnieją jeszcze inne zobowiązania. Chodzi tu m.in. o zobowiązania przewidziane w przepisach prawa rzeczowego (por. np. art. 224 § 2 i 225 k.c.pol.), prawa spadkowego (np. zobowiązania z zapisu lub zachowku) i prawa rodzinnego (np. obowiązki alimentacyjne). Zobowiązanie tego rodzaju podlega prawu właściwemu dla stosunku, z którym jest związane. Dla zobowiązań powiązanych ze stosunkami prawnorzeczowymi właściwy jest więc statut rzeczowy, zobowiązania z zapisu lub zachowku należą do zakresu statutu spadkowego, zobowiązania przewidziane w normach prawa rodzinnego objęte są zakresem odpowiednich norm kolizyjnych dotyczących zagadnień rodzinnoprawnych. W obrębie tego rodzaju zobowiązań zachodzi często konieczność posługiwania się normami merytorycznymi regulującymi odpowiedzialność kontraktową. Czy i w jakim zakresie jest to dopuszczalne — rozstrzyga statut obejmujący swym zakresem dane zobowiązanie (statut rzeczowy, spadkowy lub odpowiedni statut z zakresu prawa rodzinnego); chodzi tu oczywiście o stosowanie norm o odpowiedzialności kontraktowej, wchodzących w skład systemu prawnego stanowiącego ów statut. § 28. STOSUNKI PRACY Literatura: H. Trammer: Stosunki pracy w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, z. 21; M. Pazdan: Łączniki dla stosunków pracy w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, RPEiS 1971, z. 2; tenże: Przesłanki ważności umowy o pracę na tle ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1971, z. 26-27; S. Kalus: Problematyka kolizyjna stosunków pracy w morskich przewozach międzynarodowych, „Prace Prawnicze U.Ś1." 1972, t. III; M. Sośniak: 174 VI. Zobowiązania Właściwość prawa w zakresie wypadków przy pracy wykonywanej za granicą, PwHZ 1972, z. 28—29; B. Paździor: Wpływ Międzynarodowego Biura Pracy na konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy, Wrocław 1975; S. Kalus: Międzynarodowe stosunki pracy. Wybrane zagadnienia kolizyjne, Warszawa 1978; tejże: Stosunki pracy specjalistów polskich zatrudnionych na budowach eksportowych, (w:) Zagadnienia prawne eksportu kompletnych obiektów przemysłowych, Katowice 1980; J. Białocerkiewicz: Wpływ Międzynarodowej Organizacji Pracy na ujednolicenie prawa pracy, Toruń 1981; M. Pazdan: Les rapports de trarail dans le droit International prive polonais, (w:) I" Congres Regional Europeen du Droit du Travail et de la Securite Sociale, Budapest 1987; J. Barcz: Umowa rentowa PRL-RFN z 1975 roku, Warszawa 1988; J. Kruszewska: Umowa o pracę za granicą w zakresie budownictwa eksportowego i usług, Warszawa 1988; L. Florek, M. Seweryński: Międzynarodowe prawo pracy, Warszawa 1988; J. Barcz: Wypłata świadczeń emerytalnych za granicą według prawa RFN, SP 1990, z. 1 (103); Z. Góral, M. Włodar-czyk: Komentarz do ustawy z dnia 16 X 1991 r., Łódź 1992; R. Blanpain, M. Matey: Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie, Warszawa 1993; L. Florek: Prawo Wspólnot Europejskich w zakresie zatrudnienia i stosunków pracy, Warszawa 1993; tenże: Zatrudnianie cudzoziemców, MP 1993, nr 1, s. 7-8; W. Sanetra: Zasady zatrudniania cudzoziemców w Polsce, Warszawa 1993; M. Barzycka-Banaszczyk: Zatrudnianie cudzoziemców w Polsce, Warszawa 1996; J. Skoczyński: Praca za granicą, Warszawa 1996; J. Jagielski: Statut prawny cudzoziemców w Polsce (problematyka administracyjnoprawna), Warszawa 1997; W. Cajsel: Zatrudnianie cudzoziemców w Polsce, MoP 1998, z. 10; J. Białocerkiewicz: Status prawny cudzoziemca w świetle standardów międzynarodowych, Toruń 1999. s. 294-304; M. Pazdan: Glosa do wyroku SN z 18 kwietnia 2001 r., I PKN 358/00, OSP 2004, z. 1, poz. 9. I. Prawo właściwe 1. Nasza ustawa z 1965 r. poświęciła stosunkom pracy odrębny tytuł (X, art. 32-33). Istnieje też wiele przepisów szczególnych mieszczących się w oddzielnych aktach normatywnych. 2. W myśl art. 32 p.p.m. strony mogą poddać stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z tym stosunkiem. Określenie prawa właściwego w drodze wyboru prawa nastąpić może jedynie dla stosunku pracy powiązanego z obszarami prawnymi dwu lub więcej państw. Stosunek pracy powiązany wyłącznie z polskim obszarem prawnym podlega zawsze tylko prawu polskiemu (wniosek taki wywieść można zresztą także z art. 33 p.p.m.). Wywody dotyczące wyboru prawa zamieszczone w § 34 (II) odnoszą się także do wyboru prawa właściwego dla stosunków pracy. 3. Prawo właściwe na wypadek braku wyboru określa przepis art. 33 p.p.m. Zgodnie z postanowieniem art. 33 § 1 p.p.m. (jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa) stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę; jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga — zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby — siedziba przedsiębiorstwa. Przepis ten przyznaje znaczenie wymienionym w nim powiązaniom o charakterze personalnym. § 28. Stosunki pracy 175 Przy ustalaniu miejsca zamieszkania osoby fizycznej lub siedziby osoby prawnej należy postępować według wskazówek już wyżej podanych. To samo dotyczy sposobu rozumienia siedziby przedsiębiorstwa pracodawcy, będącego osobą fizyczną lub osobą prawną. Warto tutaj zwrócić uwagę na subokreślnik temporalny normy z art. 33 § 1 p.p.m. W tej roli występuje „chwila powstania stosunku pracy". Późniejsza zmiana powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa, np. przeniesienie się pracodawcy będącego osobą fizyczną i pracownika do innego (lecz dla obu stron tego samego) państwa z tym skutkiem, iż obie strony uzyskały tam domicyl, nie wywrze wpływu na właściwość prawa. Zachodzi tu zatem przypadek petryfikacji statutu stosunku pracy. Zgodnie z art. 33 § 1 zd. 2 p.p.m., jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy (będącego osobą prawną lub fizyczną), zamiast jego siedziby lub miejsca zamieszkania bierze się pod uwagę siedzibę przedsiębiorstwa. Do zastosowania normy z art. 33 § 1 p.p.m. wystarczy więc, iż pracownik ma miejsce zamieszkania w państwie, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa pracodawcy, a chodzi o pracę wykonywaną w owym przedsiębiorstwie. Ma to praktyczne znaczenie, gdy na obszarze jednego państwa znajduje się siedziba osoby prawnej (lub miejsce zamieszkania osoby fizycznej), a w innych państwach znajdują się należące do niej przedsiębiorstwa. Nasuwa się pytanie, kiedy praca może być uważana za „wykonywaną w przedsiębiorstwie pracodawcy". Chodzi tu — jak się wydaje — o wykonywanie pracy w ramach zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Samo więc delegowanie pracownika za granicę do wykonywania tam określonych czynności w ramach zatrudnienia u pracodawcy krajowego nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu omawianej normy. Siedziba przedsiębiorstwa pracodawcy jest brana pod uwagę zamiast siedziby osoby prawnej (lub miejsca zamieszkania osoby fizycznej) tylko wtedy, gdy przedsiębiorstwo należy do pracodawcy. Jeśli więc pracownik osoby prawnej mającej siedzibę w Polsce zostaje delegowany za granicę do wykonywania pracy w przedsiębiorstwie należącym do zagranicznej osoby prawnej (lub osoby fizycznej mającej miejsce zamieszkania za granicą) i pozostaje w dalszym ciągu pracownikiem osoby prawnej delegującej, to jego stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym osoba prawna, będąca pracodawcą, ma siedzibę, jeśli w państwie tym ów pracownik miał miejsce zamieszkania w chwili powstania stosunku pracy. 4. Stosownie do art. 33 § 2 p.p.m., jeżeli strony nie mają miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się prawo państwa, w którym praca jest lub miała być wykonywana (lex loci laboriś). Choć to wyraźnie nie wynika z powyższego przepisu, należy 176 VI. Zobowiązania przyjąć, iż przepis ten obejmuje sytuacje, gdy strony nie mają miejsca zamieszkania lub siedziby w tym samym państwie w chwili powstania stosunku pracy. Łącznik miejsca wykonywania pracy oznacza miejsce rzeczywistego, faktycznego wykonywania pracy lub gdy praca dopiero miała być wykonywana w przyszłości, miejsce, gdzie miało nastąpić jej rzeczywiste wykonywanie. 5. Nie da się wykluczyć w rozważanym tutaj zakresie zastosowania prawa polskiego na podstawie art. 7 p.p.m., np. gdy nie dokonano wyboru prawa i brak przesłanek do zastosowania normy z art. 33 § 1 p.p.m., a ustalenie miejsca, gdzie praca była, jest lub miała być wykonywana, okazuje się niemożliwe lub gdy praca była wykonywana w różnych państwach, a z żadnym z wchodzących w grę państw nie była związana w jakiś szczególny sposób (w związku z czym nieprzydatna staje się też zasada najsilniejszego związku). 6. Omawianie wyjątków od prawideł ustanowionych w ustawie z 1965 r. wypada rozpocząć od przepisów kodeksu pracy. A. Według art. 6 § 1 k.p. stosunek pracy między obywatelem polskim a polskim przedstawicielstwem, misją lub inną placówką za granicą podlega przepisom kodeksu (ściślej rzecz biorąc — prawu polskiemu). Stosownie do art. 6 § 2 k.p. stosunek pracy między obywatelem polskim a przedstawicielstwem, misją albo inną placówką państwa obcego lub instytucji międzynarodowej, działającymi na obszarze Polski, podlega przepisom kodeksu (prawu polskiemu), jeżeli umowy, układy lub porozumienia międzynarodowe nie stanowią inaczej. Artykuł 6 k.p. ustanawia zatem dwie normy kolizyjne jednostronne, przewidujące właściwość prawa polskiego dla sytuacji opisanych w hipotezach tych norm. B. W myśl art. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258 z późn. zm.), stosunek pracy na statku podlega prawu państwa bandery statku, chyba że strony poddały ten stosunek innemu prawu. Ustawa — odmiennie niż art. 32 p.p.m. — dopuszcza nieograniczony wybór prawa. Zakres zastosowania ustawy określa jej art. 1. Zgodnie z art. 1 ust. 1, reguluje ona stosunki pracy na morskich statkach handlowych o polskiej przynależności, z wyłączeniem statków uprawiających żeglugę w odległości nieprzekraczającej 12 mil morskich od linii brzegu morskiego RP. C. Jednakowe unormowanie właściwości prawa dla stosunków pracy znalazło się w konwencjach podpisanych przez Polskę z b. Czechosłowacją (art. 45), Rosją (art. 44), Rumunią (art. 49), Litwą (art. 45), Łotwą (art. 47) i Ukrainą (art. 42). Konwencje te przewidują, iż strony stosunku pracy mogą poddać ten stosunek wybranemu przez siebie prawu. Jeżeli nie dokonano wyboru prawa, to powstanie, zmiana, rozwiązanie i wygaśnięcie stosunku pracy oraz roszczenia § 28. Stosunki pracy 177 z niego wynikające podlegają prawu tej strony konwencji, na której terytorium praca jest, była lub miała być wykonywana. Jeżeli pracownik wykonuje pracę na terytorium jednej strony na podstawie stosunku pracy łączącego go z zakładem pracy, który ma siedzibę na terytorium drugiej strony, powstanie, zmiana, rozwiązanie i wygaśnięcie stosunku pracy oraz roszczenia z niego wynikające podlegają prawu tej strony konwencji. Konwencja polsko-estońska nie przewiduje wyboru prawa dla stosunków pracy. Jej uregulowanie jest identyczne jak we wspomnianych wyżej konwencjach w sytuacji braku wyboru prawa (art. 46). Z kolei konwencja polsko-białoruska postanawia, iż „jeżeli strony stosunku pracy nie postanowiły inaczej, powstanie, zmiana, rozwiązanie i wygaśnięcie stosunku pracy oraz roszczenia z niego wynikające podlegają prawu tej umawiającej się strony, na której terytorium praca jest, była lub miała być wykonywana". 7. Poważny wpływ na rozwój prawa pracy poszczególnych państw, w kierunku poprawy szeroko pojętych warunków pracy i zabezpieczenia społecznego, wywiera Międzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization), powołana w wyniku obrad konferencji paryskiej w 1919 r. jako część składowa systemu organizacyjnego Ligi Narodów. Wśród 29 państw-założycieli znalazła się także Polska. Po drugiej wojnie światowej — na mocy poprawek do Konstytucji MOP przyjętych na 27 sesji Konferencji Ogólnej w 1945 r. w Paryżu i na 29 sesji Konferencji Ogólnej w 1946 r. w Montrealu — została przekształcona w organizację wyspecjalizowaną ONZ i taką pozostaje do dnia dzisiejszego. MOP doprowadziła do opracowania pokaźnej liczby konwencji poświęconych podstawowym problemom: bezrobocia i zatrudnienia, czasu pracy i urlopów wypoczynkowych, ochrony pracy kobiet oraz równego ich traktowania, ochrony młodocianych, bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony emigrantów, wynagrodzenia za pracę i ubezpieczeń społecznych, prawa zrzeszania się itd. Stwierdza się niekiedy, iż konwencje te stworzyły międzynarodowe prawo pracy będące częścią międzynarodowego prawa publicznego. Wśród państw, które ratyfikowały wiele konwencji przyjętych przez MOP, znajduje się także Polska. Niektóre z tych konwencji (poza przeważającymi w nich normami merytorycznymi) ustanawiają także normy kolizyjne. Przykład stanowi art. 3 ust. 1 Konwencji nr 48 (Dz.U. z 1939 r. Nr 21, poz. 134), zgodnie z którym „każda instytucja ubezpieczeniowa, w stosunku do której petent wypełnia z uwzględnieniem wszystkich okresów ubezpieczeniowych warunki wymagane do uzyskania świadczeń, obliczy wysokość świadczeń według prawa właściwego dla tej instytucji". Por. też art. 2 Konwencji nr 19 (Dz.U. z 1928 r. Nr 63, poz. 576) oraz postanowienia Konwencji nr 35-40 dotyczące ubezpieczenia na starość, na wypadek inwalidztwa i śmierci, kierujące się zasadą właściwości prawa miejsca pracy (Dz.U. z 1949 r. Nr 31, poz. 223-233). 178 VI. Zobowiązania II. Zakres zastosowania statutu stosunku pracy 1. Statut stosunku pracy ustalony na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego obejmuje głównie te normy prawa pracy, które sformułowane są zgodnie z założeniami niewładczej metody regulacji. Nie wykluczone są jednak odstępstwa. 2. Olbrzymie znaczenie dla bliższego sprecyzowania zakresu stosowania prawa właściwego dla stosunku pracy (statutu stosunku pracy) ma ustalenie sposobu rozumienia samego pojęcia „stosunek pracy". Wydaje się, że możliwe jest podjęcie próby wskazania cech, za których pomocą rozpoznawać będziemy, czy w danym przypadku chodzi o stosunek pracy w rozumieniu omawianych tutaj przepisów kolizyjnych. W rozważanym przez nas zakresie chodzi najczęściej o stosunek wynikający z umowy (jest dyskusyjne, czy przepisy art. 32 i 33 p.p.m. obejmują także stosunki pracy wynikające z innych źródeł)34. W ramach tego stosunku jedna strona, zwana pracownikiem (może nim być tylko osoba fizyczna), jest zobowiązana do wykonywania za wynagrodzeniem pracy dla strony drugiej, nazywanej pracodawcą (może nim być tak osoba fizyczna, jak i prawna). Cechę rozpoznawczą stosunku pracy stanowi podporządkowanie pracownika osobie pracodawcy, co oznacza, iż pracownik powinien stosować się przy wykonywaniu pracy do wskazówek technicznych pracodawcy oraz pozostawać do dyspozycji pracodawcy w określonym miejscu i czasie. 3. Zdolność stron umowy o pracę podlega prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne, miarodajne dla zdolności. Chodzi tutaj w szczególności o normy z art. 9 p.p.m. (a więc także o mający duże znaczenie przy ocenie zdolności pracodawcy art. 9 § 3 p.p.m.); nie jest wykluczone zastosowanie także art. 10 p.p.m. 4. Wymagania dotyczące formy umowy o pracę podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 12 p.p.m.). 5. Natomiast wpływ wad oświadczenia woli na ważność umowy o pracę oraz wymagania dotyczące treści oceniać należy według prawa właściwego dla umowy o pracę (statutu stosunku pracy). Statut ten obejmuje zasadniczo także czynności prawne dokonywane w ramach stosunku pracy, np. wypowiedzenie, rozwiązanie umowy w drodze porozumienia stron (z wyjątkiem jednak zdolności i formy jako przesłanek ważności tych czynności prawnych). 6. W zakresie stosunków pracy liczyć się trzeba z ingerencją norm „wymuszających" swoją właściwość. Chodzi tu o normy, z których treści wnosi się 34 Za objęciem zakresem omawianych norm także stosunków pracy wynikających z innych źródeł (a nie tylko z umowy o pracę) opowiadają się: S. Kalus: Międzynarodowe stosunki, s. 31 i n.; M. Piekarski (w:) Kodeks pracy z komentarzem, Warszawa 1979, s. 21. Odmiennie W. Ludwiczak 1990, s. 212 i 213. § 28. Stosunki pracy 179 o ich zasięgu w przestrzeni. Są one stosowane obok statutu stosunku pracy bez względu na to, czy sformułowane są według założeń władczej, czy też niewładczej metody regulacji. Jako normy „wymuszające" swoją właściwość traktuje się zwykle normy ograniczające rozwiązanie umowy o pracę z pracownikami pełniącymi funkcje związkowe lub z niektórymi innymi grupami pracowników (z inwalidami, kobietami ciężarnymi itp.), postanowienia określające minimalny wiek dopuszczenia do pracy, liczbę dni wolnych od pracy, przepisy bhp oraz przepisy o inspekcji pracy, przepisy o obowiązkowym ubezpieczeniu pracowników. Nie jest to wyliczenie wyczerpujące. Co do charakteru niektórych przepisów istnieją zresztą spory (np. co do przepisów o urlopach). Wymagania wynikające z przepisów „wymuszających" swoją właściwość traktowane są czasem jako wymagania minimalne, zwłaszcza pod adresem pracodawców, i wówczas dopuszczalne są bardziej korzystne dla pracownika postanowienia pojedynczej umowy. Bardziej korzystne postanowienia mogą też być zamieszczane w układach zbiorowych. 7. Statutowi stosunku pracy podlega ocena treści stosunku pracy, a więc wzajemnych praw i obowiązków pracodawcy i pracownika przy uwzględnieniu — o czym już była mowa — norm „wymuszających" swoją właściwość. Po stronie pracodawcy będą to więc przede wszystkim uprawnienia: a) do żądania świadczenia pracy przez pracownika zgodnie z umową, b) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy o pracę, w ramach tzw. odpowiedzialności ex contractu, oraz obowiązki: dopuszczenia pracownika do pracy, zapewnienia pracownikowi właściwych warunków pracy (w tym zakresie jednak poważną rolę odgrywają normy „wymuszające" swoją właściwość), zapłaty wynagrodzenia. Prawu właściwemu dla umowy o pracę podlegają również uprawnienia i obowiązki pracownika, a zatem odpowiadające obowiązkom pracodawcy uprawnienia: a) do żądania dopuszczenia do pracy, b) do żądania wynagrodzenia za pracę, c) z tytułu niewykonywania przez pracodawcę innych obowiązków oraz odpowiadający uprawnieniom pracodawcy obowiązek należytego wykonania przez pracownika umowy o pracę (niewypełnienie tego obowiązku może rodzić obowiązek zastępczy zapłaty odszkodowania). Statut stosunku pracy rozstrzyga, czy w danym przypadku możliwa jest współodpowiedzialność pracowników w związku z niewykonaniem przez nich umowy o pracę, czy jest dopuszczalne, a jeżeli tak, to wedle jakich zasad ma następować miarkowanie odszkodowania należnego z tytułu niewykonania umowy, jakie są granice tego odszkodowania. Statut stosunku pracy obejmuje także uprawnienia i obowiązki stron o charakterze dodatkowym. 8. Zagadnienie właściwości prawa w zakresie wypadków przy pracy jest różnie rozstrzygane w literaturze. Brak też zgodności w judykaturze obcych sądów. 180 VI. Zobowiązania Proponuje się w tej mierze m.in. stosowanie statutu stosunku pracy, statutu deliktowego lub prawa miejsca wypadku (lex loci facti), prawa obowiązującego w siedzibie przedsiębiorstwa (z uzasadnieniem, iż chodzi tu o skutki ponoszenia ryzyka zawodowego), wreszcie dopuszcza się zbieg obu reżimów. Wydaje się, iż pracownik najczęściej uzyska satysfakcjonujące go rozstrzygnięcie na podstawie postanowień statutu stosunku pracy35. Nie powinno się jednak z góry wykluczać możliwości alternatywnego powołania się na postanowienia statutu deliktowego (por. uwagi w odniesieniu do zbiegu norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności ex contractu i ex delicto w § 26 II C). W dzisiejszych czasach rozpatrywany tutaj problem stracił jednak na znaczeniu ze względu na występowanie w wielu państwach, często obligatoryjnego, systemu ubezpieczeniowego. Jeżeli więc wypadek nastąpi pod rządami tego systemu, decyduje w pierwszej kolejności on (łex securitatis). Zagadnienia, o których mowa, bywają też regulowane postanowieniami bilateralnych konwencji; por. np. konwencja polsko-argentyńska z 13 marca 1932 r. o odszkodowaniu za wypadki przy pracy (Dz.U. z 1934 r. Nr 27, poz. 216), umowy podpisane przez Polskę i RFN: 25 kwietnia 1973 r. 0 ubezpieczeniu społecznym pracowników wysłanych przejściowo na obszar drugiego państwa (Dz.U. z 1974 r. Nr 42, poz. 250) oraz 9 października 1975 r. o zaopatrzeniu emerytalnym 1 wypadkowym (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101), zastąpione umową o zabezpieczeniu społecznym z 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468), umowa między Polską i Grecją z 3 maja 1985 r. o ubezpieczeniach społecznych osób zatrudnionych na terytorium drugiego państwa (Dz.U. z 1986 r. Nr 30, poz. 147), umowa polsko-libijska o ubezpieczeniu społecznym z 2 grudnia 1985 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 13, poz. 78), umowa z Austrią o zabezpieczeniu społecznym z 7 września 1998 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 104, poz. 1105) oraz porozumienie wykonawcze do tej umowy z 19 września 2000 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 104, poz. 1131) — oba akty weszły w życie 1 grudnia 2000 r.; umowa z Hiszpanią o zabezpieczeniu społecznym z 22 lutego 2001 r. (ustawa zezwalająca na ratyfikację z 5 kwietnia 2002 r., Dz.U. Nr 71 poz. 654); tekst konwencji: Dz.U. z 2004 r. Nr 28, poz. 244 i 245; por. też: porozumienie administracyjne w sprawie stosowania powyższej konwencji z 17 czerwca 2003 r., Dz.U. z 2004 r. Nr 28, poz. 246 i 247). 35 Por. na ten temat M. Sośniak: Właściwość prawa, s. 102; S. Kalus: Międzynarodowe stosunki, s. 69-79. Rozdział VII PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH § 29. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE. POSIADANIE Literatura: F. Zoil 1947, s. 50 i n.; J. Fabian: Miejsce położenia ruchomości w prawie międzynarodowym prywatnym, Księga Przybyłowskiego; K. Przybyłowski 1964; J. Fabian: Prawo bandery jako łącznik w prawie międzynarodowym prywatnym, TiGM 1966; K. Przybyłowski 1966; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19—20; J. Kosik: Zmiana statutu rzeczowego. Przyczynek do wykładni art. 24 § 2 prawa prywatnego międzynarodowego z 1965 r., AUWP 1970; tenże: Prawa rzeczowe ograniczone w kodeksie cywilnym i art. 24 prawa prywatnego międzynarodowego, SP 1970, z. 26-27; tenże: Sprawa ochrony własności społecznej na podstawie norm kolizyjnych z zakresu prawa rzeczowego, PPiA 1972, t. II; J. Karasiewicz: Problematyka prawna nieruchomości w międzynarodowym obrocie prawnym, NP 1973, nr 9; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Warszawa-Wrocław 1976; W. Adamczak: Przywileje na statku w świetle prawa prywatnego międzynarodowego, PiP 1976, z. 6; E. Drozd: Nabycie i utrata praw rzeczowych na rzeczy ruchomej w prawie prywatnym międzynarodowym. Wpływ zmiany miejsca położenia rzeczy na właściwość prawa, Kraków 1977; tenże: Rozporządzanie towarami za pomocą dokumentów w międzynarodowym obrocie handlowym, PPHZ 1977, t. 1; L. Myczkowski: Nabywanie mieszkań spółdzielczych przez cudzoziemców, Pal. 1977, nr 1; A. Gola: Zagadnienia związane z nabywaniem przez cudzoziemców praw do nieruchomości położonych w Polsce, PWS 1978, nr 1; S. Czarnynoga: Posiadanie w świetle przepisów prawa prywatnego międzynarodowego (art. 24 § 3 ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym), NP 1979, nr 7-8; E. Drozd: Kolizyjna problematyka rzeczy w transporcie, KSP 1979, R. XII; tenże: Kompetencja statutów rzeczowego i obligacyjnego w zakresie praw podmiotowych, SC 1979, t. XXX; W. Adamczak, Z. Godecki: Przywileje na statku i hipoteka morska, Gdańsk 1988; K. Kruczalak: Zagadnienia nowelizacyjne morskiego prawa prywatnego międzynarodowego, Gdańsk-Słupsk-Szczecin 1989; W. Ludwiczak 1990, s. 174 i n.; M. Sośniak 1991, s. 111 i n.; R. Sztyk: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, „Rejent" 1991, nr 4; J. Pazdan: Nabycie rzeczy ruchomej od nie uprawnionego w prawie prywatnym międzynarodowym, PS 1992, nr 5—6; tenże: O nabywaniu nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, (w:) Księga pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork 1993, s. 173-193; tenże: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca, MoP 1993, nr 1, s. 12-13; E. Drozd: Zastaw w prawie prywatnym międzynarodowym, Księga Skąpskiego, s. 33-43; A. Lichoro-wicz: Nabywanie nieruchomości położonych na terenie Polski przez cudzoziemców z Unii Europejskiej w świetle układu stowarzyszeniowego, „Rejent" 1994, nr 6, s. 24-37; A. Śmieją: Przeniesienie własności nieruchomości na cudzoziemca należącego do kręgu spadkobierców ustawowych zbywcy, AUWP. CCXXXV1II. Prace Cywilistyczne, pod red. E. Gniewka, Wrocław 1994, s. 133-148; M. Pazdan: Notariat a prawo prywatne międzynarodowe (uwagi ogólne), „Rejent" 1995, nr 9, 182 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych s. 197—209; D. Szafrańska: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców a postanowienia Układu Europejskiego, MoP 1995, nr 4; E. Ferenc, W. Młodzianowski: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, Zielona Góra 1995; R. Skubisz: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców a Układ Europejski, (w:) Problematyka prawna nieruchomości w praktyce notarialnej, Lublin 1995, s. 161-175; W. Popiołek: Prawa do nieruchomości jako wkład niepieniężny do spółki z udziałem podmiotu zagranicznego, PPHZ 1995, t. 18, s. 120-138; B. Popowska: Wybrane zagadnienia ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców w Polsce w świetle Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Wspólnotami Europejskimi i Polską, RPEiS 1996, z. 4; J. Skoczyłaś: Zmiany wprowadzone ustawą z dnia 15.03.1996 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, RP 1996, nr 5, s. 39 i n.; Z. Truszkiewicz: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z komentarzem, Kraków 1996; A. Mednis, A. Siemiątkowski: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, „Rzeczpospolita" 1996, nr 145 z 24 czerwca 1996 r.; B. Kordasiewicz, M. Bednarek: Polskie prawo obrotu gruntami na tle standardów europejskich i postanowień wiążących Polskę umów międzynarodowych, SP 1996, z. 1-4, s. 231-256; R. Pietrzak, T. Osiński: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Komentarz, (w:) Prawo dla cudzoziemców, Warszawa 1996, wyd. III, Warszawa 1999; R. Taradejna: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców, Zielona Góra 1996; R. Sztyk: Nowe zasady nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, „Rejent" 1996, nr 7-8, s. 77-103; S. Rudnicki (red.): Prawo obrotu nieruchomościami, Warszawa 1996, wyd. III, Warszawa 1999; J. Rajski: Zmiana ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, PPH 1996, nr 9; M. Pazdan: O nowym unormowaniu nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, (w:) Problematyka prawna reprywatyzacji notariatu polskiego, Poznań-Kluczbork 1996, s. 85-95; J. Szachułowicz: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, „Przegląd Legislacyjny" 1996, nr 3, s. 49^-5; J. Kawecka-Pysz: Nowelizacja ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców — liberalizacja czy zaostrzenie regulacji, „Rejent" 1997, nr 11, s. 48—60; A. Stelmachowski: Z problematyki nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997, s. 305-312; A. Szpunar: Nabycie własności ruchomości od nieuprawnionego, Kraków 1998; K. Korzan: Rola aktu notarialnego w ugodowym rozwiązywaniu spraw majątkowych w krajowym i międzynarodowym obrocie cywilnym (granice kompetencji), „Rejent" 1998, nr 4, s. 75-77; K. Kruczalak: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, „Rejent" 1998, nr 12, s. 93-104; H. Kasprzyk: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców. Wybrane kwestie z zakresu dziedziczenia, „Rejent" 1999, nr 2, s. 86-105; J. Kawecka-Pysz: Kolizyjnoprawne aspekty nabywania nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, „Rejent" 1999, nr 2, s. 106-122; J. Białocerkiewicz: Status prawny cudzoziemca w świetle standardów międzynarodowych, Toruń 1999, s. 355—369; M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca w drodze dziedziczenia, „Rejent" 1999, nr 9; R. Gorgoń: W kwestii stosowania ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, PiP 1999, z. 5, s. 60-64; M. Pazdan: Cudzoziemiec jako spadkobierca testamentowy gdy do spadku wchodzi nieruchomość położona w Polsce, (w:) Księga poświęcona Sędziemu Januszowi Pietrzykowskiemu, Warszawa 2000; K. Kruczalak: Prawa rzeczowe w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym, KPP 2000, z. 3, s. 613—621; J. Kawecka-Pysz: Odstępstwo od zastosowania prawa rei sitae do oceny zagadnień dotyczących przeniesienia na cudzoziemca prawa własności nieruchomości położonej w Polsce, „Rejent" 2001, nr 7—8, s. 104—122; K. Pietrzykowski: Nabywanie praw do lokali spółdzielczych przez cudzoziemców w Polsce, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 190-215; R. Sztyk: Czynności notarialne w obrocie prywatnym międzynarodowym, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 297-318; F. Hartwich: Nabycie lokalu mieszkalnego przez cudzoziemca, MoP 2002, nr 1, s. 43-45; R. i M. Taradejna: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców, Zielona Góra 2001; M. Pazdan: Nowe zasady nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, „Studia Iuridica Agraria" t. III, Białystok 2002, s. 282-294; K. Kisiel: Zagadnienie wzruszenia decyzji o zezwoleniu na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca w świetle ostatnich zmian do ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z 24 marca 1920 r., „Rejent" 2002, nr 12, s. 45-51; R. Sztyk: Uwagi dotyczące nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, „Rejent" 2003, nr 5, s. 197-208; J.J. Skoczyłaś: Cywilnoprawny obrót nieruchomościami przez cudzoziemców, Warszawa 2004; J. Kawecka-Pysz: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, Kraków 2004; R. Sztyk: Aktualne zasady nabywania nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, „Rejent" 2004, nr 3-4, s. 41-67; W. Kowalski: Nabycie własności dzieła sztuki od nieuprawnionego, Kraków 2004. § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie 183 I. Prawo właściwe 1. Dominującą rolę przy wyznaczaniu statutu rzeczowego odgrywa obecnie na świecie łącznik miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych i posiadania. Tylko w nielicznych systemach prawnych zachowało się rozwiązanie dawniej (do XIX wieku) szeroko rozpowszechnione, dopuszczające rozczłonkowanie statutu rzeczowego w zależności od tego, czy chodzi o ruchomości, czy o nieruchomości. Zgodnie z tym rozwiązaniem prawa rzeczowe (i posiadanie) na nieruchomościach podlegały prawu miejsca położenia nieruchomości (legi rei sitae), natomiast prawa rzeczowe (i posiadanie) na ruchomościach — w myśl zasady, iż mobilia personam seąuuntur — prawu wskazanemu za pośrednictwem łącznika personalnego związanego z osobą uprawnionego z tytułu prawa rzeczowego (lub związanego z osobą posiadacza). 2. W myśl art. 24 § 1 p.p.m. własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. Postanowienie art. 24 § 3 p.p.m. nakazuje zasadę tę stosować odpowiednio do posiadania. Bez względu więc na to, czy przedmiotem prawa rzeczowego (lub posiadania) jest nieruchomość, czy ruchomość, właściwe jest w omawianym zakresie prawo miejsca położenia rzeczy. Jeżeli przedmiotem prawa rzeczowego jest dobro nie-będące rzeczą, właściwe jest prawo miejsca „położenia" owego dobra. 3. Odrębne uregulowanie znajduje się w prawie lotniczym i w kodeksie morskim. Według art. 11 ust. 1 pr.lotn.: „Prawa rzeczowe na statku ocenia się według prawa państwa przynależności danego statku". W myśl art. 11 ust. 2 pr.lotn. prawa rzeczowe na statku powietrznym ustanowione zgodnie z prawem obcego państwa, w którym statek powietrzny był zarejestrowany w chwili ich ustanowienia, i wpisane do rejestru statków powietrznych tego państwa uznaje się również w Polsce, jeżeli zostały wpisane do polskiego rejestru statków powietrznych. W myśl art. 355 § 1 k.m.: „Prawa rzeczowe na statku podlegają prawu państwa jego bandery". Z kolei art. 355 § 2 k.m. stanowi, że „Prawa rzeczowe na statku wpisane w stałym rejestrze statku podlegają prawu państwa rejestru". Dalsze paragrafy art. 355 k.m. mają brzmienie: „Prawa rzeczowe na statku w budowie podlegają prawu państwa, w którym statek jest budowany" (§ 3); „Do przywilejów na statku stosuje się prawo państwa, w którym doehodzone jest przed sądem roszczenie o zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej przywilejem" (§ 4). 4. Właściwość legis rei sitae dla stosunków prawnych dotyczących nieruchomości przewidują podpisane przez Polskę konwencje z b. Czechosłowacją (art. 36), Białorusią (art. 36), Estonią (art. 37), Litwą (art. 36), Łotwą (art. 38), Rosją (art. 35), Rumunią (art. 40), Ukrainą (art. 32), Węgrami (art. 45 ust. 1), b. Czechosłowacją (art. 36), Bułgarią (art. 46) i b. Jugosławią (art. 33). 184 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych 5. W doktrynie podawane są różne argumenty uzasadniające właściwość legis rei sitae w omawianym zakresie1. Na uwagę zasługuje zwłaszcza pogląd odwołujący się do związku zachodzącego między rzeczą a obszarem prawnym, na którym jest ona położona. Nie bez racji kładzie się też nacisk na związek między prawem miejsca położenia a bezpieczeństwem obrotu, przy uzwględnieniu skuteczności erga omnes praw rzeczowych. 6. Do dziedziny prawa obcych należą przepisy ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758). W myśl art. 1 ustawy nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia. Od tej zasady ustawa przewiduje liczne odstępstwa. Odstępstwa obejmują też obywateli lub przedsiębiorców państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego w granicach określonych w art. 8 ust. 2, 2a, 2b. 7. Szczególne unormowanie pojawiło się w ustawie z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (Dz.U. Nr 91, poz. 871). W myśl art. 13 tej ustawy umowa o ustanowienie zabezpieczenia finansowego na zdematerializowanych papierach wartościowych, prawa wynikające z tego zabezpieczenia, pierwszeństwo praw, a także zaspokajanie się z takiego zabezpieczenia podlega wyłącznie prawu państwa, w którym jest prowadzone konto depozytowe, rachunek papierów wartościowych lub inna ewidencja takich papierów, w której zabezpieczenie to zostało odnotowane. Prawu temu podlega również nabycie w dobrej wierze zdematerializowanych papierów wartościowych. II. Zagadnienia kwalifikacyjne A. Łącznik miejsca położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) 1. Nie sprawia trudności oznaczenie położenia nieruchomości. Wątpliwości pojawiają się natomiast przy oznaczaniu położenia ruchomości. Na ogół przyjmuje się, iż chodzi tutaj o rzeczywiste położenie rzeczy w znaczeniu czysto fizycznym (situs naturalis). Nie wymaga się stałego usytuowania rzeczy w jednym miejscu; rzecz będąca w ruchu w obrębie obszaru jednego państwa jest położona w tym państwie. Nie ma też wymogu trwałości położenia; przejściowe położenie jest również traktowane jako położenie w rozumieniu art. 24 p.p.m. (dotyczy to np. położenia rzeczy osobistych zabranych ze sobą przez polskiego turystę spędzającego urlop za granicą). 1 Por. E. Drozd: Nabycie i utrata, s. 5 i n.; tenże: Kolizyjna problematyka, s. 43; S. Czarnynoga: Posiadanie, s. 118. § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie 185 2. Łącznik situs rei rozumiany w sposób przedstawiony wyżej zawodzi lub prowadzi do przypadkowych rozstrzygnięć w odniesieniu do rzeczy znajdujących się w transporcie (res in transitu). Z tych względów dla rzeczy w transporcie poszukiwane są inne rozwiązania. W niektórych systemach prawnych określa je sam ustawodawca. W prawie polskim, tak jak i w większości systemów prawnych, brak jest (w zasadzie) rozstrzygnięcia ustawowego. Głoszone w literaturze poglądy dalekie są od jednolitości. Spotkać można wypowiedzi zmierzające w różnych kierunkach2. Pierwszy nurt dąży do ustalenia jednej sztywnej reguły. Reprezentują go m.in. propozycje poddania praw rzeczowych na rzeczach w transporcie: a) prawu miejsca wysłania {legi loci expeditionis)3, b) prawu miejsca przeznaczenia (legi loci destinationis)4 lub prawu miejsca faktycznego zakończenia transportu (miejsca wydania rzeczy), c) prawu państwa, do którego należy środek transportu, w stosunku do towarów przewożonych na statkach morskich lub powietrznych, d) prawu obowiązującemu w siedzibie sądu rozstrzygającego spór (legi fori), e) prawu aktualnego miejsca położenia rzeczy (aktualnej legi rei sitae), f) prawu wybranemu przez strony (legi voluntatis), przy zastrzeżeniu jednak, iż wybrane może być zasadniczo bądź prawo miejsca wysłania, bądź prawo miejsca przeznaczenia, a prawo państwa tranzytowego jedynie wówczas, gdy wskutek dokonania czynności rzecz miałaby wejść do obrotu w tym państwie5. W ramach drugiego nurtu wysuwane są rozmaite koncepcje kompromisowe, zmierzające do wydzielenia pola działania różnych powiązań (np. miejsca wysłania i miejsca przeznaczenia) dochodzących do głosu obok siebie w zakresie z góry ustalonym. Głoszony jest również pogląd o konieczności elastycznego podejścia i poszukiwania rozwiązania de casu ad casum w zależności od okoliczności konkretnego przypadku6. Trafny wydaje się ten ostatni punkt widzenia. Na gruncie prawa polskiego (wobec milczenia ustawodawcy) należy więc w każdym konkretnym przypadku poszukiwać prawa najbardziej odpowiedniego ze względu na powiązanie stanu faktycznego z określonym obszarem prawnym. Brać można przy tym pod uwagę zarówno okoliczności czysto obiektywne, jak i wolę stron7. Za najbardziej odpowiednie najczęściej zostanie zapewne uznane prawo miejsca wysłania, rzadziej prawo miejsca przeznaczenia, a w nielicznych wypadkach prawo państwa tranzytowego. 2 Por. E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 53 i n. 3 Tak K. Kruczalak: Zagadnienia, s. 54. 4 Tak W. Ludwiczak 1990, s. 184. 5 Por. E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 58 i n. 6 Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 39. 7 Por. też: E. Drozd: Kolizyjna problematyka, s. 60 i 61.' 186 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych Właściwość prawa państwa tranzytowego, na którego terytorium rzecz znajduje się przejściowo, uzasadniać w szczególności może fakt nastąpienia w tym czasie zdarzeń, które pociągnęły za sobą skutki prawnorzeczowe (np. spowodowały powstanie ustawowego prawa zastawu). W istocie rzeczy chodzi w takiej sytuacji o powrót do zasady ogólnej właściwości legis rei sitae, nie zaś o stosowanie jakiejś szczególnej reguły dotyczącej rzeczy w transporcie. Zasięg przedstawionych wyżej prawideł określających sposób postępowania w wypadku rei in transitu zależy od sposobu rozumienia transitus. Najczęściej przyjmuje się, iż z rzeczą w transporcie (in transitu) mamy do czynienia wtedy, gdy rzecz jest przewożona z jednego państwa do drugiego przez terytorium państwa trzeciego lub przynajmniej przez pełne morze. Wyłącza to w zasadzie możliwość stosowania omawianych prawideł w wypadku wysłania rzeczy z państwa do państwa przez wspólną granicę. Mamy wtedy do czynienia jedynie ze zmianą statutu rzeczowego, następującą w chwili, gdy rzecz znajdzie się poza granicami państwa wysłania. Nie narusza to jednak zasady właściwości legis rei sitae. Wątpliwości istnieją też co do chwili początkowej i końcowej transitus oraz znaczenia przejściowego położenia rzeczy w państwie tranzytowym. Pociągnie ono czasem za sobą właściwość prawa państwa aktualnego położenia. 3. Kryterium miejsca położenia jest nieprzydatne przy określaniu prawa właściwego dla praw rzeczowych na statkach morskich lub powietrznych. W tym zakresie — jak to wynika z powołanych już wyżej przepisów — o właściwości prawa rozstrzyga łącznik bandery lub miejsca zarejestrowania statku. Nasuwa się pytanie, czy łączniki te wyznaczają prawo właściwe jedynie dla praw rzeczowych, których przedmiotem jest sam statek (wraz z wyposażeniem), czy również dla praw rzeczowych na towarach, względem których statek stanowi jedynie środek transportowy. Z art. 355 k.m. można wnosić, że lex banderae nie obejmuje towarów przewożonych na statku morskim. Przy wyznaczaniu ich statutu rzeczowego znajdą więc zastosowanie przedstawione wyżej prawidła dotyczące rei in transitu. Podobne rozwiązanie przyjęto w nowym prawie lotniczym (art. 11), usuwając w ten sposób wątpliwości występujące na tle art. 10 dawnego prawa lotniczego. Oznacza to, że obecnie towary przewożone drogą lotniczą — już bez żadnych wątpliwości — należy poddać prawidłom dotyczącym rei in transitu*. 4. Na oddzielną wzmiankę zasługują dokumenty „reprezentujące" towar (np. konosamenty). Na ogół przyjmuje się, że o tym, czy dokument „reprezentuje" towar, decyduje prawo miejsca położenia towaru. Nie ulega też wątpliwości, że do oceny nabycia praw na samym dokumencie (papierze wartościowym) § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie 187 właściwe jest prawo miejsca położenia dokumentu (Jex cartae sitae). Dokument może być bowiem również traktowany jak rzecz. Sporne jest natomiast, jakiemu prawu ma podlegać ocena wpływu zbycia dokumentu na stosunki prawnorzeczowe towaru. Proponowane są różne rozwiązania: właściwość prawa miejsca położenia towaru, właściwość legis cartae sitae oraz właściwość prawa, któremu podlega stosunek prawny inkorporowany w dokumencie. Rozstrzygnięcie uzależniane też bywa od tego, czy chodzi o dokument „reprezentujący" towar usytuowany w jakimś państwie (stosuje się wówczas prawo miejsca położenia towaru), czy też towar znajduje się w przewozie (brak mocnego powiązania w takim przypadku z określonym obszarem prawnym otwiera drogę do poszukiwania innych rozwiązań)9. 5. Znaczne trudności występują przy ustalaniu „miejsca położenia" prawa, gdy ono jest przedmiotem prawa rzeczowego (np. użytkowanie lub zastaw wierzytelności). Zdania na ten temat są w literaturze podzielone. Proponuje się bądź lokalizację prawa (będącego przedmiotem prawa rzeczowego) w państwie, którego prawu ono (ze względu na swą naturę) podlega, bądź — gdy prawem tym jest wierzytelność — przyznanie rozstrzygającego znaczenia miejscu zamieszkania dłużnika lub wierzyciela. Wydaje się jednak, iż pierwszeństwo należy przyznać następującej wskazówce: jeżeli prawo, będące przedmiotem prawa rzeczowego, ma swój zmysłowy punkt odniesienia w postaci rzeczy, decydujące znaczenie przy poszukiwaniu systemu prawnego właściwego do oceny prawa rzeczowego na prawie można przyznać miejscu położenia owej rzeczy. Dopiero w braku takiego zmysłowego punktu odniesienia należy — jak się wydaje — przyjąć, iż prawo będące przedmiotem prawa rzeczowego „położone" jest w państwie, którego prawu ono (ze względu na swą naturę) podlega. Podsumowując, miejscem „położenia" zastawionej wierzytelności będzie państwo, którego prawu wierzytelność ta podlega10. Natomiast hipoteka na wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie podlegać będzie prawu miejsca położenia nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą ową wierzytelność. B. Pojęcie praw rzeczowych i posiadania Zasięg norm kolizyjnych wyznaczających statut zależy od sposobu ustalania znaczenia wyrażeń określających zakres tych norm. Chodzi tu o sposób rozumienia takich terminów jak „własność", „inne prawa rzeczowe", „posiadanie". Katalog podmiotowych praw rzeczowych przedstawia się w poszczególnych systemach prawnych rozmaicie. Rozbieżności występują zwłaszcza przy odgrani- ! Tak H. Trammer: Sprawy, s. 19 i 9 Por. E. Drozd: Rozporządzanie towarami, s. 10 Por. F. Zoil 1947, s. 61. i 49. 188 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych czaniu praw rzeczowych od praw obligacyjnych. Różnice dotyczą m.in. sposobu traktowania prawa zatrzymania (ius retentionis), ciężarów realnych. Różnie też pojmowane jest posiadanie. Jak zatem postępować przy ocenie, czy w rozpatrywanym przypadku chodzi o prawo rzeczowe (lub posiadanie) w celu ustalenia przesłanek zastosowania norm z art. 24 p.p.m.? W doktrynie spotkać można różne zapatrywania. Niektórzy sądzą, iż kierować się należy w omawianym zakresie wskazaniami własnego prawa merytorycznego (kwalifikacja według legis fori), inni skłaniają się ku kwalifikacji praw rzeczowych (i posiadania) według systemu merytorycznego rei sitaen (nie chodzi tu w gruncie rzeczy o kwalifikację według legis causae, lecz o samodzielne poszukiwanie systemu merytorycznego wykorzystywanego do celów kwalifikacyjnych za pomocą łącznika rei sitae). W nawiązaniu do autonomicznej metody kwalifikacyjnej podejmowane są próby sformułowania kolizyjnego pojęcia „praw rzeczowych" 12 i „posiadania" 13. Wśród cech wyróżniających prawa rzeczowe na czoło wysuwana jest ich bezwzględna skuteczność. W nowszych wypowiedziach zwraca się, nie bez racji, uwagę na konieczność uwzględniania przy rozstrzyganiu kwestii wątpliwych funkcji norm kolizyjnych, o które tutaj chodzi, i występującego w nich łącznika rei sitae14. III. Zakres statutu rzeczowego 1. Do zakresu działania statutu rzeczowego należy ocena powstania, zmiany, przeniesienia lub wygaśnięcia praw rzeczowych. Statutowi temu podlegają oczywiście czynności prawne wywołujące skutki prawnorzeczowe (np. umowa o przeniesienie własności, umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego). 2. Tytuł nabycia prawa rzeczowego (np. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności lub ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) podlega — stosownie do swej natury — odrębnemu statutowi. 11 W tym kierunku m.in. H. Trammer: Sprawy, s. 15; J. Kosik: Prawa rzeczowe, s. 67; M. Sośniak 1991, s. 111. 12 Tak np. w ujęciu F. Zoila 1947, s. 52, za „prawa rzeczowe" w rozumieniu prawa pryw. mnr.: „uważać należy prawa, których przedmiotem (a) są rzeczy lub inne dobra przedstawiające wartość majątkową, a których treścią (b) jest władza bezpośrednia osoby uprawnionej nad tym przedmiotem — władza, która w następstwie swej bezpośredności jest też bezwzględną, tzn. skuteczną przeciw każdemu trzeciemu". 13 Por. S. Czarnynoga: Posiadanie, s. 121. 14 Por. E. Drozd: Kompetencje statutów, s. 139 i 140. § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie 189 3. Statut rzeczowy rozstrzyga o tym, czy umowa wywołująca skutki prawnorzeczowe jest kauzalna, czy też abstrakcyjna, oraz o rodzaju kauzalności (kauzalność w znaczeniu materialnym lub formalnym). Sama causa podlega jednak zwykle własnemu statutowi. Według postanowień statutu rzeczowego należy ustalać, czy dana umowa, mająca wywołać skutki prawnorzeczowe (np. umowa o przeniesienie własności), jest umową konsensualną, czy też realną oraz jaką rolę odgrywa wpis do odpowiedniego rejestru (ksiąg wieczystych, rejestru statków, rejestru bankowego). Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności (lub umowa zobowiązująca do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego) wywoła nie tylko skutki obligacyjne, lecz zarazem prawnorzeczowe, jeśli zarówno statut kontraktowy, jak i statut rzeczowy przyjmują zasadę podwójnego skutku czynności prawnych obligacyjnych (jej wyrazem jest np. art. 155 § 1 naszego k.c.) oraz brak jest w danym przypadku okoliczności wyłączających jej działanie. Podobnie zapis testamentowy wywoła od razu skutki prawnorzeczowe, jeśli zarówno statut spadkowy, jak i statut rzeczowy posługują się konstrukcją zapisu o podwójnym skutku (legatum per vindicationem). Znana niektórym systemom prawnym hipoteka ustawowa na rzecz pupila, na nieruchomości należącej do opiekuna, będzie bez wątpienia brana pod uwagę, jeżeli przewiduje ją nie tylko statut opieki, lecz również statut rzeczowy. Nasuwa się jednak pytanie, jak należy postąpić wtedy, gdy stanowisko obu wchodzących w grę statutów co do przedstawionych wyżej kwestii jest przeciwstawne? Prześledzimy to na pierwszym spośród wspomnianych wyżej przykładów. Załóżmy, że statutem rzeczowym w rozpatrywanym przypadku jest system prawny przeciwny zasadzie podwójnego skutku umów zobowiązujących do przeniesienia własności (a więc system prawny, który uzależnia przejście własności od zawarcia odrębnej umowy rzeczowej o przeniesienie własności), statutem kontraktowym zaś system prawny posługujący się zasadą podwójnego skutku. Czy dojdzie do przejścia własności, jeśli strony zawrą tylko umowę zobowiązującą do przeniesienia własności? Wydaje się, że statut kontraktowy nie może doprowadzić do powstania skutków prawnorzeczowych wbrew stanowisku statutu rzeczowego. Odnieść to można także do statutu spadkowego i skutków prawnorzeczowych zapisu. Zapis, traktowany jako tzw. zapis windykacyjny przez normy statutu spadkowego, nie może wywołać bezpośrednio skutków prawnorzeczowych wbrew stanowisku statutu rzeczowego. O wiele większe trudności wyłaniają się przy rozpatrywaniu sytuacji odwrotnych. Na pytanie, czy umowa zobowiązująca do przeniesienia własności doprowadzi od razu do przejścia własności (bez potrzeby zawarcia odrębnej umowy rzeczowej o przeniesienie własności), gdy rzecz znajduje się w państwie, którego prawo posługuje się konstrukcją podwójnego skutku (konstrukcja ta występuje więc w statucie rzeczowym), mimo że prawo właściwe dla umowy zobowiązującej do przeniesienia własności (statut kontraktowy) ogranicza skutki 190 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych umowy tego rodzaju do skutków jedynie obligacyjnych, nie da się udzielić już tak jednoznacznej odpowiedzi. Wiele zdaje się przemawiać za odpowiedzią twierdzącą na powyższe pytanie, nie da się jednak ukryć wątpliwości, czy jest to rozwiązanie trafne. 4. Do statutu rzeczowego należy ocena nabycia rzeczy ruchomej od nieuprawnionego do rozporządzania. Na jego podstawie trzeba więc ustalać elementy hipotetycznego stanu faktycznego (z reguły chodzi tu o zespół faktów i innych przesłanek), od którego ziszczenia się uzależniony jest skutek prawny w postaci nabycia własności rzeczy ruchomej (przesłanki pozytywne), jak i okoliczności wyłączające nastąpienie tego skutku (przesłanki negatywne). Chodzi tu oczywiście o prawo miejsca położenia rzeczy z chwili „zdarzenia" pociągającego za sobą omawiany skutek prawny (art. 24 § 2 p.p.m.). Z komplikacjami należy się liczyć w sytuacji, gdy „zdarzenie" mające doprowadzić do nabycia własności jest rozciągnięte w czasie (np. ze względu na przepisy chroniące dotychczasowego właściciela, por. art. 169 k.c.pol, art. 934 k.c.szwajc), a rzecz, przed spełnieniem wszystkich przesłanek wymaganych do nabycia własności, zostanie przewieziona do innego państwa. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, iż stosować należy prawo tego państwa, na którego obszarze rzecz znajduje się w chwili ostatecznego „zamknięcia się" stanu faktycznego wymaganego do nabycia własności. Według jego postanowień należy też rozstrzygnąć, czy i w jakiej mierze wolno brać pod uwagę fakty, które zaistniały w czasie, gdy rzecz znajdowała się w poprzednim państwie. Nie obejdzie się jednak bez konieczności podejmowania zabiegów zmierzającach do dostosowania obu stykających się z sobą przy tej okazji systemów prawnych15. 5. Statutowi rzeczowemu podlegają też inne — poza czynnościami prawnymi — zdarzenia wywołujące skutki prawnorzeczowe, np. zasiedzenie, przemilczenie, znalezienie, przetworzenie, połączenie, pomieszanie, skutki wyrojenia lub zajęcia przez rój pszczół cudzego ula. 6. Statut rzeczowy rozstrzyga o treści praw rzeczowych. Odnieść to należy również do rozliczeń pomiędzy właścicielem i posiadaczem (roszczeń właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, zwrot pożytków lub zapłatę ich wartości oraz roszczeń posiadacza przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz), wyjąwszy przypadek, gdy rozliczenia te obejmuje odrębny, samodzielny stosunek łączący właściciela z posiadaczem (np. umowny stosunek zobowiązaniowy), podlegający odrębnemu — zgodnie ze swą naturą — statutowi. 7. Majątek jako zbiór praw i obowiązków majątkowych (universitas) nie podlega statutowi rzeczowemu, lecz odrębnemu statutowi zgodnie ze swą naturą (spadek — statutowi spadkowemu, wspólny majątek małżonków — statutowi stosunków majątkowych między małżonkami). Poszczególne prawa majątkowe 15 Por. propozycje rozwiązań wysunięte przez J. Pazdan: Nabycie, s. § 29. Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie 191 wchodzące w skład określonego majątku podlegają własnym statutom (prawa rzeczowe — statutowi rzeczowemu). 8. Statut rzeczowy obejmuje swym zakresem współwłasność. 9. To, co powiedziano wyżej o stosowaniu statutu rzeczowego do oceny praw rzeczowych, odnieść można (odpowiednio) także do posiadania. Statut rzeczowy rozstrzyga więc m.in. o charakterze prawnym władztwa osoby nad rzeczą i jego skutkach w sferze prawa rzeczowego, o sposobach nabycia, przekształcenia lub przeniesienia oraz przyczynach utraty posiadania, domniemaniach związanych z posiadaniem, ochronie posiadania, stosunkach między współposiadaczami, o tym, jakie rzeczy mogą być przedmiotem posiadania. 10. Zdolność i forma jako przesłanki ważności czynności prawnych występujących w obrębie prawa rzeczowego podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). W zakresie formy znajdą zastosowanie oba prawidła przewidziane w art. 12 p.p.m. (zob. § 20). Umowa o przeniesienie własności statku stanowiącego polską własność (por. art. 73 k.m.), podlegającego wpisowi do rejestru okrętowego (por. art. 23 k.m.), powinna być zawarta na piśmie, z podpisami stron notarialnie poświadczonymi (art. 74 k.m.). IV. Zmiana statutu rzeczowego 1. Zmiana statutu rzeczowego w zakresie nieruchomości zdarza się rzadko. Może być ona rezultatem zmiany norm kolizyjnych w państwie miejsca położenia nieruchomości lub przesunięcia granic państwowych (jeśli towarzyszą temu zmiany prawa obowiązującego na terenach włączonych do danego państwa). 2. Częściej dochodzi do zmiany statutu rzeczowego w odniesieniu do ruchomości. Wystarczy w tym celu przenieść rzecz z jednego państwa do drugiego. Ta chwila jest zarazem chwilą zmiany statutu rzeczowego. Wszystkie prawa rzeczowe (a więc w szczególności własność, a także ograniczone prawa rzeczowe) istniejące na rzeczy podlegają do chwili zmiany statutu dotyczasowemu statutowi, po zmianie — statutowi nowemu. Ma to duże znaczenie przy ocenie treści praw rzeczowych. Dąży się na ogół do utrzymania w mocy wszystkich praw rzeczowych, które istniały pod rządem dawnego statutu. Jest to jednak połączone z zabiegami mającymi na celu wkomponowanie istniejących pod rządem dotychczasowego statutu praw rzeczowych w nowy porządek prawny. Chodzi zwłaszcza o znalezienie w tym porządku prawnym odpowiedniego (równoważnego) typu prawa rzeczowego. Różnice pomiędzy unormowaniem stosunków prawnorzeczowych w stykających się w omawianej sytuacji systemach prawnych są źródłem rozlicznych trudności. Największe powstają, gdy w systemie prawnym stanowiącym nowy statut brak jest 192 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych odpowiednika podmiotowego prawa rzeczowego (może to dotyczyć ograniczonego prawa rzeczowego), istniejącego pod rządem dotychczasowego statutu. Ścierają się tutaj dwa poglądy: jeden, opowiadający się za definitywnym wygaśnięciem prawa rzeczowego w wyniku zmiany statutu, i drugi, który posługuje się koncepcją „spoczywania" prawa rzeczowego z możliwością jego „odżycia" z chwilą znalezienia się rzeczy na innym terytorium (gdy system prawny tam obowiązujący przewiduje tego rodzaju podmiotowe prawo rzeczowe). 3. W ustawie z 1965 r. znajduje się przepis zawierający częściowe uregulowania zagadnień wiążących się ze zmianą statutu rzeczowego. Przepis art. 24 § 2 p.p.m. stanowi, że: „Nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych podlegają prawu państwa, w którym znajdował się przedmiot tych praw w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne". Jest on wyrazem dążenia do poszanowania sytuacji prawnej raz ukształtowanej. Wynika z niego, iż o tym, czy określony fakt (lub zespół faktów) doprowadził do nabycia, zmiany lub utraty prawa rzeczowego, rozstrzyga prawo państwa, w którym rzecz znajdowała się w chwili zaistnienia tego faktu (lub zespołu faktów). W wypadku zmiany statutu rzeczowego nie dochodzi do ponownej oceny przesłanek nabycia prawa rzeczowego (nabytego pod rządem dawnego statutu) według postanowień nowego statutu. Jeżeli więc pod rządem dawnego statutu rzeczowego doszło do przeniesienia własności rzeczy ruchomej solo consensu (co jest możliwe np. według prawa polskiego i francuskiego), fakt, iż nowy statut rzeczowy wymaga do przeniesienia własności rzeczy ruchomej wydania jej nabywcy (tak k.c.niem.), pozostanie bez wpływu na ostateczną ocenę nabycia własności. Nabycie własności w tym wypadku musi być uszanowane także pod rządem nowego statutu. Sprawa komplikuje się nieco, jeżeli dawny statut rzeczowy wymagał do przeniesienia własności rzeczy ruchomej wydania tej rzeczy nabywcy i gdy pod rządem tego statutu doszło jedynie do zawarcia umowy, jednocześnie zaś nowy statut rzeczowy przyjmuje koncepcję konsensual-nego przeniesienia własności. Na ogół przyjmuje się (choć głoszone są również poglądy przeciwne), iż konsensualna umowa o przeniesienie własności, zawarta pod rządem prawa wymagającego do wywołania skutku rzeczowego wydania rzeczy, nie może automatycznie pociągnąć za sobą skutków rzeczowych z powodu li tylko zmiany statutu (a więc z chwilą znalezienia się rzeczy na obszarze państwa, którego prawo nadaje umowie o przeniesienie własności charakter umowy konsensual-nej). Należy raczej w takim przypadku oczekiwać ponownego zawarcia przez strony konsensualnej umowy o przeniesienie własności (a więc odnowienia porozumienia stron co do przeniesienia własności), wymaganej przez nowy statut. Jest już kwestią interpretacji postanowień nowego statutu i oceny zachowania się stron, czy wystarczą tutaj oświadczenia woli złożone w sposób dorozumiany i jakie zachowania są niezbędne, by można przyjąć, iż do złożenia w taki sposób oświadczeń woli doszło. § 30. Prawa na dobrach niematerialnych 193 4. Trudności powstają w sytuacji, gdy zdarzenie mające prowadzić do nabycia lub utraty prawa rzeczowego stanowi stan faktyczny rozciągnięty w czasie (np. zasiedzenie, przemilczenie) i pod rządem dotychczasowego statutu nie doszło do „zamknięcia się" owego stanu faktycznego, np. w trakcie biegu terminu zasiedzenia, ale przed jego upływem, rzecz zostanie przeniesiona do innego państwa. Nasuwa się pytanie: jakie prawo należy wówczas zastosować? Przepis art. 24 § 2 p.p.m. nie udziela na to pytanie wyraźnej odpowiedzi. Wydaje się jednak, iż należy przyjąć zasadniczo właściwość tego prawa, pod rządem którego nastąpi ostateczne „zamknięcie" się stanu faktycznego, a więc pod rządem którego będzie miał miejsce ostatni fakt wymagany do wywołania skutków prawnorzeczowych (w wypadku zasiedzenia będzie to statut rzeczowy z chwili upływu zasiedzenia)l6. Powstaje jednak wątpliwość, czy stosując postanowienia tego statutu, wolno brać pod uwagę także fakty (np. bieg terminu zasiedzenia), które miały miejsce pod rządem poprzedniego statutu (lub poprzednich statutów). Odpowiedzi należy poszukiwać w postanowieniach owego stosowanego statutu rzeczowego, wykorzystując odpowiednio jego normy intertemporalne (we wspomnianym przykładzie chodzić będzie o normy intertemporalne dotyczące zasiedzenia). 5. Do oceny roszczeń służących do ochrony prawa rzeczowego stosować należy statut rzeczowy z chwili wytoczenia powództwa, i to także wtedy, gdy zdarzenie, które spowodowało powstanie roszczenia, miało miejsce pod rządem poprzedniego statutu. 6. Przepis art. 24 § 2 p.p.m. stosuje się także do posiadania. W obrębie posiadania mogą wystąpić również niektóre spośród poruszonych wyżej kwestii. § 30. PRAWA NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH Literatura: S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda: Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1973; W. Popiołek: Prawo właściwe dla zobowiązań z umów o przeniesienie praw autorskich, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Prace Prawnicze" 1975, VI; J. Kosik: Zagadnienia prawa rzeczowego w prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., Wrocław 1976; L. Ćmikiewicz: Konwencja powszechna o prawie autorskim, PWOWI 1977, t. 13; B. Nawrocki: Dwustronne porozumienie polsko-radzieckie dotyczące wzajemnej ochrony praw autorskich, PUG 1977, nr 4-5; W. Popiołek: Prawo właściwe dla praw autorskich, SIS 1977, t. 2; Prawo wynalazcze. Zagadnienia wybrane, pod red. S. Grzybowskiego i A. Kopffa, Warszawa 1978; J. Błeszyński: Konwencja berneńska a polskie prawo autorskie, Warszawa 1979; M. Kępiński: Rozporządzanie prawem z rejestracji znaku towarowego, Poznań 1979; W. Popiołek: Normy prawa prywatnego międzynarodowego w konwencjach o ochronie praw autorskich, PiP 1979, z. 5; tenże: Umowa wydawnicza w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1982; J. Barta: Wzory przemysłowe w prawie autorskim krajowym i międzynarodowym, PWOWI 1983, z. 32; Ochrona własności przemysłowej w obrocie 16 Por. J. Kosik: Zmiana statutu, s. 28 i n.; tenże: Zagadnienia, s. 102 i n.; E. Drozd: Nabycie i utrata, s. 104 i n. 194 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych zagranicznym, pod red. S. Sołtysińskiego, Ossolineum 1983; I. Wiszniewska: Zastosowanie obcego prawa antykartelowego w szwajcarskim międzynarodowym prawie prywatnym, PWOWI 1983, z. 33; tejże: Granice kartelowo-prawne ważności licencji patentowych, Wrocław—Warszawa—Kraków 1991; Zagadnienia międzynarodowej ochrony własności przemysłowej, PWOWI, z. 10; M. Cząjkowska--Dąbrowska: Sytuacja prawna autorów obcych w Polsce, Warszawa 1991; tejże: Prawo właściwe dla praw autorskich — najnowsze tendencje w Europie, KPP 1993, z. 3, s. 291—322; J. Barta, R. Markiewicz: Prawo autorskie. Przepisy. Orzecznictwo. Umowy międzynarodowe, Warszawa 1997, wyd. III, Warszawa 1999; J.A. Badowski: Nowe uregulowania międzynarodowe w dziedzinie prawa autorskiego i praw pokrewnych, PiP 1998, z. 3, s. 36-47; J. Barta, R. Markiewicz: Internet a prawo, Kraków 1998; Własność intelektualna w Światowej Organizacji Handlu, pod red. J. Barty, R. Markiewicza, Kraków 1998; J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Trapie: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2001; M. Poźniak-Niedzielska: Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współczesnej, PiP 2002, z. 10, s. 5-20; T. Żyznowski: Niektóre aspekty drogi sądowej w sprawach z zakresu własności przemysłowej, PS 2002, nr 9, s. 3-33; K. Szczepanowska-Kozlowska: Prawo własności przemysłowej w Unii Europejskiej — źródła prawa wspólnotowego, PPH 2004, nr 7; tejże: Znaki towarowe w Unii Europejskiej, PPH 2004, nr 8; tejże: Wspólnotowy znak towarowy po rozszerzeniu Unii Europejskiej, PPH 2004, nr 5, s. 9-17; tejże: Wspólny znak towarowy, PPH 2004, nr 10, s. 4-11. I. Uwagi wstępne Z obszernej problematyki praw na dobrach niematerialnych poruszone tu mogą być jedynie wybrane kwestie. Ograniczymy się do krótkiej wzmianki dotyczącej prawa autorskiego oraz prawa wynalazczego. Nasza ustawa z 1965 r. — podobnie jak większość ustaw o prawie pryw. mnr. na świecie — nie reguluje wyraźnie właściwości prawa w zakresie prawa autorskiego i wynalazczego. Odpowiednich rozwiązań kolizyjnoprawnych poszukuje tu więc doktryna. Będzie o nich mowa w dalszych rozważaniach. Dużą rolę w powyższym zakresie odgrywają porozumienia międzynarodowe, zawierające w głównej mierze normy merytoryczne. Znaleźć w nich można jednak również normy kolizyjne prawa pryw. mnr. Zwrócić trzeba też uwagę na propozycje wykorzystania (przynajmniej w pewnym zakresie) art. 24 p.p.m., stosowanego w drodze analogii17. II. Prawo autorskie 1. Zgodnie z przeważającym w doktrynie światowej poglądem autorskie prawa podmiotowe podlegają prawu państwa, w którym następuje realizacja wynikających z nich uprawnień, są zatem tam „położone", gdzie są wykorzystywane 18. 17 Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 39 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 178; S. Sołtysiński: Recenzja z 1-go wydania niniejszego podręcznika, PiP 1988, z. 11, s. 111. 18 Por. W. Popiołek: Normy prawa, s. 73 i n. § 30. Prawa na dobrach niematerialnych 195 Stwierdzenie to wyraża jedno z założeń przyjmowanej powszechnie koncepcji tzw. terytorializmu praw autorskich. W myśl dalszych założeń tej koncepcji powstanie, treść i zgaśniecie praw autorskich oceniać należy według prawa państwa, w którym dochodzi się ochrony (właściwość legis loci protectionis). Zakres ochrony praw autorskich jest przeto terytorialnie ograniczony. Jednocześnie jednak z zasady terytorializmu wynika, iż równocześnie istnieje tyle odrębnych autorskich praw podmiotowych, ile systemów prawnych chroni dane dzieło 19. Przedstawiony pogląd zasługuje na przyjęcie również w polskim (czysto wewnętrznym, a więc pozakonwencyjnym) prawie pryw. mnr. 2. Prawa autorskiego dotyczy Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z 9 września 1886 r. Była ona wielokrotnie zmieniana i uzupełniana (Paryż 1896, Berlin 1908, Berno 1914, Rzym 1928, Bruksela 1948, Sztokholm 1967, Paryż 1971). Tekst rzymski: Dz.U. z 1935 r. Nr 84, poz. 515; tekst paryski: Dz.U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474 zał. Jak wynika z Oświadczenia rządowego z 30 sierpnia 1994 r. (Dz.U. Nr 104, poz. 507), Polska przystąpiła do artykułów od 1 do 21 Aktu paryskiego Konwencji berneńskiej z 24 lipca 1971 r. oraz załącznika do tego Aktu; postanowienia te weszły w życie w stosunku do Polski 22 października 1994 roku. W ramach UNESCO podjęto próbę pogodzenia koncepcji przyjmowanych w prawie autorskim państw kontynentu europejskiego z koncepcjami prawa państw systemu anglo-amerykańskiego oraz otwarcia drogi do przystąpienia do porozumienia międzynarodowego także państw rozwijających się. Rozpoczęte w 1949 r. prace nad przygotowaniem projektu konwencji powszechnej zostały uwieńczone sukcesem i doprowadziły w 1952 r. do uchwalenia Konwencji genewskiej (zrewidowanej następnie w 1971 r. w Paryżu). Polska ratyfikowała tę Konwencję wraz z poprawkami paryskimi (Dz.U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28 i 29). Nadto na uwagę zasługują następujące konwencje: 1) Międzynarodowa konwencja o ochronie artystów, producentów fonogramów oraz stacji radiowo-telewizyjnych, sporządzona w Rzymie 26 października 1961 r., która weszła w życie w stosunku do Polski 13 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 125, poz. 800), 2) Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej — „TRIPS" (zał. do Dz.U. z 1996 r. Nr 32, poz. 143), 3) Europejska konwencja o telewizji ponadgranicznej, sporządzona w Stras-burgu 5 maja 1989 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 32, poz. 160), 4) Europejskie porozumienie o zapobieganiu audycjom nadawanym ze stacji znajdujących się poza terytorium państwowym, sporządzone w Strasburgu 22 stycznia 1965 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 39, poz. 194), ' Por. J. Kosik: Zagadnienia, s. 42; W. Popiołek: Normy prawa, s. 74. 196 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych 5) Konwencja o utworzeniu Europejskiej Organizacji Łączności Satelitarnej EUTELSAT, otwarta do podpisu w Paryżu 15 lipca 1982 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 24, poz. 130); por. też Protokół o przywilejach i immunitetach Europejskiej Organizacji Łączności Satelitarnej EUTELSAT z 13 lutego 1987 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 23, poz. 268), 6) Traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach, sporządzony w Genewie 20 grudnia 1996 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 50, poz. 422), 7) Europejska konwencja o koprodukcji filmowej, sporządzona w Strasburgu 2 października 1992 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 196, poz. 1912 i 1913). Istnieją też inne porozumienia międzynarodowe w zakresie prawa autorskiego, np. Porozumienie pomiędzy rządami PRL i ZSRR z 4 października 1974 r., Dz.U. z 1975 r. Nr 4, poz. 16 i 17. Co do stosunków pomiędzy Polską i USA por. Oświadczenie w Dz.U. z 1927 r. Nr 12, poz. 99 oraz Traktat 0 stosunkach handlowych i gospodarczych z 21 marca 1990 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 97, poz. 467). 3. Obie podstawowe w zakresie prawa autorskiego konwencje zawierają trzy rodzaje norm: normy merytoryczne (minimum konwencyjne), normy kolizyjne 1 normy prawa obcych. Konwencyjne normy prawa obcych rozstrzygają, czy dana sytuacja (dany stan faktyczny) jest na tyle powiązana ze stronami konwencji (stanowi więc tzw. sytuację konwencyjną), że należy do niej stosować konwencyjne normy merytoryczne i kolizyjne. Do stanów faktycznych niemieszczących się w zakresie owych „sytuacji konwencyjnych" w państwach będących stronami konwencji stosowane będą wewnętrzne (pozakonwencyjne) normy kolizyjne prawa pryw. mnr. Zatem w myśl art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 Konwencji berneńskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.) znajduje ona zastosowanie do praw autorskich — obywateli państw członkowskich, gdy chodzi o ich dzieła nieogłoszone lub ogłoszone po raz pierwszy w jednym z państw członkowskich oraz do praw autorów — obywateli innych państw, gdy chodzi o ich dzieła ogłoszone po raz pierwszy w jednym z państw członkowskich20. Konwencja berneńska w swych normach merytorycznych ustanawia minimum ochrony konwencyjnej, różnie zresztą ukształtowanej w poszczególnych jej redakcjach. Postanowienia Konwencji (z chwilą inkorporacji lub transformacji do prawa wewnętrznego) mogą więc stanowić samoistną podstawę do ochrony dzieł objętych zakresem działania Konwencji, w sytuacji gdy ustawodawstwo krajowe w danym zakresie ochrony nie przyznaje. Ochrona przewidziana przez Konwencję opiera się też na zasadzie asymilacji („traktowania krajowego"), czyli zrównania ochrony udzielanej dziełom chronionym na podstawie Konwencji z ochro- 20 W myśl art. 3 ust. 1 Konwencji berneńskiej w wersji z 1971 r. (dokument przystąpienia: Dz.U. z 1994 r. Nr 104, poz. 506) na podstawie Konwencji chronieni są autorzy — obywatele państw członkowskich lub w nich zamieszkali, gdy chodzi o ich dzieła opublikowane lub nieopublikowane, oraz autorzy niepochodzący z państwa członkowskiego, gdy chodzi o dzieła po raz pierwszy opublikowane w państwie członkowskim lub równocześnie w takim państwie i w państwie pozostającym poza Konwencją berneńską. § 30. Prawa na dobrach niematerialnych 197 ną przyznawaną dziełom własnych obywateli (por. art. 4 ust. 1 Konwencji berneńskiej w wersji rzymskiej z 1928 r., por. też art. II ust. 1 Konwencji genewskiej w wersji z 1971 r.). Normy kolizyjne Konwencji berneńskiej nawiązują do wspomnianej już wyżej zasady terytorializmu. W myśl art. 4 ust. 2 zd. 2 Konwencji berneńskiej (w wersji rzymskiej z 1928 r.): „zakres ochrony, jako też środki dochodzenia jej zawarowane w celu ochrony jego praw, są normowane wyłącznie według ustawodawstwa tego kraju, w którym żąda się ochrony". Kolizyjnoprawny charakter bywa też w literaturze przypisywany temu postanowieniu Konwencji berneńskiej, które statuuje zasadę asymilacji („traktowania krajowego"). W art. 4 ust. 1 cyt. Konwencji można się mianowicie dopatrzeć normy kolizyjnej przewidującej właściwość prawa państwa członkowskiego, w którym dochodzi się ochrony, skoro w myśl wyrażonej tam zasady asymilacji podmiotowi uprawnionemu wedle Konwencji powinny być przyznane takie same prawa, jak obywatelom państwa, w którym podmiot ów pragnie ze swych praw skorzystać. Powyższej normy kolizyjnej nie wolno utożsamiać z nakazem stosowania legis fori21, do czego mógłby skłaniać zwrot „prawo państwa, w którym żąda się ochrony". W istocie rzeczy nie chodzi tu bowiem o właściwość prawa tego państwa, przed którego sądem dochodzi się ochrony (choć tak najczęściej w praktyce będzie), ale o „właściwość prawa państwa, dla którego terytorium dochodzi się ochrony". Jeżeli więc np. prawa powoda zostały naruszone w państwie A, ale powód dochodzi ochrony w państwie B, bo tam pozwany ma majątek, to sąd państwa B zastosuje prawo państwa A, bo o ochronę udzielaną przez to prawo w danym wypadku chodzi. Prawo wskazane przez konwencyjne normy kolizyjne jest właściwe do oceny powstania, treści i zgaśnięcia praw autorskich. Statut praw autorskich rozstrzyga również o przedmiocie i podmiocie prawa autorskiego oraz określa zakres i środki jego ochrony22. Statut ten nie obejmuje zaś zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych podmiotów prawa autorskiego, zobowiązań z umów autorskich, dziedziczenia praw autorskich. Zagadnienia te podlegają prawu wskazanemu przez odpowiednie, miarodajne dla danego zakresu, pozakonwencyjne krajowe normy kolizyjne prawa pryw. mnr. (jeśli oczywiście dla jakiegoś zakresu nie istnieją inne ujednolicone konwencyjne normy kolizyjne). III. Prawo własności przemysłowej 1. Także w zakresie ochrony własności przemysłowej akceptowana jest niemal powszechnie zasada terytorializmu. Zasada ta oznacza, iż o środkach i zakresie ochrony uprawnionego z patentu rozstrzyga prawo państwa, którego organy patentu udzieliły. Także skutki udzielenia patentu ograniczają się w zasa- i 21 Por. W. Popiołek: Normy prawa, s. 77. 22 Tamże, s. 79. 198 VII. Prawa rzeczowe. Posiadanie. Prawa na dobrach niematerialnych dzie do obszaru państwa, w którym patent został uzyskany. Stwarza to konieczność ubiegania się o tytuł ochronny (w szczególności patent) w każdym państwie oddzielnie. Prawo każdego państwa określa też przesłanki uzyskania tytułu ochronnego (patentu) oraz przyczyny jego wygaśnięcia. 2. W omawianym zakresie dużą rolę odgrywa Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej z 20 marca 1883 r. Była ona kilkakrotnie zmieniana i uzupełniana w czasie kolejnych konferencji rewizyjnych (w Rzymie 1886 r., w Madrycie w 1890 r. i 1891 r., w Brukseli w 1897 r. i 1900 r., w Waszyngtonie w 1911 r., w Hadze w 1925 r., w Londynie w 1934 r., w Lizbonie w 1958 r. oraz w Sztokholmie w 1967 r.). Polska jest stroną tekstu sztokholmskiego Konwencji (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51 i 52). Poza Konwencją paryską istnieją też inne umowy międzynarodowe, w szczególności: 1) Porozumienie madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków z 14 kwietnia 1891 r. (Polska przystąpiła do tekstu sztokholmskiego z 14 lipca 1967 r. ze skutkiem od 18 marca 1991 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 116, poz. 514; z dniem 4 grudnia 1996 r. Polska wycofała zastrzeżenia złożone na podstawie art. 14 ust. 2 lit. d i f, Dz.U. z 2001 r. Nr 23, poz. 272); w 1997 r. (ze skutkiem od 4 marca tegoż roku) Polska przystąpiła do Protokołu do Porozumienia madryckiego o międzynarodowej rejestracji znaków, przyjętego w Madrycie 27 czerwca 1989 r., 2) Porozumienie nicejskie dotyczące międzynarodowej klasyfikacji wyrobów i usług, do których stosuje się znaki fabryczne lub handlowe z 15 czerwca 1957 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 46, poz. 240), od którego Polska odstąpiła w 1983 r. (oświadczenie rządowe z 16 kwietnia 1983 r., Dz.U. Nr 58, poz. 266) i ponownie przystąpiła z dniem 4 marca 1997 r., 3) Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzone w Marakeszu 15 kwietnia 1994 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 98, poz. 483), 4) Porozumienie madryckie dotyczące zwalczania fałszywych oznaczeń pochodzenia towarów z 14 kwietnia 1891 r. ze zmianami w Waszyngtonie w 1911 r., Hadze — 1925 r. (Dz.U. z 1932 r. Nr 47, poz. 447, sprostowanie — Dz.U. z 1939 r. Nr 7, poz. 43), 5) Porozumienie wiedeńskie ustanawiające międzynarodową klasyfikację elementów graficznych znaków z 12 czerwca 1973 r., zmienione 1 października 1985 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 172, poz. 1669 i 1670), 6) Układ o współpracy patentowej (PCT) podpisany w Waszyngtonie 19 czerwca 1970 r. (poprawiony 2 października 1979 r.) i zmieniony 3 lutego 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 70, poz. 303), zapobiegający wielokrotnemu badaniu zgłaszanych wynalazków wtedy, gdy ten sam wynalazek ma być opatentowany w wielu krajach, 7) Konwencja o ustanowieniu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej, podpisana w Sztokholmie 14 lipca 1967 r. (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz. 49 — zał.), I § 30. Prawa na dobrach niematerialnych 199 8) Konwencja o udzielaniu patentów europejskich (Konwencja o patencie europejskim), sporządzona w Monachium 5 października 1973 r. z późniejszymi zmianami (Dz.U. z 2004 r. Nr 79, poz. 737 i 738). 3. Jedną z podstawowych zasad przyjętych w Konwencji paryskiej jest zasada asymilacji (traktowania krajowego). Odzwierciedla ona w zakresie ochrony własności przemysłowej zasadę terytorializmu i może stanowić podstawę do wniosków kolizyjnoprawnych (podobnych do tych, o których już była mowa wyżej). Konwencja paryska przewiduje też minimum ochrony konwencyjnej. Doniosłą zasadę przyjętą w Konwencji stanowi zasada pierwszeństwa (priorytetu) konwencyjnego: patentu na wynalazek udziela się temu, kto pierwszy zgłosi taki wynalazek do właściwego organu; może on powoływać się (w okresie 12 miesięcy) na datę pierwszego (prawidłowego) zgłoszenia w jednym z państw związkowych, także w razie ubiegania się o patent w innych państwach. 4. Wiele spośród wypowiedzianych wyżej uwag co do prawa autorskiego odnieść można również do omawianego tutaj zakresu (min. spostrzeżenia dotyczące zakresu statutu praw autorskich i kwestii nieobjętych tym statutem wykorzystać można odpowiednio przy ustalaniu zakresu statutu ochronnego). 5. Na zakończenie zwrócić trzeba uwagę na postanowienie art. 66 Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony (Dz.U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 — zał. z późn. zm.). W myśl art. 66 ust. 1 układu: „Polska będzie nadal doskonaliła ochronę praw własności intelektualnej, przemysłowej i handlowej, aby do końca piątego roku od wejścia w życie [...] Układu osiągnąć poziom ochrony podobny do tego istniejącego we Wspólnocie, również w zakresie porównywalnych środków dochodzenia takich praw". 6. W ustawie z 30 czerwca 2000 r. — Prawo własności przemysłowej (Dz.U. z 2001 r. Nr 49, poz. 508 z późn. zm.) podkreślono, iż ustawa nie narusza postanowień umów międzynarodowych (art. 4 ust. 1). Przewidziano też odpowiednie stosowanie przepisów ustawy w razie niepełnej regulacji konwencyjnej lub pozostawienia niektórych kwestii w gestii organów krajowych w zakresie trybu udzielania ochrony na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenie geograficzne lub topografie układów scalonych (art. 4 ust. 2). W myśl art. 5 ust. 1 ustawy: „Osoby zagraniczne korzystają z uprawnień wynikających z ustawy na podstawie umów międzynarodowych". Zgodnie z art. 5 ust. 2: „Osoby zagraniczne mogą, jeżeli nie narusza to postanowień umów międzynarodowych, korzystać z uprawnień wynikających z ustawy na zasadzie wzajemności". Rozdział VIII PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE § 31. MATERIALNE PRZESŁANKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: K. Przybyłowski: Znaczenie prawa obowiązującego w miejscu zawarcia małżeństwa przy ocenie materialnych wymogów jego ważności, „Czasopismo Sędziowskie" 1932, nr VI; J. Ba-licki: Problemy kolizyjne prawa małżeńskiego, Warszawa 1959; J. Litwin: Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 1961; M. Pazdan: Materialne wymogi ważności małżeństwa w bilateralnych konwencjach zawartych przez Polskę w latach 1949-1962. Księga Przybyłowskiego; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak: Problems of the Conflict in the Law on Marriage in Poland, PYIL 1968, vol. I; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. I, § 1-3; J. Jodłowski: Konwencja polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, PiP 1970, z. 12; J. Jodłowski, A. Ponsard: La convention franco-polonaise du 5 avril 1967 relative a la loi applicable, a la competence et a l'exequatur dans le droit des personnes et de la familie, Clunet 1970, nr 3; M. Tomaszewski: Umowa polsko--francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, NP 1970, nr 9; P. Iwanejko: Przyczynek do zawierania małżeństw z cudzoziemcami, Pal. 1971, nr 12; J. Jakubowski: Glosa do orz. SN z 22 VI 1972, III CZP 34/72, PiP 1974, z. 4; J. Jodłowski: Glosa do orz. SN z 7 XII 1973, II Cl. 181/73, PiP 1976, z. 12; M. Tomaszewski: Glosa do orz. SN z 26 VIII 1974, ICR 608/74, OSP 1976, z. 7-8; J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka a prawo międzynarodowe prywatne, PiP 1977, z. 11; M. Sośniak: Zasada równorzędności płci w zakresie zawarcia, unieważnienia i rozwiązania małżeństwa w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3/57; J. Cagara: Postępowanie nieprocesowe w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa z obywatelem obcym, NP 1979, nr 2; A. Mączyński: Rozwiązanie małżeństwa w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 1979; tenże: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); K. Pietrzykowski: Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeństwa, SP 1980, z. 3/65; tenże: Glosa do orz. SN z 20 I 1983, III CZP 37/82, NP 1983, nr 9-10; J. Ciszewski: Zakazy i ograniczenia małżeństwa z cudzoziemcami a klauzula porządku publicznego, PiP 1984, z. 3; K. Pietrzykowski: Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985 (rec. A. Mączyński, PiP 1987, z. 6); tenże: Nowe prawo o aktach stanu cywilnego a prawo międzynarodowe prywatne, NP 1987, nr 5; J. Cagara: Obrót prawny z zagranicą, Warszawa 1987; E. Gralla: Zum neuen polnischen Personenstandsrecht, „Das Standesamt" 1987, nr 11; A. Ślusarski: W kwestii charakteru prawnego art. 56 prawa o aktach stanu cywilnego, Pal. 1987, nr 12; A. Mączyński: Działanie klauzuli porządku publicznego w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa, (w:) Proces i prawo. Księga pamiątkowa ku czci profesora Jerzego Jodłowskiego, Ossolineum 1989; M. Sośniak: Zawarcie małżeństwa w konwencji polsko-jugosłowiańskiej z 1960 roku na tle polskiej doktryny § 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa 201 prawa prywatnego międzynarodowego, SIS 1990, t. 14; K. Gondorek, A. Ustowska: Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991; A. Mączyński: Wpływ konkordatu na polskie prawo małżeńskie, (w:) Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997, s. 115-136; tenże: Projektowana nowelizacja przepisów o zawarciu małżeństwa, KPP 1998, z. 3, s. 525-536. I. Prawo właściwe 1. Większość systemów prawnych poddaje materialne przesłanki zawarcia małżeństwa właściwości prawa ojczystego. Spotkać można jednak również inne rozwiązania (właściwość legis domicilii, legis loci celebrationis lub kombinacje różnych zasad). 2. Przepis art. 14 p.p.m. stanowi, iż: „O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste". Jeżeli nupturient jest bezpaństwowcem, jego „możność zawarcia małżeństwa" — na podstawie art. 3 p.p.m. — podlega legis domicilii. W sytuacji gdy bezpaństwowiec nie ma miejsca zamieszkania w żadnym państwie lub jego miejsca zamieszkania ustalić się nie da, stosownie do art. 7 p.p.m. stosować należy prawo polskie. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa nupturienta postępować należy według wskazówek zawartych w art. 2 p.p.m. Dużą rolę w omawianym zakresie odgrywa klauzula porządku publicznego (art. 6 p.p.m.). Może ona działać zarówno w kierunku zakazującym, jak i do-zwalającym. 3. Łącznikiem obywatelstwa posługują się na ogół bilateralne konwencje podpisane przez Polskę. Najczęściej poddają one materialne przesłanki zawarcia małżeństwa prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest nupturient. Tak w szczególności konwencje z: Węgrami (art. 31 ust. 2), b. Czechosłowacją (art. 25 ust. 1), Rumunią (art. 29), Bułgarią (art. 22 ust. 2), Francją (art. 4 ust. 2 i 3), Austrią (art. 24 ust. 2), Białorusią (art. 26 ust. 1), Litwą (art. 25 ust. 1), Łotwą (art. 27 ust. 1), Rosją (art. 24 ust. 1 zd. 1), Estonią (art. 26 ust. 1), Wietnamem (art. 23 ust. 2), Kubą (art. 24 ust. 1) i KRL-D (art. 18 ust. 2), z tym że te dwie ostatnie posługują się pojęciem zdolności do zawarcia małżeństwa. W konwencji polsko-rosyjskiej (art. 24 ust. 1 zd. 2) pojawiła się reguła uzupełniająca wspomnianą wyżej regułę ogólną, w myśl której w zakresie przeszkód do zawarcia małżeństwa stosuje się ponadto prawo tej strony konwencji, na której terytorium małżeństwo jest zawierane. Zasadę właściwości prawa ojczystego każdego z nupturientów przyjmuje też konwencja polsko-jugosłowiańska (art. 25 ust. 2 zd. 1). Wprowadza jednak od tej zasady odstępstwo na rzecz legis loci celebrationis. W myśl art. 25 ust. 1 zd. 2 202 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze tej konwencji postanowienia prawa strony konwencji, na której obszarze małżeństwo zostaje zawarte, dotyczące przeszkód wynikających „z istnienia poprzedniego małżeństwa, pokrewieństwa, choroby umysłowej i braku zdolności do kierowania swym postępowaniem", stosuje się do obywateli drugiej strony. W myśl art. 21 ust. 2 konwencji polsko-fińskiej przesłanki zawarcia małżeństwa przez obywateli stron konwencji podlegają prawu strony, na której terytorium małżeństwo jest zawierane, jeśli jeden z nupturientów jest obywatelem tej strony lub ma na jej terytorium miejsce zamieszkania. 4. Zasada swobody zawierania małżeństw została wyrażona w doniosłych dokumentach międzynarodowych. Zgodnie z art. 16 ust. 1 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. mężczyźni i kobiety, bez względu na jakiekolwiek różnice ras, narodowości i wyznania, mają prawo po osiągnięciu pełnoletności do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Ich prawa w tym zakresie są równe. Prawo mężczyzn i kobiet w wieku małżeńskim do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny podkreśla art. 23 ust. 2 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). W myśl art. 12 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, podpisanej przez Polskę 26 listopada 1991 r., mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. W literaturze reprezentowany jest pogląd, że wymienione wyżej akty określają wspólny w skali międzynarodowej, nadrzędny system wartości i zasad, który może odegrać ogromną rolę przy posługiwaniu się klauzulą porządku publicznego l. Warto też zwrócić uwagę na postanowienia Konwencji nowojorskiej z 10 grudnia 1962 r. w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństwa, ratyfikowanej przez Polskę w 1965 r. (Dz.U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53 — załącznik), w myśl której małżeństwo nie może być zawarte bez pełnej swobodnej zgody nupturientów. Polska wypowiedziała natomiast 11 sierpnia 1970 r. (Dz.U. 1970 r. Nr 26, poz. 214) ze skutkiem od 1 czerwca 1974 r. Konwencję haską z 12 czerwca 1902 r. dotyczącą uregulowania kolizji ustawodawstw w zakresie małżeństwa (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 594). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Występujące w art. 14 p.p.m. wyrażenie „możność zawarcia małżeństwa" rozumieć należy szeroko. Obejmuje ono wszystkie materialne wymogi ważności małżeństwa (tzw. przeszkody zrywające), wymagania dotyczące prawidłowego powzięcia i oświadczenia woli oraz tzw. przeszkody tamujące (nienależące do Por. J. Jakubowski: Pakty Praw Człowieka, s. 23. § 31. Materialne przestanki zawarcia małżeństwa 203 wymogów ważności małżeństwa)2. Z zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m. wyłączone są jedynie kwestie dotyczące formy zawarcia małżeństwa. Należą one do zakresu normy z art. 15 p.p.m. 2. W myśl art. 14 p.p.m. możność zawarcia małżeństwa oceniana jest oddzielnie dla każdego z nupturientów według prawa ojczystego. W trakcie tej oceny należy ustalić — dla każdego z nupturientów odrębnie — czy może on zawrzeć małżeństwo z określonym drugim nupturientem. Chodzi tu więc o możność relatywną. Przy ocenie możności zawarcia małżeństwa mogą być jednak zasadniczo brane pod uwagę jedynie okoliczności zachodzące po stronie tego nupturienta, o którego możność chodzi, i tylko takie okoliczności, do których przywiązuje wagę jego prawo ojczyste. Od tego proponowane jest w doktrynie odstępstwo w przypadku przeszkód działających dwustronnie3. 3. Zgodnie z koncepcją dopuszczającą podział przeszkód do zawarcia małżeństwa na jednostronne i dwustronne przeszkoda jednostronna działa tylko wtedy, gdy okoliczności, które ją stanowią, zachodzą po stronie tego nupturienta, którego prawo ojczyste ją przewiduje. W takim też zakresie, w jakim chodzi o przeszkody jednostronne, nie są brane pod uwagę okoliczności zachodzące po stronie drugiego nupturienta. To więc, iż po stronie drugiego nupturienta zachodzi okoliczność, która według prawa ojczystego pierwszego nupturienta stanowi przeszkodę do zawarcia małżeństwa, pozostanie bez znaczenia, jeśli prawo ojczyste drugiego nupturienta nie przewiduje podobnej przeszkody. Z kolei przeszkodę dwustronną należy respektować także wtedy, gdy obejmuje ona okoliczności dotyczące drugiego nupturienta, mimo że jego prawo ojczyste przeszkody takiej nie przewiduje. Innymi słowy, jeżeli przeszkoda ma charakter dwustronny, przy ocenie możności zawarcia małżeństwa należy brać pod uwagę nie tylko okoliczności dotyczące tego nupturienta, którego prawo ojczyste daną przeszkodę przewiduje, lecz również okoliczności zachodzące po stronie osoby, z którą ów nupturient pragnie zawrzeć małżeństwo. Bez znaczenia jest przy tym to, czy prawo ojczyste tej drugiej osoby przewiduje podobną przeszkodę do zawarcia małżeństwa. Jednostronny charakter tradycyjnie nadawany jest przeszkodzie wieku. Oznacza to, iż obywatel polski, który ukończył 18 rok życia, może zawrzeć małżeństwo z cudzoziemką, której przysługuje możność zawarcia małżeństwa według jej prawa ojczystego, mimo że nie osiągnęła granicy wieku przewidzianej przez prawo polskie. 2 Inaczej ujęty był zakres normy dotyczącej możności zawarcia małżeństwa w ustawie z 1926 r. (art. 12). Występował tam zwrot „prawna możność zawarcia ważnego związku małżeńskiego". Jako zbyt ciasny był on słusznie z tego powodu krytykowany w literaturze. Por. K. Przybyłowski 1964, s. 13 i n. 3 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 13 i n. 204 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Z kolei jako przykład przeszkody działającej dwustronnie wymieniana jest najczęściej przeszkoda pozostawania w związku małżeńskim. Przy założeniu dwustronnego działania tej przeszkody obywatelka polska (stanu wolnego) nie może wyjść za mąż za mężczyznę pozostającego już w związku małżeńskim, jeśli nawet jego prawo ojczyste na to zezwala. Konstrukcja przeszkód dwustronnych jest jednak przez niektórych autorów krytykowana i odrzucana4. Zarzuca się jej — nie bez racji — brak oparcia w ustawie oraz podnosi się, że te same cele można osiągnąć, posługując się klauzulą porządku publicznego. 4. W celu ułatwienia kierownikowi urzędu stanu cywilnego, przed którym małżeństwo jest zawierane, wypełnienia ciążących na nim obowiązków art. 56 ust. 1 pr. a.s.c. nakłada na cudzoziemca, zamierzającego zawrzeć małżeństwo w Polsce, obowiązek przedłożenia temu kierownikowi dokumentu stwierdzającego, że zgodnie z właściwym prawem może zawrzeć małżeństwo. Owym właściwym prawem jest prawo wskazane przez normę z art. 14 p.p.m., przy uwzględnieniu art. 3 i 4 p.p.m. Dla nupturienta, będącego obywatelem obcego państwa, jest to jego prawo ojczyste, dla apatrydy, mającego miejsce zamieszkania za granicą — prawo jego miejsca zamieszkania. Ze zrozumiałych względów z obowiązku przedłożenia dokumentu stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa zwolniony jest apatryda mający miejsce zamieszkania w Polsce. Jego możność zawarcia małżeństwa podlega bowiem prawu polskiemu. Dokument wystawiany jest przez właściwy organ państwa ojczystego (względem apatrydy kompetencje te może wypełnić właściwy organ państwa jego miejsca zamieszkania). Powinno w nim znaleźć się stwierdzenie, iż osoba, o którą chodzi, spełnia wszystkie wymagania, przewidziane w prawie w tej mierze właściwym, do zawarcia małżeństwa z określoną w dokumencie osobą. Jeżeli uzyskanie dokumentu, o którym mowa, napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd w postępowaniu nieprocesowym na wniosek cudzoziemca może go zwolnić od złożenia dokumentu (art. 56 ust. 2 pr. a.s.c.)5. Sąd zobowiązany jest zarazem ustalić, czy osoba ubiegająca się o zwolnienie może zawrzeć małżeństwo z określoną osobą w myśl prawa w tej mierze właściwego (w art. 56 ust. 3 pr. a.s.c). Dokonując tych ustaleń, sąd nie ogranicza się do badania treści prawa obcego w tym zakresie właściwego, lecz może też ocenić postanowienia tego prawa z punktu widzenia zgodności skutków jego zastosowania z podstawowymi zasadami prawa polskiego. Innymi słowy, wolno mu posługiwać się także klauzulą porządku publicznego (art. 6 p.p.m.). Może więc zwolnić cudzo- 4 Np. A. Mączyński: Rozwód, s. 125 i 126; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 35 i n. 5 Za analogicznym stosowaniem art. 56 ust. 1 zd. 2 pr. a.s.c. także do bezpaństwowców opowiedzieli się A. Mączyński: Działanie klauzuli, s. 160; K. Gondorek, A. Ustowska: Prawo, s. 255. § 31. Materialne przesłanki zawarcia małżeństwa 205 ziemca (lub apatrydę) od złożenia dokumentu stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa także wtedy, gdy w świetle prawa ojczystego cudzoziemca (prawa miejsca zamieszkania apatrydy) zachodzi przeszkoda do zawarcia małżeństwa, jednakże za jej nieuwzględnieniem przemawia klauzula porządku publicznego6. Nie jest sprzeczna z polskim porządkiem publicznym przeszkoda „czasokresu wdowiego"7, występująca ciągle w licznych systemach prawnych, zakaz zawarcia małżeństwa przez osobę, która przyjęła święcenia kapłańskie lub złożyła śluby zakonne, czy też wymóg zgody rodziców lub opiekunów na zawarcie małżeństwa. Nie wydaje się też, by należało uznać za sprzeczne z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego małżeństwo pośmiertne, jeśli tylko dopuszcza je prawo ojczyste nupturientów. Powszechnie akceptowany jest natomiast pogląd, że zastosowanie klauzuli porządku publicznego jest w pełni uzasadnione, gdy prawo ojczyste cudzoziemca ustanawia zakaz zawarcia małżeństwa z powodu różnicy rasy, narodowości lub wyznania8. Klauzula działa wówczas w kierunku do-zwalającym. Sąd zaś uzyskuje podstawę do zwolnienia cudzoziemca z obowiązku przedłożenia dowodu, o którym jest mowa, jeśli oczywiście cudzoziemiec spełnia inne wymagania z zakresu „możności zawarcia małżeństwa" przewidziane w jego prawie ojczystym. W podobny sposób traktowane być mogą, spotykane w niektórych systemach prawnych, zakazy zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem9. Sąd polski, rozpatrujący sprawę o zwolnienie cudzoziemca z obowiązku przedłożenia omawianego dokumentu, powinien jednak odmówić zwolnienia, gdy po stronie cudzoziemca zachodzą tego rodzaju okoliczności, iż zawarcie małżeństwa musiałoby być w danych warunkach uznane za sprzeczne z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego, jeśli nawet prawo ojczyste cudzoziemca do okoliczności tych nie przywiązuje żadnego znaczenia (nie traktuje ich jako przeszkody do zawarcia małżeństwa)10. 6 Por. orz. SN z 16 XI 1971 r., III CRN 404:71, OSN 1072, poz. 91; orz. SN z 26 VIII 1974 r., I CR 608:74, OSP 1976, nr 7-8, poz. 141; orz. SN z 11 X 1974 r., II CR 735:74; OSP 1974, nr 7-8, poz. 142; uchw. składu siedmiu sędziów SN z 20 I 1983 r., III CZP 37:82, OSN 1983, poz. 107. Nietrafna jest wypowiedź SN w cyt. orz. z 16 XI 1971 r., iż w razie stwierdzenia, że małżeństwo obywatela polskiego z cudzoziemcem byłoby nieważne w świetle prawa ojczystego, sąd odmawia zwolnienia go od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 56 ust. 1 (dawniej art. 46 ust. 1) pr. a.s.c. Błędnie też uznał SN w cyt. orz. z 26 VIII 1974 r. sprzeczność prawa ojczystego cudzoziemca z podstawowymi zasadami naszego porządku prawnego za „nieusuwalną przeszkodę do zawarcia małżeństwa". Tak A. Mączyński: Rozwiązanie małżeństwa, s. 81; tenże: Ustanie małżeństwa, s. 133; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 52. 8 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 33 i in.; P. Iwanejko: Przyczynek, s. 30; J. Cagara: Postępowanie, s. 119; J. Ciszewski: Zakazy, s. 94. W tym duchu, choć z dużą ostrożnością, wypowiedział się SN w uchw. składu siedmiu sędziów z 20 I 1983 r., III CZP 37:82, OSN 1983, poz. 107: „Zakaz zawierania małżeństw z cudzoziemcami nie może więc sam przez się stanowić przeszkody do zawarcia małżeństwa z obywatelem polskim i — w konsekwencji — do zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. a.s.c". Por. też: J. Ciszewski: Zakazy, s. 90 i n.; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 51; A. Mączyński: Działanie klauzuli, s. 163. 10 Por. orz. SN z 11 X 1974 r., II CR 735:74, OSP 1976, z. 7-8, poz. 142. liiiM 206 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Brak podstaw do odmowy zwolnienia, gdy prawo ojczyste cudzoziemca dopuszcza wielożeństwo, jednakże cudzoziemiec jest stanu wolnego". Wydawanie zaświadczeń o możności zawarcia małżeństwa obywatelom polskim (lub apatrydom zamieszkałym w Polsce), którzy pragną zawrzeć małżeństwo za granicą, reguluje art. 71 pr. a.s.c. Kompetencje w tym zakresie przyznaje on kierownikowi urzędu stanu cywilnego (art. 71 ust. 2 pr. a.s.c). Jeżeli jednak obywatel polski nie ma miejsca zamieszkania w Polsce lub jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, a ma miejsce zamieszkania za granicą, zaświadczenie, o którym mowa, wydaje konsul. Kompetencja do wydania zaświadczenia przysługuje konsulowi również wtedy, gdy obywatel polski wyjechał z Polski przed ukończeniem 16 roku życia i stale przebywa za granicą (art. 71 ust. 3 pr. a.s.c). 5. Dotychczasowe wywody nasuwają wniosek, iż nie jest wykluczone zawarcie w naszym kraju przez cudzoziemca małżeństwa, które będzie wadliwe (nieważne lub unieważnialne) z punktu widzenia jego prawa ojczystego (tzw. małżeństwo ułomne, matrimonium claudicans). Ryzyko ewentualnych perturbacji życiowych, które to może za sobą pociągnąć, ponoszą oczywiście sami małżonkowie. 6. Polska ustawa nie zawiera przepisu określającego prawo właściwe do oceny zaręczyn. Wydaje się jednak, iż możliwe jest w tej mierze analogiczne stosowanie przepisów dotyczących zawarcia małżeństwa. Przy ocenie możności zawarcia zaręczyn należy więc stosować — w drodze analogii — normę z art. 14 p.p.m. § 32. FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; B. Walaszek: Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie prywatnym międzynarodowym i procesowym. Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. I, § 4-6; K. Pietrzykowski: Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985; W. Ludwiczak 1990, s. 146 i n.; M. Sośniak 1991, s. 156 i n.; J. Ciszewski: W kwestii zawierania małżeństw przed polskim konsulem w Austrii, PS 1992, nr 3; P. Wypych: Charakter prawny transkrypcji aktu stanu cywilnego sporządzonego za granicą, KPP 2003, z. 1, s. 189-209. Por. też publikacje powołane w § 31. 11 W tym duchu cyt. wyżej orz. SN z 11 X 1974 r., II CR 735:74, orz. SN z 28 XII 1979 r., III CRN 253:79 (niepubl.) oraz cyt. wyżej uchw. SN z 20 I 1983 r., III CZP 37:82. Odmienny pogląd wyraził poprzednio SN w uchw. z 22 VI 1972 r., III CZP 34:72, OSN 1973, poz. 52 (oraz PiP 1974, z. 4, s. 166 i n. z glosą J. Jakubowskiego) oraz orz. z 26 VIII 1974 r., I CR 608:74, OSP 1976, nr 7-8, poz. 141 (z glosą M. Tomaszewskiego). Jeśli jednak — zdaniem SN — cudzoziemiec zamierza wraz z przyszłą żoną (obywatelką polską) osiedlić się na obszarze państwa dopuszczającego wielożeństwo i odmawiającego kobiecie równych z mężczyzną praw w małżeństwie, sąd z reguły powinien odmówić mu zwolnienia od przedstawienia dowodu, o którym mowa w art. 46 ust. 1 pr. a.s.c. Por. trafne, krytyczne uwagi na temat tej wypowiedzi Sądu Najwyższego K. Zawady: Klauzula, s. 81 (i autorów cyt. tamże); K. Pietrzykow-skiego: Zawarcie, s. 55 i n.; A. Mączyńskiego: Działanie klauzuli, s. 164 i 165. § 32. Forma zawarcia małżeństwa 207 I. Prawo właściwe 1. W myśl art. 15 p.p.m.: „Forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane" (§ 1). „Jednakże, gdy małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga małżonków" (§ 2) u. Jak z tego wynika — w wypadku małżeństwa zawieranego w Polsce — musi być zachowana forma przewidziana przez prawo polskie. Działa więc wówczas w całej rozciągłości zasada właściwości legis loci celebrationis. Odmiennie sytuacja przedstawia się wtedy, gdy małżeństwo zawierane jest poza granicami Polski. Wystarcza wówczas zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga nupturientów. W stosunku do nupturienta, który jest bezpaństwowcem, należy brać pod uwagę — zamiast prawa ojczystego — prawo jego miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Obie ustanowione w art. 15 p.p.m. reguły nie są regułami w pełni równorzędnymi. Jeśli bowiem nie dojdzie do zachowania wymogów dotyczących formy zawarcia małżeństwa przewidzianych zarówno w prawie państwa, na którego terytorium małżeństwo zostało zawarte, jak i w prawie ojczystym obojga małżonków, następstwa niezachowania wymagań w zakresie formy oceniane będą według prawa wskazanego przez prawidło pierwsze, a więc według legis loci celebrationis matrimonii. Reguła druga zadowala się zachowaniem wymagań przewidzianych przez prawo ojczyste obojga nupturientów13. Jeżeli nupturienci są obywatelami różnych państw, muszą być zachowane wymagania przewidziane w obu ojczystych systemach prawnych. Zachodzi wówczas przypadek łącznej właściwości dwu systemów prawnych. 2. Podpisane przez Polskę bilateralne konwencje przewidują w zakresie formy zawarcia małżeństwa bądź właściwość prawa państwa (strony konwencji), na którego obszarze małżeństwo jest zawierane, bądź prawa państwa (strony konwencji), przed którego organem małżeństwo jest zawierane. Rozwiązanie to przyjęły konwencje z Węgrami (art. 1), b. Czechosłowacją (art. 25 ust. 2), Rumunią (art. 29 ust. 2 i 3), Bułgarią (art. 22 ust. 2), b. Jugosławią (art. 25 ust. 1 z wyjątkiem przewidzianym w art. 25 ust. 3), Francją (art. 4 ust. 1), Austrią (art. 24 ust. 2), Finlandią (art. 21 ust. 1), Kubą (art. 24 ust. 2 i 3), KRL-D 12 W czasie prac kodyfikacyjnych rozważano, czy nie wprowadzić przepisu, iż obywatel polski może zawrzeć ważne małżeństwo tylko w formie cywilnej. Słusznie od tych zamierzeń odstąpiono, aby nie utrudniać obywatelom polskim zawierania ważnych małżeństw za granicą. Por. K. Przybyłowski 1966. 13 Nie ma więc podstaw do kwestionowania ważności małżeństwa zawartego w formie religijnej w państwie, którego prawo przywiązuje skutki prawne jedynie do małżeństw świeckich, jeśli prawo ojczyste nupturientów dopuszczało formę religijną małżeństwa. 208 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze (art. 18 ust. 1), Wietnamem (art. 23 ust. 1), Białorusią (art. 26 ust. 2), Litwą (art. 25 ust. 2), Łotwą (art. 27 ust. 2), Rosją (art. 24 ust. 2) i Estonią (art. 26 ust. 2). 3. Swoistą możliwość uzupełnienia aktu stanu cywilnego sporządzonego za granicą w obcym urzędzie stanu cywilnego przewiduje art. 62 ust. 3 pr. a.s.c. Przepis ten stanowi: „Jeżeli obywatel polski zawierający małżeństwo w zagranicznym urzędzie stanu cywilnego nie złożył oświadczenia w sprawie swojego nazwiska, może je złożyć wraz z wnioskiem o wpisanie aktu małżeństwa do polskiej księgi małżeństw, a gdy małżeństwo zawierali obywatele polscy, mogą także złożyć oświadczenie o nazwisku dzieci zrodzonych z tego małżeństwa". Przepis art. 62 ust. 4 pr. a.s.c. dopuszcza też możliwość złożenia takiego oświadczenia przed konsulem. Por. też art. 73 pr. a.s.c. dotyczący wpisywania do polskich ksiąg stanu cywilnego zagranicznych aktów stanu cywilnego oraz wpisywania wzmianek dodatkowych lub zamieszczania przypisków. II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Wyrażenie „forma zawarcia małżeństwa" występujące w art. 15 p.p.m. rozumieć należy szeroko. Obejmuje ono w szczególności sposób, w jaki powinny być złożone oświadczenia woli nupturientów (a więc całą ceremonię ślubną), kwestię uczestnictwa przy złożeniu oświadczeń woli organu państwowego (lub osoby urzędowej), udział świadków, wymagane dokumenty, wymóg podania do publicznej wiadomości (z odpowiednim wyprzedzeniem) informacji o zamiarze zawarcia związku małżeńskiego, kwestię dopuszczalności zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika oraz zagadnienia związane ze sporządzeniem odpowiedniego aktu stanu cywilnego. Nie należy do zakresu normy z art. 15 p.p.m. (lecz do zakresu normy z art. 14 p.p.m.) występujący w niektórych systemach prawnych wymóg zgody na zawarcie małżeństwa przedstawiciela ustawowego nupturienta. 2. Przy ustalaniu prawa właściwego do oceny wymagań formalnych dotyczących zaręczyn stosować należy per analogiam art. 15 p.p.m. III. Małżeństwa konsularne Małżeństwa konsularne zawierane są w formie przewidzianej przez prawo państwa, w którego imieniu działa przedstawiciel dyplomatyczny lub konsularny. Zawarcie takiego małżeństwa jest zwykle dopuszczalne, gdy zachodzą następujące przesłanki: a) żaden z nupturientów nie jest obywatelem państwa, na którego terytorium małżeństwo jest zawierane, b) przynajmniej § 33. Unieważnienie małżeństwa. Ustalenie istnienia lub nieistnienia... 209 jeden nupturient jest obywatelem państwa, w którego przedstawicielstwie małżeństwo jest zawierane (prawo niektórych państw wymaga, by oboje nupturienci byli obywatelami państwa, w którego przedstawicielstwie małżeństwo jest zawierane), c) placówka dyplomatyczna lub konsularna, w której małżeństwo ma być zawarte, ma w tej mierze uprawnienia przyznane przez prawo państwa wysyłającego, d) na zawieranie takich małżeństw zezwala prawo państwa, na którego obszarze przedstawicielstwo działa. W myśl art. 26 ust. 1 ustawy z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 z późn. zm.) do przyjęcia oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński nupturientów, będących obywatelami polskimi, uprawniony jest konsul. Kompetencja ta obejmuje także oświadczenia w przedmiocie nazwiska małżonków i ich dzieci. Do kompetencji konsula należy też przyjęcie oświadczenia od rozwiedzionego małżonka o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa (art. 26 ust. 6 cyt. ustawy). Postanowienia dotyczące małżeństw konsularnych spotkać można w wielekroć powoływanych tutaj bilateralnych konwencjach o pomocy prawnej oraz licznych konwencjach konsularnych. Por. też art. 5 lit. f Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. (Dz.U. z 1982 r. Nr 13, poz. 98). Nadto wspomnieć trzeba o Konwencji Nr 3 dotyczącej międzynarodowej wymiany informacji z zakresu stanu cywilnego, sporządzonej w Stambule 4 września 1958 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 172, poz. 1667 i 1668) oraz o Konwencji Nr 16, dotyczącej wydawania wielojęzycznych odpisów skróconych aktów stanu cywilnego, sporządzonej w Wiedniu 8 września 1976 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 166, poz. 1735 i 1736). ... § 33. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA. USTALENIE ISTNIENIA LUB NIEISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA Literatura: H. Trammer: Czy wada oświadczenia woli nupturienta jest przyczyną unieważnienia małżeństwa?, NP 1966, nr 1; por. też publikacje powołane w § 31 i 32; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. IV § 1; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980 (R. XIII); K. Pietrzykowski: Glosa do postanowienia SN z 22 I 1980 r., II CZ 1/80, NP 1981, nr 3; M. Sośniak 1991, s. 160 i n. I. Prawo właściwe 1. Ustawa z 1965 r. reguluje jedynie właściwość prawa dla unieważnienia małżeństwa. Pomija zaś instytucję ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. 210 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Zgodnie z art. 16 p.p.m.: „Do unieważnienia małżeństwa stosuje się prawo określone w art. 14 i 15". Tym samym więc nasz ustawodawca zrezygnował z samodzielnego określenia łączników rozstrzygających o właściwości prawa w zakresie unieważnienia małżeństwa. Należy zatem w omawianym zakresie posługiwać się łącznikami występującymi w art. 14 i 15 p.p.m. W obu przypadkach o właściwości prawa decydować będzie powiązanie z chwili zawarcia małżeństwa. 2. Podobne rozwiązanie, jak w przypadku unieważnienia małżeństwa, należy też przyjąć — mimo braku wyraźnego rozstrzygnięcia w ustawie z 1965 r. — w odniesieniu do ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. O właściwości prawa decydować będzie w takim przypadku powiązanie z chwili zawarcia małżeństwa lub z chwili rzekomego zawarcia małżeństwa. 3. Niektóre bilateralne konwencje podpisane przez Polskę przewidują identyczne lub podobne unormowanie do tego, które przyjął nasz ustawodawca; tak w szczególności konwencje z: Rosją (art. 27), b. Czechosłowacją (art. 28), Bułgarią (art. 25), Estonią (art. 29, ust. 1), Francją (art. 7), Łotwą (art. 30 ust. 1), Litwą (art. 28 ust. 1), Ukrainą (art. 27 ust. 1), Rumunią (art. 32), Białorusią (art. 29 ust. 1) i Austrią (art. 27). Do podobnych skutków prowadzi nieco inaczej sformułowany art. 25 konwencji z Wietnamem. Spotkać jednak można również inne rozwiązania (por. art. 27 konwencji z b. Jugosławią, art. 33 konwencji polsko-węgierskiej). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Występujący w art. 16 p.p.m. zwrot „unieważnienie małżeństwa" pojmować należy szeroko. Norma kolizyjna z art. 16 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem nie tylko te rodzaje sankcji na wypadek naruszenia przepisów określających materialne i formalne przesłanki zawarcia małżeństwa, które znane są polskiemu prawu rodzinnemu, lecz również sankcje występujące jedynie w obcym prawie (np. przewidzianą w prawie angielskim bezwzględną nieważność małżeństwa z mocy samego prawa czy też występujące w prawie austriackim i niemieckim uchylenie małżeństwa zawartego pod wpływem wady oświadczenia woli). Innymi słowy, zakresem normy kolizyjnej z art. 16 należy objąć ogół sankcji w razie naruszenia prawa właściwego do oceny materialnych i formalnych przesłanek zawarcia małżeństwa. 2. Jeżeli w określonych okolicznościach (np. w związku z wadą oświadczenia woli przy zawarciu małżeństwa) prawo ojczyste jednego z małżonków stwarza jedynie możliwość żądania rozwodu, prawo ojczyste drugiego małżonka dopuszcza zaś unieważnienie małżeństwa, to sąd rozpatrujący sprawę napotka trudności przy ustalaniu prawa właściwego. Ma bowiem do wyboru albo normę kolizyjną z art. 16, albo normę z art. 18 p.p.m. § 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami 211 Przyjmuje się, iż sąd powinien wziąć pod uwagę całokształt okoliczności, składających się na podstawę faktyczną powództwa, przy czym użyte przez powoda słowa nie przesądzają jeszcze o charakterze sprawy14. 3. Według postanowień statutu unieważnienia małżeństwa ustalać należy w szczególności podstawy unieważnienia, przyczyny konwalidacji małżeństwa, krąg osób upoważnionych do wytoczenia powództwa, dopuszczalność wytoczenia powództwa po śmierci jednego z małżonków. Do zakresu tego statutu należy w zasadzie ocena skutków unieważnienia małżeństwa, m.in. tego, w jakim zakresie i pod jakimi warunkami możliwe jest utrzymanie niektórych skutków małżeństwa po jego unieważnieniu. 4. Unieważnienie małżeństwa może niekiedy podlegać dwóm systemom prawnym stosowanym łącznie, np. gdy małżonkowie są obywatelami różnych państw, a unieważnienie ma nastąpić na podstawie prawa wskazanego przez normę z art. 14 p.p.m. Prowadzi to do powstania komplikacji, jeżeli oba systemy odmiennie ujmują działanie podstawy unieważnienia, o którą w danym przypadku chodzi. Pojawi się wówczas konieczność dostosowania obu wchodzących w grę systemów prawnych. Zwykle też przyjmuje się, że należy dać pierwszeństwo surowszemu systemowi prawnemu, przyjąć więc skutki dalej idące 15. 5. To, co powiedziano wyżej (w pkt. 3) o zakresie stosowania statutu unieważnienia małżeństwa, odnieść należy odpowiednio do ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa. f. § 34. STOSUNKI OSOBISTE I MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI Literatura: K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierz-bowski 1969, rozdz. II i III.; Ch. Jessel: Równouprawnienie mężczyzny i kobiety w zakresie skutków małżeństwa na tle międzynarodowego prawa prywatnego RFN, SP 1978, z. 3 (57); W. Ludwiczak: Zasada równouprawnienia płci w zakresie małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych w systemach międzynarodowego prawa prywatnego państw socjalistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3 (57); W. Ludwiczak 1990, s. 151 i n.; M. Sośniak 1991, s. 172 i n.; M. Pośpiech: Kolizyjnoprawna autonomia woli w niemieckim małżeńskim prawie majątkowym, „Rejent" 1999, nr 9; K. Mironowicz: Konwencja haska z dnia 14 marca 1978 r. o prawie właściwym dla małżeńskich ustrojów majątkowych. Zakres zastosowania i metoda regulacji właściwości prawa, KPP 2000, z. 3; M. Czepelak: Stosunki majątkowe między małżonkami w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2004. Por. też literaturę do § 31. 14 Por. A. Mączyński: Rozwiązanie, s. 59; K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 113. 15 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 140 (rozdział oprać, przez M. Sośniaka); K. Pietrzykowski: Zawarcie, s. 116. 212 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze I. Prawo właściwe 1. Wśród unormowań właściwości prawa dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami wyróżnić należy takie, które przywiązują wagę do okoliczności związanych z osobą jednego małżonka (z reguły męża), oraz takie, które wiążą właściwość prawa z okolicznościami zachodzącymi po stronie obojga małżonków (najczęściej jest to obywatelstwo lub miejsce zamieszkania małżonków). Zdarzają się jednak wyjątki na rzecz legis rei sitae (w odniesieniu do nieruchomości). Wreszcie niektóre systemy prawne dopuszczają w omawianym zakresie wybór prawa. Różnie też bywa ujmowany subokreślnik temporalny norm kolizyjnych, miarodajnych dla omawianych stosunków. 2. Według art. 17 § 1 p.p.m.: „Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają ich każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej". Przepis art. 17 § 2 p.p.m. dotyczy stosunków majątkowych wynikających z majątkowych umów małżeńskich. Stanowi on, iż stosunki te podlegają wspólnemu prawu ojczystemu małżonków z chwili zawarcia umowy. Do stosunków, o których mowa zarówno w art. 17 § 1 p.p.m., jak i w art. 17 § 2 p.p.m., odnosi się art. 17 § 3 p.p.m. W myśl tego przepisu: „W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków prawem właściwym jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie". Przy ustaleniu istnienia wspólnego prawa ojczystego małżonków — w razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa któregokolwiek z nich (lub obojga) — postępować należy zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Jeżeli strony mają wspólne prawo ojczyste, lecz nie można ustalić jego treści, stosować należy art. 17 § 3 p.p.m. (właściwa więc będzie wspólna lex domicilii), a nie art. 7 p.p.m. Istnienie wspólnego prawa ojczystego od chwili zawarcia małżeństwa można przyjąć również wtedy, gdy do nabycia przez jednego z małżonków takiego samego obywatelstwa, jakie ma drugi małżonek, dochodzi w chwili zawarcia małżeństwa w związku z jego zawarciem. Istnienie miejsca zamieszkania na obszarze tego samego państwa w chwili zawarcia małżeństwa można — jak się wydaje — przyjąć także wtedy, gdy wprawdzie małżonkowie do chwili zawarcia małżeństwa mieszkali w różnych państwach, jednakże — zgodnie ze swym zamiarem stałego osiedlenia się w jednym z wchodzących w grę państw — poczynili jeszcze przed zawarciem małżeństwa odpowiednie ku temu przygotowania (istnieją dowody na przystąpienie do urzeczywistnienia tego zamiaru) i od chwili zawarcia małżeństwa zamieszkują w tym państwie. Zwraca uwagę różnica w ujęciu subokreślnika temporalnego normy z art. 17 § 1 p.p.m. oraz normy z art. 17 § 2 p.p.m. Pierwsza norma przewiduje właściwość każdoczesnego statutu (odnieść to należy także do norm ustanowionych § 34. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami 213 w art. 17 § 3 p.p.m., jeżeli znajdują one zastosowanie do stosunków, o których mowa w art. 17 § 1 p.p.m.), norma druga przywiązuje zaś wagę do powiązania z chwili zawarcia umowy (dotyczy to także reguł wyprowadzonych z art. 17 § 3 p.p.m. w celu zastosowania do stosunków, o których mowa w art. 17 § 2 p.p.m.). Opowiadając się w normie z art. 17 § 2 p.p.m. za trwałym powiązaniem czasowym (właściwość wspólnego prawa ojczystego z chwili zawarcia majątkowej umowy małżeńskiej), ustawodawca nasz starał się zapobiec perturbacjom, do których mogłoby dojść, gdyby małżonkowie — po zawarciu majątkowej umowy małżeńskiej — zmienili obywatelstwo, nowe zaś ich wspólne prawo ojczyste zupełnie inaczej odnosiłoby się do majątkowych umów małżeńskich i wynikających z nich stosunków. Dodajmy, iż komplikacje mogą powstać także na tle rozwiązania przyjętego w ustawie z 1965 r. Grożą one np. wtedy, gdy małżonkowie — po zmianie obywatelstwa — zawrą nową majątkową umowę małżeńską, trudną do pogodzenia z umową poprzednią. Normę z art. 17 § 2 p.p.m. należy stosować nie tylko w zakresie stosunków majątkowych wynikających z majątkowych umów małżeńskich w okresie trwania małżeństwa, lecz również w odniesieniu do stosunków tego rodzaju, wynikających z odpowiednich umów zawartych przed zawarciem małżeństwa przez narzeczonych (bez względu na to, czy doszło do zawarcia małżeństwa). Istnieją wprawdzie wątpliwości co do dopuszczalności bezpośredniego stosowania normy z art. 17 § 2 p.p.m. W sytuacji, gdy umowa, o którą chodzi, zawarta została przed zawarciem małżeństwa, nie powinno jednak budzić zastrzeżeń odpowiednie stosowanie w takim przypadku powyższej normy. W omawianym przez nas zakresie znaczną rolę odgrywa odesłanie (art. 4 p.p.m.). Trzeba się też liczyć z możliwością ingerencji klauzuli porządku publicznego (głównie ze względu na spotykaną w niektórych systemach prawnych dyskryminację kobiet)16. 3. Kilkustopniowe rozwiązania przewidują bilateralne konwencje podpisane przez Polskę. Występujące w nich reguły można ująć w następujące grupy: a) jeżeli małżonkowie są obywatelami tego samego państwa (strony konwencji) — stosuje się prawo tego państwa; tak konwencje z: Węgrami (art. 32 ust. 1, z tym jednak, iż decyduje stan rzeczy z chwili wszczęcia postępowania), b. Czechosłowacją (art. 26 ust. 1), Rumunią (art. 30 ust. 1), b. Jugosławią (art. 26 ust. 1), Austrią (art. 25 ust. 1), Białorusią (art. 27 ust. 1), Litwą (art. 26 ust. 1), Łotwą (art. 28 ust. 1), Wietnamem (art. 24 ust. 1) i Kubą (art. 25 ust. 1 i 2). Jednakże według art. 25 ust. 2 konwencji z Rosją oraz art. 5 ust. 2 konwencji polsko-francuskiej powyższą regułę należy stosować tylko wtedy, gdy strony nie mieszkają na terytorium jednej ze stron (postanowienia art. 25 ust. 1 konwencji z Rosją oraz art. 5 ust. 1 konwencji polsko-francuskiej wysuwają 16 Por. uchw. składu siedmiu sędziów SN z 20 I 1983 r., III CZP 37:82, OSN 1983, poz. 107. 214 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze bowiem na czoło zasadę właściwości prawa tej strony konwencji, na której terytorium małżonkowie mają miejsce zamieszkania); b) jeżeli każdy z małżonków jest obywatelem innej strony konwencji — właściwe jest prawo tej strony, na której terytorium małżonkowie mają miejsce zamieszkania; tak konwencje z: Węgrami (art. 32 ust. 2), b. Czechosłowacją (art. 26 ust. 2), Rumunią (art. 30 ust. 2), b. Jugosławią (art. 26 ust. 2), Białorusią (art. 27 ust. 2 zd. 1), Litwą (art. 26 ust. 2 zd. 1), Łotwą (art. 28 ust. 2 zd. 1), Wietnamem (art. 24 ust. 2 — „na terytorium której małżonkowie mają lub mieli ostatnie miejsce zamieszkania") i Kubą (art. 25 ust. 3). Konwencja polsko-austriacka (art. 25 ust. 2) przewiduje w takim wypadku właściwość prawa tej strony, na której obszarze małżonkowie mają miejsce swego pobytu lub (w braku takiego miejsca) mieli je ostatnio; c) jeżeli jednak w sytuacji opisanej w pkt b) każdy z małżonków mieszka na terytorium innej strony konwencji — stosuje się albo prawo tej strony, na której obszarze oboje małżonkowie mieszkali ostatnio [tak konwencje z: Węgrami (art. 32 ust. 2), b. Jugosławią (art. 26 ust. 2), Francją (art. 5 ust. 3) i Kubą (art. 25 ust. 3)], albo prawo tej strony konwencji, przed której sądem toczy się postępowanie — art. 26 ust. 2 zd. 2 konwencji z b. Czechosłowacją, art. 27 ust. 2 zd. 2 konwencji z Białorusią, art. 26 ust. 2 zd. 2 konwencji z Litwą, art. 28 ust. 2 zd. 2 konwencji z Łotwą, art. 25 ust. 2 zd. 2 konwencji z Rosją, art. 30 ust. 2 zd. 2 konwencji z Rumunią, art. 24 ust. 2 konwencji z Wietnamem, jeżeli małżonkowie nie zamieszkiwali na terytorium tej samej strony konwencji; d) w braku ostatniego miejsca zamieszkania na terytorium jednej ze stron konwencji (a więc gdy małżonkowie nigdy nie mieszkali jednocześnie na terytorium jednej ze stron) konwencja polsko-węgierska (art. 32 ust. 3) przewiduje właściwość prawa tej strony, w której zawisł spór; e) oddzielne kolizyjne uregulowanie majątkowych umów małżeńskich zawierają konwencje podpisane przez Polskę z Francją i Austrią. Według art. 6 ust. 1 konwencji polsko-francuskiej przesłanki ważności i skutki majątkowych umów małżeńskich określa prawo tej strony, które wybrali małżonkowie. W braku wyraźnego wyboru prawa stosuje się w powyższym zakresie prawo tej strony, na której terytorium umowa została zawarta (art. 6 ust. 2). Jednakże zdolność stron podlega prawu tej strony, której dana osoba jest obywatelem (art. 2 w związku z art. 6 ust. 3). W zakresie formy właściwe jest prawo strony, na której terytorium umowa została zawarta (art. 6 ust. 4). Zgodnie z art. 26 ust. 1 konwencji polsko-austriackiej majątkowa umowa małżeńska (dopuszczalność rodzaju i treści oraz skutki) podlega zasadniczo prawu strony, której obywatelami są małżonkowie w chwili zawarcia umowy. Jeżeli jednak każdy z małżonków jest obywatelem innej strony — w myśl art. 26 ust. 2 — „rodzaj i treść [...] umowy [...] są dopuszczalne, gdy odpowiadają prawu jednej [...] ze stron [...]"; skutki zaś ocenia się „według prawa § 35. Rozwód i separacja 215 [...] strony, które małżonkowie przyjęli za podstawę przy zawieraniu umowy". Umowa „[...] jest ważna co do formy, jeżeli forma ta odpowiada prawu jednej [...] ze stron lub prawu miejsca zawarcia umowy" (art. 26 ust. 3). 4. Z mocą od 23 sierpnia 1972 r. Polska wypowiedziała 10 czerwca 1969 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 231) Konwencję haską z 17 lipca 1905 r., dotyczącą kolizji ustawodawstw co do skutków małżeństwa w dziedzinie praw i obowiązków małżonków w ich stosunkach osobistych i majątkowych (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 597). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Prawu wskazanemu przez normę z art. 17 § 1 p.p.m. (statutowi stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami) podlega ocena ogółu kwestii określanych mianem stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami. Należą tu w szczególności osobiste uprawnienia i obowiązki małżonków, ewentualny obowiązek wspólnego zamieszkania, dopuszczalność zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej, reżim wspólności lub rozdzielności majątkowej, zarząd majątkiem wspólnym, upoważnienia do działania za drugiego małżonka, odpowiedzialność za długi, obowiązek alimentacyjny między małżonkami w czasie trwania małżeństwa. Postanowienia omawianego statutu znajdują też zastosowanie do podziału majątku w razie ustania wspólności majątkowej, bez względu na to, co było tego przyczyną. O trudnościach pojawiających się w wypadku braku harmonii pomiędzy omawianym statutem a statutem spadkowym będzie mowa w rozdziale IX. 2. Prawem właściwym do oceny ważności majątkowej umowy małżeńskiej (dotyczy to min. znaczenia wad oświadczenia woli) oraz stosunków majątkowych wynikających z takiej umowy jest prawo wskazane przez normę z art. 17 § 2 p.p.m. (statut stosunków majątkowych wynikających z majątkowej umowy małżeńskiej). Jednakże zdolność i forma podlegają prawu wskazanemu przez odrębne normy kolizyjne, miarodajne dla zdolności (art. 9 § 1 p.p.m.) i formy (art. 12 p.p.m.). § 35. ROZWÓD I SEPARACJA Literatura: W. Ludwiczak: Skutki zagranicznych orzeczeń w sprawach rozwodowych, RPiE 1960, z. 4; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969^ rozdz. IV; J. Jodłowski: Glosa do postanowienia SN z 11 X 1969, I CR 240/68, PiP 1972, z. 2; J. Ciszewski: Stosowanie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego i międzynarodowego postępowania cywilnego w sprawach o rozwód, PWS 1975, nr 8; K. Potrzobowski: Kilka uwag w sprawie uznania orzeczeń sądów zagranicznych, Pal. 1976, nr 4-5; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia Sądu Woj. w Łodzi z 31 X 1975, I CO/2/166/75, OSP 1977, z. 11-12; J. Jodłowski: Sprawy polskie w orzecznictwie sądów francuskich, Pal. 1977, nr 5; tenże: Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa 1977 216 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze (wkładka do Pal. 1977, nr 11); A. Mączyński: Przesłanki uznania zagranicznych orzeczeń rozwodowych, PiP 1978, z. 2; J.P. Waechler: Równouprawnienie mężczyzny i kobiety w międzynarodowym prawie rozwodowym Republiki Federalnej Niemiec, SP 1978, z. 3 (57); J. Jodłowski: Problem uznawania zagranicznych rozwodów administracyjnych, Pal. 1979, nr 11-12; M. Tomaszewski: W sprawie skuteczności w Polsce zagranicznych rozwodów administracyjnych, PiP 1979, z. 8-9; B. Tracz-Pasternak: Glosa do orzeczenia SN z 23 IX1977, ICR 309/77, NP 1979, nr 9; A. Mączyński: Ustanie małżeństwa z przyczyn innych niż rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, KSP 1980, vol. XIII; tenże: Glosa do orz. SN z 15 lipca 1978 r., IV CR 242/78, OSP 1981, z. 2, poz. 24, s. 64-67; tenże: Problem skuteczności zagranicznych rozwodów pozasądowych, PiP 1983, z. 12; tenże: Rozwód w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 1983; tenże: Glosa do orz. SNz 20IX1983, II CR 278/83, NP 1983, nr 4; B. Gnela: Glosa do orz. SN z 26X11981, IV CR 422/81, OSP 1985, z. 2, poz. 30; K. Zawada: Uznanie zagranicznych rozwodów administracyjnych w świetle nowego prawa o aktach stanu cywilnego, NP 1988, nr 7-8; K. Piasecki: Separacja w prawie polskim, Warszawa 2000; W. Popiołek: Prawo właściwe dla separacji, (w:) Valeat aeąuitas. Księga pamiątkowa ojlarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000. Porównaj też literaturę do § 31. I. Prawo właściwe dla rozwodu 1. Unormowania kolizyjne rozwodu w poszczególnych systemach prawnych są niezwykle zróżnicowane. Najczęściej w charakterze podstawy określnika nominalnego łącznika występuje wprawdzie obywatelstwo, różnie jednak ujmowany jest dopełniacz określnika nominalnego. Właściwe bywa prawo ojczyste męża, prawo ojczyste powoda, prawo ojczyste tego z małżonków, który ma obywatelstwo państwa fori, ostatnie wspólne prawo ojczyste małżonków, prawa ojczyste obojga małżonków w takim zakresie, w jakim są zgodne, wreszcie wspólne prawo ojczyste z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu. Rzadziej pojawia się w roli samodzielnego łącznika w omawianym zakresie domicyl. Niektóre systemy prawne przewidują dla rozwodu właściwość legis fori (często kryterium wyznaczającym jurysdykcję bywa wówczas domicyl). 2. Ustawa z 1965 r. w art. 18 przewiduje dla rozwodu właściwość wspólnego prawa ojczystego małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu; w braku wspólnego prawa ojczystego małżonków w owej chwili stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają (w chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu) miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie — właściwe jest prawo polskie. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa jednego lub obojga małżonków ustalenie, czy małżonkowie mają wspólne prawo ojczyste, winno nastąpić przy wykorzystaniu wskazówek zawartych w art. 2 p.p.m. Zastosowaniu wspólnego prawa ojczystego nie powinno stanąć na przeszkodzie to, iż prawo to jest niejednolite. Przy usuwaniu kolizji wynikłych z niejednolitości prawa właściwego postąpić należy zgodnie ze wskazówką zawartą w art. 5 p.p.m. 17 Jednakże A. Mączyński: Rozwód, s. 21 i 22, uzależnia dopuszczalność posługiwania się tymi wskazówkami od tego, czy powiązanie (łącznik), którym posługuje się norma kolizyjna prawa wskazanego, rozstrzygająca konflikty interpersonalne lub interlokalne, dotyczy obojga małżonków. § 35. Rozwód i separacja 217 Wydaje się też, że w sytuacji gdy wprawdzie małżonkowie są obywatelami tego samego państwa, jednakże brak jest możliwości stwierdzenia treści wspólnego prawa ojczystego, należy sięgnąć — w celu odszukania prawa właściwego dla rozwodu — do reguły drugiej z art. 18 p.p.m. (przyjąć więc właściwość wspólnej legis domicilii), a nie do art. 7 p.p.m. (co prowadziłoby do przedwczesnej właściwości prawa polskiego)18. Do zastosowania wspólnej legis domicilii (w braku wspólnego prawa ojczystego małżonków) dojdzie bez względu na to, czy małżonkowie mieszkają wspólnie, czy też wprawdzie oddzielnie, ale na obszarze tego samego państwa. Przy ocenie miejsca zamieszkania należy brać pod uwagę rzeczywiste miejsce zamieszkania małżonków. Nie odegra więc żadnej roli miejsce zamieszkania przypisywane sztucznie przez prawo jednemu z małżonków (np. żonie jako zamieszkałej przy mężu). Znaczną rolę w omawianym zakresie odgrywa odesłanie (art. 4 p.p.m.). Do odesłania może dojść także wtedy, gdy norma kolizyjna (miarodajna dla rozwodu) systemu prawnego wskazanego przez art. 18 p.p.m. posługuje się łącznikiem obejmującym okoliczności dotyczące tylko jednego z małżonków (np. przewiduje właściwość prawa miejsca zamieszkania męża), nie wydaje się bowiem, by należało mechanizm odesłania korygować za pomocą klauzuli porządku publicznego 19. Do odesłania zwrotnego może dojść także wtedy, gdy prawo wskazane przez art. 18 p.p.m. przyjmuje w zakresie rozwodu właściwość legis fori, jednocześnie zaś okoliczności decydujące według prawa wskazanego o jurysdykcji krajowej zlokalizowane są w naszym państwie20. 3. Polska jest już stroną Konwencji o uznawaniu rozwodów i separacji, sporządzonej w Hadze 1 czerwca 1970 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 53, poz. 561 i 562). Oto wybrane postanowienia tej konwencji (gwiazdkami oznaczono fragmenty odbiegające od urzędowego przekładu ogłoszonego w Dzienniku Ustaw): Artykuł 1 Niniejszą konwencję stosuje się do uznawania w Umawiającym się Państwie rozwodów i separacji, orzeczonych w innym Umawiającym się Państwie w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu oficjalnie uznanym w tym państwie, które są w tym państwie prawnie skuteczne. Konwencji nie stosuje się do ustaleń o winie oraz do innych dodatkowych decyzji wydanych przy orzekaniu o rozwodzie lub o separacji, w szczególności decyzji dotyczących zobowiązań pieniężnych lub pieczy nad dziećmi. P"V 18 Tak A. Mączyński: Rozwód, s. 21. 19 Tak A. Mączyński, Rozwód, s. 25. Odmiennie M. Sośniak, Zasada równorzędności, s. 25. 20 Por. A. Mączyński, Rozwód, s. 25 i 26. 218 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Artykuł 2 Takie rozwody i separacje będą uznawane we wszystkich Umawiających się Państwach, przy zachowaniu pozostałych warunków przewidzianych w niniejszej konwencji, jeżeli w dniu wszczęcia postępowania w państwie, w którym został orzeczony rozwód lub separacja (zwanym dalej „Państwem pochodzenia"): 1) pozwany miał miejsce stałego pobytu; lub 2) powód miał miejsce stałego pobytu, a nadto został spełniony jeden z następujących warunków: a) pobyt ten trwał co najmniej rok bezpośrednio przed wszczęciem postępowania; b) małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu; lub 3) oboje małżonkowie byli obywatelami tego państwa; lub 4) powód był obywatelem tego państwa, a ponadto został spełniony jeden z następujących warunków: a) powód miał tam miejsce stałego pobytu; lub b) przebywał tam nieprzerwanie przez okres co najmniej jednego roku, przypadającego przynajmniej częściowo na okres dwóch lat poprzedzających wszczęcie postępowania; lub 5) powód w sprawie rozwodowej był obywatelem tego państwa, a ponadto zostały spełnione następujące warunki: a) powód był obecny w tym państwie w dniu wszczęcia postępowania oraz b) małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce stałego pobytu w państwie, którego prawo w dniu wszczęcia postępowania nie przewidywało rozwodu. Artykuł 3 Jeżeli państwo pochodzenia przyjmie domicyl jako podstawę jurysdykcji w sprawach o rozwód lub separację, pojęcie „miejsce stałego pobytu" w artykule 2 należy rozumieć jako obejmujące domicyl w znaczeniu, w jakim termin ten jest stosowany w tym państwie. Jednakże ustępu poprzedzającego nie stosuje się do domicylu żony, uzależnionego od domicylu męża. Artykuł 4 W przypadku powództwa wzajemnego rozwód lub separacja orzeczone na skutek powództwa głównego lub wzajemnego są uznawane, jeżeli jedno lub drugie odpowiada warunkom artykułów 2 lub 3. Artykuł 5 Jeżeli orzeczenie separacji odpowiadające postanowieniom niniejszej konwencji zostało przekształcone w orzeczenie rozwodowe w państwie pochodzenia, nie można odmówić uznania rozwodu z tego powodu, że warunki określone w artykułach 2 lub 3 nie istniały już w chwili wszczęcia postępowania rozwodowego. § 35. Rozwód i separacja 219 Artykuł 6 Jeżeli pozwany brał udział w postępowaniu, organy państwa, w którym wnosi się o uznanie rozwodu lub separacji, są związane ustaleniami faktycznymi, stanowiącymi podstawę jurysdykcji. Nie można odmówić uznania rozwodu lub separacji z tego powodu, że: a) ustawodawstwo wewnętrzne państwa, w którym wnosi się o uznanie, nie dopuszcza rozwodu lub separacji na podstawie tych samych faktów; lub b) zostało zastosowane inne prawo niż to, które powinno być zastosowane według norm prawa prywatnego międzynarodowego tego państwa. Bez uszczerbku dla tego, co może być konieczne dla stosowania innych postanowień niniejszej konwencji, organy państwa, w którym wnosi się o uznanie rozwodu lub separacji, nie rozpatrują orzeczenia pod względem merytorycznym. Artykuł 7 Umawiające się Państwo może odmówić uznania rozwodu, jeżeli w chwili jego orzekania obie strony były wyłącznie obywatelami państw, których ustawodawstwo nie przewiduje rozwodu. Artykuł 8 Jeżeli przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności nie podjęto odpowiednich kroków w celu zawiadomienia pozwanego o pozwie o rozwód lub o separację albo nie umożliwiono mu dostatecznie obrony swych praw, można odmówić uznania rozwodu lub separacji. Artykuł 9 Umawiające się Państwo może odmówić uznania orzeczenia o rozwodzie lub separacji, jeżeli nie da się ono pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem określającym status małżeński małżonków, wydanym w państwie, w którym wnosi się o uznanie, albo z orzeczeniem uznanym lub spełniającym przesłanki uznania w tym państwie. Artykuł 10 Umawiające się Państwo może odmówić uznania orzeczenia o rozwodzie lub separacji, jeżeli uznanie byłoby oczywiście sprzeczne z jego porządkiem publicznym. Artykuł 11 Państwo, które jest zobowiązane do uznania orzeczenia o rozwodzie na podstawie niniejszej konwencji, nie może przeszkodzić żadnemu z małżonków w zawarciu ponownego małżeństwa na tej podstawie, że prawo innego państwa nie uznaje tego rozwodu. 220 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Artykuł 12 Postępowanie w sprawie o rozwód lub separację w każdym Umawiającym się Państwie może być zawieszone, jeżeli postępowanie dotyczące statusu małżeńskiego jednego z małżonków jest przedmiotem postępowania w innym Umawiającym się Państwie. Artykuł 13 Przy stosowaniu niniejszej konwencji do orzeczonych rozwodów lub separacji lub o których uznanie wnosi się w Umawiających się Państwach, w których w sprawach o rozwód lub separację obowiązują dwa lub więcej systemy prawne stosowane w różnych jednostkach terytorialnych: 1) powołanie się na prawo państwa pochodzenia oznacza powołanie się na prawo terytorium, na którym rozwód lub separacja zostały orzeczone; 2) powołanie się na prawo państwa, w którym wnosi się o uznanie, oznacza powołanie się na prawo sądu; oraz 3) powołanie się na domicyl lub pobyt w państwie pochodzenia oznacza powołanie się na domicyl lub pobyt na terytorium, na którym rozwód lub separacja zostały orzeczone. Artykuł 14 Uwzględniając artykuły 2 i 3, jeżeli państwo pochodzenia w odniesieniu do spraw rozwodowych lub separacji stosuje dwa (lub więcej) systemy prawne wobec różnych jednostek terytorialnych, to: 1) artykuł 2 ustęp 3 stosuje się, jeżeli oboje małżonkowie byli obywatelami państwa, którego jednostka terytorialna, gdzie rozwód lub separacja zostały orzeczone, stanowi część tego państwa, niezależnie od miejsca stałego pobytu małżonków; 2) artykuł 2 ustępy 4 i 5 stosuje się, jeżeli powód był obywatelem państwa, do którego należy jednostka terytorialna, gdzie rozwód lub separacja zostały orzeczone. Artykuł 15 W stosunku do Umawiającego się Państwa stosującego w sprawach rozwodowych lub separacji dwa (lub więcej) systemy prawne wobec różnych kategorii osób powołanie się na prawo tego państwa oznacza powołanie się na system wskazany przez ustawodawstwo tego państwa. Artykuł 16 Jeżeli przy stosowaniu niniejszej konwencji trzeba uwzględniać prawo państwa — niezależnie od tego, czy jest ono stroną konwencji — nie będącego państwem pochodzenia ani państwem, w którym wnosi się o uznanie, stosującego w sprawach rozwodów lub separacji dwa (lub więcej) systemy prawne w zakresie terytorialnym lub personalnym, uwzględnia się system wskazany przez prawo tego państwa. § 35. Rozwód i separacja 221 Artykuł 17 Niniejsza konwencja nie stoi na przeszkodzie stosowaniu w Umawiającym się Państwie przepisów prawa bardziej korzystnego dla uznawania zagranicznych orzeczeń o rozwodzie i separacji. Artykuł 18 Niniejsza konwencja nie będzie stosowana bez uszczerbku dla wykonywania innych konwencji, których jedno lub więcej Umawiających się Państw jest lub może być w przyszłości stroną i które zawierają postanowienia dotyczące przedmiotu niniejszej konwencji. Jednakże Umawiające się Państwa powinny powstrzymać się od zawierania innych konwencji dotyczących tego samego zagadnienia, które nie dałyby się pogodzić z postanowieniami niniejszej konwencji, chyba że czynią to ze szczególnych przyczyn, wynikających z regionalnych lub innych powiązań. Niezależnie od postanowień takich konwencji zobowiązują się one do uznawania, zgodnie z przepisami niniejszej konwencji, rozwodów i separacji orzeczonych w Umawiających się Państwach, nie będących stronami wymienionych konwencji. Artykuł 19 Umawiające się Państwo może, nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia, zastrzec sobie prawo: 1) odmowy uznania rozwodu lub separacji między małżonkami, którzy w chwili rozwodu lub separacji byli wyłącznie obywatelami państwa, w którym wnosi się o uznanie, jeżeli zostało zastosowane inne prawo niż wskazane przez jego prawo prywatne międzynarodowe, chyba że osiągnięty został taki sam rezultat, jaki zostałby osiągnięty przy zastosowaniu prawa wskazanego przez to prawo; 2) odmowy uznania rozwodu, jeżeli w chwili jego orzeczenia obie strony miały miejsce stałego pobytu w państwach, które nie uznają rozwodu. Państwo korzystające z zastrzeżenia określonego w niniejszym ustępie nie może odmówić uznania na podstawie artykułu 7. Artykuł 20 Umawiające się Państwo, którego prawo nie przewiduje rozwodu, może nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzec sobie prawo nieuznawania rozwodu, jeżeli w chwili jego udzielenia jedno z małżonków było obywatelem państwa, którego ustawodawstwo nie znało rozwodu. Zastrzeżenie takie jest skuteczne dopóty, dopóki instytucja rozwodu nie zostanie prawnie uregulowana w tym państwie. Artykuł 21 Umawiające się Państwo, w którym nie została prawnie uregulowana instytucja separacji, może nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzec 222 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze sobie prawo odmowy uznania orzeczenia o separacji, jeżeli w chwili jej orzeczenia jedno z małżonków było obywatelem państwa, w którym instytucja separacji nie została prawnie uregulowana. Artykuł 22 Umawiające się Państwo może w każdym czasie oświadczyć, że niektórych kategorii osób posiadających jego obywatelstwo nie uważa się za jego obywateli przy stosowaniu niniejszej konwencji. Artykuł 23 Umawiające się Państwo, które do instytucji rozwodu lub separacji stosuje więcej niż jeden system prawny, może w chwili podpisania, ratyfikacji lub przystąpienia oświadczyć, że niniejsza konwencja zostaje rozciągnięta na wszystkie jego systemy prawne albo tylko na jeden lub kilka spośród nich, i może zmienić swoją deklarację poprzez złożenie nowej deklaracji w każdym czasie. Powyższe deklaracje, o których zawiadamia się Ministerstwo Spraw Zagranicznych Niderlandów, powinny określać systemy prawne, do których Konwencja ma zastosowanie. Umawiające się Państwo może odmówić uznania rozwodu lub separacji, jeżeli w dniu, w którym wnosi się o uznanie, konwencja nie ma zastosowania do systemu prawnego, według którego rozwód lub separacja zostały orzeczone. Artykuł 24 Niniejszą konwencję stosuje się niezależnie od daty orzeczenia rozwodu lub separacji. Jednakże umawiające się Państwo może nie później niż w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzec sobie prawo niestosowania niniejszej Konwencji do instytucji rozwodu lub separacji, orzeczonych przed dniem wejścia w życie Konwencji w stosunku do tego państwa. 4. Postanowienia dotyczące rozwodu spotkać można w licznych konwencjach bilateralnych podpisanych przez Polskę. Zachodzą pomiędzy nimi zarówno różnice, jak i podobieństwa. Uwypukla je następująca charakterystyka reguł przyjętych w konwencjach: a) rozwód podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelami są małżonkowie w chwili wszczęcia postępowania; tak konwencje z: Austrią (art. 28 ust. 1), Bułgarią (art. 24 ust. 1 zd. 3), b. Czechosłowacją (art. 27 ust. 1), Francją (art. 8 ust. 1), KRL-D (art. 19 ust. 1), Kubą (art. 26 ust. 1 zd. 4), Litwą (art. 27 ust. 1), Łotwą (art. 29 ust. 1), Estonią (art. 28 ust. 1), Rosją (art. 26 ust. 1), Rumunią (art. 30 ust. 1 w związku z art. 31), Ukrainą (art. 26 ust. 1), Węgrami (art. 33 ust. 1), Wietnamem (art. 26 ust. 1); § 35. Rozwód i separacja 223 b) jeżeli jednak małżonkowie będący obywatelami jednej strony konwencji mają miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony — wówczas stosuje się prawo tej drugiej strony (czyli prawo miejsca zamieszkania); tak konwencja z Białorusią (art. 28 ust. 3 zd. 2); c) gdy każdy z małżonków jest obywatelem innej strony danej konwencji, unormowania są zróżnicowane: — sąd rozpoznający sprawę stosuje własne prawo, np. konwencja z Kubą (art. 26 ust. 2, dodajmy, iż powództwo może być wytoczone w takim przypadku w każdym z państw-stron konwencji); — jeżeli oboje małżonkowie mieszkają na obszarze tej samej strony konwencji, właściwe jest prawo tej strony; tak konwencje z: b. Czechosłowacją (art. 27 ust. 2 zd. 1), Białorusią (art. 28 ust. 2), Litwą (art. 27 ust. 2 zd. 1), Łotwą (art. 29 ust. 2 zd. 1), Rosją (art. 26 ust. 2 zd. 1), Rumunią (art. 30 ust. 2 zd. 1 w związku z art. 31), Estonią (art. 28 ust. 2 zd. 1), Ukrainą (art. 26 ust. 2); — w niektórych konwencjach postanowiono, iż stosuje się prawo strony konwencji, na obszarze której małżonkowie mają lub mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania — np. w konwencjach z: Bułgarią (art. 24 ust. 2), Francją (art. 8 ust. 2), KRL-D (art. 19 ust. 2 zd. 1), Węgrami (art. 33 ust. 3); konwencja polsko-austriacka odwołuje się zaś do łącznika miejsca „stałego pobytu" lub pobytu, który małżonkowie mieli ostatnio (art. 28 ust. 2); — jeżeli miejsce zamieszkania każdego z małżonków (mających odmienne obywatelstwo) znajduje się na obszarze innej strony konwencji, właściwe jest prawo tej strony, której organ rozpoznaje sprawę; tak konwencje z: b. Czechosłowacją (art. 27 ust. 2 zd. 2), Białorusią (art. 28 ust. 2 zd. 2), Litwą (art. 28 ust. 2 zd. 2), Łotwą (art. 29 ust. 2 zd. 2), Rosją (art. 26 ust. 2 zd. 2), Rumunią (art. 30 ust. 2 zd. 2 w związku z art. 31), Estonią (art. 28 ust. 2 zd. 2), Ukrainą (art. 26 ust. 2 zd. 2), Węgrami (art. 33 ust. 4, postanowienie to omawianą regułę rozciąga także na sytuację, gdy małżonkowie nigdy podczas trwania małżeństwa nie mieszkali na obszarze tej samej strony); podobnie konwencja z KRL-D (art. 19 ust. 2 zd. 2). W konwencji z b. Jugosławią w zakresie rozwodu przewidziano identyczne rozwiązania jak w przypadku unieważnienia małżeństwa. Warto też zwrócić uwagę na art. 28 ust. 3 konwencji polsko-austriackiej, w myśl którego reguły określone w art. 28 ust. 1 i 2 konwencji nie naruszają prawa jednej ze stron, zgodnie z którym orzeczenie rozwodu jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przyczyna rozwodu przewidziana jest również w prawie tej strony. W dniach 4 i 10 czerwca 1969 r. ze skutkiem od 1 czerwca 1974 r. (oświadczenie rządowe z 22 września 1969 r., Dz.U. Nr 29, poz. 231) Polska wypowiedziała Konwencję haską z 12 czerwca 1902 r., dotyczącą uregulowania kolizji ustawodawstw i jurysdykcji w zakresie rozwodu i rozłączenia co do stołu i łoża (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 595). 224 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze II. Zakres zastosowania statutu rozwodowego 1. Rozwód w rozumieniu przepisów polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 56 § 1) oznacza konstytutywne orzeczenie sądowe powodujące rozwiązanie małżeństwa. Podobnie też wyrażenie to rozumiane jest w wielu obcych systemach prawnych. Istnieją jednak systemy, które przewidują w omawianym zakresie bądź kompetencję innego organu państwowego (niż sąd), bądź wręcz organu niepaństwowego działającego jedynie z upoważnienia państwa. Według niektórych systemów prawnych możliwe jest rozwiązanie małżeństwa w drodze jedno- lub dwustronnej czynności prawnej, dokonanej przez samych małżonków. Przy interpretacji wyrażenia rozwód, występującego w art. 18 p.p.m., należy uwzględnić wszystkie wymienione wyżej sytuacje. Statut rozwodowy określa przeto rodzaj zdarzenia powodującego rozwiązanie małżeństwa (sposób rozwiązania małżeństwa)21. Jednakże sąd polski, jeśli tylko uzasadniona jest jego jurysdykcja, może w zasadzie działać także wówczas, gdy obce prawo właściwe (na podstawie art. 18 p.p.m.) przyznaje kompetencję w zakresie rozwodów innemu organowi państwowemu niż sąd lub sądowi wyznaniowemu. 2. Jeżeli rozwiązanie małżeństwa następuje przez czynność prawną, prawem właściwym dla tej czynności prawnej jest prawo wskazane przez normę z art. 18 p.p.m. (statut rozwodowy). Według postanowień statutu rozwodowego należy więc oceniać nie tylko dopuszczalność takiej czynności prawnej, lecz również jej ważność. Wymagania dotyczące formy takiej czynności prawnej podlegają prawu wskazanemu przez normy kolizyjne z art. 12 p.p.m. Przy ocenie zdolności do dokonania czynności prawnej tego rodzaju trzeba brać pod uwagę ewentualne wymagania dotyczące zdolności, przewidziane w statucie rozwodowym, jednakże to, jaką 21 Por. A. Mączyński: Rozwód, s. 29 i 30. Na aprobatę zasługuje pogląd wyrażony przez SN w orz. z 20 IX 1983 r., II CR 278:83, OSN 1984, nr 4, poz. 61 (z glosą A. Mączyńskiego, NP 1985, nr 4, s. 97 i n.), iż orzeczeniem w rozumieniu art. 1145 § 1 k.p.c. — w wypadku gdy tak przewiduje obce prawo — może być również orzeczenie (akt) organu innego niż sąd. Por. też: orz. SN z 2 IX 1975 r., I CR 559:75 (niepubl.) i orz. SN z 18 XI 1982 r., I CR 386:82 (niepubl.). Odmiennie orz. SN z 10 I 1978 r., I CR 308:77, PP 1978, nr 7 (wkładka). Także poglądy doktryny są rozbieżne. Wielu autorów wyraża zapatrywanie, że uregulowana w art. 1145-1149 k.p.c. instytucja uznania dotyczy wyłącznie orzeczeń sądowych. Por. J. Jodłowski: Uznanie, s. 43 i n.; tenże: Problemy uznawania, s. 16 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 106; E. Wierzbowski 1971, s. 293. Broniony jest jednak — trafny moim zdaniem — pogląd odmienny, rozciągający stosowanie wymienionych przepisów k.p.c. także na rozwody orzeczone poza sądem. Por. K. Potrzobowski: Kilka uwag, s. 29-30; M. Tomaszewski: W sprawie skuteczności, s. 118 i n.; A. Mączyński: Problem skuteczności, s. 52 i n.; tenże: Glosa, s. 103 (aprobuje on motywy, zwraca jednak uwagę na słabe strony tego rozwiązania); K. Zawada: Uznanie, s. 19 i n. (por. w szczególności spostrzeżenia tegoż autora na temat konsekwencji nowego brzmienia art. 73 ust. 2 pr. a.s.c). § 35. Rozwód i separacja 225 \ zdolność do czynności prawnych dana osoba posiada, ustalać należy zgodnie z prawem wskazanym przez normę z art. 9 § 1 p.p.m. 3. Jeżeli rozwiązanie małżeństwa ma nastąpić w drodze orzeczenia sądu, statut rozwodowy rozstrzyga w pierwszej kolejności o dopuszczalności rozwiązania małżeństwa. Jeżeli jednak obcy statut rozwodowy stoi na gruncie nieroz-wiązalności małżeństwa, nie jest wykluczona ingerencja klauzuli porządku publicznego (w kierunku dozwalającym)22. Według postanowień statutu rozwodowego ustalać należy krąg osób uprawnionych do wytoczenia powództwa oraz przesłanki (podstawy) rozwodu. Statut rozwodowy rozstrzyga nie tylko o tym, jakimi cechami winien się odznaczać fakt zaliczony do katalogu przyczyn rozwodu, ale także o tym, czy wymaganą przez postanowienia statutu rozwodowego przyczynę stanowi zaistniały fakt. Decyduje on również o okolicznościach, które pozbawiają znaczenia wcześniej zaistniałe fakty. Według postanowień statutu rozwodowego należy oceniać znaczenie winy. 4. Główny skutek rozwodu w postaci rozwiązania małżeństwa podlega statutowi rozwodowemu. Sprawa nie jest już tak oczywista w odniesieniu do ubocznych skutków rozwodu. Wydaje się, że statutowi rozwodowemu należy poddać kwestię zmiany nazwiska w związku z rozwodem. Jest to jednak sporne. Broniony jest również w naszej literaturze pogląd o właściwości w tej mierze prawa ojczystego osoby zmieniającej nazwisko, z powołaniem się na art. 9 § 1 p.p.m.23 Statut rozwodowy obejmuje roszczenia alimentacyjne względem siebie rozwiedzionych małżonków. Z kolei wpływ rozwodu na stosunki majątkowe powstałe w trakcie trwania małżeństwa podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 17 p.p.m. (statutowi stosunków osobistych i majątkowych małżonków). Z art. 58 § 1 k.r.o. wynika obowiązek orzeczenia z urzędu w wyroku rozwodowym o niektórych kwestiach dotyczących stosunków między rodzicami i dziećmi, a mianowicie o władzy rodzicielskiej i obowiązku alimentacyjnym. Jednakże rozstrzygnięcie w powyższych sprawach powinno być oparte na prawie dla tych spraw właściwym. W przedmiocie władzy rodzicielskiej winien więc sąd orzec na podstawie prawa wskazanego przez normę z art. 19 § 1 p.p.m., natomiast rozstrzygnięcie w kwestii obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka powinno być oparte na prawie wskazanym przez normę z art. 20 p.p.m. 22 Tak M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 168 i n. (rozdz. oprać, przez M. Sośniaka); A. Mączyński: Rozwód, s. 109 i n. 23 Za właściwością w tej mierze statutu personalnego osoby rozwiedzionej opowiedział się A. Mączyński: Rozwód, s. 109 i n. Podobnie w innym kontekście tenże: Glosa do postanowienia SN z 2 września 1980 r., I CR 273/80, OSP 1983, z. 9, poz. 192, s. 459. 226 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Możliwość wyłączenia małżonka od dziedziczenia w sytuacji, gdy istniały podstawy do rozwodu, lecz rozwód za życia nie został orzeczony, oceniać należy według postanowień statutu spadkowego. Statut ten rozstrzyga również o tym, czy rozwód wywiera wpływ na powołanie małżonka do dziedziczenia opartego na testamencie sporządzonym przed orzeczeniem rozwodu. 5. Dopuścić też należy możliwość analogicznego stosowania art. 18 p.p.m. w innych jeszcze przypadkach ustania małżeństwa niż te, które — przy przyjętym szerokim rozumieniu wyrażenia „rozwód" użytego w tym przepisie — można uznać za objęte wprost zakresem jego regulacji24. Przykład stanowi skazanie jednego z małżonków na karę dożywotniego więzienia, powodujące — według prawa niektórych stanów USA — ustanie małżeństwa ipso iure. 6. Kwestie procesowe w zakresie rozwodu podlegają właściwości legis fori processualis. III. Separacja 1. Separacja spotykana jest w niektórych systemach prawa rodzinnego. Rozmaicie ukształtowany jest jej stosunek do rozwodu. Bywa, iż stanowi konieczną przesłankę rozwodu (np. w prawie brazylijskim) lub tylko ułatwia jego uzyskanie (np. w prawie włoskim i hiszpańskim). Najczęściej jednak separacja i rozwód traktowane są jako dwie niezależne (odrębne) instytucje prawa rodzinnego (np. przez prawo belgijskie, holenderskie i szwajcarskie). 2. Wprowadzając do polskiego systemu prawnego instytucję separacji mocą ustawy z 21 maja 1999 r. (Dz.U. Nr 52, poz. 532), ustawodawca nasz zdecydował się na równoczesne odpowiednie uzupełnienie art. 18 zd. 1 p.p.m. (obok rozwodu pojawiła się w tym przepisie separacja). Nie było to konieczne. Mimo braku wyraźnej wskazówki w ustawie z 1965 r. w doktrynie uznawano za oczywiste (por. w wyd. V niniejszego podręcznika, s. 211), iż przy poszukiwaniu prawa właściwego dla separacji należało stosować art. 18 p.p.m. normujący właściwość prawa dla rozwodu. Potrzeba poszukiwania prawa właściwego dla separacji istniała wszak także przed jej wprowadzeniem do polskiego prawa rodzinnego. Co więcej, znaczna część doktryny słusznie dopuszczała możliwość orzeczenia separacji przez sąd polski (mimo braku tej instytucji w polskim prawie merytorycznym)25, jeśli tylko przewidywało ją obce prawo właściwe i były spełnione określone w tym prawie przesłanki do jej orzeczenia. 24 Tak A. Mączyński: Ustanie, s. 149. 25 Tak m.in. M. Sośniak 1991, s. 172; A. Mączyński: Rozwód, s. 55 i 56. Pogląd przeciwny wyrazili J. Balicki: Problemy kolizyjne, s. 112; J. Jodłowski: Dwugłos recenzyjny, PiP 1971, z. 7, s. 146 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 159. § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem 227 3. Wyraźną wzmiankę o separacji zawiera konwencja polsko-francuska (art. 8 ust. 3). 4. Większość wypowiedzianych wyżej uwag, dotyczących stosowania art. 18 p.p.m. przy poszukiwaniu prawa właściwego dla rozwodu, odnosi się również do stosowania tego przepisu do separacji. § 36. POCHODZENIE DZIECKA. STOSUNKI PRAWNE POMIĘDZY RODZICAMI A DZIECKIEM Literatura: B. Walaszek: Sądowe ustalenie nieślubnego ojcostwa w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1959; tenże: Uznanie dziecka w polskim prawie międzynarodowym prywatnym, Kraków 1959; tenże: Inseminatio artificialis a przepisy kodeksu rodzinnego (z problematyki Jiliacyjnej), Pal. 1960, nr 5; tenże: Sądowe ustalenia pozamałżeńskiego macierzyństwa w polskich normach kolizyjnych, ZNUJ 1962, z. 9; tenże: Ustalenie ojcostwa małżeńskiego w polskim prawie rodzinnym, w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Kraków 1962; K. Przyby-łowski 1964; T. Rowiński: Glosa do uchwały z SN z 11 X 1963, III CO 23/63, NP 1965, nr 6; K. Przybyłowski 1966; M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. V; J. Jodłowski: Konwencja polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń z zakresu prawa osobowego i rodzinnego, PiP 1970, z. 12; M. Tomaszewski: Umowa polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, NP 1970, nr 9; H. Trammer: Polska jurysdykcja krajowa i prawo właściwe w sprawach o ustalenie ojcostwa pozamałżeńskiego, NP 1971, nr 3; J. Jodłowski: Uznawanie i wykonywanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty, SC 1975, t. XXV-XXVI; M. Tomaszewski: Les regles generales des conflits de lois en matiere de filiation en droit International prive polonais, (w:) La Filiation, Colloąue franco-polonais, Poznań 8-10 Octobre 1974, Ossolineum 1977; K. Siehr: Równouprawnienie w zachodnioniemieckim prawie międzynarodowym dotyczącym stosunków między rodzicami a dziećmi, SP 1978, z. 3 (57); J. Skąpski: Zasada równości pici w odniesieniu do stosunków między rodzicami a dziećmi (łącznie z adopcją) w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uzwględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3 (57); J. Jakubowski 1984, rozdz. VII § 1; W. Ludwiczak 1990, s. 160 i n.; E. Skrzydło-Tefelska: Uznanie dziecka w prawie prywatnym międzynarodowym, Ossolineum 1990; M. Sośniak 1991, s. 174 i n.; A. Mączyński: Międzynarodowe prawo rodzicielskie w ustawodawstwach państw europejskich, KPP 1992, z. 1-4, s. 114-146; E. Wojnicka: Pochodzenie dziecka i przysposobienie we francuskim prawie rodzinnym i prywatnym międzynarodowym, (w:) Pochodzenie dziecka i przysposobienie w prawie polskim i obcym, Lublin 1999, s. 104-116; K. Mironowicz: Pochodzenie dziecka we włoskim prawie rodzinnym i prywatnym międzynarodowym, (w:) Pochodzenie..., s. 117-152; R. Zegadło: Kontakty z dzieckiem. Wewnętrzne i międzynarodowe przesłanki modernizacji regulacji prawnej, MoP 2004, nr 4, s. 173-179. I. Pochodzenie dziecka A. Prawo wfaściwe Zagadnienia związane z pochodzeniem dziecka zostały unormowane w art. 19 § 2 p.p.m. Przepis ten przewiduje trzy następujące reguły: a) ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia (art. 19 § 2 zd. 1), 228 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze b) uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego dziecko jest obywatelem w chwili jego uznania (art. 19 § 2 zd. 2), c) uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki (art. 19 § 2 zd. 3). Dwie pierwsze reguły potwierdzają ogólną zasadę właściwości prawa ojczystego dziecka do oceny szeroko rozumianych stosunków pomiędzy rodzicami a dzieckiem. Takie rozwiązanie wyłącza uprzywilejowanie właściwości prawa ojczystego (lub prawa miejsca zamieszkania) ojca dziecka (lub męża matki). Z tego rodzaju uprzywilejowaniem mieliśmy do czynienia na gruncie ustawy z 1926 r. Obie wspomniane wyżej reguły określają miarodajną chwilę (subokreśl-nik temporalny) braną pod uwagę przy ustalaniu prawa ojczystego dziecka. Wyłącza to możliwość zmiany statutu, dzięki czemu uzyskuje się w tym zakresie większą pewność prawną26. W dążeniu do zachowania zasady właściwości prawa ojczystego dziecka z chwili zdarzenia, o którego skutki prawne chodzi, reguła druga poddaje uznanie dziecka prawu ojczystemu dziecka z chwili uznania. Ustawa nie wyjaśnia, co należy rozumieć przez „chwilę uznania". Trafnie przyjmuje się w literaturze, iż będzie nią chwila złożenia oświadczenia woli przez uznającego w sposób przewidziany przez właściwe prawo27. Reguła trzecia posługuje się łącznikiem obywatelstwa matki. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, iż w odniesieniu do uznania dziecka poczętego, lecz nie urodzonego, łącznik obywatelstwa dziecka z natury rzeczy nie nadaje się do wykorzystania. Istnieje zresztą wysokie prawdopodobieństwo, iż dziecko po urodzeniu nabędzie to samo obywatelstwo co matka. Omawiana reguła — odmienię niż dwie pierwsze — nie zawiera wyraźnego określenia chwili miarodajnej dla wyznaczenia prawa właściwego. Należy przyjąć, iż decydujące znaczenie ma powiązanie — za pośrednictwem łącznika obywatelstwa matki — z chwili dokonania uznania. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa dziecka (w wypadku dwu pierwszych reguł) lub matki (w wypadku reguły trzeciej) znajdzie zastosowanie art. 2 p.p.m. Jeżeli dziecko lub matka są bezpaństwowcami, należy postąpić zgodnie ze wskazówką z art. 3 p.p.m. Liczyć się trzeba w omawianym zakresie z możliwością odesłania (art. 4 p.p.m.) ze względu na częste występowanie w obcych systemach prawnych odmiennych rozwiązań. Przykładowo wymienić tu można rozwiązania przewidujące właściwość prawa personalnego męża matki z chwili urodzenia dziecka w sprawach pochodzenia dziecka z małżeństwa lub prawa personalnego matki przy ustalaniu pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego. 26 Por. J. Skąpski: Zasada równości płci, s. 45. 27 Tamże, s. 46. § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem 229 B. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Reguła pierwsza obejmuje wszelkie przesłanki ustalenia lub zaprzeczenia tak ojcostwa, jak i macierzyństwa. Nie ma przy tym znaczenia to, czy dziecko pochodzi z małżeństwa, czy też jest dzieckiem pozamałżeńskim. W wypadku zastosowania omawianej reguły do ustalenia pochodzenia dziecka urodzonego w małżeństwie prawu właściwemu podlega w szczególności domniemanie pochodzenia z małżeństwa (jego charakter i przesłanki, zagadnienie zbiegu dwóch domniemań), kwestia dopuszczalności powództwa o ustalenie pochodzenia oraz zasadniczy skutek ustalenia ojcostwa w postaci więzi rodzin-noprawnej pomiędzy mężem matki jako ojcem dziecka a dzieckiem. Jednym z elementów tej więzi jest stosunek pokrewieństwa. Trzeba tu jednak pamiętać o odrębnym statucie dla stosunków prawnych pomiędzy rodzicami a dzieckiem, określonym w art. 19 § 1 p.p.m. Problem ważności małżeństwa stanowi w takim przypadku kwestię wstępną, którą rozstrzygać należy zgodnie ze wskazówkami, o których już była mowa wyżej (§ 9). 2. Prawu wskazanemu przez normę z art. 19 § 2 zd. 1 p.p.m. podlega — o czym już była mowa — zaprzeczenie ojcostwa. Prawo to rozstrzyga o kręgu osób uprawnionych do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, legitymacji biernej, materialnoprawnych przesłankach zaprzeczenia, domniemaniach wpływających na ciężar dowodu, ograniczeniach czasowych zaprzeczenia. 3. Jeżeli prawo wskazane przez normę z art. 19 § 2 zd. 1 p.p.m. stosowane jest do oceny sądowego ustalenia ojcostwa, prawu właściwemu podlegają: legitymacja czynna i bierna, ewentualny wymóg zgody dziecka na wytoczenie powództwa przez osobę, której służy legitymacja czynna, dopuszczalność sądowego ustalenia ojcostwa po śmierci dziecka, ocena natury prawnej powództwa o ustalenie ojcostwa i jego przesłanki, domniemania prawne, dopuszczalność i przesłanki exceptionis plurium concubentium oraz zasadniczy skutek sądowego ustalenia ojcostwa (powstanie stosunku pokrewieństwa między ojcem a dzieckiem). 4. To, co powiedziano wyżej o ustaleniu i zaprzeczeniu ojcostwa, odnieść można odpowiednio do ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa. 5. Reguły druga i trzecia dotyczą uznania dziecka. Według statutu uznania oceniać należy: kwalifikacje personalne wymagane po stronie uznającego, charakter prawny uznania, prawną doniosłość wad oświadczenia woli, wymóg zgody matki, zgody ustawowego przedstawiciela dziecka lub samego dziecka, treść aktu uznania, dopuszczalność uznania dziecka po jego śmierci, przesłanki unieważnienia lub odwołania uznania. Statutowi temu podlega też zasadniczy skutek uznania w postaci powstania stosunku pokrewieństwa pomiędzy ojcem a dzieckiem. m 230 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Jeżeli wśród kwalifikacji personalnych wymaganych po stronie uznającego pojawi się odpowiedni stopień zdolności do czynności prawnych, to o tym, czy uznający ma wymaganą zdolność, rozstrzyga jego statut personalny (art. 9 § 1 p.p.m.). Wymagania dotyczące formy uznania podlegają prawu wskazanemu przez normy z art. 12 p.p.m. Zgodnie z wyrażonym w naszej literaturze poglądem normę z art. 19 § 2 zd. 2 p.p.m. stosować należy odpowiednio do innych podobnych do uznania zdarzeń wpływających na prawne stanowisko dziecka względem rodziców (np. do legitymacji dziecka skutkiem zawarcia przez rodziców małżeństwa po urodzeniu się dziecka, jeśli taki sposób ustalenia przewiduje właściwe prawo merytoryczne)28. II. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem A. Prawo właściwe Przepis art. 19 § 1 p.p.m. poddaje stosunki prawne między rodzicami a dziec kiem prawu ojczystemu dziecka. Motywy takiego rozwiązania zostały pod już wyżej. lane W powyższym zakresie mogą również znaleźć zastosowanie przepisy art. 2 i 3 p.p.m. Liczyć się trzeba z możliwością odesłania w związku z występowaniem w obcych systemach kolizyjnych odmiennych rozwiązań (np. właściwości prawa personalnego ojca lub matki). Dodajmy, iż nie ma podstaw do wyłączenia odesłania, jeżeli norma kolizyjna wchodząca w skład ojczystego systemu prawnego dziecka wskazuje prawo merytoryczne za pośrednictwem łącznika obywatelstwa (lub domicylu) męża matki lub domniemanego ojca29. Przepis, o którym mowa, odmiennie niż art. 19 § 2 p.p.m., nie określa wyraźnie chwili, z której powiązanie (obywatelstwo dziecka) ma decydować o właściwości prawa. W literaturze przyjmuje się, iż zasadniczo chodzi tu o każdoczesne prawo ojczyste dziecka. W razie zmiany powiązania rozstrzygającego o właściwości prawa należy stosować ogólne zasady dotyczące zmiany statutu. W tych też ramach nie jest wykluczone — ze względu na szczególne okoliczności konkretnej sprawy, zwłaszcza zaś interes dziecka — zastosowanie prawa, pod którego rządem dany stosunek prawny powstał, mimo że prawo to nie jest już aktualnym prawem ojczystym dziecka30. 28 Tak K. Przybyłowski 1964, s. 49, przyp. 114; J. Skąpski: Zasada równości płci, s. 46. 29 Por. J. Skąpski: Zasada równości płci, s. 47 i 48. 30 Por. J. Skąpski: Zasada równości płci, s. 45 i autorzy powołani tamże w przyp. 10. li I § 36. Pochodzenie dziecka. Stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dzieckiem 231 B. Zakres zastosowania prawa właściwego Statut stosunków między rodzicami a dzieckiem obejmuje w szczególności wszystkie kwestie dotyczące władzy rodzicielskiej (przyshigiwanie władzy rodzicielskiej, jej treść i wykonywanie, zawieszenie, ograniczenie, pozbawienie lub ustanie). Według postanowień tego statutu ustalać należy miejsce zamieszkania dziecka (dla celów merytorycznych, a nie kolizyjnych). Na ogół też omawianemu statutowi poddawana jest kwestia nabycia przez dziecko nazwiska, z tym że należy w takim wypadku brać pod uwagę prawo ojczyste dziecka z chwili zdarzenia, które wywiera wpływ na nabycie lub zmianę nazwiska. Jedynie w wypadku uznania dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, o nazwisku dziecka rozstrzygać będzie jego prawo ojczyste z chwili urodzenia. Zmiana statutu nie powinna prowadzić do zmiany nazwiska. Wypada zauważyć, iż do podobnych w zasadzie rezultatów prowadziłoby poddanie kwestii nabycia lub zmiany nazwiska statutowi pochodzenia (art. 19 § 2 p.p.m.). Do zakresu normy z art. 19 § 1 p.p.m. nie należą (jest to jednak sporne) roszczenia alimentacyjne między rodzicami a dziećmi, gdyż podlegają one statutowi alimentacyjnemu (art. 20 p.p.m.)31. III. Unormowania konwencyjne 1. Większość bilateralnych konwencji podpisanych przez Polskę przyjęła dla stosunków prawnych między rodzicami a dzieckiem (co niekiedy obejmuje także kwestię pochodzenia) właściwość prawa tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko. Rozwiązanie takie występuje w konwencjach z: Bułgarią (art. 26), b. Jugosławią (art. 28), Kubą (art. 28 ust. 1 i 2), KRL-D (art. 20 ust. 1), Białorusią (art. 30 ust. 1 i 2), Wietnamem (art. 28), Węgrami (art. 34 z zastrzeżeniem, że jeżeli dziecko zamieszkuje na obszarze drugiej strony, stosuje się prawo tej strony, gdy jest ono korzystniejsze dla dziecka) i z b. Czechosłowacją (z zastrzeżeniem jednak, iż w sytuacji, gdy obywatelstwo dziecka jest nieznane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko ma miejsce zamieszkania, art. 29 ust. 1). Do łącznika obywatelstwa dziecka nawiązała też konwencja polsko-rumuńska (art. 33 ust. 1). Do oceny pochodzenia dziecka od określonej osoby oraz uznania dziecka nakazuje ona stosować prawo tej strony konwencji, której obywatelem było dziecko w chwili urodzenia (art. 33 ust. 2 zd. 1). Wystarczy jednak zachowanie wymagań dotyczących formy uznania dziecka przewidzianych przez 31 Podobnie M. Tomaszewski: Les regles, s. 239 i n.; W. Ludwiczak 1990, s. 166 (odmiennie na s. 160); J. Jakubowski 1984, s. 146. Odmiennie M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 281 (rozdz. oprać, przez B. Walaszka); M. Sośniak 1991, s. 177; J. Skąpski: Zasada równości płci, s. 45. 232 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze prawo strony konwencji, na której terytorium uznanie ma być lub zostało dokonane (art. 33 ust. 2 zd. 2). W konwencji z b. Czechosłowacją odrębnie uregulowano ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka, poddając je prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest matka dziecka w chwili jego urodzenia. Jeżeli obywatelstwo matki jest nieznane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko się urodziło. Wystarczy jednak zachowanie formy uznania przewidzianej przez prawo tej strony, na której terytorium uznanie ma być lub było dokonane (art. 29 ust. 2). W konwencji polsko-rosyjskiej stosunki między rodzicami i dziećmi poddano prawu tej strony konwencji, na terytorium której osoby, o których mowa, mają miejsce zamieszkania (art. 28 ust. 1). Jeżeli jednak którykolwiek z rodziców lub dziecko mają miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony, to stosunki, 0 których mowa, podlegają prawu tej strony, której obywatelem jest dziecko (art. 28 ust. 2). Konwencja polsko-ukraińska stosunki między rodzicami i dziećmi (w tym roszczenia alimentacyjne na rzecz dzieci) poddaje prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko (art. 28 ust. 1). Jednakże według niej ustalenie 1 zaprzeczenie pochodzenia dziecka od określonej osoby podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest matka dziecka (art. 28 ust. 2 zd. 1). Wystarczy zachowanie formy uznania dziecka przewidzianej przez prawo tej strony konwencji, na której terytorium uznanie ma być lub było dokonane (art. 28 ust. 2 zd. 2). Zbliżone unormowania zawierają konwencja polsko-łotewska (art. 31 ust. 1 i 2) i polsko-litewska (art. 29 ust. 1 i 2). Według konwencji polsko-francuskiej stosunki między rodzicami a dziećmi podlegają prawu tej strony konwencji, na której terytorium mają oni miejsce zamieszkania (art. 10 ust. 1). Jeżeli rodzice lub jedno z rodziców zamieszkują na terytorium jednej strony, a dziecko na terytorium drugiej, ich stosunki podlegają prawu tej strony, której obywatelem jest dziecko (art. 10 ust. 2). Stosunki prawne między dzieckiem pozamałżeńskim a jego ojcem i matką podlegają prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko. Konwencja polsko-austriacka (art. 29) poddaje pochodzenie dziecka z małżeństwa prawu strony, której obywatelstwo posiadali małżonkowie (lub byli małżonkowie) w czasie urodzenia się dziecka. Jeżeli w tym czasie nie byli oni obywatelami tej samej strony, właściwe jest prawo strony, której obywatelstwo posiadali ostatnio. Dla ustalenia pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego właściwe jest prawo tej strony, której obywatelstwo posiadała matka w czasie urodzenia się dziecka. Z kolei stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem pochodzącym z małżeństwa — zgodnie z art. 29 ust. 2 konwencji polsko-austriackiej — podlegają §37. Przysposobienie 233 prawu strony, której obywatelstwo posiadają rodzice. Prawo to stosuje się również, gdy jedno z rodziców utraciło to obywatelstwo, a drugie z rodziców i dziecko obywatelstwo to posiadają. Jeżeli rodzice nigdy nie byli obywatelami tej strony, wówczas roszczenia dziecka o utrzymanie podlegają prawu strony, na której obszarze dziecko posiada miejsce stałego pobytu. Według art. 29 ust. 4 konwencji polsko-austriackiej stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem pozamałżeńskim podlegają prawu strony, której obywatelstwo posiadają matka i dziecko. Jeżeli matka utraciła to obywatelstwo, a dziecko je posiada, właściwe jest prawo strony, której obywatelem jest dziecko. Stosownie do art. 29 ust. 3 konwencji z Austrią ustalenie pochodzenia dziecka pozamałżeńskiego podlega prawu tej strony konwencji, której obywatelem była matka w czasie urodzenia się dziecka. 2. Trzeba też zwrócić uwagę na Konwencję o prawach dziecka, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (ustawa ratyfikacyjna z 21 września 1990 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 16, poz. 71; Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 i 527); Konwencję o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich, sporządzoną w Hadze 5 października 1961 r., do której Polska przystąpiła 26 maja 1993 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 106, poz. 519); Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzoną w Hadze 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528) oraz Europejską Konwencję o uznaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy nad dzieckiem, sporządzoną w Luksemburgu 20 maja 1980 r. (Dz.U. z 1996 r. Nr 31, poz. 134 i 135). § 37. PRZYSPOSOBIENIE Literatura: E. Mędrzycka, K. Olejniczak: Przysposobienie dzieci polskich przez cudzoziemców, Pal. 1960, nr 9; K. Przybyłowski 1964 i 1966; B. Walaszek: Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym. Dokonanie i skutki, Warszawa 1966; tenże: Rozwiązanie przysposobienia w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, SC 1966, t. VIII; W. Ludwiczak: Stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie oraz opieka i kuratela w umowach o wzajemnym obrocie prawnym między państwami socjalistycznymi, SP 1967, z. 17; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 9 II1972, III CR 115/71, PiP 1973, z. 5; A. Mączyński: Glosa do orz. SN z 9 II 1972, III CRN 115/71, NP 1974, nr 3; J. Ciszewski: Praktyka sądów w sprawach o przysposobienie obywateli polskich przez cudzoziemców i osoby zamieszkałe za granicą, PWS 1977, nr 13; J. Skąpski: Zasada równości płci w odniesieniu do stosunków między rodzicami a dziećmi (łącznie z adopcją) w socjalistycznych systemach prawa międzynarodowego prywatnego ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, SP 1978, z. 3 (57); K. Potrzobowski: Glosa do orz. SN z 2 VI 1980, I CR 124/80, OSP 1981, z. 6; B. Gnela: Przysposobienie obywateli polskich przez cudzoziemców w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Pal. 1988, nr 10; tejże: Glosa do orz. SN z 21 VI 1985, III CRN 58/85, NP 1988, nr 10-12, tejże: Glosa do orz. SN z 12 XII 1986, I CR 368/86, Pal. 1989, nr 3; tejże: Glosa do postanowienia SN z 2 VI 1980, I CR 124/80, OSP 1990, z. 12, poz. 212; 234 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze A. Mączyński: L'adoption internationale, (w:) Rapports polonais presentes au treizieme Congres international de droit compare, Ossolineum 1990; M. Pazdan: L'adoption en droit Internationalprive polonais, (w:) Rapports polonais presentes au treizieme Congres international de droit compare, Ossolineum 1990; tenże: Przysposobienie w konwencji polsko-jugosłowiańskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; E. Holewińska-Łapińska: „Adopcja zagraniczna" w świetle Konwencji Praw Dziecka, Pal. 1991, nr 3-4; M. Sośniak 1991, s. 179 i n.; E. Holewińska-Łapińska: Glosa do orz. SN z 2 X 1991, III CZP 92/91, OSP 1992, z. 5, poz. 105; A. Zieliński: Nowa konwencja haska w sprawie przysposobienia międzynarodowego, PiP 1993, z. 9, s. 3-13; E. Holewińska-Łapińska: Adopcja zagraniczna — projektowana zmiana prawa polskiego, (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego), „Studia Iuridica" 1994, t. 21, s. 237-245; A. Mączyński: Konwencja o prawach dziecka a polskie przepisy o przysposobieniu, (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego), „Studia Iuridica" 1994, t. 21, s. 229-236; A. Zieliński: Przysposobienie międzynarodowe, (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego (Księga Tomasza Dybowskiego), „Studia Iuridica" 1994, t. 21, 1994, s. 219-228; E. Holewińska-Łapińska: Adopcje zagraniczne w praktyce polskich sądów, Warszawa 1998; A Mączyński: Przysposobienie w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Pochodzenie dziecka i przysposobienie w prawie polskim i obcym, Lublin 1999, s. 84-102; E Wojnicka: Pochodzenie dziecka i przysposobienie we francuskim prawie rodzinnym i prywatnym międzynarodowym, (w:) Pochodzenie..., s. 104-116; K. Mironowicz: Przysposobienie we włoskim prawie rodzinnym i prywatnym międzynarodowym, (w:) Pochodzenie..., s. 157-161. I. Prawo właściwe 1. Unormowanie właściwości prawa w zakresie przysposobienia jest na świecie zróżnicowane. Dużym powodzeniem cieszy się łącznik obywatelstwa, jednak istnieją rozbieżności co do tego, czyje obywatelstwo ma decydować: obywatelstwo przysposabiającego czy też przysposabianego. Wśród rozwiązań kompromisowych można wyróżnić takie, które zmierzają do ustanowienia rozdzielnej właściwości prawa ojczystego przysposabiającego i przysposobionego, oraz takie, które w szerszym lub węższym zakresie przyjmują kumulatywną właściwość obu praw ojczystych. Rzadziej w roli samodzielnego łącznika występuje w omawianym zakresie domicyl. Dość rozpowszechnione jest rozwiązanie przewidujące właściwość legis fori, przy czym jurysdykcję krajową wyznacza łącznik domicy-lu lub zwyczajnego pobytu wnioskodawcy, często jednak z zastrzeżeniem wyjątków na rzecz prawa personalnego przysposabiającego lub przysposabianego. Zdarzają się też rozwiązania ujęte bardziej szczegółowo i rozróżniające właściwość prawa w zależności od różnych okoliczności, np. od tego, czy chodzi o obywateli własnych, czy obcych. Można również napotkać oddzielne prawidła dotyczące przysposobienia wspólnego. 2. W myśl postanowień ustawy z 1965 r. przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego (art. 22 § 1 ppm), nie może jednak nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, dotyczących zgody tej osoby, jej przedstawiciela ustawowego, zezwolenia właściwego organu państwowego lub ograniczeń przysposobienia związanych ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie (art. 22 § 2 p.p.m.). §37. Przysposobienie 235 Wypada zauważyć, iż ograniczenie przysposobienia ze względu na mającą nastąpić — w związku z przysposobieniem — zmianę miejsca zamieszkania dziecka w Polsce na miejsce zamieszkania za granicą przewiduje art. 1142 polskiego k.r.o. (po noweli z 26 maja 1995 r., Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417). Na mocy art. 22 § 2 p.p.m. przepis ten należy stosować w sytuacji, gdy cudzoziemiec pragnie przysposobić dziecko, mające polskie obywatelstwo. Jeżeli przysposabiający lub przysposobiony jest bezpaństwowcem, uwzględnia się w miejsce prawa ojczystego prawo miejsca zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Trzeba też w zakresie przysposobienia liczyć się z odesłaniem (art. 4 p.p.m.). 3. Polska jest obecnie stroną następujących konwencji multilateralnych dotyczących przysposobienia: 1) Europejskiej konwencji o przysposobieniu dzieci, sporządzonej w Strasburgu 24 kwietnia 1967 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 22 września 1996 r. — Dz.U. z 1999 r. Nr 99, poz. 1157 i 1158); 2) Konwencji o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego, sporządzonej w Hadze 29 maja 1993 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 października 1995 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 i 449). 4. Postanowienia dotyczące przysposobienia spotkać można w licznych bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polskę. Najczęściej spotykane rozwiązanie przedstawia się następująco: — reguła 1: przysposobienie podlega prawu strony konwencji, której obywatelem jest przysposabiający, — reguła 2: jeżeli przysposobiony jest obywatelem drugiej strony konwencji, prawo tej strony winno być brane pod uwagę, gdy przewiduje wymóg zgody osoby, która ma być przysposobiona, zgody jej przedstawiciela ustawowego lub właściwego organu państwowego, — reguła 3: jeżeli przysposobienia dokonują małżonkowie, z których jedno jest obywatelem jednej, a drugie — obywatelem drugiej strony konwencji, wówczas przysposobienie powinno odpowiadać wymaganiom przewidzianym w prawach (powinno być dokonane zgodnie z prawem) obu stron konwencji. Rozwiązanie takie przewidują konwencje z: Rosją (art. 30), Węgrami (art. 36), b. Czechosłowacją (art. 31), Rumunią (art. 35), Kubą (art. 21), KRL-D (art. 21), Białorusią (art. 32), Bułgarią (art. 28), Litwą (art. 31), Łotwą (art. 33) i Ukrainą (art. 30). Redakcja wymienionych postanowień nie jest jednolita. W niektórych konwencjach łącznik obywatelstwa przysposabiającego nie dochodzi do głosu, gdy przysposabiający, będący obywatelem jednej strony konwencji, ma miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony konwencji. Przysposobienie podlega wówczas prawu miejsca zamieszkania przysposabiającego. Takie rozwiązanie J*U 236 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze przewidują konwencja z: Rosją (art. 30 ust. 1 zd. 2), Rumunią (art. 35 ust. 1 zd. 2), Białorusią (art. 32 ust. 1 zd. 2), Litwą (art. 31 ust. 1 zd. 2), Łotwą (art. 33 ust. 1 zd. 2) i Ukrainą (art. 30 ust. 1 zd. 2). W niektórych konwencjach regułę 2 uzupełniono jeszcze o ograniczenia przysposobienia z powodu zmiany miejsca zamieszkania przysposabianego na miejsce zamieszkania w innym państwie. Tak konwencje z: Rosją (art. 30 ust. 2), Ukrainą (art. 31 ust. 2), Białorusią (art. 32 ust. 2), Litwą (art. 31 ust. 2), Łotwą (art. 33 ust. 2), Rumunią (art. 35 ust. 2). Największe różnice dotyczą sposobu ujęcia reguły 3, obejmującej przysposobienie dokonane przez małżonków, z których każdy jest obywatelem innej strony konwencji. Występujące w omawianych konwencjach sformułowania można ująć w następujące dwie grupy: a) „przysposobienie powinno być dopuszczalne" (konwencja polsko-węgier-ska), „muszą być spełnione wymagania" (konwencje z b. Czechosłowacją, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Rumunią i Ukrainą) lub „dopełnione warunki" (konwencja polsko-bułgarska) albo też „przysposobienie powinno być zgodne z wymaganiami obu stron konwencji" (konwencje z Kubą i Wietnamem), b) przysposobienie powinno być dokonane (konwencja Polska-KRL-D) zgodnie z prawem obu stron konwencji. We wszystkich wymienionych przypadkach mamy do czynienia z kumulatywną właściwością dwu różnych sytemów prawnych. Nasuwa się jednak pytanie, czy zakres kumulatywnego stosowania obu wchodzących w grę systemów prawnych należy we wszystkich przypadkach ujmować jednakowo, czy też możliwe są tu jakieś różnice. Przepisy wymienione pod lit. a) ograniczają zakres kumulatywnego stosowania dwu systemów prawnych jedynie do przesłanek adopcji. Stwarza to wprawdzie — jak w każdym przypadku kumulatywnego stosowania dwu systemów prawnych — trudności, jednakże są to trudności przezwyciężanie. Jednocześnie zaś — w przypadkach, o których mowa — sam stosunek przysposobienia mógłby podlegać jednolitemu statutowi adopcyjnemu. Brak jednak wskazówek, na podstawie jakich czynników (okoliczności) ów jednolity statut adopcyjny ustalać. Pozostaje więc do wykorzystania postanowienie wyrażające regułę 1, która do jednolitości nie prowadzi, gdyż odwołuje się do obywatelstwa adoptującego, a w omawianych sytuacjach chodzi przecież o dwoje przysposabiających, mających w dodatku różne obywatelstwo. Postanowienia konwencyjne ujęte pod lit. b) zmuszają do kumulatywnego stosowania dwu różnych systemów prawnych — na podstawie reguły 3 — nie tylko do oceny przesłanek przysposobienia, lecz również samego stosunku przysposobienia. Ze względu na różnice zachodzące pomiędzy normami prawa materialnego (rodzinnego), regulującymi przysposobienie, w państwach, o które chodzi, sąd orzekający przysposobienie będzie musiał pokonać nie lada trudno- r §37. Przysposobienie 237 ści. Orzekając o przysposobieniu i nadając odpowiedni kształt stosunkowi przysposobienia, musi wszak stosować normy często różniące się, należące do różnych systemów prawnych. Trudnościom, o których mowa, starano się zapobiec w konwencji polsko--austriackiej. W myśl art. 30 ust. 1 zd. 2, jeżeli przysposobienia dokonują małżonkowie, z których jeden jest obywatelem jednej strony, drugi zaś obywatelem drugiej strony konwencji, wówczas właściwe jest prawo tej strony, na której obszarze adopcja następuje. Co do pozostałych kwestii w konwencji znalazły się postanowienia odpowiadające wymienionym wyżej regułom 1 i 2. Z kolei według niektórych konwencji, jeżeli małżonkowie mają miejsce zamieszkania na terytorium jednej ze stron konwencji, do przysposobienia stosuje się prawo tej strony konwencji (tak art. 30 ust. 3 zd. 2 konwencji polsko--rosyjskiej, art. 30 ust. 3 konwencji polsko-ukraińskiej, art. 31 ust. 3 zd. 2 konwencji polsko-litewskiej i art. 33 ust. 3 zd. 2 konwencji polsko-łotewskiej). Odmienne rozwiązania znalazły się w konwencji polsko-francuskiej. W myśl art. 12 ust. 1 tej konwencji: „warunki i skutki przysposobienia podlegają prawu [...] strony, na której terytorium zamieszkują przysposabiany i przysposabiający lub małżonkowie wspólnie przysposabiający". „Jeżeli przysposabiający lub małżonkowie wspólnie przysposabiający zamieszkują na terytorium jednej [...] strony, przysposabiany — na terytorium drugiej strony, warunki i skutki przysposobienia podlegają prawu [...] strony, na której terytorium następuje przysposobienie" (art. 12 ust. 3). Jeszcze inne rozwiązanie przyjęto w konwencji podpisanej przez Polskę z b. Jugosławią. Według art. 30 ust. 1 tej konwencji: ,jeżeli przysposabiający jest obywatelem jednej [...] strony, przysposabiany zaś obywatelem drugiej [...] strony, dla przysposobienia i jego rozwiązania konieczne jest zachowanie materialnych warunków przewidzianych przez prawo obu [...] stron". II. Stosunek normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § 1 p.p.m. Wątpliwości powstają przy ocenie stosunku normy z art. 22 § 2 do normy z art. 22 § 1 p.p.m. Nasuwa się mianowicie pytanie, czy przepis art. 22 § 2 p.p.m. wyłącza32 — w zakresie przez siebie normowanym — art. 22 § 1 p.p.m., czy też wprowadza dodatkową kompetencję prawa przez siebie 32 Tak można rozumieć orz. SN z 9 II 1972 r., CRN 115/7, OSN 1972, nr 7-8, poz. 147 (glosa T. Erecińskiego, PiP 1973, z. 5, s. 164 i n. i A. Mączyńskiego, NP 1974, nr 3, s. 369 i n.). W takim też kierunku M. Sośniak: Precis de droit International prive polonais, Ossolineum 1976, s. 198; M. Sośniak 1991, s. 179. 238 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze wskazanego — niezależnie od tego, jakie w tej mierze stanowisko zajmuje prawo wskazane przez normę z art. 22 § 1 p.p.m.33 Przepis art. 22 § 2 p.p.m. obejmuje swym zakresem tylko niektóre przesłanki przysposobienia po stronie przysposabianego, a mianowicie: wymóg jego zgody, wymóg zgody jego przedstawiciela ustawowego, zezwolenia właściwego organu państwowego lub ograniczenia przysposobienia związane ze zmianą dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie. Stanowi on, iż przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, przewidujących wymienione w nim wymagania lub ograniczenia. Nie ulega wątpliwości, że inne przesłanki przysposobienia dotyczące osoby, która ma być przysposobiona, niewymienione w art. 22 § 2 (np. wiek przysposabianego34, jego stan cywilny), będą wymagane wyłącznie wtedy, gdy przewiduje je statut adopcyjny (art. 22 § 1 p.p.m.). Natomiast w zakresie przesłanek wymienionych w art. 22 § 2 p.p.m. należy — jak się wydaje — brać pod uwagę zarówno stanowisko legis adoptionis (prawa wskazanego przez normę z art. 22 § 1 p.p.m.), jak i prawa wskazanego przez normę z art. 22 § 2 p.p.m. Oznacza to, iż oba systemy prawne rozstrzygają, która spośród wymienionych przesłanek jest wymagana w danym przypadku (wystarczy, iż jedno z wchodzących w grę praw ustanawia odpowiedni wymóg), jak i o tym, czy przesłanka, o którą chodzi, została spełniona. Mamy tu więc do czynienia z równoległą (i tylko w tym sensie kumulatywną) właściwością dwu systemów prawnych, stosowanych jednak oddzielnie. W procesie stosowania prawa nie dochodzi w omawianych przypadkach do tworzenia syntezy norm należących do różnych systemów prawnych, tak jak gdyby pochodziły od jednego ustawodawcy, lecz normy każdego z tych systemów stosowane są samodzielnie (zachowują więc swoją odrębność). Nie wydaje się, by normie z art. 22 § 2 p.p.m. należało przyznawać jedynie rolę normy uzupełniającej35, która dochodzi do głosu w sytuacji, gdy statut adopcyjny ustalony na podstawie art. 22 § 1 p.p.m. nie przewiduje wymagań, 33 Kumulatywną właściwość dwu systemów prawnych w omawianym przypadku przyjmują: J. Jakubowski 1984, s. 35; W. Ludwiczak 1990, s. 165. Na potrzebę stosowania prawa bardziej rygorystycznego (przy założeniu, iż reguła węższa z art. 22 § 2 nie wyłącza reguły szerszej z art. 22 § 1 p.p.m.) zwraca uwagę A. Mączyński: L'adoption, s. 85; A. Mączyński: Przysposobienie, s. 94. 34 Jednakże niektórzy autorzy kwestię wieku przysposabianego poddają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi (art. 9 § 1 p.p.m.). Tak m.in. E. Mędrzycka, K. Olejniczak: Przysposobienie, s. 10; B. Walaszek: Przysposobienie, s. 191; E. Wierzbowski 1971, s. 264; J. Ciszewski: Praktyka sądów, s. 92; K. Potrzobowski: Glosa, s. 267. Tak też orz. SN z 2 VI 1980 r., I CR 124/80, OSN 1981, nr 1, poz. 13. 35 Taką rolę przypisują art. 22 § 2 p.p.m. B. Walaszek: Przysposobienie, s. 294; B. Gnela: Przysposobienie, s. 12 (jej zdaniem — w odniesieniu do wymogu zgody przysposabianego — prawo ojczyste tego ostatniego stosuje się dopiero wtedy, gdy prawo ojczyste przysposabiającego zgody adoptowanego nie wymaga). §37. Przysposobienie 239 o których mowa w art. 22 § 2 p.p.m., ani też, by norma z art. 22 § 2 p.p.m. — w zakresie przez siebie regulowanym — wyłączała zastosowanie normy z art. 22 § 1 p.p.m. Kwestię stosunku normy z art. 22 § 2 p.p.m. do normy z art. 22 § 1 p.p.m. trzeba jednak uznać za dyskusyjną. III. Zakres statutu adopcyjnego 1. Pojęcie „przysposobienie" występujące w art. 22 p.p.m. należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono wszystkie instytucje, których celem jest doprowadzenie do powstania pomiędzy zainteresowanymi osobami stosunku podobnego do tego, jaki istnieje pomiędzy rodzicami a dziećmi, jednakże stosunku nieopartego na pochodzeniu36. Norma z art. 22 p.p.m. obejmuje również instytucje różniące się znacznie od instytucji przysposobienia w ujęciu prawa polskiego. Do jej zakresu trzeba więc przyporządkować także przysposobienie, do którego dochodzi w wyniku zawarcia umowy (a więc nie na podstawie orzeczenia sądu) oraz przysposobienie osoby pełnoletniej37. Z kolei instytucje spełniające wyłącznie funkcje opiekuńcze, bez względu na swą nazwę, należą do zakresu normy z art. 23 p.p.m. 2. Polska ustawa nie unormowała oddzielnie przysposobienia dokonywanego wspólnie przez małżonków. Oznacza to, że przepis art. 22 ustawy z 1965 r. odnosi się także do przysposobienia wspólnego38. Stwarza to poważne trudności w sytuacji, gdy małżonkowie mają różne obywatelstwo. Można wprawdzie twierdzić, iż przesłanki przysposobienia wymagane po stronie przysposabiających powinny być oceniane oddzielnie dla każdego z nich według ich prawa ojczystego i że to samo można odnieść do pozostałych przesłanek przysposobienia (także tych wymaganych po stronie przysposabianego), ale i tak nie da się uniknąć łącznego stosowania obu wchodzących w grę 36 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 300 i n. (odpowiedni rozdział opracował B. Walaszek); B. Walaszek: Przysposobienie, s. 91 i n. 37 Słusznie SN w orz. z 2 VI 1980 r., I CR 124:80, OSN 1981, z. 1, poz. 13 nie uznał za sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego PRL przysposobienia osoby pełnoletniej. Por. W. Ludwiczak 1990, s. 164 (postuluje on jednak zachowanie daleko idącej czujności przez sąd) oraz glosy do tego orzeczenia K. Potrzobowskiego, OSP 1981, z. 6 i B. Gneli, OSP 1982, z. 12 oraz glosę B. Gneli do orz. SN z 13 XII 1986 r., I CR 368:86, Pal. 1989, nr 3, 126 i n. 38 Jednakże B. Gnela: Przysposobienie obywateli polskich, s. 8, uważa, że przez prawo ojczyste małżonków należy rozumieć prawo właściwe w myśl art. 17 § 1 lub § 3 p.p.m., gdyż z kolizyjnego punktu widzenia „przysposobienie wspólne jest sprawą każdego z małżonków z osobna"; za zastosowaniem art. 17 § 3 p.p.m. do oceny całokształtu kwestii związanych z treścią przysposobienia, w wypadku przysposobienia wspólnego przez małżonków o różnym obywatelstwie, opowiedział się też A. Mączyński: Uadoption, s. 87; tenże: Przysposobienie, s. 97. Nawiązanie przysposobienia należy — jego zdaniem — w takim przypadku oceniać dystrybutywnie według praw ojczystych każdego z małżonków. Z kolei K. Przybyłowski 1966, s. 26, wyraził pogląd, iż: „w razie przysposobienia przez małżonków nie będących obywatelami tego samego państwa należy adopcję dokonaną przez każdego z małżonków oceniać według jego prawa ojczystego". 240 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze systemów prawnych do oceny dalszych kwestii, z wszystkimi łączącymi się z tym niedogodnościami i koniecznością uciekania się do instytucji dostosowania i wypracowanych w jej ramach sposobów postępowania. 3. Dokonanie przysposobienia podlega statutowi adopcyjnemu ustalonemu według chwili, w jakiej do przysposobienia dochodzi (w tym zakresie mamy więc do czynienia ze statutem niezmiennym). Podobnie też chwilę miarodajną dla określenia prawa ojczystego przysposabianego, które dochodzi do głosu na podstawie art. 22 § 2 p.p.m., stanowi chwila przysposobienia. Z kolei wzajemne prawa i obowiązki stron stosunku przysposobienia (treść stosunku przysposobienia) podlegają w zasadzie każdoezesnemu (aktualnemu) statutowi adopcyjnemu39. Nie są tu jednak wykluczone wyjątki uzasadnione szczególnymi okolicznościami konkretnego przypadku. Zezwalają wszak na to reguły wykształcone w ramach instytucji zmiany statutu. Rozwiązanie przysposobienia ocenić należy według statutu adopcyjnego z chwili rozwiązania. 4. Statut adopcyjny określa sposób przysposobienia (rodzaj zdarzenia powodującego powstanie stosunku przysposobienia). Jeżeli zgodnie z postanowieniami tegoż statutu przysposobienie następuje w drodze orzeczenia sądu, wszystkie kwestie dotyczące postępowania podlegają legi fori processualis. Także wtedy, gdy obcy statut adopcyjny przyznaje kompetencję w zakresie przysposobienia innemu organowi państwowemu niż sąd, przysposobienie w Polsce może nastąpić tylko na podstawie orzeczenia sądowego. Co do jurysdykcji por. art. 1101 k.p.c. 5. Statutowi adopcyjnemu podlegają materialnoprawne przesłanki przysposobienia wymagane zarówno po stronie przysposabiającego, jak i po stronie przysposabianego. Chodzi tu m.in. o kwestię, kto może przysposobić (wiek przysposabiającego40, jego stan cywilny, staż małżeński przysposabiających wspólnie małżonków i inne kwalifikacje osobiste wymagane od kandydatów na przysposabiających), kogo można przysposobić, jaka powinna istnieć różnica wieku między przysposabiającymi i przysposabianymi, czy istniejący między nimi węzeł pokrewieństwa nie stoi na przeszkodzie przysposobieniu41, czyja zgoda jest wymagana, a także o cel, któremu przysposobienie ma służyć. 39 Por. M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, s. 295; M. Sośniak 1991, s. 179; A. Mączyński: L'adoption, s. 78 i 85; A. Mączyński: Przysposobienie, s. 95. Odmiennie — za niezmiennością statutu adopcyjnego — opowiedział się J. Jakubowski 1984, s. 148. 40 Odmiennie B. Walaszek: Przysposobienie, s. 232 (opowiedział się on za paralelnym stosowaniem statutu adopcyjnego i statutu personalnego przysposabiającego). 41 Zbyt rygorystycznie brzmi wypowiedź SN w orz. z 21 VI 1985 r., III CR 58:85, NP 1988, nr 10-12, s. 248 i n. (z glosą B. Gneli), iż „sąd polski nie może uznać orzeczenia zagranicznego o przysposobieniu między rodzeństwem ze względu na jego sprzeczność z podstawowymi zasadami porządku prawnego PRL". § 37. Przysposobienie 241 Jeżeli jednak statut przysposobienia przewiduje, iż przysposobić może jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, to ustalenie, czy przesłanka ta zachodzi, powinno nastąpić na podstawie prawa wskazanego przez normę kolizyjną miarodajną do zdolności (art. 9 § 1 p.p.m.). W sytuacji gdy statut przysposobienia zezwala na wspólne przysposobienie jedynie małżonkom, stwierdzenie, czy między osobami pragnącymi przysposobić wspólnie tego rodzaju węzeł zachodzi, nastąpi na podstawie prawa merytorycznego wskazanego przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 14 i 15 p.p.m.). Podobnie też należy postąpić w odniesieniu do wymogu bezdzietności po strome przysposabiającego, jeśli wymóg taki przewiduje właściwe prawo obce. Należy wówczas brać pod uwagę stanowisko prawa wskazanego przez normę kolizyjną z art. 19 § 2 p.p.m. ; 6. Statutowi adopcyjnemu podlega ocena typu (rodzaju) przysposobienia. Według jego postanowień należy więc ustalać, czy przysposobienie jest przysposobieniem rozwiązalnym, czy też nierozwiązalnym oraz czy przysposobienie ma charakter przysposobienia pełnego, czy niepełnego i jakie to rodzi konsekwencje w sferze rodzinnoprawnej. Pojawia się tutaj pokusa, by w kwestii roz-wiązywalności przysposobienia brać pod uwagę stanowisko statutu adopcyjnego z chwili dokonania przysposobienia. Taki punkt widzenia nie jest jednak pozbawiony wątpliwości. Statut adopcyjny obejmuje zagadnienia związane ze zmianą nazwiska (lub także imienia) przysposobionego. Jego ocenie należy poddać kwestię wpływu przysposobienia na więzy łączące przysposobionego — w sferze rodzinnoprawnej — z jego rodziną naturalną. Także treść stosunku przysposobienia należy zasadniczo do zakresu statutu adopcyjnego. Jego postanowienia rozstrzygają więc, czy przysposabiającemu przysługuje względem przysposobionego władza rodzicielska i jaką ma treść, jakie obowiązki rodzinne ciążą na przysposobionym. Do zakresu tego statutu — choć nie jest to wolne od wątpliwości — należy zaliczyć wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne między przysposabiającym i przysposobionym42. Jeżeli według statutu adopcyjnego przysposobienie nie prowadzi do całkowitego zerwania więzów pomiędzy przysposobionym a jego rodziną naturalną, obowiązek alimentacyjny pomiędzy nim a jego krewnymi lub powinowatymi podlega prawu wskazanemu przez normę z art. 20 p.p.m. 7. Z większą ostrożnością należy odnieść się do innych skutków przysposobienia. Tak w szczególności o tym, czy przysposobienie stanowi przeszkodę do zawarcia małżeństwa, rozstrzyga prawo wskazane przez normę z art. 14 p.p.m. Z kolei o tym, czy do kręgu spadkobierców ustawowych po przysposabiającym (lub jego krewnych) należy przysposobiony (i jego zstępni), decyduje zasadniczo statut spadkowy (lex successionis). Jeżeli statut spadkowy przewiduje wyraźnie dziedziczenie przysposobionego (lub jego zstępnych), kwestia, czy 1 Odmiennie — za analogią z art. 20 p.p.m. — opowiedział się W. Ludwiczak 1990, s. 168. 242 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze dana osoba jest przysposobionym (lub jego zstępnym), stanowi kwestię wstępną, którą należy rozstrzygnąć w sposób wyżej wskazany (por. rozdz. III § 9). Gdy natomiast w prawie właściwym dla dziedziczenia brak wyraźnych przepisów dotyczących dziedziczenia przysposobionych (np. dlatego, że prawu temu przysposobienie jest nieznane), powstaje kwestia, jak należy rozumieć występujące w tych przepisach postanowienia dotyczące dziedziczenia dzieci, czy dziecko w rozumieniu tych przepisów oznacza także dziecko przysposobione. Chodzi tu więc w istocie rzeczy o ocenę równoważności pojęć (tzw. substytucję pojęć lub instytucji prawnych). Na tej drodze może —jak się zdaje — dojść do powołania do dziedziczenia przysposobionego lub jego zstępnych. Jest to jednak wyłącznie problem odpowiedniej interpretacji legis successionis. Potrzeba podjęcia podobnych zabiegów pojawić się może w sytuacji, gdy łex successionis różnicuje powołanie do dziedziczenia w zależności od tego, czy przysposobienie ma charakter przysposobienia pełnego, czy niepełnego. O tym, czy przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych, decyduje w zasadzie statut spadkowy, w tym bowiem wypadku chodzi o określenie kręgu osób powołanych do dziedziczenia po przysposobionym. Jeżeli statut spadkowy nie przewiduje dziedziczenia przysposabiającego (i jego krewnych) po przysposobionym (i jego zstępnych), należy to uszanować. Nie wydaje się, aby we wspomnianych wyżej przypadkach należało liczyć się ze stanowiskiem legis adoptionis. Nieco inaczej trzeba natomiast spojrzeć na kwestię dziedziczenia przysposobionego po jego krewnych naturalnych. W gruncie rzeczy chodzi tu bowiem o pytanie, czy przysposobienie spowodowało całkowite, czy też jedynie częściowe zerwanie więzów przysposobionego z jego rodziną naturalną. Ta kwestia zaś podlega zasadniczo statutowi adopcyjnemu. 8. W sytuacji gdy statut adopcyjny przewiduje dokonanie lub rozwiązanie przysposobienia w drodze umowy, należy brać pod uwagę — przy ocenie zdolności i formy — prawo wskazane przez miarodajne w tej mierze normy kolizyjne (art. 9 § 1 i art. 12 p.p.m.). , § 38. ALIMENTACJA Literatura: E. Wierzbowski: O ustalaniu wysokości alimentów i ich egzekucji w wypadku zamieszkiwania jednej ze stron za granicą, BMS 1956, nr 11; tenże: Rozpoznanie powództw o alimenty na rzecz obywateli radzieckich, NP 1956, nr 10; W. Ludwiczak: Glosa do orzeczenia SN z 26 kwietnia 1958 r., CR 135/58, PiP 1958, z. 8-9, s. 469 i n.; J. Pręczkowski: Alimenty z zagranicy, „Prawo i Życie" 1962, nr 3/151; E. Wierzbowski: Konwencja nowojorska o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, NP 1962, nr 6; W. Skierkowska: Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą w praktyce sądów wojewódzkich, BMS 1963, z. 1; H. Trammer: Haskie konwencje „alimentacyjne", (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wroc-ław 1967; T. Ereciński: Glosa do orzeczenia SN z 26 VI 1968, II CZ 118/68, PiP 1969, z. 12; § 38. Alimentacja 243 M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969; W. Skierkowska: Międzynarodowe postępowanie cywilne w sprawach alimentacyjnych, Warszawa 1972; J. Jodłowski: Uznanie i wykonanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty {Księga W. Siedleckiego), SC 1975, t. XXV-XXVI; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 9 VI 1973, I CZ 51/73, NP 1976, nr 1; K. Pietrzykowski: Międzynarodowe aspekty funduszu alimentacyjnego, NP 1976, nr 4; J. Ciszewski: Glosa do wyroku SN z 10 IX 1976, III CRN 55/76, PiP 1977, z. 11; J. Jodłowski: Uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych w Polsce na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Warszawa 1977 (wkładka do Pal.); A. Mączyński: Glosa do postanowienia SN z 11 marca 1976 r., IV CZ 14/76, OSP 1977, z. 10, poz. 162, s. 408 i n.; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; J. Ciszewski: Zabezpieczenie płatności świadczeń alimentacyjnych należnych od osób wyjeżdżających za granicę, Pal. 1981, nr 10-12; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 5 11982, IV CZ 176/81, PiP 1984, z. 3; W. Skierkowska: Z badań akt sądowych w sprawach alimentacyjnych z elementem zagranicznym, ZN IBPS 1984, z. 21-22; J. Ciszewski: Obrót prawny w sprawach cywilnych między PRL a RFN na podstawie Konwencji haskiej z 1954 r. i Konwencji nowojorskiej z 1956 r., „Zeszyty Niemcoznawcze PISM" 1987; tenże: Roszczenia alimentacyjne obywateli polskich w orzecznictwie sądów RFN, Pal. 1990, nr 2-3; W. Ludwiczak 1990, s. 166 i n. I. Prawo właściwe 1. W ustawie z 1965 r. w sposób wyraźny zostały uregulowane jedynie roszczenia alimentacyjne oparte na węźle pokrewieństwa i powinowactwa. W myśl art. 20 p.p.m.: „Roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji". Jednakże, zgodnie z art. 21 p.p.m.: „Roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związane z poczęciem i urodzeniem się dziecka, podlegają prawu ojczystemu matki". Jeżeli osoba, której obywatelstwo — na podstawie art. 20 i 21 p.p.m. — rozstrzyga o właściwości prawa, jest bezpaństwowcem, w miejsce prawa ojczystego należy brać pod uwagę prawo miejsca zamieszkania osoby, o którą chodzi (art. 3 p.p.m.). W braku miejsca zamieszkania bezpaństwowca lub gdy jego miejsca zamieszkania nie można ustalić stosuje się prawo polskie (art. 7 p.p.m.). W wypadku podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa osoby, o którą chodzi, postępować należy zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Brak zarówno w art. 20, jak i w art. 21 p.p.m. wyraźnej wskazówki co do subokreślnika temporalnego, wyrażonych w tych przepisach norm kolizyjnych. Nie powinno jednak ulegać wątpliwości, iż norma z art. 20 p.p.m. przewiduje właściwość każdoczesnego statutu alimentacyjnego. W razie zmiany statutu i dochodzenia zaległych roszczeń alimentacyjnych roszczenia przysługujące za okres, który pozostawał pod „rządami" poprzedniego statutu, należy oceniać według postanowień tego statutu. Nowy statut stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia w odniesieniu do roszczeń za okres od chwili zmiany statutu i obowiązku przyszłych świadczeń alimentacyjnych. 244 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Odmiennie należy — jak się wydaje — interpretować przepis art. 21 p.p.m. W związku z tym, iż chodzi tu o roszczenia związane z poczęciem i urodzeniem dziecka, zasadniczo o właściwości prawa powinno decydować powiązanie z chwili urodzenia się dziecka lub wyjątkowo z chwili orzekania, jeśli sprawa dotyczy roszczeń związanych z poczęciem dziecka i jest rozstrzygana przed urodzeniem się dziecka, co w praktyce zdarzyć się może rzadko. 2. Ustawa z 1965 r. nie reguluje wyraźnie właściwości prawa do oceny roszczeń alimentacyjnych opartych na węźle małżeństwa. Wydaje się, iż rozstrzygnięcie powinno zależeć od tego, czy chodzi o roszczenia w czasie trwania małżeństwa, czy też po jego rozwiązaniu. Wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne małżonków w czasie trwania małżeństwa należy zaliczyć do zakresu normy kolizyjnej z art. 17 p.p.m. (statut stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami). Z kolei wzajemne uprawnienia i obowiązki alimentacyjne małżonków rozwiedzionych podlegają statutowi rozwodowemu (art. 18 p.p.m.). W wypadku unieważnienia małżeństwa ewentualne wzajemne uprawnienia i obowiązki osób, które pozostawały w unieważnionym małżeństwie, oceniać należy według statutu unieważnienia małżeństwa (art. 16 p.p.m.). Rozwiązanie takie wydaje się uzasadnione także wtedy, gdy przepisy prawa właściwego do oceny unieważnienia małżeństwa nakazują w omawianym zakresie stosować odpowiednio przepisy o rozwodzie. 3. Wątpliwości budzi przynależność roszczeń alimentacyjnych opartych na węźle przysposobienia. Wchodzi tutaj bowiem w grę bądź analogia z art. 20 p.p.m., bądź stosowanie statutu adopcyjnego (art. 22 § 1 p.p.m.). Trafne — choć niepozbawione wątpliwości — wydaje się drugie rozwiązanie. 4. Polska jest stroną multilateralnej Konwencji o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzonej w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 — zał.). Praktyczne znaczenie Konwencji ze względu na przystąpienie do niej znacznej liczby państw jest duże. Ułatwia ona dochodzenie roszczeń alimentacyjnych za granicą bez względu na rodzaj podstawy roszczenia. Konwencja nie reguluje bezpośrednio właściwości prawa w omawianym zakresie. Zawiera jednak wskazówkę, w myśl której „przy rozstrzyganiu wszelkich spraw o alimenty oraz wszelkich kwestii wynikających w związku z tym, należy stosować prawo państwa, do którego należy zobowiązany, włącznie z przepisami międzynarodowego prawa prywatnego tego państwa" (art. 26 ust. 3). Zgodnie z oświadczeniem rządowym z 7 stycznia 1961 r. (Dz.U. Nr 17, poz. 88) osoba uprawniona do zgłoszenia roszczenia alimentacyjnego przeciwko osobie zobowiązanej, przebywającej za granicą, może złożyć wniosek w tej sprawie w sądzie okręgowym swego miejsca zamieszkania. § 38. Alimentacja 245 Polska jest też stroną dwu dalszych konwencji dotyczących alimentacji: 1) Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, sporządzonej w Hadze 2 października 1973 r. (weszła w życie w stosunku do Polski 1 maja 1996 r. — Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 444 i 445), 2) Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzonej w Hadze 2 października 1973 r. (weszła ona w życie w stosunku do Polski 1 lipca 1996 r.; Dz.U. z 2000 r. Nr 2, poz. 13 i 14). Oto wybrane postanowienia Konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 1973 roku: Rozdział I. Zakres stosowania konwencji Artykuł 1 Niniejszą konwencję stosuje się do zobowiązań alimentacyjnych wynikających ze stosunków rodzinnych, pokrewieństwa, małżeństwa lub powinowactwa łącznie z zobowiązaniami alimentacyjnymi wobec dziecka pozamałżeń-skiego. Artykuł 2 Niniejsza konwencja reguluje wyłącznie kolizje praw w zakresie zobowiązań alimentacyjnych. Orzeczenia wydane przy zastosowaniu niniejszej konwencji nie będą miały wpływu na istnienie jakiegokolwiek ze stosunków, o których mowa w artykule 1. Artykuł 3 Prawo wskazane przez niniejszą konwencję stosuje się bez wymagania wzajemności i niezależnie od tego, czy jest ono prawem Umawiającego się Państwa. Rozdział II. Prawo właściwe Artykuł 4 Zobowiązania alimentacyjne wymienione w artykule 1 podlegają prawu wewnętrznemu miejsca stałego pobytu wierzyciela. W razie zmiany miejsca stałego pobytu wierzyciela stosuje się prawo wewnętrzne nowego miejsca stałego pobytu od chwili, w której nastąpiła zmiana. Artykuł 5 Jeżeli na podstawie prawa określonego w artykule 4 wierzyciel nie może uzyskać alimentów od dłużnika, stosuje się ich wspólne prawo ojczyste. 246 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Artykuł 6 Jeżeli na podstawie prawa określonego w artykułach 4 i 5 wierzyciel nie może uzyskać alimentów od dłużnika, stosuje się prawo wewnętrzne właściwe dla miejsca organu orzekającego w sprawie. Artykuł 7 W wypadku zobowiązań alimentacyjnych między krewnymi w linii bocznej lub powinowatymi dłużnik może sprzeciwić się żądaniu wierzyciela, jeżeli taki obowiązek nie istnieje według ich wspólnego prawa ojczystego, a jeżeli nie mają tego samego obywatelstwa — według prawa wewnętrznego miejsca stałego pobytu dłużnika. Artykuł 8 Niezależnie od postanowień artykułów 4 do 6 w Umawiającym się Państwie, w którym orzeczono lub uznano rozwód, prawo zastosowane do rozwodu jest właściwe dla zobowiązań alimentacyjnych między rozwiedzionymi małżonkami oraz dla zmiany orzeczeń dotyczących takich zobowiązań. Ustęp poprzedzający ma zastosowanie również do separacji i unieważnienia małżeństwa lub stwierdzenia jego nieważności. Artykuł 9 Prawo instytucji publicznej do dochodzenia zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycielowi podlega prawu, któremu podlega ta instytucja. Artykuł 10 Prawo właściwe dla zobowiązania alimentacyjnego określa między innymi: 1) czy i w jakim zakresie oraz od jakiej osoby wierzyciel może żądać alimentów; 2) kto jest uprawniony do wszczęcia postępowania w sprawie alimentów oraz jaki jest termin przedawnienia; 3) zakres zobowiązania alimentacyjnego dłużnika, jeżeli instytucja publiczna dochodzi zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycielowi. Artykuł 11 Można odmówić zastosowania prawa wskazanego przez niniejszą konwencję jedynie wówczas, jeżeli byłoby to oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym. Przy określaniu wysokości alimentów bierze się pod uwagę potrzeby wierzyciela i możliwości majątkowe dłużnika, nawet jeżeli prawo właściwe stanowi inaczej. § 38. Alimentacja 247 r Rozdział III. Postanowienia różne Artykuł 12 Konwencji niniejszej nie stosuje się do alimentów dochodzonych w Umawiającym się Państwie, jeżeli dotyczą okresu sprzed wejścia w życie konwencji w stosunku do tego państwa. Artykuł 13 Każde Umawiające się Państwo może, zgodnie z artykułem 24, zastrzec sobie prawo stosowania niniejszej konwencji jedynie do zobowiązań alimentacyjnych: 1) między małżonkami i byłymi małżonkami; 2) w stosunku do osoby, która nie ukończyła dwudziestu jeden lat i nie zawarła małżeństwa. Artykuł 14 Każde Umawiające się Państwo może, zgodnie z artykułem 24, zastrzec sobie prawo niestosowania niniejszej konwencji do zobowiązań alimentacyjnych: 1) między krewnymi w linii bocznej; 2) między powinowatymi; 3) między małżonkami rozwiedzionymi lub w stosunku do których została orzeczona separacja, jak również między małżonkami, których małżeństwo zostało unieważnione lub została stwierdzona jego nieważność, jeżeli rozwód, separacja, unieważnienie lub stwierdzenie nieważności zostało orzeczone zaocznie w państwie, w którym strona nie biorąca udziału w postępowaniu nie miała miejsca stałego pobytu. Artykuł 15 Każde Umawiające się Państwo może, zgodnie z artykułem 24, zgłosić zastrzeżenie, że jego organy będą stosowały swoje prawo wewnętrzne, jeżeli wierzyciel i dłużnik są obywatelami tego państwa i jeżeli dłużnik ma tam miejsce stałego pobytu. Artykuł 16 Jeżeli prawo państwa, posiadającego w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych dwa lub więcej systemy prawne stosowane terytorialnie lub osobowo, nakazuje brać pod uwagę prawo miejsca stałego pobytu wierzyciela albo dłużnika lub ich wspólne prawo ojczyste, należy stosować system prawny wskazany przez obowiązujące w tym państwie przepisy, a w przypadku ich braku — ten system, z którym te osoby są najściślej związane. Artykuł 17 Umawiające się Państwo, w którym różne jednostki terytorialne mają własne przepisy prawa w dziedzinie zobowiązań alimentacyjnych, nie jest zobowiązane 248 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze do stosowania niniejszej konwencji w odniesieniu do kolizji praw dotyczącej wyłącznie jego jednostek terytorialnych. Artykuł 18 Niniejsza konwencja zastępuje w stosunkach pomiędzy państwami, które są jej stronami, Konwencję o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych wobec dzieci, sporządzoną w Hadze dnia 24 października 1956 r. Jednakże ustęp poprzedzający nie ma zastosowania do państwa, które wskutek zastrzeżenia złożonego na podstawie artykułu 13 wyłączyło stosowanie niniejszej konwencji do zobowiązań alimentacyjnych wobec osób, które nie ukończyły dwudzestu jeden lat i nie zawarły małżeństwa. Artykuł 19 Niniejsza konwencja nie narusza innych umów międzynarodowych zawierających postanowienia w sprawie zagadnień uregulowanych w niniejszej konwencji, których Umawiające się Państwo jest lub stanie się stroną. 5. Oddzielnie wspomnieć trzeba o unormowaniach zamieszczonych w niektórych bilateralnych konwencjach podpisanych przez Polskę. Na tle konwencji polsko-bułgarskiej trzeba przyjąć, iż roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom należą do zakresu normy określającej prawo właściwe dla stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 26). Oddzielnie unormowano właściwość prawa dla roszczeń alimentacyjnych rodziców wobec dzieci (według art. 27 A stosuje się w tej mierze prawo tej strony konwencji, na terytorium której ma miejsce zamieszkania osoba uprawniona) oraz obowiązków alimentacyjnych między krewnymi i między osobami, których małżeństwo zostało rozwiązane lub unieważnione, jak również między przysposabiającym a przysposobionym (zgodnie z art. 29 ust. 1 właściwe jest prawo umawiającej się strony, której obywatelem jest osoba uprawniona). W konwencji z Rosją normy dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 28 ust. 1 i 2) obejmują także roszczenia alimentacyjne. Właściwe jest więc w pierwszej kolejności prawo tego państwa (strony konwencji), na którego terytorium rodzice i dzieci mieszkają. Gdy jednak którekolwiek z rodziców lub dzieci ma miejsce zamieszkania na terytorium drugiej strony konwencji, właściwe jest prawo tego państwa (strony konwencji), którego obywatelem jest dziecko. Oddzielny przepis (art. 29) konwencji z Rosją dotyczy spraw alimentacyjnych. Przewiduje on właściwość prawa tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania strona ubiegająca się o alimenty. Na tle konwencji polsko-węgierskiej roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom przyporządkować należy do zakresu normy dotyczącej stosun- ii § 38. Alimentacja 249 ków między rodzicami a dziećmi (art. 34); oddzielny przepis przewiduje dla spraw o roszczenia alimentacyjne na rzecz rodziców właściwość prawa tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania osoba uprawniona do alimentów (art. 35 A). W myśl art. 29 ust. 1 konwencji z b. Czechosłowacją roszczenia alimentacyjne dzieci przeciwko rodzicom podlegają prawu tej strony konwencji, której obywatelem jest dziecko; jeżeli jednak obywatelstwo dziecka jest nieznane, stosuje się prawo tej strony konwencji, na której terytorium dziecko ma miejsce zamieszkania. W sprawach o inne roszczenia alimentacyjne z zakresu prawa rodzinnego właściwe jest prawo tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania osoba ubiegająca się o alimenty. Konwencja polsko-białoruska roszczenia alimentacyjne dzieci względem rodziców poddaje prawu strony konwencji, której obywatelem jest dziecko (art. 30 ust. 1). Dla innych roszczeń alimentacyjnych właściwe jest prawo tej strony konwencji, na której terytorium ma miejsce zamieszkania „osoba ubiegająca się o alimenty" (art. 31 ust. 1). Podobne unormowania zawierają konwencje podpisane z Litwą (art. 29 ust. 1 i 30 ust. 1), Łotwą (art. 31 ust. 1 i 32 ust. 1), Ukrainą (art. 28 ust. 1 i 19 ust. 1) i Rumunią (art. 33 i 34). II. Zakres zastosowania prawa właściwego 1. Prawo, któremu podlega ocena roszczenia alimentacyjnego, rozstrzyga o jego przesłankach, rozmiarze i sposobie określenia wysokości świadczeń alimentacyjnych43. Zgodnie z tym prawem należy ustalać kolejność zobowiązanych do alimentacji44. 43 W orzeczeniach z 26 VI 1968 r., II CZ 118:68, OSN 1969, nr 5, poz. 95 (glosa T. Ere-cińskiego, PiP 1969, z. 12) i z 9 VII 1973 r., I CZ 51:73, NP 1976, nr 1 (z glosą T. Erecińskiego) Sąd Najwyższy nie zaliczył do podstawowych zasad porządku prawnego PRL sposobu określenia i zasądzenia alimentów. Oznacza to, iż dopuszczalne jest w Polsce ułamkowe (procentowe) w stosunku do zarobków zobowiązanego określenie wysokości świadczeń alimentacyjnych, o ile przewiduje to obce prawo właściwe. Orzeczenia te spotkały się na ogół z aprobatą. Por. T. Ereciński w cyt. glosach; J. Jodłowski: Uznanie i wykonanie zagranicznych, s. 35; K. Zawada: Klauzula, s. 76. Częściowo krytycznie wypowiedziała się W. Skierkowska: Międzynarodowe postępowanie, s. 110 przyp. 20. 44 Odrębnym zagadnieniem jest kwestia zabezpieczenia płatności świadczeń alimentacyjnych na wypadek wyjazdu za granicę dłużnika alimentacyjnego. Odnotować należy obfitą judykaturę dotyczącą różnych aspektów tej sprawy. Por. orz. SN z 19 V 1972 r., II CZ 105:72, OSN 1972, nr 12, poz. 222; orz. SN z 30 V 1985 r., III CZP 26:85, OSN 1986, nr 4, poz. 45; orz. SN z 31 I 1986 r., III CZP 69:85, OSN 1987, nr 1, poz. 3; uchw. pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z 16 XII 1987 r., III CZP 91:86, OSN 1988, nr 4, poz. 142; orz. SN z 19 IV 1988 r., III CZP 26:88, OSP 1991, z. 1, poz. 4 (z glosą E. Budnej); uchw. składu siedmiu sędziów SN — Izby Cywilnej z 24 V 1990 r., III CZP 21:90, OSP 1991, z. 1, poz. 1; orz. SN z 26 VII 1990 r., III CZP 36:90, OSP 1991, z. 3, poz. 75 (z glosą A. Oleszki). 250 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Jeżeli obowiązki alimentacyjne różnych osób względem określonej osoby, opierające się na odmiennych podstawach, podlegają różnym (i różniącym się) systemom prawnym, mogą pojawić się trudności przy stosowaniu prawa właściwego, np. na tle odmiennego ujęcia kolejności zobowiązanych do alimentacji. Trudności te należy usuwać w drodze zabiegów noszących miano „dostosowania" (por. rozdz. III § 15 II). 2. Do zagadnień spornych należy kwestia stosunku normy z art. 20 p.p.m. do normy z art. 19 § 1 p.p.m. Chodzi tu o pytanie, czy roszczenia alimentacyjne w stosunkach pomiędzy rodzicami a dziećmi należy objąć zakresem statutu alimentacyjnego (art. 20), czy też statutu stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 19 § 1). Trafny wydaje się pogląd przyjmujący, iż roszczenia, o których mowa, podlegają prawu wskazanemu przez normę z art. 20 p.p.m. Rozwiązanie to pozwala uniknąć poddania roszczeń alimentacyjnych rodziców przeciwko dzieciom prawu ojczystemu dziecka (do czego prowadziłoby stosowanie w omawianym zakresie normy z art. 19 § 1 p.p.m.). 3. W końcu wypada zauważyć, że art. 21 p.p.m. nie ogranicza swego zasięgu do roszczeń alimentacyjnych, lecz dotyczy wszelkich roszczeń matki przeciwko ojcu dziecka niepochodzącego z małżeństwa, związanych z poczęciem i urodzeniem się dziecka. § 39. OPIEKA I KURATELA Literatura: K. Lipiński: Kompetencja władzy opiekuńczej krajowej w stosunku do obywateli polskich zamieszkałych za granicą, PiP 1949, z. 4; K. Przybyłowski 1964; K. Przybyłowski 1966; W. Ludwiczak: Stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie oraz opieka i kuratela w umowach o wzajemnym obrocie prawnym między państwami socjalistycznymi, SP 1967, z. 17; M. Soś-niak, B. Walaszek, E. Wierzbowski 1969, rozdz. VII; A. Mączyński: Glosa do uchwały SN z 24 września 1979, III CZP 53/79, PiP 1980, z. 10, s. 137-142; J. Jakubowski 1984, rozdz. VII § 1; W. Ludwiczak 1990, rozdz. XII; M. Sośniak 1991, s. 181 i n. ¦ I. Prawo właściwe 1. W myśl art. 23 § 1 ppm.: „Opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona". Z kolei art. 23 § 2 zd. 1 p.p.m. stanowi, iż „przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do kurateli". O wyjątku przewidzianym w zdaniu 2 art. 23 § 2 będzie mowa w dalszych rozważaniach. Jeżeli podopieczny (pupil) jest bezpaństwowcem, opieka lub kuratela — na podstawie art. 3 p.p.m. — podlegają prawu miejsca zamieszkania pupila; w braku miejsca zamieszkania lub gdy miejsca zamieszkania pupila ustalić nie można — stosownie do art. 7 p.p.m. — stosuje się prawo polskie. W wypadku § 39. Opieka i kuratela 251 wielorakiego obywatelstwa pupila należy postąpić zgodnie ze wskazówkami zawartymi w art. 2 p.p.m. Nie jest wykluczone w omawianym zakresie odesłanie (art. 4 p.p.m.). Tak w szczególności, jeśli normy kolizyjne państwa, którego obywatelem jest podopieczny, poddają uprawnienia opiekuna do zarządu majątkiem podopiecznego właściwości legis rei sitae, należy to prawo zastosować. Może tu wchodzić w grę zarówno odesłanie dalsze, jak i zwrotne. W zakresie opieki i kurateli — jak to wynika z art. 23 § 1 p.p.m. — działa zasada właściwości każdoczesnego statutu. Zmiana obywatelstwa podopiecznego (lub jeśli jest on bezpaństwowcem — zmiana jego miejsca zamieszkania) pociągnie za sobą zmianę statutu. Według postanowień nowego statutu trzeba oceniać, czy stosunek opieki lub kurateli trwa nadal i jaką ma treść oraz czy nie zachodzi potrzeba wprowadzenia zmian w jego ukształtowaniu. 2. Przed objęciem opieki przez opiekuna istnieje możliwość wydania przez sąd polski odpowiednich zarządzeń dla ochrony osoby i majątku podopiecznego, jeżeli wymaga tego jego dobro (art. 147 k.r.o.). 3. Odmiennie uregulowana została kuratela do załatwienia poszczególnej sprawy (cura ad actum). W myśl art. 23 § 2 zd. 2 p.p.m. dla kurateli tego rodzaju właściwe jest prawo, któremu sprawa, o którą chodzi, podlega (właściwość legis causae). 4. Polska jest stroną Konwencji haskiej dotyczącej uregulowania opieki nad małoletnimi z 12 czerwca 1902 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80, poz. 596) oraz Konwencji haskiej dotyczącej ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych z 17 lipca 1905 r. (Dz.U. z 1929 r. Nr 80 poz. 598). Obie konwencje przewidują w regulowanym przez siebie zakresie zasadniczo właściwość prawa ojczystego osoby, o którą chodzi. Wprowadzają jednak od tej zasady odstępstwa (dotyczy to zwłaszcza konwencji pierwszej). Polska jest nadto stroną Konwencji haskiej o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 106, poz. 519), Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 i 527) oraz Konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528). Oto wybrane postanowienia Konwencji o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich z 5 października 1961 r.: Artykuł 1 Z zastrzeżeniem postanowień artykułów 3, 4 i 5 ustęp 3 niniejszej konwencji, zarówno organy sądowe, jak i administracyjne państwa miejsca stałego pobytu małoletniego są właściwe do podejmowania środków zmierzających do ochrony jego osoby lub majątku. 252 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze Artykuł 2 Organy właściwe w myśl postanowień artykułu 1 podejmują środki przewidziane przez ich ustawodawstwo wewnętrzne. Ustawodawstwo to określa warunki podejmowania, zmiany i uchylania powyższych środków. Reguluje ono również ich skutki zarówno w zakresie stosunków między małoletnim a osobami lub instytucjami, zobowiązanymi do jego ochrony, jak i w odniesieniu do osób trzecich. Artykuł 3 Stosunek władzy wynikający z mocy samego prawa z ustawodawstwa wewnętrznego państwa, którego małoletni jest obywatelem, jest uznawany we wszystkich Umawiających się Państwach. Artykuł 4 Jeżeli organy państwa, którego obywatelem jest małoletni, uznają, że interes małoletniego wymaga tego, mogą one, po zawiadomieniu organów państwa jego miejsca stałego pobytu, podjąć, na mocy swego ustawodawstwa wewnętrznego, środki zmierzające do ochrony jego osoby lub jego majątku. Ustawodawstwo to określa warunki podjęcia, zmiany i uchylenia powyższych środków. Reguluje ono również ich skutki zarówno w zakresie stosunków między małoletnim a osobami lub instytucjami zobowiązanymi do jego ochrony, jak i w odniesieniu do osób trzecich. Wykonanie podjętych środków jest zapewniane przez organy państwa, którego małoletni jest obywatelem. Środki podjęte na mocy ustępów poprzedzających niniejszego artykułu zastępują ewentualne środki podjęte przez organy państwa, w którym małoletni ma miejsce stałego pobytu. Artykuł 5 W wypadku zmiany miejsca stałego pobytu małoletniego z jednego Umawiającego się Państwa na inne środki podjęte przez organy państwa dawnego miejsca stałego pobytu pozostają w mocy, dopóki organy nowego miejsca stałego pobytu nie uchylą ich lub nie zmienią. Środki podjęte przez organy państwa dawnego miejsca stałego pobytu mogą być uchylone lub zmienione tylko po wcześniejszym zawiadomieniu powyższych organów. W wypadku zmiany miejsca pobytu przez małoletniego pozostającego pod ochroną organów państwa, którego jest obywatelem, środki przez nie podjęte na mocy ich ustawodawstwa wewnętrznego pozostają w mocy w państwie nowego miejsca stałego pobytu. § 39. Opieka i kuratela 253 Artykuł 6 Organy państwa, którego małoletni jest obywatelem, mogą, po uzgodnieniu z organami państwa, w którym ma on miejsce stałego pobytu lub posiada majątek, powierzyć tym ostatnim wykonanie podjętych środków. To samo uprawnienie przysługuje organom państwa miejsca stałego pobytu małoletniego w odniesieniu do organów państwa, w którym małoletni posiada majątek. Artykuł 7 Środki podjęte przez organy właściwe na mocy artykułów poprzedzających niniejszej konwencji są uznawane we wszystkich Umawiających się Państwach. Jeżeli jednak te środki obejmują czynności egzekucyjne w państwie innym niż to, w którym zostały podjęte, ich uznanie i wykonanie podlega bądź ustawodawstwu wewnętrznemu państwa, w którym egzekucja ma mieć miejsce, bądź konwencjom międzynarodowym. Artykuł 8 Niezależnie od postanowień artykułów 3, 4 i 5 ustęp 3 niniejszej konwencji organy państwa miejsca stałego pobytu małoletniego mogą podjąć środki mające na celu ochronę w wypadku, gdy małoletniemu grozi poważne niebezpieczeństwo w odniesieniu do jego osoby lub majątku. Organy innych Umawiających się Państw nie są zobowiązane do uznawania tych środków. Artykuł 9 We wszystkich nagłych wypadkach organy każdego Umawiającego się Państwa, na którego terytorium znajduje się małoletni lub należący do niego majątek, podejmują niezbędne środki mające na celu ochronę. Środki podjęte w wyniku zastosowania ustępu poprzedzającego podlegają uchyleniu, z zastrzeżeniem ich ostatecznych skutków, z chwilą gdy organy właściwe na mocy niniejszej konwencji podejmą środki wymagane przez sytuację. Artykuł 10 Jeżeli jest to możliwe, w celu zapewnienia ciągłości systemu środków zastosowanych do małoletniego, organy Umawiającego się Państwa podejmą w stosunku do niego środki dopiero po dokonaniu wymiany poglądów z organami innych Umawiających się Państw, których decyzje nadal pozostają w mocy. Artykuł 11 Wszystkie organy, które podjęły środki na mocy postanowień niniejszej konwencji, informują o tym niezwłocznie organy państwa, którego małoletni jest 254 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze obywatelem, a w stosownych wypadkach — organy państwa miejsca jego stałego pobytu. Każde Umawiające się Państwo wyznaczy organy, które mogą bezpośrednio udzielać i przyjmować informacje określone w ustępie poprzedzającym i zawiadomi o tym Ministerstwo Spraw Zagranicznych Holandii. Artykuł 12 Dla celów niniejszej konwencji słowo „małoletni" oznacza każdą osobę tak określoną przez ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego jest ona obywatelem, jak i przez ustawodawstwo wewnętrzne miejsca jego stałego pobytu. Artykuł 13 Niniejszą konwencję stosuje się do wszystkich małoletnich, którzy mają miejsce stałego pobytu w jednym z Umawiających się Państw. Jednakże uprawnienia przyznane przez niniejszą konwencję organom państwa, którego małoletni jest obywatelem, są zastrzeżone dla Umawiających się Państw. Każde Umawiające się Państwo może sobie zastrzec ograniczenie stosowania niniejszej konwencji do małoletnich, którzy są obywatelami jednego z Umawiających się Państw. Artykuł 14 Dla celów niniejszej konwencji, jeżeli ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego małoletni jest obywatelem, stanowi niejednolity system, pojęcie „ustawodawstwo wewnętrzne państwa, którego małoletni jest obywatelem" oraz pojęcie „władze państwa, którego małoletni jest obywatelem", oznaczają ustawodawstwo i władze określone przez obowiązujące zasady tego systemu, a w braku takich zasad — najbardziej ścisły związek łączący małoletniego z jednym z prawo-dawstw składających się na ten system. Artykuł 15 Każde Umawiające się Państwo może sobie zastrzec właściwość swoich organów powołanych do rozstrzygania wniosków o unieważnienie, rozwiązanie lub rozluźnienie związku małżeńskiego między rodzicami małoletniego w celu podjęcia środków mających na celu ochronę jego osoby lub jego majątku. Organy innych Umawiających się Państw nie są zobowiązane do uznawania tych środków. Artykuł 16 Postanowienia niniejszej konwencji mogą być uchylone w Umawiających się Państwach tylko wtedy, gdy ich stosowanie jest wyraźnie niezgodne z porządkiem publicznym. § 39. Opieka i kuratela 255 Artykuł 17 Niniejszą konwencję stosuje się tylko do środków podjętych po jej wejściu w życie. Stosunki władzy wynikające na mocy samego prawa z ustawodawstwa prawa wewnętrznego państwa, którego małoletni jest obywatelem, są uznawane od chwili wejścia w życie niniejszej konwencji. Artykuł 18 W stosunkach między Umawiającymi się Państwami niniejsza konwencja zastępuje Konwencję o uregulowaniu opieki nad małoletnimi podpisaną w Hadze dnia 12 czerwca 1902 r. Nie jest ona sprzeczna z postanowieniami innych konwencji wiążących Umawiające się Państwa w chwili jej wejścia w życie. Wypada dodać, iż Polska złożyła zastrzeżenie z art. 15 ust. 1 Konwencji, zgodnie z którym zastrzegła właściwość swoich organów sądowych w zakresie rozstrzygania wniosków o unieważnienie, rozwiązanie lub rozluźnienie związku małżeńskiego między rodzicami małoletniego oraz do podejmowania środków mających na celu ochronę w odniesieniu do jego osoby lub majątku. 5. Rozbudowane postanowienia dotyczące opieki i kurateli zawierają bilateralne konwencje podpisane przez Polskę z: Rosją (art. 31-33), Węgrami (art. 37-39), Rumunią (art. 36-38), Bułgarią (art. 30-34), b. Jugosławią (art. 22-24), Francją (art. 15-18), Austrią (art. 31-35), Kubą (art. 30), KRL-D (art. 22-23), b. Czechosłowacją (art. 32-34), Białorusią (art. 33-35), Litwą (art. 32-34), Łotwą (art. 34-36), Ukrainą (art. 31), Estonią (art. 33-35) i Wietnamem (art. 34-36). Większość wymienionych konwencji zawiera oddzielne uregulowanie ubezwłasnowolnienia; tak w szczególności konwencje z: Rosją (art. 20-22), Węgrami (art. 40-43), Rumunią (art. 25-27), Bułgarią (art. 17-20), b. Jugosławią (art. 21), Kubą (art. 20-22), KRL-D (art. 16) i b. Czechosłowacją (art. 21-23), Wietnamem (art. 33), Ukrainą (art. 22), Łotwą (art. 23-25), Litwą (art. 21-23), Estonią (art. 22-24) i Białorusią (art. 22-24). 6. Wypada jeszcze wspomnieć o przygotowanej przez Konferencję Haską Prawa Prywatnego Międzynarodowego Konwencji o międzynarodowej ochronie dorosłych z 13 stycznia 2000 r. (tekst w języku francuskim i angielskim oraz przekład na język polski P. Mostowika i P. Symołona zostały ogłoszone w KPP 2002, z. 2, s. 463-499). 256 VIII. Prawo rodzinne i opiekuńcze II. Zakres zastosowania statutu opieki lub kurateli 1. Przede wszystkim zachodzi potrzeba odgraniczenia zakresu działania norm kolizyjnych z art. 9 § 1 p.p.m. oraz z art. 23 § 2 zd. 1 p.p.m. Wydaje się, że statutowi opieki lub kurateli podlegają wszystkie akty (zarządzenia) o charakterze opiekuńczym, jakie względem określonej osoby wolno przedsięwziąć. Dotyczy to m.in. znanego niektórym systemom prawnym upelnoletnienia lub uwłasnowolnienia. Statut, o którym mowa, określa przesłanki tego rodzaju aktów oraz wyznacza organ do tego uprawniony. Jednakże wpływ tych aktów na zdolność do czynności prawnych danej osoby oceniać należy według jej statutu personalnego (czyli prawa wskazanego przez normę z art. 9 § 1 p.p.m.). Zakresem normy kolizyjnej z art. 23 § 1 i § 2 zd. 1 p.p.m. należy też objąć instytucję ubezwłasnowolnienia. Statut opieki lub kurateli rozstrzyga więc o przesłankach i rodzaju ubezwłasnowolnienia oraz o pieczy nad ubezwłasnowolnionym. Wpływ ubezwłasnowolnienia na zdolność do czynności prawnych ubezwłasnowolnionego podlega statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. W zakresie postępowania o ubezwłasnowolnienie obowiązuje zasada właściwości legis fori processualis. 2. Statut opieki uzależnia na ogół ustanowienie opiekuna od tego, by dziecko nie pozostawało pod władzą rodzicielską. Ocena istnienia tej przesłanki nastąpi według prawa wskazanego przez normę z art. 19 § 1 p.p.m. 3. Brak przeszkód do respektowania na naszym terenie przepisów obcego prawa właściwego (statutu opieki lub kurateli) przewidujących ustanowienie opieki ex legę (bez orzeczenia sądu). 4. Statut opieki lub kurateli określa kwalifikacje wymagane od kandydata na opiekuna45 lub kuratora, rozstrzyga o wyborze i zwolnieniu opiekuna lub kuratora, zakresie przysługującej im pieczy względem pupila, nadzorze nad wypełnianiem przez nich uprawnień i obowiązków, a także o ewentualnym wymogu zatwierdzenia czynności opiekuna przez organ państwowy (lub radę familijną). Także stosunki pomiędzy podopiecznym a opiekunem lub kuratorem podlegają omawianemu statutowi. 45 W uchwale z 2 X 1991 r., III CZP 92:91, OSP 1992, z. 5, poz. 105 (z glosą E. Holewińskiej--Łapińskiej), Sąd Najwyższy udzielił następującej (trafnej) odpowiedzi na pytanie prawne: „Sąd opiekuńczy może na podstawie art. 109 § 2 k.r.o. powierzyć wykonywanie bieżącej pieczy nad dzieckiem obywatelowi państwa obcego". W uzasadnieniu powołał się m.in. na Konwencję praw dziecka. Rozdział IX SPRAWY SPADKOWE § 40. STATUT SPADKOWY Literatura: J. Balicki: Problemy kolizyjne prawa spadkowego, Warszawa 1963; E. Wierz-bowski: Spadki po cudzoziemcach zmarłych w Polsce, NP 1963, nr 11; K. Przybyłowski 1964; B. Walaszek: Dziedziczenie ustawowe pozostałego przy życiu małżonka wedle polskiego prawa spadkowego, Księga Przybyłowskiego; K. Przybyłowski 1966; J. Fabian: Statut spadkowy w nowym prawie prywatnym międzynarodowym, PiP 1968, z. 11; J. Jodłowski: Jurysdykcja krajowa w sprawach spadkowych w świetle kodeksu postępowania cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV; M. Sośniak: Le probleme des succession d'apres les regles polonaises de droit international prive, PYIL 1971, vol. II; M. Pazdan: Zasięg jurysdykcji krajowej w sprawach spadkowych, SC 1972, t. XX; tenże: Dziedziczenie ustawowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Metody regulacji właściwości prawa, Katowice 1973; tenże: Kolizyjno-prawna problematyka nabycia spadku, SC 1974, t. XXIII; tenże: Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, 1974, t. XXIV; tenże: Niegodność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1974, nr 2; M. Sośniak: Les principes du droit international prive polonais relative a la succession, DPC 1973, nr 2; tenże: Normy polskogo mieżdunarodnogo czastnogo prawa w oblasti nasledowanija, SPP 1975, nr 2; M. Pazdan: Zagadnienia kolizyjno-prawne powołania do dziedziczenia, SP 1976, z. 1-2; J. Ciszewski: Glosa do postanowienia SN z 27 I 1977, III CRN 337/76, Pal. 1977, nr 10; M. Bączyk: Glosa do orzeczenia SN z 10 X 1984, II CR 296/84, NP 1985, nr 9; M. Pazdan: Umowny dział spadku w prawie prywatnym międzynarodowym, (w:) Prace z prawa cywilnego (Księga J.S. Piątowskiego), Wrocław-Warszawa 1985; T. Dżunov: Sprawy rodzinne i spadkowe w prawie prywatnym międzynarodowym SFRJ, SIS 1990, t. 14; W. Ludwiczak 1990, s. 224 i n.; M. Pazdan: Sprawy spadkowe w konwencji polsko-jugoslowiańskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; M. Sośniak 1991, s. 183 i n.; M. Pazdan: Professio iuris w szwajcarskim i niemieckim międzynarodowym prawie spadkowym, Księga Skąpskiego, s. 321-355; M. Pazdan: Czynności notarialne w międzynarodowym prawie spadkowym, „Rejent" 1998, nr 4, s. 99-115; J. Kawecka-Pysz: Kolizyjnoprawne aspekty nabywania nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców, „Rejent" 1999, nr 2, s. 106-122; H. Kaspszyk: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców. Wybrane kwestie z zakresu dziedziczenia, „Rejent" 1999, nr 2, s. 86-105; M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce w drodze dziedziczenia, „Rejent" 1999, nr 9; M. Pazdan: Cudzoziemiec jako spadkobierca testamentowy w sytuacji, gdy do spadku wchodzi nieruchomość położona w Polsce, (w:) Prace z prawa prywatnego (Księga Janusza Pietrzykowskiego), Warszawa 2000, s. 193-204. Por. też literaturę do § 29, 41 i 42. 258 IX. Sprawy spadkowe I. Prawo właściwe 1. W polskiej ustawie z 1965 r. statut spadkowy (lex successionis) określa art. 34. W myśl tego przepisu: „W sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci". Dziedziczenie po bezpaństwowcu podlega prawu miejsca jego zamieszkania w chwili śmierci (art. 3 p.p.m.), w braku miejsca zamieszkania stosuje się prawo polskie (art. 7 p.p.m.). Wyjątek od zasady wyrażonej w art. 34 p.p.m., dotyczący ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci (mortis causa), przewiduje art. 35 p.p.m. Przepis ten określa statut czynności prawnych na wypadek śmierci. Będzie o nim mowa w dalszych rozważaniach. 2. Właściwość prawa ojczystego spadkodawcy dla spraw spadkowych przewiduje wiele obcych systemów prawnych. Licznie reprezentowane są jednak również odmienne rozwiązania. Wśród nich spotkać można uregulowania gwarantujące, podobnie jak nasze prawo, jednolitość statutu spadkowego (np. systemy posługujące się łącznikiem domicylu) oraz takie, które prowadzą do kolizyjnego rozczłonkowania spadku (wielości statutów spadkowych) na skutek dopuszczenia do głosu obok siebie dwu łączników; chodzi tu o systemy, które dziedziczenie nieruchomości poddają legi situs, a dziedziczenie ruchomości — legi domicilii lub legi patriae spadkodawcy. 3. Właściwość prawa ojczystego spadkodawcy z chwili śmierci w zakresie spraw spadkowych przewidują podpisane przez Polskę bilateralne konwencje o pomocy prawnej z: Węgrami (art. 47 ust. 1), b. Jugosławią (art. 36), Austrią (art. 39 ust. 2, art. 40 ust. 4 i art. 41 ust. 2), Kubą (art. 34 ust. 1 z ogr. w ust. 2), Libią (art. 21) i z KRL-D (art. 25 ust. 2). Chodzi tu oczywiście o prawo tej strony konwencji, której obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci. Odmienne rozwiązanie przyjęto w konwencjach podpisanych z: Białorusią (art. 42 ust. 1 i 2), Estonią (art. 41 ust. 1 i 2), Litwą (art. 40 ust. 1 i 2), Łotwą (art. 42 ust. 1 i 2), Rosją (art. 39), Rumunią (art. 44), Ukrainą (art. 37 ust. 1 i 2), Wietnamem (art. 41 ust. 1 i 2), b. Czechosłowacją (art. 40 ust. 1 i 2) i Bułgarią (art. 35 A). Według tych konwencji jedynie dziedziczenie ruchomości podlega prawu państwa (strony konwencji), którego obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci, natomiast dziedziczenie nieruchomości oceniać należy według prawa państwa (strony konwencji), na którego obszarze nieruchomości są położone (właściwość legis rei sitae). Większość wspomnianych konwencji, poza ogólną normą kolizyjną dotyczącą spraw spadkowych, zawiera jeszcze nadto normy określające prawo właściwe dla rozmaitych kwestii szczegółowych (rozrządzeń ostatniej woli, dziedziczenia państwa i innych). § 40. Statut spadkowy 259 II. Zakres statutu spadkowego A. Przesłanki dziedziczenia a) Otwarcie spadku Otwarcie spadku podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga zarówno o przyczynie (lub przyczynach), chwili, jak i o skutkach otwarcia spadku. Jednakże domniemania dotyczące życia i śmierci podlegają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi. b) Zdolność dziedziczenia 1. Ogólne wymagania odnoszące się do zdolności prawnej kandydata na spadkobiercę, będącego osobą fizyczną, a więc wymagania, od których zależy możność stania się podmiotem praw i obowiązków jakichkolwiek i na jakiejkolwiek drodze, podlegają statutowi personalnemu osoby, o którą chodzi (art. 9 § 1 p.p.m.), a nie statutowi spadkowemu. 2. Jedną z nielicznych powszechnie obowiązujących zasad prawa spadkowego wyraża następująca formuła: spadkobiercą może być tylko taka osoba fizyczna, która przeżyła spadkodawcę; z zasady tej wynika, iż spadkobiercą nie może być osoba, która zmarła przed lub równocześnie ze spadkodawcą. Przy ocenie istnienia przesłanek dziedziczenia zachodzi przeto konieczność porównania chwili śmierci spadkodawcy z chwilą śmierci kandydata na spadkobiercę. Porównanie to w praktyce najczęściej nie nastręcza trudności. Zdarzają się jednak sytuacje wyjątkowe, gdy kolejność zgonu mających po sobie dziedziczyć osób nie jest oczywista, np. w przypadku utraty życia przez kilka osób podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa (przypadek tzw. kommorientów). Większość systemów prawnych w celu ułatwienia wyjaśnienia wątpliwości powstających przy ustalaniu kolejności zejścia śmiertelnego kommorientów ustanawia odpowiednie domniemania. Dotyczące kommorientów domniemania podzielić można na dwie grupy: grupę pierwszą stanowią domniemania zmierzające do ustalenia kolejności zejścia śmiertelnego (por. np. art. 720-722 k.c.franc); do grupy drugiej należą, nie zawsze jednakowo ujmowane, domniemania równoczesnej śmierci (por. np. § 25 k.c.austr., art. 32 ust. 2 k.c.szwajc, art. 32 k.c.pol.). Powstaje kwestia, wedle jakich zasad należy ustalać prawo właściwe do oceny relacji między kommorientami, wyrażającej się w pytaniu: kto kogo przeżył? Poszukiwania doktryny i judykatury szły w różnych kierunkach1. Ich główny nurt obracał się wokół alternatywy: decydować ma statut spadkowy czy też statut personalny kommorientów. Były też wysuwane inne propozycje. 1 Co do szczegółów por. M. Pazdan: Zdolność dziedziczenia, s. 93 i n. 260 IX. Sprawy spadkowe Wydaje się, iż rozstrzygnięcia poszukiwać trzeba w statucie personalnym odnośnych osób. Zważywszy, iż chodzi tu o porównanie chwili utraty zdolności prawnej dwu (lub kilku) osób, uwzględniać należy statuty personalne obu (lub kilku) osób. W wypadku zderzenia się trudnych do pogodzenia z sobą domniemań dotyczących kommorientów dojdzie do ich wzajemnego wyłączenia się. Jeżeli jednocześnie brak danych umożliwiających ustalenie najbardziej prawdopodobnej chwili śmierci, zachodzi konieczność — w ramach zabiegów mających charakter dostosowania — uzupełnienia norm prawa prywatnego międzynarodowego prawidłem o charakterze merytorycznym. Uzasadnione wydaje się przyjęcie prawidła przewidującego wzajemne wyłączenie w omawianej sytuacji dziedziczenia kommorientów. 3. Wymagania z zakresu zdolności prawnej, które działają jedynie w sferze prawnospadkowej, powodując utratę lub ograniczenie możliwości dziedziczenia po kimkolwiek (czyli przyczyny tzw. bezwzględnej niezdolności dziedziczenia), podlegają statutowi spadkowemu. Współcześnie pojawiają się one rzadko. Liczyć się też trzeba z ingerencją w tej mierze klauzuli porządku publicznego. 4. O tym, czy dziecko poczęte (nasciturus) może dziedziczyć, rozstrzyga statut spadkowy. Stosując postanowienia statutu spadkowego do oceny dziedziczenia dziecka poczętego, należy brać pod uwagę przede wszystkim, czy prawo to w ogóle dopuszcza (warunkowo) dziedziczenie dziecka poczętego oraz w jakim zakresie je dopuszcza. Jednakże ocena „warunku", od którego ziszczenia się zależy ostateczne uzyskanie przez dziecko poczęte zdolności prawnej, należeć będzie do statutu personalnego dziecka. Niektóre prawodawstwa dopuszczają możliwość ustanowienia spadkobiercą (mocą rozrządzenia ostatniej woli) dziecka w chwili otwarcia spadku jeszcze nie-poczętego (nondum conceptus). Nie ulega wątpliwości, iż rozstrzygające w tej mierze znaczenie przyznać należy statutowi spadkowemu. 5. Statutowi personalnemu osoby prawnej podlega ocena, czy dany twór jest osobą (ma osobowość prawną i zdolność prawną) oraz czy osoba prawna mająca dziedziczyć istniała (już i jeszcze) w chwili otwarcia spadku. Niektóre prawodawstwa dopuszczają możliwość ustanowienia spadkobiercą takiej osoby prawnej, która powstanie dopiero po otwarciu spadku. O tym, czy taka możliwość istnieje, rozstrzyga — jak się zdaje — statut spadkowy. Wedle postanowień statutu personalnego osoby, o którą chodzi, trzeba natomiast oceniać, czy zostały spełnione przesłanki niezbędne do jej powstania. Do zakresu działania statutu spadkowego należy przyporządkować kwestię, czy osoba prawna, uważana przez swój statut personalny za osobę prawną lub 40. Statut spadkowy 261 ułomną (niepełną) osobę prawną wyposażoną w zdolność prawną, może (i pod jakimi warunkami) być spadkobiercą. Dotyczy to także ewentualnego wymogu uzyskania zgody organu państwowego na przyjęcie spadku. c) Niegodność dziedziczenia Niegodność dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga m.in. o sposobie działania niegodności (czy działa ona ipso iure, czy też stwarza jedynie uprawnienie na rzecz określonych osób, którego realizacja wymaga wydania orzeczenia sądowego), jej przesłankach (podstawach) i skutkach. Według legis successionis trzeba też oceniać znaczenie przebaczenia ze strony spadkodawcy2. Dotyczy to także przewidzianego w niektórych systemach prawnych wymogu zachowania określonej formy oraz dopuszczalności stosowania (w drodze analogii) w zakresie przebaczenia przepisów o wadach oświadczenia woli. Jeżeli jednak postanowienia statutu spadkowego wymagają, by przebaczenie nastąpiło w testamencie, to o tym, czy testament, który zawiera przebaczenie, jest ważny, rozstrzyga statut czynności prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). d) Szczególne zakazy dziedziczenia W prawie merytorycznym niektórych państw spotyka się przepisy wyłączające od dziedziczenia, na podstawie testamentu lub innego rozrządzenia ostatniej woli, osoby, które w okresie poprzedzającym śmierć spadkodawcy pozostawały z nim w bliskich stosunkach. Cel tych przepisów jest jasny: mają one mianowicie zabezpieczać spadkodawcę przed wpływami z zewnątrz na jego ostatnią wolę, chronią zatem swobodę testowania w ostatnich chwilach życia spadkodawcy. Zbliżone do tego są ograniczenia w rozrządzeniu testamentem na rzecz osób sprawujących opiekę. Zakazy tego rodzaju należy oceniać według postanowień statutu spadkowego. Mimo iż obowiązujące prawo polskie zakazów takich nie przewiduje, nie wydaje się konieczna ingerencja klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy zakaz tego rodzaju pojawia się w postanowieniach obcego prawa właściwego. e) Umowy o zrzeczenie się dziedziczenia Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia podlega zasadniczo statutowi spadkowemu, a więc prawu wskazanemu przez normę kolizyjną z art. 34 p.p.m.; wszelako co do kwestii uregulowanych w art. 35 p.p.m. stosować należy prawo wskazane przez ten przepis (statut czynności prawnych mortis causa). Skutki umowy o zrzeczenie się dziedziczenia oceniane będą według statutu spadkowego. 2 Odmiennie J. Fabian: Statut spadkowy, s. 804, którego zdaniem przebaczenie należy do zakresu normy z art. 35 p.p.m. 262 IX. Sprawy spadkowe B. Ustalenie zawartości spadku O zasięgu spadku decyduje w głównej mierze statut spadkowy. Z zasady tej wynika — po pierwsze — iż z postanowień legis successionis czerpać należy ogólne reguły, służące w tym prawie do określenia pojęcia spadku (np. art. 922 § 1 i 2 k.c.pol), po drugie — statutowi spadkowemu podlegają tzw. długi spadkowe powstające z chwilą śmierci spadkodawcy lub po jego śmierci (np. art. 922 § 3 k.c.pol.), po trzecie — do statutu spadkowego należy sięgać w poszukiwaniu szczegółowych reguł prawnospadkowych spełniających pomocniczą rolę przy ustalaniu zawartości sched spadkowych lub innych korzyści osiąganych ze spadku przez określone osoby (np. art. 993-995 k.c.pol.). Znaczenie ogólne, a więc nie tylko w rozpatrywanym tutaj zakresie, mają następujące dwa prawidła: a) o istnieniu danego prawa lub obowiązku rozstrzyga system prawny, któremu owo prawo lub ów obowiązek podlegają (łex causae), b) lex causae decyduje również o tym, kto jest z tytułu danego prawa uprawniony lub kogo dany obowiązek obciąża. Szczególną doniosłość w rozpatrywanym zakresie ma następujące, trzecie, prawidło: o dziedziczności danego prawa lub obowiązku rozstrzyga statut, któremu — ze względu na swą naturę — dane prawo (podmiotowe) lub obowiązek podlegają (lex causae). Trzeba się również liczyć z tym, iż niekiedy statut, któremu podlega prawo wchodzące do spadku, uzależnia jego nabycie na jakiejkolwiek drodze, a więc również w drodze dziedziczenia, od spełnienia się pewnych szczególnych przesłanek (przesłankę taką stanowi uzyskanie członkostwa spółdzielni, gdy chodzi o nabycie spółdzielczego prawa do lokalu). W tej mierze musi być uwzględniany statut miarodajny dla prawa, o które w danym przypadku chodzi (lex causae). Lex causae określa również losy prawa nie-wchodzącego do spadku na wypadek śmierci uprawnionego. C. Powołanie do dziedziczenia Powołanie do dziedziczenia podlega statutowi spadkowemu. Statut ten decyduje zarówno o powołaniu z ustawy (ab intestato), jak i z woli spadkodawcy. Na podstawie postanowień statutu spadkowego należy ustalić krąg spadkobierców ustawowych oraz porządek ich dziedziczenia. Statutowi spadkowemu podlega także ocena transmisji. Wyznaczenie kręgu spadkobierców ustawowych następuje przy użyciu odpowiednich kryteriów (probierzy). W ich roli występują różne typy więzów łączących spadkobierców ze spadkodawcą. Czynniki określające powołanie do dziedziczenia z ustawy, takie jak związek małżeński ze spadkodawcą, pokrewieństwo, stosunek przysposobienia, mają cechy tzw. kwestii wstępnych. Przy ich ocenie należy postępować zgodnie ze wskazówkami przyjętymi dla rozstrzygnięcia kwestii wstępnej (rozdz. III § 9). § 40. Statut spadkowy 263 Nie ma natomiast charakteru kwestii wstępnej węzeł, z którym mamy do czynienia w wypadku powołania do dziedziczenia tzw. wychowańców, czyli osób, które w okresie poprzedzającym śmierć spadkodawcy pozostawały z nim w określonym związku faktycznym. Węzeł tego rodzaju pozbawiony jest bowiem cechy kolizyjnoprawnej samoistności (samodzielności). Przesłanki istnienia owego węzła należy oceniać na podstawie miarodajnej w danym przypadku merytorycznej legis sucessionis (tej, która przewiduje powołanie do dziedziczenia na nim oparte). Mamy tu więc do czynienia jedynie z zagadnieniem, które stanowi część kwestii głównej (sprawy spadkowej). Statut spadkowy decyduje bez wątpienia o wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców, jak i — co już nie jest niewątpliwe — o charakterze praw przypadających spadkobiercom. Należy jednak uciec się do klauzuli porządku publicznego, jeżeli obce prawo spadkowe przewiduje pierwszeństwo dziedziczenia dzieci małżeńskich w stosunku do dzieci pozamałżeńskich, gdy przyznaje dziecku pozamałżeńskiemu mniejszy udział w spadku niż dziecku pochodzącemu z małżeństwa lub gdy wyklucza od dziedziczenia dzieci zrodzone ze stosunków kazirodczych lub w wyniku zdrady małżeńskiej (cudzołóstwa). Statut spadkowy rozstrzyga o dziedziczeniu małżonka. Według postanowień tego statutu należy przeto oceniać, czy małżonek w ogóle dopuszczony jest do dziedziczenia ustawowego, wespół z jakimi innymi spadkobiercami dziedziczy, a jakich spadkobierców od dziedziczenia wyłącza. Dopuszczenie małżonka do dziedziczenia dopiero w braku dzieci lub innych zstępnych nie może — jak się wydaje — usprawiedliwiać ingerencji klauzuli porządku publicznego. Odwoływanie się do klauzuli porządku publicznego najczęściej nie będzie uzasadnione nawet wtedy, gdy statut spadkowy pomija całkowicie małżonka przy dziedziczeniu. Z reguły bowiem w sytuacji tego rodzaju interesy majątkowe małżonka na wypadek śmierci współmałżonka zabezpieczone są w inny sposób, np. przez szerokie ujęcie majątkowej wspólności małżeńskiej. Dopiero w sytuacji, gdy małżonek nie otrzymuje nic lub otrzymuje niewiele z tytułu podziału majątkowej wspólności małżeńskiej (bo tej nie przewidywało prawo właściwe dla majątkowych stosunków małżeńskich lub ujmowało ją bardzo wąsko) ani też nie jest zaliczony do kręgu spadkobierców ustawowych, można rozważać, czy nie należy odwołać się do klauzuli porządku publicznego, z tym jednak, iż wpierw trzeba zbadać, czy pretensji małżonka nie da się zaspokoić na innej drodze, np. przez tzw. dostosowanie postanowień statutu majątkowych stosunków małżeńskich i postanowień statutu spadkowego. Statut spadkowy określa przesłanki wyłączenia od dziedziczenia małżonka w sytuacji, gdy istniała podstawa do wytoczenia powództwa o rozwód, lecz rozwód za życia nie został orzeczony. 264 IX. Sprawy spadkowe Dopuszczalność unieważnienia małżeństwa po śmierci jednego z małżonków (m.in. czy i w jakim zakresie unieważnienie działa wstecz) ocenić należy według postanowień statutu miarodajnego dla unieważnienia (art. 16 p.p.m.). To samo odnieść można do ustalenia nieistnienia małżeństwa. Za dopuszczalne uznać można przyznanie w sferze prawnospadkowej skutków małżeństwu poligamicznemu, z zastrzeżeniem, iż wszyscy pozostali przy życiu małżonkowie traktowani będą na równi. Taki punkt widzenia jest uzasadniony zwłaszcza wtedy, gdy obcy statut małżeński dopuszcza poligamię. Do postanowień statutu spadkowego należy też zasadniczo sięgnąć przy określaniu losów tzw. spadku bezdziedzicznego. Niektóre bilateralne konwencje podpisane przez Polskę zawierają w tej mierze wyraźne wskazówki. Zgodnie z nimi ruchomości przypadają państwu (stronie konwencji), którego spadkodawca był obywatelem, nieruchomości zaś państwu (stronie konwencji), na którego obszarze są położone. Por. konwencje z: Rosją (art. 40), Węgrami (art. 48), Bułgarią (art. 36 A), Austrią (art. 1 i 2 protokołu dodatkowego), Estonią (art. 42), b. Czechosłowacją (art. 41), Litwą (art. 41), Łotwą (art. 43), Białorusią (art. 43), Ukrainą (art. 38) i Rumunią (art. 45). D. Nabycie spadku oraz kwestie związane z nabyciem spadku a) Sposób dziedziczenia Sposób przejścia spadku na spadkobierców oraz sposób uzyskania korzyści ze spadku przez innych beneficjariuszy spadkowych określa statut spadkowy. Zasada ta ma duże praktyczne znaczenie ze względu na znaczne różnice występujące w tej mierze pomiędzy prawodawstwami poszczególnych państw. Statut spadkowy decyduje więc o tym, czy przejście spadku następuje ipso iure w chwili otwarcia spadku, czy też dopiero po zaistnieniu dodatkowych (i jakich) zdarzeń (czy wymagane jest złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku lub faktyczne objęcie spadku we władanie albo odpowiednie orzeczenie sądowe). Wedle jego postanowień należy oceniać sytuację prawną spadku „spoczywającego" (hereditas iacens). Decyduje on również o tym, czy spadek „przechodzi" wpierw na „egzekutora" lub „administratora" spadku i dopiero za ich pośrednictwem, po zaspokojeniu długów, na właściwych beneficjariuszy spadkowych (np. w systemie anglosaskim), czy też bezpośrednio na spadkobierców. b) Przyjęcie lub odrzucenie spadku Statutowi spadkowemu podlega ocena możności przyjęcia lub odrzucenia spadku (możność ta nie stanowi bowiem elementu zdolności spadkobiercy), dopuszczalność częściowego przyjęcia lub częściowego odrzucenia spadku, treść składanego oświadczenia woli, czasowe granice, w jakich przyjęcie lub odrzucenie spadku może nastąpić (nie wyklucza to możliwości ingerencji klauzuli porządku publicznego w sytuacji, gdy obca lex successionis przewiduje zbyt krótki termin, i to liczony od chwili otwarcia spadku), a także skutki przyjęcia § 40. Statut spadkowy 265 lub odrzucenia spadku. Statut spadkowy decyduje też o tym, czy przyjęcia spadku wprost dokonać może osoba fizyczna niemąjąca pełnej zdolności do czynności prawnych. Natomiast o tym, jaką zdolność ma dany spadkobierca, rozstrzyga jego statut personalny. Prawo właściwe do oceny formy dla oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku określa art. 12 p.p.m. Jednakże skutki milczenia spadkobiercy w omawianym zakresie winny być oceniane wyłącznie wedle postanowień statutu spadkowego. Nie wydaje się, by można było jakieś szczególne znaczenie przypisywać w tej mierze prawu miejsca zamieszkania spadkobiercy. Wpływ wad oświadczenia woli na ważność oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku podlega statutowi spadkowemu. c) Stosunki między wspólspadkobiercami. Odpowiedzialność za długi spadkowe Zarówno stosunki między współspadkobiercami, jak i odpowiedzialność za długi spadkowe należy zasadniczo oceniać wedle legis successionis. Bez znaczenia jest to, czy przepisy właściwego prawa spadkowego są przy regulowaniu stosunków między współspadkobiercami samowystarczalne, czy też regulują te stosunki tylko fragmentarycznie, „odsyłając" w pozostałym zakresie do własnych (a więc nie do legis rei sitae) przepisów prawa rzeczowego (np. art. 1035 naszego k.c). Wedle statutu spadkowego należy więc m.in. oceniać, czy i pod jakimi warunkami spadkobiercy przysługuje uprawnienie do rozporządzania udziałem w spadku, czy współspadkobiercom służy w takim wypadku prawo pierwokupu, a także w zasadzie funkcjonowanie systemu wyrównywania korzyści pomiędzy współspadkobiercami. Zakresem działania statutu spadkowego należy objąć prawnospadkowe postaci ograniczenia odpowiedzialności typu cum viribus hereditatis lub pro viribus hereditatis, kwestie związane ze współodpowiedzialnością współspadkobierców, a więc, czy odpowiadają solidarnie, czy też wedle innych zasad, oraz zagadnienie regresów. Statut spadkowy jest też w zasadzie miarodajny do oceny przesłanek i skutków oddzielenia spadku od majątku spadkobiercy (separatio bonorum). Trudności w przeprowadzeniu oddzielenia powstaną jednak wówczas, gdy legi fori instytucja ta jest nieznana. d) Ochrona dziedziczenia Statutowi spadkowemu podlega niewątpliwie ochrona dziedziczenia (hereditatis petitio). Wedle legis successionis należy przeto oceniać, komu i przeciwko komu służą roszczenia mające na celu ochronę dziedziczenia oraz jaką mają treść. Statut spadkowy określa też legitymację czynną w omawianym zakresie, zasady, wedle których powinno nastąpić rozliczenie między powodem a pozwanym, który władał przez jakiś czas spadkiem; bez znaczenia jest to, czy 266 IX. Sprawy spadkowe przepisy prawa spadkowego regulują tę ostatnią kwestię w sposób wyczerpujący, czy też (jak np. art. 1029 § 2 naszego k.c.) nakazują korzystać w tej mierze z postanowień własnego prawa rzeczowego. Samo postępowanie w sprawach, 0 których mowa, podlega oczywiście legi fori. e) Rezerwa lub zachowek Statutowi spadkowemu podlegają ograniczenia w rozrządzaniu na wypadek śmierci. Wedle postanowień statutu spadkowego należy oceniać m.in. naturę prawną przysługujących określonym osobom uprawnień (rezerwa czy zachowek), krąg osób uprawnionych, wielkość przypadającego udziału w spadku lub wysokość należnej wierzytelności. Bez znaczenia jest stanowisko w tej mierze statutu personalnego uprawnionego. Z polskiego punktu widzenia brak jest podstaw do ingerencji klauzuli porządku publicznego, gdy obcy statut spadkowy nie przewiduje w ogóle rezerwy lub zachowku albo nie przyznaje uprawnień z tego tytułu w sytuacji, w której uprawnienia takie służyłyby według prawa polskiego. Także wydziedziczenie — jako sposób pozbawienia rezerwy lub zachowku — należy w zasadzie oceniać wedle postanowień statutu spadkowego (art. 34 p.p.m.). Jeśli statut spadkowy przewiduje wymóg wydziedziczenia w testamencie, to o tym, czy testament zawierający wydziedziczenie jest ważny, rozstrzyga prawo wskazane przez art. 35 p.p.m. Jednakże wymóg podania w testamencie przyczyny wydziedziczenia obowiązuje tylko wtedy, gdy przewidziany jest w prawie wskazanym przez normę z art. 34 p.p.m. f) Zapis testamentowy Zapis testamentowy podlega w zasadzie statutowi spadkowemu. Dotyczy to zwłaszcza skutków zapisu. Powstaje jednak pytanie, czy zasada ta działa także co do znanego niektórym prawodawstwom (m.in. prawu włoskiemu) zapisu wywołującego bezpośrednio skutki prawnorzeczowe (legatum per vindica-tionem). Nie ulega wątpliwości, iż zapis testamentowy wywoła bezpośrednie skutki prawnorzeczowe, gdy skutki takie łączy z zapisem zarówno statut spadkowy, jak 1 statut rzeczowy. Chodzi tu oczywiście o statut rzeczowy z chwili otwarcia spadku. Późniejsza zmiana statutu rzeczowego nie może szkodzić skutkom praw-norzeczowym zapisu, które już zaistniały, ani też nie może samoczynnie wywołać skutków prawnorzeczowyeh, jeśli one do chwili zmiany statutu nie nastąpiły. Za takim rozwiązaniem przemawia konieczność liczenia się ze stanowiskiem statutu rzeczowego przy ocenie nabycia pojedynczego prawa rzeczowego. Jest też oczywiste, że statut spadkowy nie może sam doprowadzić do powstania skutków prawnorzeczowyeh zapisu (jeśli nawet skutki takie przewiduje) wbrew stanowisku statutu rzeczowego. Do kwestii dyskusyjnych należy zaś pytanie, czy zapis testamentowy wywoła bezpośrednio skutki prawnorzeczowe, jeśli skutki takie wiąże z zapisem statut § 40. Statut spadkowy 267 rzeczowy, podczas gdy stanowisko statutu spadkowego jest w tej mierze odmienne (por. § 29, III, pkt 3). g) Wykonawca testamentu Pozycję prawną wykonawcy testamentu określa statut spadkowy. Ważność rozrządzenia, którego mocą wykonawca testamentu został ustanowiony, jest jedną z kwestii objętych zakresem działania statutu czynności prawnych mortis causa (art. 35 p.p.m.). E. Dziaf spadku Dział spadku (zarówno umowny, jak i ustawowy) podlega zasadniczo statutowi spadkowemu. Statut ten rozstrzyga, czy współspadkobiercom przysługuje wybór sposobu działu spadku, czy też sądowy dział spadku jest obligatoryjny. Podlega mu oczywiście także umowa o dział spadku. Jednakże zdolność do zawarcia takiej umowy oraz wymagania dotyczące formy podlegają prawu wskazanemu przez oddzielne normy kolizyjne (art. 9 i 12 p.p.m.). O zakresie swobody przysługującej stronom przy kształtowaniu treści umowy o dział spadku decyduje zasadniczo statut spadkowy. W niektórych systemach prawnych napotkać można jednak przepisy ograniczające — głównie ze względu na interes społeczny — podział określonych substratów majątkowych (np. gospodarstw rolnych, majątków rodzinnych, mieszkań). Wskazówek co do ich zasięgu w przestrzeni (w braku wyraźnego uregulowania) należy poszukiwać w ich treści i celach. Doprowadzi to z reguły do następującego rezultatu: pod uwagę należy brać przepisy obowiązujące w miejscu położenia przedmiotów spadkowych, których ograniczenia dotyczą, z tym jednak, iż będą one stosowane jedynie przez sądy państwa, na obszarze którego owe przedmioty się znajdują. Innymi słowy, sądy danego państwa zastosują jedynie własne przepisy tego rodzaju, i to tylko w odniesieniu do przedmiotów spadkowych znajdujących się na obszarze własnego państwa. Przepisy uzależniające podział nieruchomości lub wyodrębnienie działki budowlanej od zgody organu administracyjnego są wyrazem „publicznoprawnego panowania" państwa nad majątkiem spadkowym. Nie wchodzą one w zakres statutu spadkowego, a ich zasięg ogranicza się do obszaru państwa, które je wydało; stosuje się je więc do majątku położonego na obszarze tego państwa. Komplikacje wywołuje rozbieżność w ujmowaniu skutków umownego działu spadku. Prawo francuskie przyznaje umownemu podziałowi spadku charakter deklaratywny i działanie retroaktywne; współspadkobierca po dziale uważany jest za właściciela rzeczy przypadłych mu w ramach działu od chwili śmierci spadkodawcy. Pod rządem Leniem, i na gruncie wielu innych prawodawstw podział tradycyjnie traktowany jest jako wzajemny transfer udziałów ze skutkami od chwili działu. 268 IX. Sprawy spadkowe Jest wątpliwe, czy przewidziane w postanowieniach statutu spadkowego retro-aktywne działanie działu spadku będzie skuteczne także poza granicami państwa, o którego prawo chodzi, zwłaszcza względem przedmiotów spadkowych położonych w państwie, którego prawo posługuje się inną konstrukcją (nadaje działowi inny charakter i nie przewiduje jego retroaktywnego działania). Nie jest również możliwe — także w zakresie działu spadku — całkowite wyłączenie doniosłości statutów miarodajnych dla poszczególnych praw wchodzących do spadku. Chodzi tu zwłaszcza o statut rzeczowy, ustalony na podstawie miejsca położenia przedmiotów wchodzących w skład spadku. Wynikające z jego postanowień wymagania dotyczące nabycia prawa własności (np. wydanie rzeczy) lub innych praw rzeczowych muszą być spełnione także wtedy, gdy nabycie własności lub innego prawa rzeczowego następuje w ramach działu spadku. To samo odnosi się do wymagań dotyczących wpisu do ksiąg wieczystych lub innych rejestrów. Zasada właściwości w tej mierze legis rei sitae pozostaje w koincydencji z zasadą właściwości legis fori. § 41. STATUT CZYNNOŚCI PRAWNYCH MORTIS CAUSA L i t e r a t u r a: K. Przybyłowski: Glosa do uchwały SN z 16 X 1963, III CO 50/63, OSP 1964, nr 9; M. Tomaszewski: Konwencja haska o kolizji praw w zakresie formy rozporządzeń testamentowych, NP 1966, nr 5; M. Pazdan: Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1975, nr 5; M. Sośniak: Z kolizyjnej problematyki spadkobrania testamentowego, SP 1976, z. 1-2; A. Mączyński: Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Ustawowe i konwencyjne unormowanie problematyki formy, Warszawa-Kraków 1976; tenże: Glosa do uchwały SN z 31 V 1975, III CZP 78/75, PiP 1978, z. 2; tenże: Kolizyjna problematyka czynności prawnych na wypadek śmierci (zagadnienia wybrane), KSP 1979 (R. XII); M. Pazdan: Umowy dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, SIS 1979, t. 5; M. Duży: Prawo właściwe do oceny ważności testamentu według konwencji polsko-jugoslowiańskiej z 1960 roku, SIS 1990, t. 14; A. Mączyński: La revocation du testament a la lumiere de la lói sur le droit International prive et de la Convention de la Haye sur les conflits de lois en matiere de formę des dispositions testamentaires, PYIL 1991-1992, s. 85-99, M. Pazdan: O umowach dziedziczenia zawieranych przed polskimi notariuszami, „Rejent" 1996, nr 4-5, s. 60-79; tenże: Czynności notarialne w międzynarodowym prawie spadkowym, „Rejent" 1998, nr 4, s. 99-115; A. Oleszko: Stosowanie prawa obcego przez polskiego notariusza, (w:) // Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999, s. 207-219. Por. też literaturę do § 40. I. Prawo właściwe 1. Zgodnie z art. 35 p.p.m. o ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności; wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. Jeżeli spadkodawca w chwili dokonania czynności prawnej mortis causa był apatrydą, zamiast prawa § 41. Statut czynności prawnych mortis causa 269 ojczystego właściwe będzie prawo miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili dokonania czynności (art. 3 p.p.m.); w braku miejsca zamieszkania apatrydy sąd polski — na podstawie art. 7 p.p.m. — zastosuje prawo polskie. Prawo właściwe do oceny formy testamentu określają postanowienia Konwencji haskiej z 5 października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych (Dz.U. z 1969 r. Nr 34, poz. 284). Weszła ona w życie w stosunku do Polski 2 listopada 1969 r. (oświadczenie rządowe z 19 listopada 1969 r., Dz.U. Nr 34, poz. 285). Przepis art. 1 tej konwencji stanowi, iż testament jest ważny z punktu widzenia wymagań dotyczących formy, jeżeli jest ona zgodna z prawem wewnętrznym: a) miejsca, w którym spadkodawca dokonał rozrządzenia, albo b) obowiązującym w państwie, którego obywatelem był spadkodawca bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo c) miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zamieszkania bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo d) miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu bądź w chwili dokonywania rozrządzenia, bądź w chwili śmierci, albo e) w odniesieniu do nieruchomości — miejsca ich położenia. Konwencja nie definiuje pojęcia „rozrządzeń testamentowych", lecz nie ulega wątpliwości, iż pojęcie to winno być rozumiane szeroko. Obejmuje więc ono nie tylko rozrządzenia majątkowe spadkodawcy na wypadek śmierci, lecz także — jeśli właściwe prawo na to zezwala — inne jego dyspozycje mortis causa (np. uznanie dziecka, wyznaczenie opiekuna). Jednakże art. 12 konwencji dopuścił możliwość zastrzeżenia przez każde z umawiających się państw, iż z zakresu stosowania konwencji wyłączone będą takie klauzule testamentowe, które według prawa państwa dokonującego zastrzeżenia nie mają charakteru spadkowego. Warto zauważyć, iż Polska z możliwości dokonania takiego zastrzeżenia skorzystała. W myśl art. 4 konwencji jej postanowienia odnoszą się także do formy rozrządzeń testamentowych, dokonanych w tym samym dokumencie przez dwie lub więcej osób. Konwencja nie definiuje pojęcia „formy". Stara się jednak usunąć niektóre wątpliwości. I tak w art. 5 postanawia, że przepisy ograniczające formy rozrządzeń testamentowych, wiążące się z wiekiem, obywatelstwem lub innymi przymiotami osobistymi testatora, uważać należy za przynależne do zakresu formy. Podobnie traktować należy wymagania stawiane świadkom testamentu. Warto jeszcze zwrócić uwagę na postanowienia art. 6 konwencji. Zgodnie z tym przepisem konwencja winna być stosowana nawet w wypadku, gdy zainteresowana osoba nie ma obywatelstwa żadnego z umawiających się państw lub gdy prawo właściwe (na podstawie konwencyjnych norm kolizyjnych) nie jest prawem któregokolwiek z tych państw. Nadto przepis ten podkreśla, iż 270 IX. Sprawy spadkowe stosowanie konwencyjnych norm kolizyjnych jest niezależne od jakiegokolwiek warunku wzajemności. Normy kolizyjne dotyczące testamentów, a niekiedy także innych rozrządzeń mortis causa, zawierają niektóre bilateralne konwencje o pomocy prawnej podpisane przez Polskę. Por. konwencje z: Rosją (art. 41), Węgrami (art. 49), b. Jugosławią (art. 37 i 39), Bułgarią (art. 36), Rumunią (art. 46), Austrią (art. 37 i 38), Kubą (art. 35), Libią (art. 21 ust. 2), KRL-D (art. 25 ust. 3), b. Czechosłowacją (art. 42), Białorusią (art. 44), Litwą (art. 42), Łotwą (art. 44), Estonią (art. 43), Ukrainą (art. 39 i 40) i Wietnamem (art. 42 i 44). II. Zakres statutu czynności prawnych mortis causa 1. Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 34 p.p.m. Statut czynności prawnych mortis causa, ustalony na podstawie normy kolizyjnej z art. 35 p.p.m., jest statutem szczególnym względem ogólnego statutu spadkowego określonego w art. 34 p.p.m. Przepis art. 35 p.p.m. jest przepisem szczególnym także w stosunku do art. 9 § 1 i art. 12 p.p.m. 2. W art. 35 p.p.m. jest mowa o „testamentach i innych czynnościach prawnych na wypadek śmierci". Przepis ten — poza testamentami — obejmuje bez wątpienia umowy dziedziczenia. Nadto do jego zakresu należy przyporządkować umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, umowę darowizny na wypadek śmierci (donatio mortis causa) i inne rzadziej spotykane na świecie czynności prawne mortis causa (np. umowę zobowiązującą do nieodwołania testamentu, dopuszczalną w niektórych stanach USA). 3. Norma kolizyjna wyrażona w zdaniu 1 art. 35 p.p.m. dotyczy „ważności" czynności prawnych, o których mowa. Termin ten oznacza ogół przesłanek ważności czynności prawnej. Prawu wskazanemu przez normę kolizyjną z art. 35 zd. 1 p.p.m. podlega więc ocena: a) dopuszczalności dokonania czynności prawnej określonego rodzaju; warto przy tym pamiętać, że tylko testament jest dopuszczalny niemal powszechnie na świecie, natomiast sytuacja w obrębie innych czynności prawnych mortis causa jest dość zróżnicowana; b) wymagań dotyczących zdolności jako przesłanki ważności tak testamentów, jak i innych czynności prawnych na wypadek śmierci; c) wymagań dotyczących formy; pamiętać jednocześnie należy o normie wyrażonej w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. oraz postanowieniach Konwencji haskiej z 1961 r. co do formy testamentu; d) wad oświadczenia woli (zarówno przesłanek, jak i skutków); e) dopuszczalnej treści danej czynności prawnej na wypadek śmierci. § 41. Statut czynności prawnych mortis causa 271 Z prawa wskazanego przez normę z art. 35 zd. 1 p.p.m. czerpać też należy wskazówki przy dokonywaniu wykładni oświadczeń woli, wchodzących w skład czynności prawnych, o których tutaj mowa. 4. Skutki czynności prawnych na wypadek śmierci podlegają prawu wskazanemu przez normę z art. 34 p.p.m. (ogólnemu statutowi spadkowemu). Jeżeli jednak w treści czynności prawnej mortis causa spadkodawca obok rozrządzeń o charakterze majątkowym zamieścił postanowienia o charakterze niemajątkowym (uznał dziecko, wyznaczył opiekuna swych dzieci), skuteczność takiego postanowienia oceniana będzie według miarodajnego w danym zakresie prawa (statutu uznania — art. 19 § 2 p.p.m., statutu opieki - art. 23 § 1 p.p.m.), a nie według statutu spadkowego3. 5. Postanowienia statutu czynności prawnej na wypadek śmierci, regulujące wymagania dotyczące zdolności w zakresie określonej czynności prawnej mortis causa, często posługują się kryteriami, które mogą być wyjaśnione tylko przy zastosowaniu prawa wskazanego przez normę z art. 9 § 1 p.p.m. Z sytuacją taką mamy do czynienia wówczas, gdy używają one zwrotów: pełna lub nieograniczona zdolność do czynności prawnych, pełnoletność itp. 6. Norma kolizyjna wyrażona w zdaniu 2 art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem wymagania dotyczące formy czynności prawnych na wypadek śmierci. Jednakże po wejściu w życie Konwencji haskiej z 1961 r., regulującej właściwość prawa w zakresie formy testamentów, przepis art. 35 zd. 2 p.p.m. ma praktyczne znaczenie tylko w odniesieniu do innych (niż testament) czynności prawnych na wypadek śmierci, o których zresztą już była mowa. Przepis art. 35 zd. 2 p.p.m. brzmi identycznie jak art. 12 zd. 2 p.p.m. Wypada więc w tym miejscu odesłać do rozważań zawartych w rozdz. V, zwłaszcza co do interpretacji wyrażeń określających łącznik (locus actus) oraz określenia konsekwencji użycia słowa „wystarcza". 7. Konwencja haska z 1961 r. dotycząca formy testamentów pozbawiła praktycznego znaczenia — w zakresie swego działania — przepis art. 35 p.p.m. Nasuwa się jednak pytanie, w jakim stosunku pozostają postanowienia tej konwencji do postanowień konwencji bilateralnych regulujących podobne materie, łączących Polskę z państwami, które jednocześnie są stronami Konwencji haskiej. Postanowienia konwencji bilateralnej z reguły wyłączają dotyczące podobnych materii postanowienia konwencji multilateralnej w stosunkach pomiędzy państwami, które są jednocześnie stronami konwencji bilateralnej i multilateralnej. Odmienny punkt widzenia wydaje się jednak uzasadniony przy rozpatrywaniu stosunku Konwencji haskiej z 1961 r. do postanowień występujących w konwencjach bilateralnych łączących Polskę z państwami, które jednocześnie są stronami Konwencji haskiej (konwencje z b. Jugosławią — art. 38 i z Austrią — 3 Por. A. Mączyński: Kolizyjna problematyka, s. 73; tenże: Dziedziczenie testamentowe, s. 60 i n. 272 IX. Sprawy spadkowe art. 38). Ze względu na właściwości unormowania przyjętego w Konwencji haskiej należy postanowieniom tej konwencji przyznać w zasadzie pierwszeństwo przed postanowieniami wspomnianych wyżej konwencji bilateralnych4. 8. Rozpatrując kwestię dopuszczalności testamentów wspólnych, wyróżnić należy dwa pytania: jakie prawo rozstrzyga o dopuszczalności połączenia testamentów kilku osób w jednym dokumencie oraz jakie prawo jest właściwe do oceny związanych z tym następstw (ograniczenia odwołalności tak połączonych testamentów i ich wzajemne uzależnienie)? Odpowiedzi na pierwsze z tych pytań poszukiwać należy w prawie właściwym dla formy (por. art. 41 Konwencji haskiej), odpowiedzi na drugie pytanie udzieli prawo ojczyste spadkodawcy z chwili sporządzenia testamentu5. 9. Norma z art. 35 p.p.m. obejmuje swym zasięgiem także odwołanie testamentu w drodze czynności prawnej. Jednakże o tym, czy dopuszczalne jest odwołanie dokonanej wcześniej czynności prawnej mortis causa, rozstrzyga nie prawo ojczyste spadkodawcy z chwili odwołania, ale z chwili dokonania owej wcześniejszej czynności. Normy z art. 35 p.p.m. nie można jednak rozciągać na inne przyczyny pozbawienia skuteczności testamentu (lub innej czynności prawnej mortis causa) zaistniałe po jego sporządzeniu, takie jak: urodzenie się dziecka testatora, zawarcie przez niego małżeństwa. Rozstrzygające w tej mierze stanowisko przyznać należy ogólnemu statutowi spadkowemu, ustalonemu na podstawie art. 34 p.p.m.6 § 42. DZIEDZICZENIE GOSPODARSTWA ROLNEGO POŁOŻONEGO W POLSCE Literatura: J. Rajski: Dziedziczenie gospodarstw rolnych przez obywateli państw obcych, NP 1968, nr 10; H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PwHZ 1968, nr 19—20; M. Tomaszewski: Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne międzynarodowe, PiP 1970, z. 12; A. Mączyński: Glosa do uchwały SN z 28 V 1969, III CZP 23/69, NP 1970, nr 12; J.S. Piątowski: Z zagadnień dziedziczenia gospodarstwa rolnego po cudzoziemcu, PiP 1971, z. 12; A. Gola: Realizacja praw spadkowych cudzoziemców w Polsce, PWS 1979, nr 1; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w prawie prywatnym 4 Podobnie M. Sośniak 1991, s. 292. Odmiennie A. Mączyński: Dziedziczenie testamentowe, s. 49; zdaniem tego autora tylko konwencja polsko-austriacka nie wyłącza stosowania postanowień Konwencji haskiej, a to dzięki art. 64, który stanowi, że konwencja ta nie narusza innych umów międzynarodowych, obowiązujących jedną lub obie strony od chwili jej wejścia w życie. 5 Tak A. Mączyński: Kolizyjna problematyka, s. 79; tenże: Dziedziczenie testamentowe, s. 100 i n. 6 Zdaniem A. Mączyńskiego, Kolizyjna problematyka, s. 80 i 81, pożądana jest tutaj kumulacja praw właściwych według art. 34 i 35 p.p.m., w związku z czym anulujące działanie zdarzeń zaistniałych po sporządzeniu testamentu można przyjąć jedynie wówczas, gdy przewiduje je nie tylko ogólny statut spadkowy, lecz również prawo właściwe dla ważności testamentu. § 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce 273 międzynarodowym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4; E. Kremer: Cudzoziemiec jako nabywca nieruchomości rolnej lub spadkobierca gospodarstwa rolnego, położonych w Polsce, Pal. 1983, nr 1-2; A. Mączyński: Nowelizacja przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych a prawo prywatne międzynarodowe, KSP 1986 (R. XIX); C. Sawicz: Obrót prawny z zagranicą, Zielona Góra 1992; M. Pazdan: Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych z kolizyjno-prawnego punktu widzenia, (w:) Zagadnienia prawa cywilnego, samorządowego i rolnego (Księga Waleriana Pańki), Katowice 1993, s. 171-191. Por. też literaturę do § 40 i 41. Odrębnie trzeba rozważyć problem dziedziczenia gospodarstwa rolnego (lub udziału w gospodarstwie rolnym) położonego w Polsce, gdy wchodzi ono w skład spadku po obywatelu obcego państwa lub bezpaństwowcu z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą. Sytuacje tego rodzaju nie należą do rzadkości, głównie ze względu na znaczną liczebność naszej emigracji. Jest rzeczą oczywistą, iż jeśli spadkodawca, po którym pozostało gospodarstwo rolne położone w Polsce, był w chwili śmierci obywatelem polskim, choćby zamieszkałym za granicą lub choćby posiadającym jednocześnie nabyte bez utraty obywatelstwa polskiego obywatelstwo obcego państwa, dziedziczenie po nim, zgodnie z art. 34 p.p.m., podlega prawu polskiemu jako prawu ojczystemu (w przypadku podwójnego obywatelstwa — przy zastosowaniu art. 2 § 1 p.p.m.). Wątpliwości pojawiają się natomiast wtedy, gdy gospodarstwo rolne położone w Polsce należało do spadkodawcy będącego w chwili śmierci obywatelem obcego państwa lub bezpaństwowcem z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą. Powstaje mianowicie pytanie, czy w sytuacji gdy spadkodawca nie ma obywatelstwa polskiego (ani nie jest bezpaństwowcem z polskim miejscem zamieszkania), a do spadku wchodzi gospodarstwo rolne położone w Polsce, dziedziczenie ustawowe, także w tym zakresie, w jakim dotyczy gospodarstwa rolnego znajdującego się w Polsce, należy oceniać na podstawie art. 34 p.p.m. — wedle prawa ojczystego spadkodawcy (lub prawa miejsca zamieszkania —jeżeli spadkodawca był bezpaństwowcem z ostatnim miejscem zamieszkania za granicą), czy też — ze względu na fakt obowiązywania w Polsce przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych — dziedziczenie takiego gospodarstwa winno się poddać prawu polskiemu w całości lub przynajmniej w tym zakresie, w jakim regulują je obowiązujące w Polsce przepisy szczególne. Powyższe zagadnienie było już rozpatrywane w naszej literaturze. Miał też okazję na ten temat wypowiadać się kilkakrotnie Sąd Najwyższy. Zarówno w literaturze7, jak i w judykaturze8 zdecydowanie przeważa pogląd, iż statutowi spadkowemu, na który składają się przepisy powszechnego 7 Por. M. Pazdan: Dziedziczenie ustawowe, s. 133 i n. oraz autorzy tam powołani; W. Ludwiczak 1990, s. 232 i n.; M. Sośniak 1991, s. 191 i 192. 8 Por. uchwała SN z 28 V 1969 r., III CZP 23:69, OSN 1970, z. 1, poz. 3, OSP 1970, z. 10, poz. 196 (z glosą M. Pazdana), NP 1970, nr 12 (z glosą A. Mączyńskiego); Clunet 1974, nr 2, s. 367 i n. (z notą M. Tomaszewskiego). Por. też postanowienie SN z 6 III 1970 r., I CR 3:70, PiP 1971, z. 12, s. 1087 i n., Clunet 1974. 274 IX. Sprawy spadkowe prawa spadkowego polskiego lub obcego, podlega także dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce, jednak ze zmianami wynikającymi z polskich przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Zgodność poglądów dotyczy jednak tylko samej zasady, nie zaś jej uzasadnienia. Ze względu na sposób uzasadnienia występujące w naszej literaturze zapatrywania dadzą się ująć w trzy następujące grupy: a) wedle poglądu pierwszego, stosując do oceny dziedziczenia zasadniczo prawo ojczyste spadkodawcy, należy, z powołaniem się na klauzulę porządku publicznego, uwzględnić polskie przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych9, b) zgodnie z koncepcją drugą stosowanie naszych przepisów szczególnych, dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego położonego w Polsce, uzasadnione jest ze względu na wynikającą z art. 24 p.p.m. zasadę właściwości legis rei sitae10, c) trzecie stanowisko przyjmuje, iż polskie przepisy szczególne odnoszące się do dziedziczenia gospodarstwa rolnego powinny być stosowane przy ocenie dziedziczenia gospodarstwa rolnego położonego w Polsce na podstawie niepisanej szczególnej normy kolizyjnej, wprowadzającej wyjątek od normy z art. 34. p.p.m. n Trafny wydaje się ostatni punkt widzenia. Obowiązujące w Polsce przepisy szczególne dotyczące gospodarstw rolnych zaliczyć można do przepisów, z których treści i celów wynikają wskazówki co do ich zasięgu w przestrzeni. Przepisy te odnoszą się do wszystkich gospodarstw rolnych — bez względu na osobę spadkodawcy — położonych w Polsce, ale też tylko do gospodarstw położonych w naszym kraju. Na ich podstawie możliwe wydaje się sformułowanie szczególnej normy kolizyjnej, korygującej stosowanie prawa właściwego na podstawie ogólnej normy kolizyjnej z art. 34 p.p.m. w tym kierunku, iż prawo to będzie stosowane ze zmianami wynikającymi z polskich przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, jeśli do spadku wchodzi gospodarstwo rolne położone w Polsce. Doniosłość praktyczna omawianego tutaj zagadnienia uległa zmianie po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. (Dz.U. Nr 11, poz. 91). W wyroku tym Trybunał uznał większość przepisów tytułu X księgi IV k.c. (czyli przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych) za niezgod- 9 Tak J, Fabian: Statut spadkowy, s. 806; J.S. Piątowski: Z zagadnień dziedziczenia, s. 995 i n. Por. też A. Mączyński: Glosa, s. 1869. 10 Tak H. Trammer: Sprawy czysto majątkowe, s. 16 i 17. W podobnym duchu A. Mączyński: Nowelizacja, s. 122, z uzasadnieniem, iż kwestię ograniczeń należy rozstrzygać na podstawie norm merytorycznych legis causae; w odniesieniu do gospodarstwa rolnego położonego w Polsce ową legem causae stanowi prawo polskie (art. 24 p.p.m,). 11 Tak M. Tomaszewski: Przepisy szczególne, s. 925; M. Pazdan: Dziedziczenie ustawowe, s. 144-150. § 42. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce 275 ne z Konstytucją w odniesieniu do spadków otwartych, począwszy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw (to jest od 14 lutego 2001 r.). Pociągnęło to za sobą utratę przez te przepisy mocy obowiązującej (art. 190 ust. 1 Konstytucji). W tej chwili istnieje więc w naszym prawie jedynie szczątkowa szczególna regulacja dziedziczenia gospodarstw rolnych. Skutki zastosowania przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstwa rolnego koryguje art. XXIII § 1 przep. wprow. k.c. Przepis ten stanowi: „Spadkobiercom lub zapisobiercom będącym obywatelami państwa obcego, których prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisu szczególnego, należy się od spadkobierców, na których rzecz to wyłączenie lub ograniczenie nastąpiło, równowartość pieniężna spadku lub zapisu w takim zakresie, w jakim spadek — po odliczeniu długów — lub zapis przypadałby spadkobiercom lub zapisobiercom będącym obywatelami państwa obcego, gdyby ich prawo do dziedziczenia lub otrzymania zapisu nie zostało wyłączone lub ograniczone. Przepis ten stosuje się pod warunkiem istnienia wzajemności w państwie, którego obywatelem jest spadkobierca lub zapisobierca uprawniony do otrzymania równowartości pieniężnej". Norma z art. XXIII przep. wprow. k.c. może być traktowana jako norma merytoryczna naszego prawa prywatnego międzynarodowego. Normy tego rodzaju same wyznaczają zakres swego stosowania. Przepis ten należy stosować w każdym wypadku, gdy na podstawie polskich przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego doszło do wyłączenia lub ograniczenia praw spadkobierców lub zapisobierców, będących obywatelami państwa obcego, a więc także wtedy, gdy przepisy te były stosowane jako przepisy szczególne w stosunku do zasadniczo właściwego obcego prawa spadkowego. Rozdział X JURYSDYKCJA, UZNANIE I WYKONYWANIE ORZECZEŃ SĄDOWYCH Literatura: 1. Opracowania dotyczące całości międzynarodowego postępowania cywilnego lub zagadnień ogólnych: T. Grodyński: Pomoc prawna w obrocie międzynarodowym na tle konwencji haskich i austriackiego procesu cywilnego, PPiA 1912; Z. Fenichel: Das polnische Internationale Prozessrecht nach der neuen Zivilprozessordnung, ZfO 1932 (VI), s. 401^27; L. Babiński: Postanowienia procesowe w ustawie o prawie międzynarodowym prywatnym, PPC 1936; S. Nahlik: Sprawy polskie przed sądami zagranicznymi, PiP 1949, z. 3, s. 104-108; E. Trammer: Zarys problematyki międzynarodowego procesu cywilnego państw kapitalistycznych, Warszawa 1956, s. 128; rec. W. Siedlecki, PiP 1957, z. 4-5, s. 940-945; H. Trammer: W sprawie recenzji prof. Wl. Siedleckiego..., PiP 1957, z. 9, s. 442^43; J. Krajewski: Naruszenie prawa materialnego jako podstawa rewizyjna według k.p.c, NP 1959, nr 10, s. 3 i n.; J. Fabian: Stanowisko prawne cudzoziemca w procesie cywilnym, SC, t. 1, Kraków 1961, s. 225-280; J. Rajski: Niektóre zagadnienia kodyfikacji prawa międzynarodowego postępowania cywilnego, PiP 1961, z. 7-8, s. 297 i n.; tenże: O niektórych odrębnościach postępowania w sprawie o rozwód Polaków zamieszkałych za granicą, 1961, nr 11, s. 1406 i n.; tenże: Procesowe skutki wytoczenia powództwa za granicą (lis alibi pendens), Pal. 1961, nr 8; G. Geilke: Das polnische internationale Prozessrecht, „Die wichtigsten Gesetzgebungsakte in den Landem Ost — Siideuropas" 1962, s. 110-114; J. Jodłowski: Nowe przepisy k.p.c. z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, NP 1962, nr 4, s. 451, nr 5, s. 641, nr 6, s. 751 i osobna odbitka z uzupełnieniami i streszczeniem francuskim; J. Rajski; Nowe przepisy k.p.c. w zakresie postępowania międzynarodowego, Pal. 1962, nr 3-4, s. 33 i n.; tenże: O zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych, Pal. 1962, nr 5; K. Lipiński: Zmiany w przepisach postępowania cywilnego, NP 1963, nr 7-8, s. 903 i n.; J. Rajski: Nouvelles dispositions du code de procedurę civile en matiere de procedurę civile internationale. Revue legislative, DPC 1963, nr 2; H. Trammer: Nowa konwencja haska o procedurze cywilnej, NP 1963, nr 9, s. 955 i n.; B. Walaszek: Powództwo prokuratora w niektórych sprawach o prawa stanu a polskie prawo międzynarodowe prywatne, RPEiS 1963, z. 1, s. 107 i n.; W. Skierkowska: Zwolnienie cudzoziemca od kosztów sądowych w sprawie alimentacyjnej, NP 1964, nr 10, s. 982; E. Wierzbowski: Z zagadnień obrotu prawnego z zagranicą, Pal. 1965, nr 1, s. 60 i n.; J. Jodłowski: Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stejki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 119-143; H Trammer- Haskie konwencje „alimentacyjne", (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stejki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 345-358; B. Dobrzański, M. Lisiewski, Z. Resich, W. Siedlecki: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz (red. Z. Resich i W. Siedlecki), Warszawa 1969 (część III dotycząca międzynarodowego postępowania cywilnego w oprać. W. Siedleckiego); J. Jodłowski: X. Jurysdykcja... 277 Konwencja polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, PiP 1970, z. 12, s. 872 i n.; tenże: Orzecznictwo Sądu Najwyższego z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego (1945-1969), NP 1970, nr 1, 4 i 9; tenże: Conflits de juridictions. Dispositions en la matiere du Code de procedurę civile, RCDIP 1970, nr 2, s. 340-355; J. Jodłowski, A. Ponsard: La convention franeo-polonaise du 5 avril 1967 relative a la loi applicable, a la competence et a Vexequatur dans le droit des personnes et de la familie, Clunet 1970, nr 3, s. 545-631; M. Tomaszewski: Umowa polsko-francuska o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego, NP 1970, nr 9; E. Wierzbowski: Międzynarodowe postępowanie cywilne, Katowice 1970; J. Jodłowski: Les prob-lemes de I 'application de la convention franeo-polonaise du 5 avril 1967 relative a la loi applicable, la competence et I 'exequatur dans le droit des personnes et de la familie. Societe de Legislation Comparee, 8-emes Journees Juridiąues Franco-Polonaises (1971); E. Wierzbowski: Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971; W. Skierkowska: Międzynarodowe postępowanie cywilne w sprawach alimentacyjnych, Warszawa 1972; T. Ereciński: Prawo obce w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1981; C. Sawicz: Obrót prawny z zagranicą, Warszawa 1992; D. Pawłyszcze: Upadłość w świetle przepisów k.p.c. o międzynarodowym postępowaniu cywilnym oraz prawa międzynarodowego, PPH 1995, nr 6, s. 7-13; J. Ciszewski, T. Ereciński: Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Część trzecia — przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego (red. T. Ereciński), Warszawa 1998; T. Ereciński, J. Ciszewski: Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000; P. Osowy: Problemy dotyczące dostosowania polskiego prawa sądowego cywilnego do prawa europejskiego — ochrona praw i wolności na przykładzie prawa do sądu, „Rejent" 2000, nr 12, s. 80-92. 2. Konwencja lugańska a) Literatura w językach obcych: G.A.L. Droz: Competence judiciaire et effets des jugements dans le Marche Commun, Paris 1972; M. Weser: Convention Communautaire sur la competence judiciaire et l'execution des decisions, Paris-Bruxelles 1975; P. Gothot, D. Holleaux: La Convention de Brwcelles du 27 septembre 1968, Paris 1984; G.A.L. Droz: Entree en vigueur de la convention de Bruxelles revisee sur la competence judiciaire et l'execution des decisions en matiere civile et commerciale, RCDIP 1987, nr 2; P. Jenard: La convention de Bruxelles sur la competence judiciare et I 'execution des decisions en matiere civile et commerciale, „Armuaire suisse de droit international" vol. XLIII, 1987; P. Mercier, B. Dutoit: L 'Europę judiciaire: les Conventions de Bruxelles et de Lugano, Bawle-Francfort sur le Main 1991; H. Gaudemat-Talion: Les conventions de Bruxelles et de Lugano, Paris 1996; P.F. Schlosser: EuGVU: Europdische Gerichtstands-und Vollstreckungsiibereinkommen mit Luganer Ubereinkommen und den Haager Ubereinkommen iiber Zustellung und Beweisaufnahme, Miinchen 1996; J. Kropholler: Europdisches Zivilprozessrecht, Heidelberg 1996; H. Schack: Internationales Zivilverfahrensrecht, Miinchen 1996; R. Geimer, R.A. Schiitze: Europdisches Zivilverfahrensrecht, Miinchen 1997; D. Czernieli, S. Tiefenthaler: Die Ubereinkommen von Lugano und Brussel, Wien 1997; M. Sawczuk: Bilaterale Vertrdge und das Problem des polnischen Beitritts zum Lugano-- Ubereinkommen, (w:) Wege zur Globalisierung des Rechts. Festschrift fur Rolf A. Schiitze zum 65, Geburtstag, s. 733-744; R. Wagner: Zum Inkrafttreten des Lugano Ubereinkommens fur die Republik Polen, „Wirtschaft und Recht in Osteuropa" 2000, nr 2, s. 47-50. b) Publikacje w języku polskim: A. Mączyński: Jednolite europejskie normy o jurysdykcji krajowej i skuteczności orzeczeń zagranicznych, (w:) Księga pamiątkowa — / Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Poznań 1993, s. 137-154; E. Uliasz, M. Minas: Doktryna forum non-conveniens a konwencja brukselska z 1968 r. 0 jurysdykcji sądowej oraz wykonaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i gospodarczych, PPHZ 1995, t. 18, s. 169-185; C. Smorszczewski: Jurysdykcja krajowa w sprawach cywilnych i handlowych według konwencji brukselskiej i lugańskiej, KPP 1997, z. 4, s. 627-656; N. Półtorak: Uznanie 1 wykonalność orzeczeń zagranicznych według konwencji brukselskiej i lugańskiej, KPP 1997, z. 4, s. 657-683; I. Lewandowska: Jurysdykcja według konwencji z Lugano. Europejskie prawo proceso- 278 X. Jurysdykcja... we, „Rzeczpospolita" 1998, nr 13 i 14; M. Pazdan: Znaczenie konwencji lugańskiej dla polskiego sądownictwa i notariatu, (w:) // Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań-Kluczbork 1999, s. 221-232; F.R.P. Perreira: Ogólna charakterystyka konwencji brukselskiej z 27 września 1968 r. i konwencji lugańskiej z 16 września 1988 r., KPP 1999, z. 4, s. 685-697; C. Quigley: Zakres zastosowania konwencji brukselskiej i konwencji lugańskiej, KPP 1999, z. 4, s. 699-704; S. Hackspiel: Podstawy jurysdykcji, KPP 1999, z. 4, 705-728; A.-M. Rouchaud: Jurysdykcja umowna, KPP 1999, z. 4, s. 729-736; M Pertegas Sender: Zawisłość sprawy oraz sprawy związane, KPP 1999, z. 4, s. 737-747; G. Zeiler: Środki tymczasowe i zabezpieczające, KPP 1999, z. 4, s. 749-759; R.Ch. Verchuur: Uznanie i wykonanie orzeczeń zagranicznych, KPP 1999, z. 4, s. 761-774; H. Duintjer Tebbens: Konwencja brukselska i konwencja lugańska w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, KPP 1999, z. 4, s. 775-795; P. Meijknecht: Doręczanie dokumentów w obrocie międzynarodowym: europejska konwencja z 1997 r., KPP 1999, z. 4, s. 797-810; M. Ahlt: Konwencja brukselska o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach małżeńskich, KPP 1999, z. 4, s. 815-822; J. Ciszewski: Przystąpienie Polski do konwencji lugańskiej i do europejskiej konwencji o doręczaniu pism sądowych i pozasądowych, KPP 1999, z. 4, s. 815-822; K. Flaga-Gieruszyńska: Jurysdykcja krajowa i uznanie orzeczeń sądów zagranicznych. Polska i standardy europejskie, Kraków 1999, tejże: Konwencja o jurysdykcji krajowej i wykonalności orzeczeń w sprawach cywilnych — wybrane zagadnienia, „Rejent" 2000, nr 1, s. 68-89; J. Ciszewski: Dochodzenie roszczeń alimentacyjnych za granicą na podstawie Konwencji lugańskiej i Konwencji haskiej, MoP 2000, nr 8, s. 486-494; K. Weitz: Przedmiotowy zakres zastosowania konwencji lugańskiej, KPP 2000, z. 2, s. 427-470; M. Szpunar: Pojęcie dokumentu urzędowego w rozumieniu art. 50 konwencji lugańskiej o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, „Rejent" 2000, nr 12, s. 93-103; K. Sznajder: Zasięg jurysdykcji wyłącznej sądu miejsca położenia nieruchomości w konwencji lugańskiej (art. 16 ust. 1), „Rejent" 2001, nr 4, s. 87-110; J. Morwiński: Interpretacja Konwencji Brukselskiej w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, (w:) Wymiar sprawiedliwości w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 2001, s. 379^100; D. Fuchs: Znaczenie ratyfikacji przez RP Konwencji z Lugano dla właściwości sądu w zakresie ubezpieczeń gospodarczych, (w:) Wymiar sprawiedliwości w Unii Europejskiej, red. C. Mik, Toruń 2001, s. 401—418; J. Ciszewski: Konwencja z Lugano. Komentarz, Warszawa 2001 i 2004 (wyd. 2); J. Łopuski: Konwencja lugańska 0 jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, Bydgoszcz 2001; J. Ciszewski: Wybrane zagadnienia z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego w konwencji lugańskiej, „Rejent" 2001, nr 7-8, s. 26-48; K. Weitz: Konwencja z Lugano. Wykonalność zagranicznych orzeczeń przed sądami polskimi, Warszawa 2002; K. Piasecki (w:) Kodeks postępowania cywilnego (art. 844-1153). Konwencja z Lugano, t. III, red. K. Piasecki, Warszawa 2002, s. 649 1 n.; K. Weitz: Procesowe znaczenie zawisłości sprawy przed sądem zagranicznym, KPP 2003, z. 1, s. 57 i n.; K. Sznajder: Stan zawisłości sprawy w konwencji z Lugano i w prawie wspólnotowym — pojęcie spraw tożsamych, „Rejent" 2003, z. 5, s. 124 i n.; J. Ustjanicz-Folcik: Miejsce Konwencji lugańskiej w polskim porządku prawnym, „Rejent" 2004, nr 5, s. 108-130. 3. Rozporządzenia Rady WE a) Piśmiennictwo obce: P. Banassies: L'entree en vigeur du reglement communautaire nr 44-2001 du 22 decembre 2000 concernant la competance judiciaire, la reconnaissance et I 'execution des decisions de justice en matiere civile et commerciale, European Transport Law 2002, s. 727-735; H. Gaudmet-Tallon: Le Reglement nr 1347/2000 du Conseil du 29 mai 2000: „ Competence, reconnaissance et execution des decisions en matiree matrimoniale et en matiere de responsabilite parentale des enfants communs", Clunet 2001, nr 2, s. 381^30; J.-P. Beraudo: Le Reglement (CE) du Conseil du 22 decembre 2000 concernant la competence judiciaire, la reconnaissance et l'execution des decisions en matiere civile et commerciale, Clunet 2001, nr 4, s. 1033-1106. b) Piśmiennictwo polskie: S. Biernat: Wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej na polskie sądy, PS 2001, nr 11-12, s. 7; Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, red. S. Biernat, S. Dudzik i M. Niedźwiedź, Kraków 2003; X. Jurysdykcja... 279 M. Pazdan: Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po 1 maja 2004 roku, „Rejent" 2004, nr 3-4, s. 9-26; J. Ciszewski: Europejskie prawo małżeńskie i dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Komentarz, Warszawa 2004; K. Weitz: Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w świetle prawa wspólnotowego, KPP 2004, z. 1, s. 215-237; J. Maliszewska-Nienartowicz: Reguły dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych w prawie wspólnotowym — rozporządzenie Rady 44/2001/WE — cz. II, MoP 2004, nr 10, s. 477-480; K. Pórnbacher, E. Rutkowska: Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, PPH 2004, nr 6, s. 4—12. 3. Jurysdykcja W. Siedlecki: Powództwo obcego państwa i przeciw obcemu państwu przed sądami polskimi, Pal. 1936; K.M. Pośpieszalski: Pojęcie jurysdykcji i próby międzynarodowego ujednolicenia norm jurysdykcyjnych, PPC 1936, nr 1-2; M. Allerhand: Umowa o wyłączną właściwość sądu zagranicznego, PPC 1938, nr 3-4, s. 99; K. Stefko: Dyplomatyczne zwolnienia od jurysdykcji w sprawach cywilnych, Lwów 1938; R. Kuratowski; Kwestia jurysdykcji sądów krajowych nad państwami obcymi, PPC 1939; J. Fabian: Cywilno-jurysdykcyjne immunitety państw obcych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza" Poznań 1956, z. 2 (specj.), s. 177-179; J. Rajski: Jurysdykcja sądów polskich w niektórych sprawach cywilnych rozpatrywanych w trybie postępowania niespornego, NP 1958, nr 10, s. 59—73; tenże: Jurysdykcja sądów polskich w sprawach o rozwód, PiP 1958, z. 10, s. 613-621; H. Trammer: Glosa do orzecz. SN z 19 II1958 r., CZ 253/57 (sprawy rozwodowe między cudzoziemcami), OSP 1959, nr 2, poz. 37, s. 84; J. Rajski: Zagadnienia perpetuatio iurisdictionis w międzynarodowym procesie cywilnym, PiP 1959, z. 10, s. 586—597; Z. Resich: Glosa do orzecz. SN z 19 II 1958 r., CZ 253/57, OSP 1959, nr 2, poz. 37; J. Rajski: Jeszcze w sprawie perpetuatio iurisdictionis, PiP 1960, z. 7, s. 120 i n.; tenże: „Pobyt" jako łącznik uzasadniający jurysdykcję krajową sądów w międzynarodowym prawie procesowym cywilnym, PiP 1960, z. 4—5, s. 751 i n.; W. Siedlecki: Glosa do postanowienia Sądu Woj. w Gdańsku z 29 VII 1959, CZ 179/59 (czy można dochodzić roszczeń z majątku znajdującego się w Polsce przeciwko dłużnikowi zagranicznemu, którego upadłość ogłoszono za granicą), OSP 1960, nr 3, s. 169 (poz. 78); H. Trammer: W sprawie perpetuacji jurysdykcji krajowej, PiP 1960, z. 1, s. 123 i n.; J. Rajski: Jurysdykcja sądów polskich w sprawach rozwodowych cudzoziemców oraz obywateli polskich zamieszkałych za granicą, NP 1961, nr 6, s. 745 i n.; tenże: Jurysdykcja krajowa a właściwość sądów w sprawach cywilnych, PiP 1961, z. 4—5, s. 677 i n.; tenże: O międzynarodowe ujednolicenie norm jurysdykcyjnych, RPEiS 1961, z. 2; M. Weser: Kolizja jurysdykcji w ramach Wspólnego Rynku, St. et Doc. nr 44, Warszawa 1961; S.E. Nahlik: Osobowe klauzule dyplomatyczne. Konwencja wiedeńska 1961 a ustawodawstwo polskie, PiP 1962, z. 2, s. 236; B. Walaszek: Ustalenie ojcostwa małżeńskiego w polskim prawie rodzinnym, w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, Kraków 1962; B. Walaszek: Sądowe ustalenie pozamałżeńskiego macierzyństwa w polskich normach kolizyjnych, ZNUJ 1962, nr 9, s. 51 i n.: J. Rajski: Wpływ woli stron na zakres jurysdykcji sądów krajowych w postępowaniu cywilnym, PwHZ 1963, z. 4; W. Skierkowska: Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą w praktyce sądów wojewódzkich, BMS 1963, z. 1, s. 34; H. Trammer: Glosa do orzeczenia SN z 24 X 1962, 3 CR 660/61, PiP 1963, z. 5-6, s. 992 (dot. uznania i wykonania prawomocnego orzeczenia sądowego w sprawie naprawiania szkody, jeżeli zapadło ono w sprawie karnej przed wejściem w życie umowy między PRL i ZSRR); F. Przetacznik: Immunitet jurysdykcyjny przedstawiciela dyplomatycznego w świetle konwencji wiedeńskiej, NP 1965, nr 7-8, s. 849; E. Janczew-ski: Odpowiedź na pytanie prawne, Pal. 1965, nr 11, s. 85; W. Broniewicz: Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym według k.p.c, Pal. 1966, nr 2, s. 31 i n.; F. Przetacznik: Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego przedstawiciela dyplomatycznego, NP 1966, nr 11, s. 1359; B. Walaszek: Rozwiązanie przysposobienia w polskim kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym, SC 1966, t. 7, s. 101 i n.; tenże: Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym prywatnym i procesowym (dokonanie i skutki), Warszawa 1966; E. Wengerek: La determination du tribunal competent en droit international prive, (w:) Rapports polonais au VIII Congres International de Droit compare a Uppsala, Warszawa 1966; J. Wisłocki: Jurysdykcja sądów polskich w sprawach o stwierdzenie 280 X. Jurysdykcja... nabycia spadku po cudzoziemcu, Pal. 1966, nr 7, s. 28; J. Jakubowski: Zagadnienia immunitetu przedsiębiorstw państwowych, SP 1967, z. 17, s. 108—123; J. Jodłowski: Glosa do postanowienia SN z 22 II 1966 r., III CR 395/65 (dot. jurysdykcji krajowej w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku po cudzoziemcu), PiP 1967, z. 1, s. 152 i n.; J. Jodłowski: Glosa do orzeczenia SN z 22 IX 1966 r., III CR 150/65, PiP 1967, z. 3, s. 530—536 (dot. jurysdykcji w sprawach o ustalenie ojcostwa i o alimenty, wykładnia konwencji nowojorskiej z 1956 r.); tenże: Glosa do orzeczenia z 30 VIII 1965 r., 4 CO 20/58, PiP 1967, z. 4-5, s. 792-796 (dot. jurysdykcji w zakresie roszczeń o prawa stanu); J. Łopuski: Glosa do orzeczenia SN z 22 IV 1966 (dot. sporu z tyt. przewozów międzynarodowych), OSP 1967, nr 1; S.E. Nahlik: Dyplomatyczne zwolnienie od jurysdykcji w sprawach cywilnych, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 203-225; E. Przetacz-nik: Sposoby dochodzenia roszczeń w stosunku do przedstawicielstwa dyplomatycznego, Pal. 1967, nr 1, s. 64-77; tenże: Zrzeczenie się immunitetu egzekucyjnego przedstawiciela dyplomatycznego, NP 1967, z. 10, s. 1318; E. Wengerek: Immunitet egzekucyjny państw obcych, SP 1967, z. 17, s. 124—156; tenże: Jurysdykcja krajowa w sprawach cywilnych w świetle kodeksu postępowania cywilnego, (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa-Wrocław 1967, s. 401-421; J. Jodłowski: Glosa do orzeczenia SN z 23 VIII 1966 r. II CZ 101/66, PiP 1968, z. 4-5, s. 812-815 (dot. jurysdykcji wyłącznej na podstawie umowy między PRL a ZSRR z 28 XII 1957 r. o pomocy prawnej); J. Rajski: LHnfluence de la volonte des parties sur la competence internationale des tribunaux en matiere civile dans le droit de ąueląues pays socialistes, Tessaloniki 1968, s. 175-187; C.N. Scrrmitthoff: Zarzut immunitetu państwowego w sprawach z handlu międzynarodowego, St. et Doc. nr 17, Warszawa 1968; W. Broniewicz: Normy, przesłanki i zarzuty jurysdykcyjne w procesie cywilnym, SPE 1969, z. 2; tenże: Jurysdykcja krajowa a dopuszczalność drogi sądowej na tle wykładni art. 421 § 3 k.p.c, NP 1969, nr 11-12, s. 1705 i n.; J. Jodłowski: Jurysdykcja krajowa w sprawach spadkowych w świetle k.p.c, SC 1969, t. XIII-XIV, s. 89-121; tenże: Glosa do postanowienia SN z 23 II 1968, III CR 86/67 (dot. art. 417 § 4, 421 § 2 i 3 kp.c. oraz art. 30 ust. 1 konwencjipolsko-radzieckiej), PiP 1969, z. 11, s. 911-918; P. Przetacznik: L'immunite de juridiction des personnes physiąues etrangeres dans le Code polonais de procedurę civile, RCDIP 1969, nr 4; H. Trammer: Polska jurysdykcja krajowa w sprawach o uznanie za zmarłego i prawo właściwe dla tych spraw, NP 1969, nr 6, s. 980—985; tenże: Polska jurysdykcja krajowa i prawo właściwe w sprawach o ustalenie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego, NP 1971, nr 3, s. 385-391; E. Wierz-bowski: La competence des tribunaux dans le droit polonais de procedurę civile internationale, PYIL (1968/1969), t. II, 1971, s. 137-155; J. Jodłowski: Glosa do wyroku SN z 5 V 1971 r., III CRN 68/70 (dot. jurysdykcji krajowej w sprawie o ustalenie ojcostwa), OSP 1972, s. 120-123; M. Pazdan: Zasięg jurysdykcji krajowej w sprawach spadkowych, SC 1972, t. XX, s. 121-167; J. Sutor: Przywileje i immunitety międzynarodowe, Warszawa 1973; H. Trammer: Glosa do postanowienia SN z 8 IV 1972, I CZ 176/71 (dot. jurysdykcji krajowej w sprawach spornych wedle art. 1103 pkt 3 k.p.c), OSP 1973, z. 3, poz. C 53, s. 127—128; S. Sawicki: Zrzeczenie się immunitetu jurysdykcyjnego członka urzędu konsularnego, NP 1975, nr 6, s. 825 i n.; tenże: Zakres czynności urzędowych objętych konsularnym immunitetem jurysdykcyjnym, ZNASW 1977, nr 16, s. 118 i n.; tenże: Zrzeczenie się immunitetu egzekucyjnego członka urzędu konsularnego w postępowaniu cywilnym, NP 1983, nr 7-8, s. 110; F. Zedler: Jurysdykcja krajowa sądów polskich według umów zawartych przez Polskę z krajami europejskimi, RPEiS 7, z. 4, s. 55 i n.; Z. Knypl: Immunitet państwa obcego w postępowaniu rozpoznawczym i egzekucyjnym, PES 1994, nr 9, s. 74 i n.; A. Proksa: Wyłączna jurysdykcja krajowa jako negatywna przesłanka uznania orzeczeń zagranicznych, (w:) Księga Skąpskiego, s. 381 i n.; Z. Knypl: Jurysdykcja sądów polskich w postępowaniu rozpoznawczym i egzekucyjnym, PES 1995, nr 10, s. 5; tenże: Podwójne obywatelstwo a postępowanie egzekucyjne, PES 1995, nr 45; Z. Szczurek: Jurysdykcja krajowa polskich organów egzekucyjnych, PES 1995, nr 11, s. 79 i n.; M. Świerczyński: Jurysdykcja krajowa w zakresie zobowiązań deliktowych, MoP 2002, nr 15, s. 691-699; K. Kowalik: Umowy w handlu elektronicznym —jurysdykcja i prawo stosowane w Unii Europejskiej, PiP 2002, z. 10, s. 92-97; J. Jagieła: Jurysdykcja krajowa w postępowaniu zabezpieczającym, PiP 2003, z. 4, s. 67-75; P. Grzejszczak, T. Chilarski: Jurysdykcja krajowa w międzynarodowym postępowaniu upadłościowym, PPH 2004, nr 2, s. 12 i n. Por. też publikacje podane w pkt 2. X. Jurysdykcja... 281 4. Uznanie i wykonywanie obcych orzeczeń sądowych 5. Tylbor: Orzecznictwo władz zagranicznych w sprawach małżeńskich obywateli polskich, Gaz. Sąd. War. 1933 (LXI); P. Zoil: Die Anerkennung deutscher Eheurteile in Polen, RabelsZ 1934, s. 716-723; E. von Wendorff: Zur Frage der Anerkennung auslandiseher Ehescheidungsurteile in Polen, ZfOR 1937—38 (IV), s. 146—150; M. Allerhand: Uznanie w Polsce orzecznictwa rozwodowego sądu zagranicznego, PPC 1938, nr 1-2, s. 31 i n.; M. Lisiewski: Uznanie w Polsce wyroków zagranicznych, PPC 1938, nr 7-8, s. 193-203, nr 9-10, s. 257-268, nr 11-12, s. 321-333; S. Szer: O uznawaniu zagranicznych wyroków rozwodowych, PiP 1948, z. 2, s. 15-25; E. Wierzbowski: O ustalaniu wysokości alimentów i ich egzekucji w wypadku zamieszkiwania jednej ze stron za granicą, BMS 1956, nr 11, s. 22 i n.; K. Lipiński: Uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych, NP 1957, nr 11, s. 4 i n.; jj E. Wierzbowski: Skuteczność zagranicznych wyroków rozwodowych w Polsce, BMS 1957, nr 6, ^y s. 18-25; W. Ludwiczak: Skutki zagranicznych orzeczeń w sprawach rozwodowych, RPEiS 1958, z. 4, "~y_ s. 59 i n.; W. Broniewicz: Jaki wniosek powoduje wszczęcie postępowania dotyczącego wykonalności r^r\ orzeczeń sądów zagranicznych, Pal. 1979, nr 8-9, s. 38 i n.; B. Dobrzański: Jeszcze o uznaniu Xj r zagranicznych wyroków w sprawach rozwodowych, NP 1959, nr 3, s. 268-286 oraz nr 5, s. 408-416; \ E. Mędrzycka, W. Skierkowska: Z problematyki uznawania zagranicznych orzeczeń, BMS 1963, nr 3, i s. 14 i n.; W. Siedlecki: Kilka uwag w związku z uznawaniem w Polsce zagranicznych orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych, (w:) Księga Przybylowskiego 1964, s. 265-274; J. Jodłowski: La reconnaissance et l'execution des decisions judiciaires etrangeres en Pologne, Clunet 1966, nr 3, s. 539—570; H. Trammer: Z problematyki wzajemnego wpływu przepisów kp.c. o uznaniu orzeczeń sądów zagranicznych i przepisów ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym, NP 1967, nr 6, s. 715 i n.; J. Jodłowski: Glosa do postanowienia SN z 23 VIII 1966 r., II CZ 101/66, PiP 1968, z. 4-5, s. 811; T. Ereciński: Glosa do postanowienia SN z 26 VI 1968 r., II CZ 118/68 (dot. wykonania wyroku sądu zagranicznego zasądzającego alimenty), PiP 1969, z. 12, s. 1104; J. Jodłowski: Glosa do postanowienia SN z 8 VII 1969 r., II CR 100/69 (dot. skuteczności w PRL orzeczenia sądu niemieckiego o uznaniu za zmarłego), PiP 1971, z. 6; J. Jodłowski: Odpowiedź na pytanie prawne (Czy podlega uznaniu w Polsce wydany w 1958 r. wyrok sądu francuskiego orzekający rozwód małżeństwa obywatela polskiego i obywatelki francuskiej?), Pal. 1971, nr 10, s. 43^48; H. Trammer: Konwencja haska o uznawaniu rozwodów i separacji, SP 1971, z. 29, s. 46 i n.; J. Jodłowski: Z problematyki uznania zagranicznych wyroków rozwodowych (glosa do postanowienia SN z 11 X1969 r., I CR 240/68), PiP 1972, z. 2, s. 161-173; J. Ciszewski: Stosowanie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego i międzynarodowego postępowania cywilnego w sprawach o rozwód, PWS 1975, nr 8, s. 63; J. Jodłowski: Uznawanie i wykonywanie w Polsce wyroków zagranicznych w sprawach o pochodzenie i alimenty, SC 1975, nr 25-26, s. 71; tenże: Uznawanie i wykonywanie w Polsce orzeczeń sądów zagranicznych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Biblioteka Palestry, Warszawa 1977; tenże: Chwila miarodajna dla ustalenia warunków uznania orzeczeń zagranicznych, NP 1977, nr 12, s. 157 i n.; A. Mączyński: Przesłanki uznania zagranicznych orzeczeń rozwodowych, PiP 1978, z. 3, s. 114 i n.; J. Jodłowski: Problem uznawania zagranicznych rozwodów administracyjnych, Pal. 1979, nr 11-12, s. 16 i n.; M. Tomaszewski: W sprawie skuteczności w Polsce zagranicznych rozwodów administracyjnych, PiP 1979, z. 8-9, s. 118; K. Zawada: Klauzula porządku publicznego w międzynarodowym postępowaniu cywilnym (na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego w sprawach z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego), NP 1979, nr 4, s. 71 i NP 1979, nr 5, s. 73; K. Piasecki: Pozbawienie możliwości obrony w międzynarodowym procesie cywilnym, PiP 1980, z. 11, s. 19; A. Mączyński: Problem skuteczności zagranicznych rozwodów pozasądowych, PiP 1983, z. 12, s. 52; E. Wiśniewska: Uznawanie przez sądy polskie orzeczeń organów zagranicznych 0 rozwiązaniu małżeństw, PP 1984, nr 6, s. 35; J. Jodłowski: Zastosowanie prawa polskiego jako przesłanka uznania orzeczenia sądu zagranicznego i zasad ekwiwalentności prawa, (w:) Studia z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Zbigniewa Resicha, Warszawa 1985, s. 119; J. Ciszewski: Normy kolizyjne dotyczące prawa i organów w sprawach cywilnych, rodzinnych oraz zasady uznawania orzeczeń w umowach między Polską a krajami kapitalistycznymi, Biblioteka Sędziego, nr 77, Warszawa 1988; K. Zawada: Uznanie zagranicznych rozwodów administracyjnych w świetle nowego prawa o aktach stanu cywilnego, NP 1988, nr 7-8, s. 19 i n.; CA. Małecki: Problem legitymacji procesowej w postępowaniu o uznanie orzeczenia sądu obcego w świetle nauki 1 orzecznictwa (na przykładzie orzeczeń rozwodowych), (w:) Zbiór rozpraw z zakresu postępowania 282 X. Jurysdykcja... cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. Włodzimierza Berutowicza, AUWP 1990, nr 170, s. 101; K. Piasecki: Skuteczność i wykonalność w Polsce zagranicznych cywilnych orzeczeń sądowych, Warszawa 1990; K. Weitz: Pojęcie uznania orzeczenia zagranicznego, PS 1998, nr 7-8; tenże: Skutki uznania zagranicznego orzeczenia, PS 1998, nr 9; tenże: Skuteczność zagranicznych orzeczeń w Polsce na podstawie art. 1145 § 2 k.p.c, PS 1999, nr 4; K. Biernacka: Uznawanie zagranicznych orzeczeń w sprawach o przysposobienie i pochodzenie dziecka, (w:) Pochodzenie dziecka i przysposobienie w prawie polskim i obcym, Lublin 1999, s. 169-175; K. Weitz: Założenia i kierunki reformy przepisów kodeksu postępowania cywilnego o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń, KPP 2001, z. 4, s. 879—946; K. Weitz: Konwencja z Lugano. Wykonalność zagranicznych orzeczeń przed sądami polskimi, Warszawa 2002; K. Flaga—Gieruszyńska: Uznanie orzeczeń sądowych według konwencji z Lugano, PrSp 2002, nr 10, s. 31-35. Por. też publikacje podane w pkt 2. 1. Wielkim osiągnięciem w dziele unifikacji regulacji jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w ramach EWG, było przygotowanie konwencji, podpisanej 27 września 1968 r. w Brukseli. Weszła ona w życie 1 lutego 1973 r. po ratyfikacji przez wszystkich ówczesnych członków EWG (państwa Beneluksu, Francję, Włochy i RFN). Ustanowiła jednolite normy jurysdykcji oraz jednolitą procedurę uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych, starając się zarazem urzeczywistnić ideę łatwego dostępu do sądu i „wolnego przepływu" orzeczeń sądowych na obszarze swego obowiązywania. Jest z nią związany protokół luksemburski z 3 czerwca 1971 r. (wszedł w życie 1 września 1975 r.), przyznający kompetencję do jej interpretacji Trybunałowi Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. Kompetencja ta obejmuje także późniejsze konwencje uzupełniające Konwencję brukselską. Do uzupełnienia Konwencji brukselskiej doszło przy okazji przystępowania do niej (oraz do protokołu luksemburskiego) nowych członków: — dnia 9 października 1978 r. — Danii, Irlandii oraz Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Konwencja luksemburska), — dnia 25 października 1982 r. — Grecji (Konwencja luksemburska), — dnia 26 maja 1989 r. — Hiszpanii i Portugalii (Konwencja z San Sebastian). Konwencja brukselska (wraz z uzupełnieniami) stanowiła istotny składnik porządku prawnego Wspólnot Europejskich. Była dostępna tylko dla państw członkowskich Unii Europejskiej. Z dniem 1 marca 2002 r. Konwencję brukselską zastąpiło rozporządzenie 44/2001 Rady Unii Europejskiej. W celu stworzenia możliwości poszerzenia zasięgu rozwiązań przyjętych w Konwencji brukselskiej (z późniejszymi uzupełnieniami) na inne państwa doszło do podpisania 16 września 1988 r. w Lugano konwencji równoległej (bliźniaczej). Weszła ona w życie 1 lutego 1992 r. Jej stronami — wedle stanu z lipca 2001 r. — były: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Republika Federalna Niemiec, Szwajcaria, Szwecja, Włochy, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. Po zaproszeniu do przystąpienia i przeprowadzeniu procedury ratyfikacji Polska stała się stroną Konwencji lugańskiej z mocą od 1 lutego 2000 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132). X. Jurysdykcja... 283 Z konieczności w dalszych rozważaniach może być mowa jedynie o niektórych aspektach nowego stanu prawnego. 2. Na uwagę zasługuje zwłaszcza dążenie do zapewnienia jednolitej wykładni postanowień Konwencji lugańskiej. Konwencja ta nie jest aktem wspólnotowym, dlatego też nie obejmują jej kompetencje interpretacyjne Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. Jednolitość jej wykładni starano się zapewnić w inny sposób. Przepis art. 65 konwencji zalicza do jej załączników m.in. protokół nr 2 o jednolitej wykładni, zarazem zaś postanawia, iż wymienione w nim protokoły stanowią integralną część konwencji. W myśl art. 1 wspomnianego protokołu sądy w każdym państwie konwencyjnym w trakcie stosowania i wykładni postanowień konwencji powinny brać pod uwagę zasady przyjęte w orzecznictwie innych państw konwencyjnych, dotyczącym konwencji. Jednocześnie zapowiedziano ustanowienie systemu wymiany informacji o orzecznictwie dotyczącym nie tylko Konwencji lugańskiej, lecz również Konwencji brukselskiej (art. 2 protokołu nr 2). Nadto dnia 16 września 1988 r. w Lugano sporządzona została deklaracja przedstawicieli rządów państw sygnatariuszy konwencji z Lugano, będących członkami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, w której stwierdzili oni, iż uważają za właściwe, aby sądy przy dokonywaniu wykładni Konwencji lugańskiej brały pod uwagę zasady przyjęte w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości i sądów państw członkowskich Wspólnot Europejskich, odnoszącym się do tych postanowień Konwencji brukselskiej, które w głównych zarysach zostały powtórzone w Konwencji lugańskiej. W tym samym dniu w Lugano przedstawiciele rządów państw sygnatariuszy konwencji z Lugano, będących członkami Wspólnot Europejskich, stwierdzili w złożonej deklaracji, że uważają za właściwe, aby Trybunał Sprawiedliwości, przy dokonywaniu wykładni Konwencji brukselskiej, brał pod uwagę zasady przyjęte w orzecznictwie opartym na Konwencji lugańskiej. Powyższe deklaracje nakładają na nas obowiązek śledzenia judykatury odnoszącej się do obu wspomnianych konwencji w państwach, które są ich stronami, oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości dotyczącego Konwencji brukselskiej. 3. Zakres zastosowania Konwencji lugańskiej określa art. 1, stanowiąc, iż znajduje ona zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, bez względu na to, jaki sąd je rozpatruje. To ostanie stwierdzenie ma daleko idące konsekwencje. Oznacza bowiem, iż konwencja znajduje zastosowanie także wtedy, gdy sprawę cywilną rozstrzyga w postępowaniu adhezyjnym sąd karny lub gdy do jej rozstrzygnięcia dochodzi w postępowaniu administracyjnym. Przy rozpatrywaniu zakresu zastosowania konwencji nie ma znaczenia to, czy wedle prawa krajowego sprawa podlega rozpoznaniu w procesie, czy też w postępowaniu nieprocesowym. 284 X. Jurysdykcja... Z zakresu zastosowania konwencji wyłączono: a) sprawy dotyczące stanu cywilnego (wyłączenie to obejmuje min. rozwód) i zdolności osób fizycznych, ustroju majątkowego małżeńskiego, testamentów i dziedziczenia (dla spraw rodzinnych, opiekuńczych i spadkowych przygotowywana jest oddzielna konwencja), b) sprawy z zakresu postępowania układowego i upadłościowego oraz innych podobnych postępowań (mają one być poddane odrębnej konwencji), c) sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (wyłączenie to nie rozciąga się na umowę o pracę oraz roszczenia instytucji opieki społecznej wobec osób trzecich), d) sądownictwo polubowne (w tym zakresie obowiązują oraz są przygotowywane dalsze odrębne konwencje). W art. 1 wyraźnie podkreślono, że konwencja nie obejmuje spraw podatkowych, celnych i administracyjnych. 4. Regułę ogólną, w duchu ugruntowanej w procedurze cywilnej zasady actor seąuitur forum rei, wyraża art. 2 konwencji. W myśl tego przepisu osoba mająca miejsce zamieszkania w państwie konwencyjnym (bez względu na swe obywatelstwo) powinna być pozywana przed sądy tego państwa, chyba że z dalszych postanowień konwencji wynika co innego (por. art. 5-18 konwencji). Choć tego wyraźnie w konwencji nie powiedziano, liczy się miejsce zamieszkania w chwili wniesienia pozwu (wniosku). Z kolei w art. 3 ust. 1 konwencji zastrzeżono, iż osoba mająca miejsce zamieszkania w państwie konwencyjnym może być pozwana w innym państwie konwencyjnym tylko na podstawie postanowień rozdziałów od 2 do 6 (art. 5-18) konwencji. Nadto zaś w dalszych postanowieniach art. 3 zamieszczono zestawienie krajowych przepisów jurysdykcyjnych państw konwencyjnych, które przewidują „nadmierną" jurysdykcję własnych sądów (np. ze względu na łącznik obywatelstwa, miejsce położenia majątku pozwanego lub chwilowego jego pobytu) oraz zastrzeżono, że nie mogą one służyć uzasadnieniu jurysdykcji w innym państwie konwencyjnym niż państwo miejsca zamieszkania pozwanego. W oświadczeniu rządowym Polski z 31 grudnia 1999 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 10, poz. 133) za przepisy wprowadzające „nadmierną" jurysdykcję zostały uznane art. 1103 i 1110 k.p.c. Przepisy te nie mają więc zastosowania do osób określonych w art. 3 ust. 1 konwencji, czyli osób mających miejsce zamieszkania w innych państwach konwencyjnych. Osoby te mogą być pozwane przed sąd polski tylko zgodnie z postanowieniami rozdziałów od 2 do 6 tytułu I konwencji. Sytuacji, gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania w państwie konwencyjnym, dotyczy art. 4 konwencji. W myśl tego przepisu w takim przypadku w każdym z państw konwencyjnych stosowane będą jego własne (krajowe) normy ¦ jurysdykcyjne (także te wyliczone w art. 3 ust. 2 konwencji). Przepis art. 4 ust. 1 zastrzega jednak stosowanie w każdym razie postanowień art. 16 (regulujących jurysdykcję wyłączną). Choć tego wyraźnie w art. 4 nie X. Jurysdykcja... 285 powiedziano, do tego dodać trzeba jeszcze art. 17, regulujący umowy proro-gacyjne. Wśród szczegółowych norm jurysdykcyjnych, ustanowionych w działach od -2 do 6 konwencji, na uwagę zasługują w szczególności te, które dopuszczają możliwość pozwania osoby mieszkającej w państwie konwencyjnym przed sądy innego państwa konwencyjnego niż państwo miejsca zamieszkania pozwanego, gdy uzasadnia to: — dla umów zobowiązaniowych — locus executionis (art. 5 pkt 1), — dla umów o pracę — locus laboris, a w jego braku miejsce siedziby przedsiębiorstwa pracodawcy, — w sprawach alimentacyjnych — domicyl lub miejsce zwyczajnego (stałego) pobytu uprawnionego (art. 5 pkt 2), — w sprawach z czynów niedozwolonych lub guasi-deliktów — miejsce zdarzenia wyrządzającego szkodę (art. 5 pkt 3), — w sprawach z powództwa konsumenta — domicyl pozwanego lub konsumenta (art. 14). Jurysdykcja określona w artykułach 5, 6 i 6A ma charakter jurysdykcji przemiennej. Na tle art. 5 pkt 1 konwencji, dotyczącego jurysdykcji w zakresie zobowiązań z umów, utrwaliła się autonomiczna kwalifikacja pojęcia zobowiązania umownego. Pod tym pojęciem rozumie się sytuację, w której obie strony zaangażowały się dobrowolnie w stosunek zobowiązaniowy1. Nie wyklucza jurysdykcji to, iż istnienie umowy jest przez jedną ze stron kwestionowane2. Przy poszukiwaniu miejsca wykonania zobowiązania, które spełnia rolę łącznika rozstrzygającego o jurysdykcji, należy brać pod uwagę miejsce wykonania tego zobowiązania (obowiązku), którego niewykonanie (lub nienależyte wykonanie) stanowi podstawę powództwa3. Odrzucając autonomiczną wykładnię pojęcia miejsca wykonania zobowiązania, Trybunał Sprawiedliwości przyjął4, iż miejsce to należy określać zgodnie z prawem, któremu umowa podlega. Ustala się je, stosując normy prawa pryw. mnr. obowiązujące w siedzibie sądu. W judykaturze Trybunału Sprawiedliwości wyjaśniono też, iż w razie wielo-miejscowości delikru powód może dochodzić odszkodowania zarówno w państwie 1 Orzeczenie ETS z 17 VI 1992 r., w sprawie Handte v. Traitements Mecano-Chimiąues des Surfaces, C-26/91, ECR, S. I., s. 3967. 2 Orzeczenie ETS z 4 III 1982 r. w sprawie Effer SpA v. Katner, 38/81, ECR, s. 825. 3 Orzeczenie ETS z 6 X 1976 r. w sprawie De Bloos Sprl v. Societete en Commandite par Actions Bouyer, 14/76, ECR, s. 1541. 4 Orzeczenie ETS z 6 X 1976 r. w sprawie Tessi v. Dunlop, 12/76, ECR, s. 1473. Mimo krytyki tego orzeczenia w podobnym duchu orzeczenie ETS z 29 VI 1994 r. w sprawie Custom Madę Commercial v. Stawa Metallbau, ECR, s. 288/92, s. 2913. X. Jurysdykcja... miejsca działania sprawcy, jak i w państwie, w którym nastąpiła szkoda (np. gdy przedsiębiorca we Francji odprowadził do Renu zanieczyszczenia, które wyrządziły szkodę ogrodnikowi w Holandii, powództwo można wytoczyć nie tylko we Francji, lecz również w Holandii)5. Jeżeli szkoda nastąpi w kilku państwach konwencyjnych, stosownych roszczeń można dochodzić w każdym z tych państw (np. w razie oszczerczej publikacji prasowej), jednak tylko w zakresie szkód w każdym z tych państw poniesionych (w państwie miejsca publikacji będą mogły być dochodzone także szkody poniesione na skutek jej rozpowszechniania w innych państwach)6. Wyjaśniając pojęcie czynu niedozwolonego lub czynu podobnego, w rozumieniu art. 5 pkt 3, przyjęto wykładnię autonomiczną, w myśl której przepis ten obejmuje wszystkie powództwa wiążące się z odpowiedzialnością cywilną pozwanego, nieopartą na umowie w rozumieniu art. 5 pkt 17. Warto tu jeszcze wspomnieć o postanowieniu art. 18 konwencji, w myśl którego jurysdykcję uzasadnia stawienie się pozwanego przed sąd państwa konwencyjnego (mimo braku jurysdykcji wynikającej z innych postanowień konwencji), wyjąwszy przypadki, gdy pozwany stawi się w celu zaprzeczenia jurysdykcji sądu, przed który został pozwany lub gdy sądy innego państwa są wyłącznie właściwe na podstawie art. 16 konwencji. Wątpliwości powstają jednak wtedy, gdy pozwany, który stawił się przed sąd, zaprzeczył wprawdzie istnieniu jurysdykcji, ale jednocześnie wdał się w spór. Przedstawione wyżej wyliczenie nie jest wyczerpujące i nie obejmuje wszystkich szczególnych norm jurysdykcyjnych mieszczących się w przepisach, o których mowa. Wspomnieć jeszcze trzeba o porozumieniach stron w sprawie jurysdykcji {prorogatio fori — art. 17 konwencji) oraz ograniczeniach w tej mierze autonomii stron (w szczególności art. 16 regulujący jurysdykcję wyłączną oraz art. 12 i 15 konwencji). Zgodnie z art. 17 ust. 1 konwencji w sytuacji gdy przynajmniej jedna strona ma miejsce zamieszkania w państwie konwencyjnym, a strony poddadzą rozpoznawanie sporów, które powstały lub mogą powstać między nimi w związku z określonym stosunkiem, sądowi lub sądom państwa konwencyjnego, ustanowiona w ten sposób jurysdykcja ma charakter jurysdykcji wyłącznej. Jeżeli porozumienie ustanawiające jurysdykcję sądów państwa konwencyjnego zostanie zawarte przez strony, z których żadna nie ma miejsca zamieszkania w państwie konwencyjnym, sądy innych państw konwencyjnych mogą rozpoznawać wniesioną do 5 Orzeczenie ETS z 30 XI 1976 r. w sprawie Bier v. Mines de Potasse d'Alsace, 21/76, ECR 1976, s. 1735. 6 Orzeczenie ETS z 7 III 1995 r. w sprawie Shevill v. Presse Aliance, C 68/93, ECR 1995, s. 1415. 7 Orzeczenie ETS z 27 IX 1988 r. w sprawie Kalfelis v. Schroeder, 189/87, s. 5565. X. Jurysdykcja... 287 nich sprawę dopiero wtedy, gdy sąd wskazany w porozumieniu jurysdykcyjnym prawomocnie stwierdzi brak swej jurysdykcji. Z art. 17 ust. 4 wynika, iż w razie umowy prorogacyjnej tylko na korzyść jednej strony strona ta zachowuje prawo wniesienia sprawy przed jakikolwiek inny sąd właściwy na podstawie konwencji. W sprawach z umowy o pracę skuteczne są jedynie porozumienia w sprawie jurysdykcji zawarte po powstaniu sporu (art. 17 ust. 5). Ze wspomnianego już wyżej art. 16 konwencji (regulującego jurysdykcję wyłączną) wynika, iż wyłącznie właściwe (bez względu na miejsce zamieszkania) są sądy tego państwa konwencyjnego, na które wskazują łączniki występujące w ustanowionych w tym przepisie normach jurysdykcyjnych. Są to: a) w sprawach dotyczących praw rzeczowych na nieruchomości oraz najmu i dzierżawy nieruchomości — sądy państwa konwencyjnego, w którym położona jest nieruchomość (z tym jednak, iż w sprawach dotyczących najmu lub dzierżawy nieruchomości zawartych w celu czasowego użytku osobistego na okres nieprze-kraczający sześciu następujących po sobie miesięcy właściwe są również sądy państwa konwencyjnego, w którym ma miejsce zamieszkania pozwany, z zastrzeżeniem, iż najemcą lub dzierżawcą jest osoba fizyczna i żadna ze stron nie zamieszkuje w państwie konwencyjnym, na którego obszarze nieruchomość jest położona), b) w sprawach dotyczących ważności, nieważności lub rozwiązania spółki lub osoby prawnej, mającej siedzibę w państwie konwencyjnym, albo też decyzji jej organów — sądy państwa siedziby spółki lub osoby prawnej, c) w sprawach dotyczących ważności wpisów w rejestrach publicznych — sądy państwa konwencyjnego, w którym rejestr jest prowadzony, d) w sprawach dotyczących wpisu do rejestru lub ważności patentów, znaków towarowych, wzorców, modeli lub innych podobnych wymagających złożenia lub wpisu do rejestru — sądy państwa konwencyjnego, na obszarze którego domagano się złożenia lub wpisu do rejestru albo tych czynności dokonano, albo też na podstawie umowy międzynarodowej czynności te uważane są za dokonane, e) w sprawach dotyczących wykonywania orzeczeń — sądy państwa konwencyjnego miejsca wykonania orzeczenia. Oddzielny przepis konwencji (art. 24) dotyczy środków tymczasowych i zabezpieczających. Stanowi on, iż można wnosić o zastosowanie takiego środka przewidzianego przez prawo krajowe danego państwa konwencyjnego do właściwych władz tego państwa, jeśli nawet na mocy konwencji właściwym do rozpatrzenia meritum sprawy jest sąd innego państwa konwencyjnego. Nie wyklucza to — jak się wydaje — kompetencji tego ostatniego sądu do zastosowania środka tymczasowego i zabezpieczającego. Przepis art. 24 nie ogranicza bowiem kompetencji sądu właściwego na podstawie konwencyjnych norm jurysdykcyjnych do stosowania środków tymczasowych i zabezpieczających. 288 X. Jurysdykcja... 5. Najbardziej spektakularne novum przynoszą postanowienia konwencji o uznaniu (art. 26-29) i wykonywaniu orzeczeń (art. 31—45). Przepis art. 26 ust. 1 ustanawia zasadę automatycznego uznania orzeczeń wydanych przez sąd państwa konwencyjnego w każdym innym państwie konwencyjnym bez potrzeby przeprowadzenia w tym celu jakiegokolwiek postępowania. Nie ma przy tym znaczenia to, czy jurysdykcja sądu orzekającego opiera się na postanowieniach konwencji, czy też na innych normach jurysdykcyjnych, ani też to, czy w stanie faktycznym rozpoznanej sprawy występowało powiązanie z obszarem innego państwa konwencyjnego. Pojęcie orzeczenia ujęte zostało w art. 25 szeroko (do wyliczenia tam zamieszczonego należy dodać postanowienia wydane w postępowaniu zabezpieczającym). Przyczyny wyłączające uznanie (art. 27 i 28 konwencji) stanowią zamkniętą listę i zostały ujęte dość wąsko. W żadnym wypadku — jak stanowczo stwierdza art. 29 konwencji — nie można badać (w trakcie rozpatrywania kwestii, czy orzeczenie podlega uznaniu, czy też zachodzą przyczyny uznanie wyłączające) merytorycznej słuszności zagranicznego orzeczenia. W razie sporu między stronami o to, czy orzeczenie podlega uznaniu (art. 26 ust. 2), każda ze stron może zwrócić się do sądu o stwierdzenie tego w postępowaniu przewidzianym i unormowanym w tytule III konwencji. Nie jest więc wykluczone oddzielne postępowanie o stwierdzenie, czy orzeczenie spełnia przesłanki uznania, czy też zachodzi okoliczność wyłączająca uznanie. Jeżeli jednak kwestia uznania orzeczenia pojawi się jako kwestia prejudycjalna (wpadkowa) w dowolnym postępowaniu przed sądem państwa konwencyjnego, sąd ten jest właściwy do rozstrzygnięcia tej kwestii (art. 26 ust. 3 konwencji). Nie jest więc konieczne przeprowadzenie oddzielnego postępowania w celu stwierdzenia, czy orzeczenie podlega uznaniu. Rozwiązanie to stanowi logiczną konsekwencję przyjętej w art. 26 ust. 1 konwencji zasady automatycznego uznania orzeczeń. 6. Dużą doniosłość mają postanowienia dotyczące wykonywania zagranicznych orzeczeń (art. 31-49 konwencji). W myśl art. 31 ust. 1 orzeczenia wydane w państwie konwencyjnym i w nim wykonalne są wykonywane w innym państwie konwencyjnym po stwierdzeniu tam — na wniosek osoby zainteresowanej — ich wykonalności. Przepis art. 32 konwencji określa sądy, które w poszczególnych państwach konwencyjnych są w omawianym zakresie właściwe (w Polsce jest to sąd okręgowy). Natomiast o sposobie występowania z wnioskiem, o którym mowa, rozstrzyga prawo krajowe państwa, w którym dochodzi do stwierdzenia wykonalności (art. 33 ust. 1), z zachowaniem jednak reguł określonych w art. 33 ust. 2 i 3 konwencji. Odmowa stwierdzenia wykonalności może nastąpić tylko z tych przyczyn, które wyłączają uznanie orzeczenia (art. 34 ust. 2 odwołuje się do art. 27 i 28 konwencji). X. Jurysdykcja... ł89 W żadnym wypadku nie można badać — przy rozpatrywaniu sprawy stwierdzenia wykonalności zagranicznego orzeczenia — merytorycznej słuszności tegoż orzeczenia (art. 34 ust. 3). W tym stadium postępowania dłużnik nie ma możliwości obrony, gdyż nie bierze w nim udziału (art. 34 zd. 1 konwencji). Konwencja reguluje też postępowanie odwoławcze od orzeczenia dotyczącego wykonalności zagranicznego orzeczenia (art. 37-40) oraz zaskarżanie orzeczeń zapadłych w postępowaniu odwoławczym (art. 41). Właściwe kroki obronne dłużnik może podjąć dopiero w postępowaniu odwoławczym (w Polsce kompetencja w tej mierze należy do sądów apelacyjnych). Wtedy też może dojść do zawieszenia postępowania o stwierdzenie wykonalności na wniosek strony, która zaskarżyła orzeczenie stwierdzające wykonalność, jeżeli są spełnione przesłanki określone w art. 38 (w państwie pochodzenia orzeczenia wniesiony został od niego zwyczajny środek zaskarżenia lub termin do wniesienia takiego środka jeszcze nie upłynął). Sam brak prawomocności orzeczenia w państwie jego pochodzenia nie stanowi przeszkody do ubiegania się o stwierdzenie wykonalności orzeczenia w innym państwie konwencyjnym. Od orzeczenia zapadłego w wyniku wniesienia środka zaskarżenia określonego w art. 40 dopuszczalna jest w Polsce kasacja. 7. Na koniec kilka słów o postanowieniach przechodnich Konwencji lugań- skiej. Miały one duże praktycznie znaczenie tuż po przystąpieniu Polski do konwencji. W myśl art. 54 ust. 1 konwencji z czasowego punktu widzenia jej zasięgiem objęte są przypadki, gdy powództwo zostało wytoczone lub dokument urzędowy sporządzony po wejściu w życie konwencji w państwie, w którym je wytoczono lub sporządzono, a gdy chodzi o uznanie lub wykonanie orzeczenia (dokumentu urzędowego) — w państwie, w którym o to wystąpiono. Jednakże orzeczenie wydane po dacie wejścia w życie konwencji w stosunkach między państwami, tym, w którym wydano orzeczenie, i tym, w którym wystąpiono o jego uznanie lub wykonanie, w następstwie powództw wytoczonych przed tą datą — zgodnie z art. 54 ust. 2 — są uznawane i wykonywane stosownie do postanowień tytułu III konwencji, jeżeli zastosowane przez sąd orzekający normy określające jurysdykcję krajową są zgodne z normami mieszczącymi się bądź w tytule II konwencji, bądź w innych konwencjach obowiązujących w państwach, o które chodzi w chwili wytoczenia powództwa. 8. W dniu 1 marca 2002 r. weszło w życie w państwach Unii (z wyjątkiem Danii) rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych. Zastąpiło ono Konwencję brukselską z 1968 r. (art. 68 ust. 1 rozporządzenia). 290 X. Jurysdykcja... Przypomnijmy, że rozporządzenia są aktami wtórnego prawa wspólnotowego, mającymi bezpośrednie zastosowanie w państwach członkowskich Unii. Przysługuje im pierwszeństwo przed uregulowaniami krajowymi tych państw. Rozporządzenie nr 44/2001 nie wymagało zatem do swego wejścia w życie ani wewnątrzpaństwowych aktów transformacyjnych, ani promulgacji zgodnej z przepisami prawa krajowego. Wystarczyło ogłoszenie rozporządzenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (art. 254 ust. 1 i 1 TWE, dawny art. 191), do czego doszło 16 stycznia 2001 roku. Odnosi się to także do przyszłych zmian rozporządzenia oraz do jego wejścia w życie w państwach, które wstąpiły do Unii 1 maja 2004 r. W państwach tych (a więc i w Polsce) rozporządzenie nr 44/2001 zaczęło obowiązywać z chwilą uzyskania członkostwa (art. 76 rozporządzenia). Stan prawny w Polsce po 1 maja 2004 r. w rozważanym zakresie jest dość złożony: 1) z jednej strony pozostała w mocy Konwencja lugańska z 1988 r.; utraciła ona jednak znaczenie w stosunkach pomiędzy Polską a tymi państwami członkowskimi Unii, które były jej stronami, a w których obowiązuje już rozporządzenie nr 44/2001; zachowała zaś moc w stosunkach pomiędzy Polską a Norwegią, Szwajcarią i Islandią; ponadto znajdzie zastosowanie w dotychczasowym zakresie do wszystkich powództw wytoczonych przed dniem wejścia w życie w stosunku do Polski rozporządzenia nr 44/2001; 2) w stosunkach Polski z Danią, w której rozporządzenie nr 44/2001 nie obowiązuje, zachowa moc Konwencja lugańska (w stosunkach Danii z państwami członkowskimi Unii, będącymi stronami Konwencji brukselskiej z 1968 r., zachowała moc ta Konwencja), 3) w stosunkach Polski z państwami członkowskimi Unii (z wyjątkiem Danii) obowiązuje rozporządzenie nr 44/2001; dotyczy to także państw, które wraz z Polską uzyskały członkostwo w Unii 1 maja 2004 roku. Niewykluczone jednak, że Polska ratyfikuje Konwencję brukselską po to, aby w stosunkach z Danią miała zastosowanie ta Konwencja, a nie Konwencja lugańska. Polscy prawnicy zdążyli się już oswoić z Konwencją lugańska. To uchroni nas od szoku przy stosowaniu rozporządzenia nr 44/2001. Pomiędzy obu aktami istnieją bowiem daleko idące podobieństwa. Podobieństwo dotyczy w szczególności zakresu zastosowania konwencji i rozporządzenia. W myśl art. 1 rozporządzenia znajduje ono zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, bez względu na to, jaki sąd sprawę rozpatruje. Należy je zatem stosować także wtedy, gdy sprawę cywilną rozpoznaje w postępowaniu adhezyjnym sąd karny lub gdy do jej rozstrzygnięcia dochodzi w postępowaniu administracyjnym. Nie ma też znaczenia, czy wedle prawa krajowego sprawa podlega rozpoznaniu w procesie, czy też w postępowaniu nieprocesowym. X. Jurysdykcja... 291 Z zakresu zastosowania rozporządzenia wyłączono sprawy dotyczące: 1) stanu cywilnego, zdolności osób fizycznych, ustroju majątkowego małżeńskiego, testamentów i dziedziczenia, 2) postępowania układowego i upadłościowego oraz innych podobnych postępowań, 3) ubezpieczeń społecznych (wyłączenie to nie rozciąga się na umowę o pracę oraz roszczenia instytucji opieki społecznej wobec osób trzecich), 4) sądownictwa polubownego (w tym zakresie obowiązują odrębne konwencje). W art. 1 wyraźnie podkreślono, że rozporządzenie nie obejmuje spraw podatkowych, celnych i administracyjnych. Podobnie ujęty jest art. 1 Konwencji lugańskiej (i brukselskiej). Ogólna reguła dotyczące jurysdykcji oparta została w rozporządzeniu — tak jak w Konwencjach brukselskiej i lugańskiej — na zasadzie actor seąuitur forum rei. W myśl art. 2 ust. 1 osoby mające miejsce zamieszkania w państwie członkowskim mogą być pozywane — bez względu na swe obywatelstwo — przed sądy tego państwa (łącznik miejsca zamieszkania pozwanego). Przepis art. 3 Rozporządzenia utrzymuje zasadę, według której osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane przed sądami innego państwa członkowskiego tylko zgodnie z przepisami rozdziałów 2-7 działu I. Wyłączone jest więc w tym zakresie zastosowanie (wobec osób, o których mowa) krajowych przepisów jurysdykcyjnych przewidujących „nadmierną" jurysdykcję własnych sądów. Na tle Konwencji lugańskiej (i brukselskiej), w związku z zamieszczonym w art. 4 zastrzeżeniem obejmującym jedynie art. 16 Konwencji (regulujący jurysdykcję wyłączną), istniała wątpliwość, czy należało to odnosić także do art. 17, dotyczącego jurysdykcji umownej (prorogatio fori). Słusznie w art. 4 ust. 1 rozporządzenia wymieniono zarówno art. 22 rozporządzenia (jurysdykcja wyłączna), jak i art. 23 {prorogatio fori). Oznacza to, że dla zastosowania art. 23 rozporządzenia nie jest wymagane, aby pozwany miał miejsce zamieszkania w państwie konwencyjnym. Wystarczy, że w państwie tym miejsce zamieszkania ma jedna ze stron umowy o jurysdykcję. W tym zresztą kierunku wyjaśniana jest na ogół wspomniana wątpliwość na tle Konwencji lugańskiej (i brukselskiej). Nie sposób omówić tutaj całości unormowania jurysdykcji szczególnych w rozporządzeniu. Ograniczymy się więc do poruszenia tylko kilku kwestii. W myśl art. 5 pkt 1 rozporządzenia (jak i według art. 5 pkt 1 Konwencji lugańskiej i brukselskiej), jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenie wynikające z umowy, osoba mająca miejsce zamieszkania w państwie członkowskim może być pozwana także przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane lub miało być wykonane (łącznik locus executioniś). 292 X. Jurysdykcja... Na tle przepisów konwencyjnych — jak już była o tym mowa — przyjmuje się, że o sposobie rozumienia „miejsca wykonania zobowiązania" rozstrzyga prawo właściwe dla danej sprawy, wskazane przez normy kolizyjne obowiązujące w siedzibie sądu. Twórcy rozporządzenia podjęli próbę stworzenia autonomicznego pojęcia miejsca wykonania zobowiązania. W myśl art. 5 pkt 1 lit. b — w braku odmiennego uzgodnienia stron — miejscem wykonania zobowiązania jest: 1) w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych — miejsce w państwie członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały albo miały być dostarczone, 2) w przypadku świadczenia usług — miejsce w państwie członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były albo miały być spełnione. Dopiero w braku przesłanek do postąpienia zgodnie z tymi wskazówkami zwrócić się trzeba do ogólnego pojęcia miejsca wykonania. Do dyspozycji pozostanie przy tym metoda stosowana na tle art. 5 pkt 1 obu konwencji. W przyszłości może jednak dojść do ukształtowania się także w powyższym zakresie autonomicznego pojęcia miejsca wykonania zobowiązania, wypracowanego na użytek rozporządzenia. Wydaje się, że tego należy oczekiwać. Poszerzony został w rozporządzeniu zasięg łącznika rozstrzygającego o jurysdykcji dla spraw z deliktów lub ąuasi-deliktów. Jurysdykcyjnie właściwy jest nie tylko sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, lecz również sąd miejsca, gdzie takie zdarzenie może nastąpić. Usunięto w ten sposób wątpliwości istniejące na tle Konwencji, czy omawiana podstawa jurysdykcyjna obejmuje także powództwa o charakterze prewencyjnym. Podstawy jurysdykcji wyłącznej w rozporządzeniu (art. 22) są takie same jak w Konwencji brukselskiej i lugańskiej. Różnice dotyczą szczegółowego ujęcia niektórych przesłanek. W myśl art. 22 pkt 2 rozporządzenia (niezależnie od miejsca zamieszkania) wyłączną jurysdykcję mają w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach, sądy państwa członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona. Jednak w sprawach dotyczących najmu lub dzierżawy nieruchomości, zawartych na czasowy użytek prywatny, nieprzekraczający sześciu kolejnych miesięcy, jurysdykcję mają również sądy państwa członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania, jeżeli najemca albo dzierżawca jest osobą fizyczną, a właściciel oraz najemca bądź dzierżawca mają miejsce zamieszkania w tym samym państwie. Postanowienia rozporządzenia regulujące umowę o jurysdykcję (prorogatio fori) tylko nieznacznie różnią się od odpowiednich postanowień obu konwencji. Stronom przysługuje w tym zakresie szeroka autonomia woli. Nieliczne jej ograniczenia wynikają z wyraźnych postanowień rozporządzenia (art. 13 — jurysdykcja w sprawach dotyczących ubezpieczenia, art. 17 —jurysdykcja w spra- X. Jurysdykcja... 293 wach dotyczących konsumentów, art. 21 — jurysdykcja dla spraw pracowniczych, art. 22 — jurysdykcja wyłączna). Wymagania w zakresie formy tych umów są niezwykle łagodne. Zmiany wprowadzone przez rozporządzenie w porównaniu z unormowaniem konwencyjnym umów prorogacyjnych są niewielkie. Z rozporządzenia wyraźnie wynika, że strony mogą postanowić, iż ustanowiona przez nie jurysdykcja ma charakter jurysdykcji fakultatywnej (taki wniosek nie jest jednak wykluczony również na tle obu konwencji, choć z ich postanowień wyraźnie to nie wynika). Dopiero w braku takiego postanowienia stron jurysdykcja wynikająca z ich umowy ma charakter jurysdykcji wyłącznej. W rozporządzeniu wyraźnie uregulowano formę elektroniczną. Według art. 23 ust. 2 elektroniczne przekazy, które umożliwiają utrwalenie umowy, są traktowane na równi z formą pisemną. Brak tu miejsca na omawianie postanowień rozporządzenia dotyczących uznania i wykonania orzeczeń (dział III, art. 32-58). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w postępowaniu przeprowadzonym zgodnie z art. 38 i nast. stwierdzeniem wykonalności w państwie członkowskim mogą być objęte także dokumenty urzędowe sporządzone w innym państwie członkowskim. Z art. 57 rozporządzenia wynikają następujące przesłanki takiego stwierdzenia: 1) dokument ma charakter dokumentu urzędowego {authentic instruments, actes authentiąues, óffentliche Urkunden), 2) został sporządzony w państwie członkowskim, 3) jest wykonalny według prawa miejsca sporządzenia, 4) jego wykonanie nie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym (ordre public) państwa członkowskiego wykonania. Dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 57 ust. 1 rozporządzenia jest bez wątpienia akt notarialny, w którym dłużnik poddaje się egzekucji stosownie do art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c. Postanowienie art. 57 ust. 2 rozporządzenia za dokumenty urzędowe w rozumieniu art. 57 ust. 1 nakazuje uważać również porozumienia dotyczące alimentacji, zawarte przed organami administracyjnymi albo przez te organy autoryzowane. Nowością wprowadzoną przez rozporządzenie są zaświadczenia wystawiane przez właściwy organ państwa członkowskiego, w którym dokument urzędowy został sporządzony, przy użyciu formularza według załącznika VI (art. 57 ust. 4 zd. 2). 9. Rozporządzenie nr 1347/2000 z 29 maja 2000 r. znajduje zastosowanie do postępowań w sprawach: a) o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa, b) o odpowiedzialność rodzicielską za wspólne dzieci małżonków w związku ze sprawami, o których mowa w pkt a. 294 X. Jurysdykcja... Chodzi tu o postępowania przed sądami lub innymi organami właściwymi w państwach członkowskich w sprawach małżeńskich. Rozporządzenia nie stosuje się w stosunkach państw członkowskich z Danią. Dotyczy to także stosunków polsko-duńskich. Unormowanie jurysdykcji przedstawia się w rozporządzeniu następująco: W sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, a) na którego terytorium — oboje małżonkowie mają zwyczajny pobyt lub — małżonkowie mieli ostatnio oboje zwyczajny pobyt, o ile jedno z nich ma tam nadal zwyczajny pobyt, lub — strona przeciwna ma zwyczajny pobyt, lub — w przypadku wspólnego wniosku jedno z małżonków ma zwyczajny pobyt, lub — wnioskodawca ma zwyczajny pobyt, jeżeli przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed złożeniem wniosku, lub — wnioskodawca ma zwyczajny pobyt, jeżeli przebywał tam przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest obywatelem tego państwa członkowskiego lub, w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, ma tam swój „domicile"; b) którego obywatelstwo posiadają oboje małżonkowie lub w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w którym mają swój wspólny „domicile". W myśl art. 3: 1) Sądy państwa członkowskiego, w którym zgodnie z art. 2 można rozstrzygać o rozwodzie, separacji lub unieważnieniu małżeństwa, mają jurysdykcję w sprawach wszelkich rozstrzygnięć dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za wspólne dziecko obojga małżonków, jeżeli dziecko to ma zwyczajny pobyt w tym państwie członkowskim. 2) Jeżeli dziecko nie ma zwyczajnego pobytu w państwie członkowskim wskazanym w ust. 1, sądy tego państwa mają jurysdykcję w sprawach tych orzeczeń, jeżeli dziecko ma zwyczajny pobyt w jednym z państw członkowskich i a) odpowiedzialność rodzicielska za dziecko przysługuje przynajmniej jednemu z małżonków, i b) jurysdykcja tych sądów została uznana przez małżonków i pozostaje w zgodzie z dobrem dziecka. Rozporządzenie nr 1347/2000 zostało częściowo zastąpione rozporządzeniem nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. (Dz. Urz. WE 2003 — L 338/1). Weszło ono w życie 1 sierpnia 2004 r. (z tym jednak, że od tej daty mają być stosowane jedynie niektóre jego postanowienia, a mianowicie art. 67—69 i 70, pozostałe zaś dopiero począwszy od 1 marca 2005 r.). Rozporządzenie to wprowadza szereg zmian do dotychczasowego stanu prawnego. USTAWA : z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290; zm. Dz.U. z 1995 r. Nr 83, poz. 417, art, 4; Dz.U. z 1999 r. Nr 52, poz. 532, art. 4) I. Przepisy ogólne Art. 1. § 1. Ustawa niniejsza określa prawo właściwe dla międzynarodowych stosunków osobistych i majątkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. § 2. Przepisów ustawy niniejszej nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, postanawia inaczej. Art. 2. § 1. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, obywatel polski podlega prawu polskiemu, chociażby prawo innego państwa uznawało go za obywatela tego państwa. § 2. Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega, jako prawu ojczystemu, prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. Art. 3. Jeżeli ustawa przewiduje właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można albo osoba ta nie ma obywatelstwa żadnego państwa, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania. Art. 4. § 1. Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie. § 2. Jeżeli obce prawo ojczyste, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje się to inne prawo. Art. 5. Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne, prawo tego państwa rozstrzyga, który z tych systemów stosować należy. Art. 6. Prawa obcego stosować nie można, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 7. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość określonego prawa obcego, albo jeżeli nie można stwierdzić treści właściwego prawa obcego, stosuje się prawo polskie. 296 Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe Art. 8. Cudzoziemcy mogą mieć w Polsce prawa i obowiązki na równi z obywatelami polskimi, chyba że ustawa stanowi inaczej. II. Osoby Art. 9. § 1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu. § 2. Zdolność osoby prawnej podlega prawu państwa, w którym osoba ta ma siedzibę. § 3. Jednakże, gdy osoba prawna lub fizyczna dokonywa czynności prawnej w zakresie swego przedsiębiorstwa, jej zdolność podlega prawu państwa, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa. Art. 10. Jeżeli cudzoziemiec niezdolny według swego prawa ojczystego dokonał w Polsce czynności prawnej mającej wywrzeć skutek w Polsce, zdolność cudzoziemca podlega w tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osób działających w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje się do czynności prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa spadkowego. Art. 11. § 1. Do uznania osoby zaginionej za zmarłą stosuje się jej prawo ojczyste. To samo dotyczy stwierdzenia zgonu. § 2. Jeżeli jednak w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarłego lub o stwierdzenie jego zgonu orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie. III. Forma czynności prawnej Art. 12. Forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. IV. Przedawnienie roszczeń Art. 13. Przedawnienie roszczenia podlega prawu właściwemu dla tego roszczenia. V. Małżeństwo < Art. 14. O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste. Art. 15. § 1. Forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane. Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe 297 § 2. Jednakże, gdy małżeństwo jest zawierane poza granicami Polski, wystarcza zachowanie formy wymaganej przez prawa ojczyste obojga małżonków. Art. 16. Do unieważnienia małżeństwa stosuje się prawo określone w art. 14 i 15. Art. 17. § 1. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają ich każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Każdoczesne wspólne prawo ojczyste stron rozstrzyga także o dopuszczalności zawarcia, zmiany lub rozwiązania majątkowej umowy małżeńskiej. § 2. Stosunki majątkowe wynikające z majątkowej umowy małżeńskiej podlegają wspólnemu prawu ojczystemu stron z chwili jej zawarcia. § 3. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków prawem właściwym jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie. Art. 18. Dla rozwodu lub separacji właściwe jest wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili wystąpienia z żądaniem rozwodu lub separacji. W braku wspólnego prawa ojczystego małżonków właściwe jest prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a gdy małżonkowie nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie, właściwe jest prawo polskie. VI. Pokrewieństwo Art. 19. § 1. Stosunki prawne między rodzicami a dzieckiem podlegają prawu ojczystemu dziecka. § 2. Ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia. Jednakże uznanie dziecka podlega prawu państwa, którego dziecko jest obywatelem w chwili uznania. Uznanie dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, podlega prawu ojczystemu matki. Art. 20. Roszczenia alimentacyjne między krewnymi lub powinowatymi podlegają prawu ojczystemu osoby uprawnionej do alimentacji. Art. 21. Roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka nie pochodzącego z małżeństwa, związane z poczęciem i urodzeniem się dziecka, podlegają prawu ojczystemu matki. Art. 22. § 1. Przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposobią)ącego. § 2. Jednakże przysposobienie nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona, o ile dotyczą one zgody tej osoby, zgody jej przedstawiciela ustawowego oraz zezwolenia właściwego organu państwowego, a także ograniczeń przysposobienia z powodu zmiany dotychczasowego miejsca zamieszkania na miejsce zamieszkania w innym państwie. 298 Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe VII. Opieka i kuratela Art. 23. § 1. Opieka podlega prawu ojczystemu osoby, dla której jest lub ma być ustanowiona. § 2. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do kurateli. Jednakże dla kurateli do załatwienia poszczególnej sprawy właściwe jest prawo, któremu sprawa ta podlega. VIII. Własność i inne prawa rzeczowe Art. 24. § 1. Własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. § 2. Nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych, podlegają prawu państwa, w którym znajdował się przedmiot tych praw w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne. § 3. Przepisy paragrafów poprzedzających stosuje się odpowiednio do posiadania. IX. Zobowiązania Art. 25. § 1. Strony mogą poddać swe stosunki w zakresie zobowiązań umownych wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem. § 2. Jednakże, gdy zobowiązanie dotyczy nieruchomości, podlega ono prawu państwa, w którym nieruchomość jest położona. Art. 26. Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, zobowiązanie podlega prawu państwa, w którym strony w chwili zawarcia umowy mają siedzibę albo miejsce zamieszkania. Przepisu tego nie stosuje się do zobowiązań dotyczących nieruchomości. Art. 27. § 1. Jeżeli strony nie mają siedziby albo miejsca zamieszkania w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się: 1) do zobowiązań z umowy sprzedaży rzeczy ruchomych lub umowy dostawy — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania sprzedawca lub dostawca; 2) do zobowiązań z umowy o dzieło, umowy zlecenia, umowy agencyjnej, umowy komisu, umowy przewozu, umowy spedycji, umowy przechowania, umowy składu — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania przyjmujący zamówienie, przyjmujący zlecenie, agent, komisant, przewoźnik, spedytor, przechowawca lub przedsiębiorstwo składowe; Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe 3) do zobowiązań z umowy ubezpieczenia — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę zakład ubezpieczeń; 4) do zobowiązań z umowy o przeniesienie praw autorskich — prawo państwa, w którym w chwili zawarcia umowy ma siedzibę albo miejsce zamieszkania nabywca tych praw. c^{ § 2. Jeżeli nie można ustalić siedziby albo miejsca zamieszkania strony " określonej w paragrafie poprzedzającym, stosuje się prawo państwa, w którym umowa została zawarta. § 3. Do zobowiązań z umów zawieranych w zakresie przedsiębiorstwa, zamiast prawa państwa, w którym ma siedzibę osoba prawna albo miejsce zamieszkania osoba fizyczna, stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Art. 28. Do zobowiązań z umów giełdowych stosuje się prawo obowiązujące w siedzibie giełdy, chyba że strony dokonały wyboru prawa. Przepis ten stosuje się odpowiednio do zobowiązań z umów zawieranych na targach publicznych. Art. 29. Do zobowiązań z umów nie wymienionych w art. 27 i art. 28 stosuje się, jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, prawo państwa, w którym umowa została zawarta. Art. 30. Przepisy o prawie właściwym dla zobowiązań umownych stosuje się odpowiednio do zobowiązań z jednostronnych czynności prawnych. Art. 31. § 1. Zobowiązanie nie wynikające z czynności prawnej podlega prawu państwa, w którym nastąpiło zdarzenie będące źródłem zobowiązania. § 2. Jednakże, gdy strony są obywatelami tego samego państwa i mają w nim miejsce zamieszkania, właściwe jest prawo tego państwa. § 3. Prawo właściwe według przepisów paragrafów poprzedzających rozstrzyga, czy osoba ograniczona w swej zdolności ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym. X. Stosunki pracy Art. 32. Strony mogą poddać stosunek pracy wybranemu przez siebie prawu, jeżeli pozostaje ono w związku z tym stosunkiem. Art. 33. § 1. Jeżeli strony nie dokonały wyboru prawa, stosunek pracy podlega prawu państwa, w którym strony w chwili powstania tego stosunku mają miejsce zamieszkania albo siedzibę. Jeżeli praca jest, była lub miała być wykonywana w przedsiębiorstwie pracodawcy, rozstrzyga, zamiast jego miejsca zamieszkania albo siedziby — siedziba przedsiębiorstwa. § 2. Jeżeli strony nie mają miejsca zamieszkania albo siedziby w tym samym państwie i nie dokonały wyboru prawa, stosuje się prawo państwa, w którym praca jest, była lub miała być wykonywana. 300 Ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. — Prawo prywatne międzynarodowe XI. Spadki Art. 34. W sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Art. 35. O ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. XII. Przepisy końcowe Art. 36. Traci moc ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Prawo prywatne międzynarodowe) (Dz.U. Nr 101, poz. 581). Art. 37. Pozostają w mocy przepisy szczególne dotyczące przedmiotów unormowanych w ustawie niniejszej. Art. 38. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 lipca 1966 r. SKOROWIDZ {sporządziły. Monika Kulesza-Czupryn i Joanna Ziemiecka) ) alimentacja 242-250 - kolejność zobowiązanych do alimentacji 249 - Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych 245-248 - prawo właściwe 243-249 - roszczenia alimentacyjne a stosunki między rodzicami i dziećmi 250 - roszczenia matki przeciwko ojcu dziecka niepocho-dzącego z małżeństwa 243, 250 - roszczenia między krewnymi lub powinowatymi 243 - roszczenia oparte na węźle małżeństwa 244 - roszczenia oparte na węźle przysposobienia 244 Argente Bertrand d' 29-30 B Balduini Jakub 28 •¦¦;¦ . Batiffol Henri 32 bezpaństwowcy 51 bezskuteczność czynności prawnej 95 cudzoziemcy 90-91 Cun Wilhelm de 28 Curie Brainerd 33 czynności prawne 107-119 - dojście umowy do skutku 108 - forma 109-112 - prawo właściwe 109—110 - przedawnienie 117-119 - przedstawicielstwo 114-117 - skutki milczenia strony 108 - treść czynności prawnej 113 - wady oświadczenia woli 112-113 - zakres zastosowania prawa właściwego 110--112 czynności prawne dostosowane do wymagań niewłaściwego prawa 83 czynności prawne na wypadek śmierci 268-272 - prawo właściwe 268-270 - - forma 269 ------rozrządzenie testamentowe 269 ,¦•¦ ; - zakres zastosowania prawa właściwego 270-272 -----darowizna na wypadek śmierci 270 -----odwołanie testamentu 272 : ; -----skutki czynności prawnych 271 ; -----testament wspólny 272 -----umowy dziedziczenia 270 -----ważność czynności prawnych 270 Dicey Albert 32 dobra osobiste osoby fizycznej i prawnej 105-106 Dumoulin Charles 29 dziecko 227-233 - pochodzenie dziecka 227-230 -----prawo właściwe 227-228 -----ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa 227, 229 --------domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa 229 -----uznanie dziecka 228-229 -----uznanie dziecka poczętego 228 -----zakres zastosowania prawa właściwego 229 -----zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa 227 - stosunki prawne między rodzicami i dziećmi 230--233 302 Skorowidz Skorowidz 303 -----prawo właściwe 230 --------konwencje 231-233 -----zakres zastosowania prawa właściwego 231 dziecko poczęte 90 dziedziczenie - przesłanki 259-261 - otwarcie spadku 259 - zdolność dziedziczenia 259 -----dziedziczenie nasciturusa 260 -----dziedziczenie osoby prawnej 260-261 -----zdolność prawna 260 patrz też: spadki dziedziczenie gospodarstwa rolnego położonego w Polsce 272-275 H Huber Ulryk 30 K klauzula porządku publicznego 72-75 - działanie dozwalające 74 - działanie negatywne 74 - działanie pozytywne 74 - działanie zakazujące 74 - zasady stosowania 72-74 kolizyjnoprawna wzajemność w stosowaniu prawa 77 konflikt negatywny 63 konflikty intertemporalne 69 konflikty ruchome 69 patrz też: statut Konwencja z Lugano 282—292 - jurysdykcja 285, 286 - uznanie orzeczeń 288 - wykonywanie orzeczeń 288 - wyłączenia 284 . . - zakres podmiotowy 282-283 kwalifikacja 55-59 - autonomiczna 57 - definicja 55 - metody 56-58 - według kolizyjnej legisfori (funkcjonalna) 58 - według legis causae 57 - według merytorycznej legis for i 56—57 kwestia cząstkowa (wycinkowa) 62 kwestia pierwotna (wyjściowa) 62-63 kwestia wstępna 60-63 lex adoptionis 238, 242 lex banderae 186 lex cartae sitae 187 lex causae 61 lex domicili 30, 49, 87 lexfori2S, 34,49, 61, 74 lex loci actus 49, 126 lex loci celebrationis matrimonii 49, 207 lex loci conractus 49, 126 lex loci delicti commissi 49 lex loci destinationis 185 lex loci expeditionis 185 lex loci processus 28 lex loci solutionis 31, 126 lex patriae 32, 49, 50, 88 lex rei sitae 49 patrz też: łącznik łącznik 47-54 - obywatelstwo 50-51 - personalny 48 - pobyt 54 - przedmiotowy 48 - subiektywny 48 - zamieszkanie (domicyl) 52-54 M majątek 190 małżeństwo 200-215 - prawo właściwe 201—206 - stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami 211-215 -----prawo właściwe 212—215 -----zakres zastosowania prawa właściwego 215 - ułomne 206 - unieważnienie małżeństwa 209—211 - ważność małżeństwa 229 -----forma zawarcia 206-209 —-----małżeństwo konsularne 208—209 --------prawo właściwe 207-208 --------zakres zastosowania prawa właściwego 208 --------zaręczyny 208 - zawarcie małżeństwa 201-209 - — prawo właściwe 201—202 -----przeszkody 203-205 ¦ ., - — swoboda zawierania małżeństw 202 - — zakres zastosowania prawa właściwego 202— -206 patrz też: rozwód i separacja Mancini Pasąuale Stanislao 31-32 metody a posteriori 127 miejsce położenia przedmiotu prawa rzeczowego (lub posiadania) 184-187 międzynarodowy porządek publiczny 73 N niejednolitość prawa 66-68 nieruchomość 149 nieważność czynności prawnej 95 niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobo- wiązania 162 normy kolizyjne 20-21, A5-Ą1 ,, , ,,- .. - budowa 45-46 ¦'¦•¦¦; - drugiego stropnia 47 . , : ' - dwustronne 25 - jednostronne 25, 46 - niezupełnie dwustronne 46-47 - pierwszego stopnia 47 - pomocnicze 21 - wskazujące prawo właściwe 21 - zakres 47 . - zupełne 46 patrz też: łącznik, subokreślnik temporalny normy merytoryczne 66 :: normy merytoryczne prawa prywatnego międzynarodowego 22—26 o " ' -'.":.,'..¦ obejście prawa 71 obywatelstwo 50-51 - podwójne 51 - wielorakie 51 odesłanie 63-66 - charakter 63 l - częściowe 64 - dalsze 64, 66 - jednostopniowe 66 - pełne 64 - podwójne 65 - przyjęte 64 - rola 65-66 - złożone 64 - zwrotne 64-65 opieka i kuratela 250-256 - Konwencja o właściwości organów i prawie właściwym w zakresie ochrony małoletnich 251-255 - kuratela do załatwiania poszczególnej sprawy 251 - kwalifikacje opiekuna lub kuratora 256 - prawo właściwe 250-255 -: - przesłanki 256 osoby fizyczne 87-97 - dobra osobiste 105-106 - określenie właściwości według legis loci actus 95-96 -----dobra wiara 96 -----rzeczywiste dokonanie czynności 96 - określenie właściwości według siedziby przedsiębiorstwa 94-95 - pozycja prawna cudzoziemców 90-91 - statut personalny 89 - stwierdzenie zgonu 91-93 - sytuacja prawna dziecka poczętego 90 - uznanie za zmarłego 91-93 - zdolność do czynności prawnych 88, 93-94 - zdolność prawna 88-91 osoby prawne 97-106 - dobra osobiste 105-106 -----firma 106 -----nazwa 105 -----wpis nazwy (firmy) do rejestru 106 - fuzja 103 - międzynarodowe osoby prawne 104 - nazwa 102 - spółki europejskie 104-105 ¦><" - statut personalny 98-103 -----teoria kontroli 98 ¦ ' ¦'- ''' --1 -----teoria powstania 98 • "' -----teoria siedziby 98 -----zakres zastosowania 102-103 -----zmiana statutu 103 - ułomne osoby prawne 104 - właściwość prawa siedziby przedsiębiorstwa 103 pełnomocnictwo 114-117, 147 ¦ ' - forma 116 - statut 116 - umowne 116 Pistoia Cinus de 28 pobyt czasowy 54 pobyt zwykły (stały) 54 poręczenie 162 posiadanie 181—193 - definicja 187 potrącenie wierzytelności 162 prawa na dobrach niematerialnych 193-199 - prawo autorskie 194-197 -----terytorializm praw autorskich 195 • >' - prawo własności przemysłowej 197-199 -----zasada asymilacji 199 prawa rzeczowe i własność 181-193 - definicja 187-188 - forma 191 - roszczenia służące do ochrony prawa rzeczowego 193 - treść 190 - zagadnienia kwalifikacyjne 184 -----miejsce położenia przedmiotu 184—187 - zakres statutu rzeczowego 188-191 - zdolność do czynności prawnych 191 - zmiana statutu rzeczowego 191-193 prawo niejednolite 66-68 prawo obce 76 304 Skorowidz prawo obcych 24, 30-31 - ograniczenia 30-31 prawo prywatne międzynarodowe 19-26 - w znaczeniu szerokim 22-26 - w znaczeniu wąskim 19-22 prawo prywatne międzynarodowe a międzynarodowe postępowanie cywilne 26 prawo prywatne międzynarodowe a prawo międzynarodowe publiczne 26 prawo rodzinne i opiekuńcze 200-256 - alimentacja 242-250 - dziecko 227-233 - małżeństwo 200-215 - opieka i kuratela 250-256 - przysposobienie 233-242 - rozwód i separacja 215-227 prawo waluty 160 prawo własne 76 prawo właściwe 75—83 - dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego 78-80 - usuwanie trudności w trakcie stosowania prawa właściwego 80-83 ----dostosowanie 81-82 ----dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa 83 ----ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instutucji prawnych 82-83 ----zabiegi kwalifikacyjne 80-81 - zasady 76-78 prawo wspólnotowe 43^4 prawo zwyczajowe 43 , patrz też: źródła prawa prywatnego międzynarodowego przedawnienie 117-119 przedstawicielstwo 114-117 . przemilczenie 118 przeniesienie praw autorskich 147 przepisy wymuszające swoje zastosowanie 25, 78- -80 przysposobienie 233-242 - definicja 239 - dokonanie przysposobienia 240-242 - konwencje 235-237 ----przysposobienie dokonane przez małżonków, z których każdy jest obywatelem innej strony konwencji 236 - ocena rodzaju przysposobienia 241 - prawo właściwe 234-237 - przesłanki 240-241 - przysposobienie wspólne 239 - rozwiązanie 242 - skutki 241 - treść 240 Reese Willis L.M. 34 Revigny Jacąues de 28 rozwiązanie małżeństwa 224-226 - przez czynność prawną 224-225 - skutki 225-226 - w drodze orzeczenia sądu 225 rozwód 215-227 - Konwencja o uznawaniu rozwodów i separacji 217-222 - prawo właściwe 216-217 - skutki rozwodu 225-226 - zakres zastosowania statutu rozwodowego 224— -226 patrz też: separacja równoważność (ekwiwalentność) pojęć lub instytucji prawnych 82-83 Sassoferato Bartolus de 28-29 Savigny Fryderyk Karol von 30-31 separacja 217, 226-227 spadki 257-268 - niegodność dziedziczenia 261 - statut 257-258 - rezerwa lub zachowek 266 - szczególne zakazy dziedziczenia 261 - wykonawca testamentu 267 - zakres statutu spadkowego 259-268 - - dział spadku 267-268 ----dziedziczenie małżonka 263-264 ----dziedziczenie tzw. wychowańców 263 ----nabycie spadku 264-267 -------ochrona dziedziczenia 265-266 -------odpowiedzialność za długi spadkowe 265 -------przyjęcie lub odrzucenie spadku 264-265 -------sposób dziedziczenia 264 -------stosunki między współspadkobiercami 265 ----powołanie do dziedziczenia 262-264 - - przesłanki 259-261 ----spadkobiercy ustawowi 262-263 ----ustalenie zawartości spadku 262 - zapis testamentowy 266-267 spółki europejskie 104-105 , ,¦¦ statut- definicja 49 statut 68-71 ¦ ..¦-,¦••¦ ¦..<:¦,¦ - niezmienny 70 - właściwość 70 - zmiana 68-71 statut deliktowy 168-171 - wielomiejscowość prosta 168 - wielomiejscowość złożona 168 - zakres 169-170 Skorowidz 305 - zbieg norm kolizyjnych dotyczących odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej 170-171 - zdolność deliktowa 170 statut kontraktowy 49 statut mieszany 29 statut osobowy 29 statut personalny 49 statut rozwodowy 49 statut rzeczowy 28, 49 stosowanie prawa właściwego z urzędu 77 stosunki międzynarodowe 19, 21 stosunki pracy 174-180 - forma 178 - normy wymuszające swoją właściwość 178-179 - prawo właściwe 174-177 - treść 179 - uprawnienia i obowiązki pracownika 179 - wady oświadczenia woli 178 - wypadki przy pracy 179-180 - zdolność do zawarcia stosunku pracy 178 stosunki z elementem obcym (zagranicznym) 19,21 stwierdzenie zgonu 91-93 subokreślnik temporalny 46, 94, 147 szkoła francuska 32 szkoła holenderska 20 szkoła statutowa 28-30 śmierć cywilna 89 świadczenie charakterystyczne 145-148 teoria charakterystycznego świadczenia 127 teoria governmental interest 33 teoria local law 33 teoria prawa najbardziej odpowiedniego 127 teoria praw nabytych 32 teoria siedziby stosunku prawnego 30 timesharing 142 U umowy 188-189 - abstrakcyjne 189 - kauzalne 189 - konsensualne 189 - realne 189 - rozporządzające 190 - zobowiązujące 188-189 umowy mieszane 150-151 umowy międzynarodowe 38^3 - bilateralne 41^-3 - charakter 38 - dotyczące obywatelstwa 40 - dotyczące zagadnień rodzinnych i opiekuńczych 39-40 - multilateralne 38-39, 43 patrz też: źródła prawa prywatnego międzynarodowego unifikacja norm prawa materialnego 22—23 - cele unifikacji 23 - rezultaty 23 patrz też: normy merytoryczne prawa prywatnego międzynarodowego upełnoletnienie 256 i! uwłasnowolnienie 256 . uznanie za zmarłego 91-93 V - Voet Jan 30 : Voet Paweł 30 ' ' , ! W własność 181-193 właściwość prawa 48-49 . , współwłasność 191 wybór prawa 77 wybór statutu kontraktowego 133-142 - charakter prawny wyboru 135 - chwila dokonania 134 - częściowy 137 - dopuszczalność 135—136 - klauzule „usztywniające" wybór prawa 139-140 - klauzule wyboru prawa 140 - ograniczenia 135-136 - sposób 134 - stosowanie prawa wybranego 140-142 ¦ - termin 138 - warunek 138 - ważność 136-137 . - wybór następczy 136—137 - złożony 137 - zmiana 138 wykładnia 55 zabiegi kwalifikacyjne 80 zamieszkanie (domicyl) 52-54 zasada narodowości 31 zasada personalizmu 27 zasada terytorializmu 27 zasady analizy kolizyjnoprawnej 33 zdolność deliktowa 169-170 zdolność do czynności prawnych 93-98 — niezdolność 95 _ -L____ 306 Skorowidz - ograniczona zdolność 95 zdolność prawna 88-91 - koniec 89 . - początek 89 - pozycja prawna cudzoziemców 90-91 - sytuacja prawna dziecka poczętego 90 zdolność wekslowa i czekowa 96-97 zobowiązania 120-180 - wynikające z czynności prawnych 120-163 -----dotyczące nieruchomości 149-150 -----Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów 129-133 -----łączniki 126 --------lex loci actus 126 --------lex loci conractus 126, 148 --------lex loci solutionis 126 -----poszukiwanie statutu kontraktowego 142-148 --------właściwość legis loci contractus 148 --------właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby stron 144 --------właściwość prawa miejsca zamieszkania lub siedziby strony zobowiązanej do świadczenia charakterystycznego 145 --------właściwość prawa siedziby giełdy lub miejsca targów publicznych 143-144 — — prawo właściwe dla umowy zamiany 151—152 -----prawo właściwe dla umów licencyjnych 153 -----prawo właściwe dla umów mieszanych 150— -151 -----transportowe 156-158 -----wekslowe i czekowe 155 -----wybór statutu kontraktowego 133-142 -----wynikające z jednostronnej czynności prawnej 153-154 -----zakres zastosowania prawa właściwego 158- -163 — wynikające ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 163-173 -----bezpodstawne wzbogacenie 171-172 — - delikty 168-171 -----odpowiedzialność kontraktowa a zobowiązania ze zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi 172-173 -----prawo właściwe 163—168 — — prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 171 -----stosunki pracy 173-180 --------prawo właściwe 174—177 --------zakres zastosowania statutu stosunku pracy 178-180 -----zobowiązania związane ze stosunkami z innych dziedzin prawa cywilnego 173 Z źródła prawa prywatnego międzynarodowego 36--44 - akty prawa wewnętrznego 37-38 - prawo wspólnotowe 43-^ł4 - prawo zwyczajowe 43 - umowy międzynarodowe 38-43 Wprowadzenie do prawa Introduction to law Jolanta Jabłońska-Bonca Warszawa 2004, ISBN 83-7334-350-4 stron 340, aktualnie w sprzedaży, cena 45 zł Oddajemy do rąk Czytelników, w roku wejścia Polski do Unii Europejskiej, eksperymentalny dwujęzyczny podręcznik wprowadzający do wiedzy o prawie. Książka pomaga opanować po polsku i po angielsku podstawy wiedzy kulturowo zakorzenionej w polskiej tradycji prawniczej — z uwzględnieniem informacji o wielu nowych zjawiskach prawnych na początku XXI wieku. Podręcznik skierowany jest głównie do studentów prawa, także innych kierunków, które w programie mają przedmioty prawnicze, a od 1 maja 2004 r. będą o wiele częściej komunikowali się z cudzoziemcami i czytali teksty angielskojęzyczne. Książka może też skutecznie pomóc prawnikom zagranicznym, którzy chcą poznać podstawy polskiej prawniczej aparatury pojęciowej, oraz cudzoziemcom studiującym i pracującym w Polsce, jeśli uczą się języka polskiego, a ich profesje wymagają prowadzenia rozmów zawierających wątki prawne. Do podręcznika warto też zajrzeć, jeśli planuje się wyjazd do pracy poza Polską, na staże, stypendia, praktyki zagraniczne. Zapraszamy do księgarni internetowej www.LexisNexis.pl 1