Zbigniew Skorny Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki Wsip Warszawa 1984 WST�P' W czasie studi�w wy�szych z zakresu psychologii i pedagogiki s� wykonywane prace magisterskie. Ich poprawne opracowanie oraz uzyskanie, pozytywnej oceny stanowi niezb�dny warunek uko�czenia studi�w i zdobycia wy�szych kwalifikacji zawodowych. Przyczyniaj� si� one do podniesienia poziomu dydaktycznej i wychowawaczej pracy szko�y oraz innych instytucji realizuj�cych zadania o�wiatowe i kulturalne b�d� zwi�zanych z r�nymi formami poradnictwa psychologicznego i pedagogicznego. Prace magisterskie odgrywaj� istotn� rol� w procesie kszta�cenia przebiegaj�cym w szkole wy�szej. Jego celem jest zar�wno doskonalenie zawodowe,. jak te� rozw�j naukowy studiuj�cych. W realizacji t�go drugiego zadania prace magisterskie maj� szczeg�lnie wa�ne znaczenie. Kszta�c� one umiej�tno�� korzystania z dotychczasowego dorobku naukowego, wytwarzaj� postaw� badawcz� wobec poznawanych zjawisk przejawiaj�c� si� w ich analizowaniu, wyja�nianiu ich genezy oraz wykorzystywaniu w praktyce kieruj�cych -nimi prawid�owo�ci. ". '" Praca naukowa opiera si� na okre�lonych podstawach metodologicznych. ��cz� si� one z umiej�tno�ci� wypracowania teoretycznych zasad bada�, ich przeprowadzenia, dokonania analizy zebranych materia��w empirycznych oraz wyprowadzenia wynikaj�cych z nich wniosk�w. Trudno�ci w tej dziedzinie napotykaj� nauczyciele podejmuj�cy studia zaoczne i wieczorowe. Korzystaj� oni bowiem w niewielkim wymiarze z zaj�� dydaktycznych po�wi�conych metodologicznej problematyce bada� naukowych. Traktuje o niej niniejsza publikacja, kt�ra ma spe�nia� funkcje przewodnika metodologicznego dla studiuj�cych nauczycieli. Mo�e ona by�-r�wnie� przydatna dla student�w stacjonarnych studi�w psychologicznych i pedagogicznych jako wprowadzenie w metodologiczne zagadnienia prac magisterskich. Informacje tu zawarte powinny by� uzupe�nione, przez mienie si� z pracami monograficznymi dotycz�cymi zar�wno, okre�lonych problem�w metodologicznych, jak te� traktuj�cych o metodach i technikach bada�. Poszczeg�lne nauki wypracowuj� w�asn� metodologi� bada�. Odmienny jest warsztat pracy naukowej pedagoga, historyka, fizyka, astronoma. Dotyczy to r�wnie� prac magisterskich z zakresu r�nych nauk posiadaj�cych w�asny przedmiot, przyjmuj�cych odmienne za�o�enia metodologiczne oraz wykorzystuj�cych specyficzne dla nich techniki przeprowadzania bada�. Mo�na jednak wyr�ni� pewne grupy nauk, opieraj�cych si� na podobnych podstawach metodologicznych i maj�cych wsp�lne techniki badawcze Do nauk tych nale�y psychologia i pedagogika. Zbli�one do nich metodologiczne podstawy bada� charakteryzuj� r�wnie� socjologi�, kulturoznawstwo oraz niekt�re inne nauki spo�eczne. Badania naukowe dotycz�ce tych nauk s� oparte na obserwacjach, eksperymentach naturalnych, wywiadach, badaniach ankietowych i kwestionariuszowych, pomiarach psychometrycznych i socjometrycznych. R�ni� si� one znacznie i s� oparte na innych za�o�eniach metodologicznych ni� badania z zakresu fizyki, chemii, nauk technicznych. w kt�rych istotn� rol� odgrywa eksperyment laboratoryjny przeprowadzany przy u�yciu odpowiedniej aparatury. Odmienna jest tak�e metodologia bada� takich nauk humanistycznych, jak j�zykoznawstwo, historia literatury,. 'historia sztuki opieraj�cych si� na analizie wytwor�w kultury. Inne s� te� metodologiczne podstawy nauk historycznych, prawniczych i ekonomicznych, w kt�rych funkcj� materia��w empirycznych spe�niaj� dane zawarte w dokumentacji, materia�y archiwalne, akty normatywne. Ksi��ka ta obejmuje analiz� metodologicznej problematyki prac magisterskich z psychologu i pedagogiki. Ze wzgl�du na podobne podstawy metodologiczne mo�e ona by� r�wnie� pomocna w pracach magisterskich z socjologii oraz innych nauk spo�ecznych. Cz�ci pracy traktuj�ce o wykorzystaniu literatury naukowej, gromadzeniu i porz�dkowaniu materia��w empirycznych, o zasadach wyprowadzania z nich poprawnych wniosk�w mog� by� przydatne te� przy przygotowywaniu prac magisterskich z zakresu innych nauk. - ~. ' ., ' � . Okre�lone podstawy metodologiczne s� przyjmowane zar�wno w pracach magisterskich, jak pracach doktorskich, habilitacyjnych oraz w r�nych innych badaniach naukowych. R�ni� si� one obj�to�ci�, poziomem dojrza�o�ci naukowej, zakresem podejmowanej problematyki, funkcj� wdro�eniow�, opieraj� si� jednak na podobnych za�o�eniach metodologicznych. Z tego wzgl�du niniejsza publikacja mo�e zainteresowa� nie tylko student�w, lecz tak�e pracownik�w naukowych podejmuj�cych r�norodne prace badawcze. Mo�e ona by� ponadto przydatna dla nauczycieli, wychowawc�w, dzia�aczy o�wiatowych i kulturalnych prowadz�cych badania naukowe w .szko�ach, Zak�adach wychowawczych, organizacjach spo�ecznych, instytucjach upowszechniania kultury. Uzyskane w nich wyniki umo�liwiaj� dokonywanie nowatorskich zmian, usprawnie� i modyfikacji pozwalaj�cych na podnoszenie efektywno�ci rozmaitych form dzia�alno�ci zawodowej, spo�ecznej i kulturalnej. Badania takie mog� stanowi� podstaw� dzia�a� innowacyjnych -� sprzyj aj�cych post�powi pedagogicznemu, unowocze�nianiu procesu wychowania, oraz dostosowywaniu go do_potrzeb wsp�czesno�ci. Ksi��ka ta dotyczy metodologicznych podstaw prac magisterskich, nie. zawiera natomiast szczeg�owego om�wienia poszczeg�lnych metod, technik, i narz�dzi bada�. Ich dok�adniejsze'przedstawienie wymaga odr�bnego opracowania. Istniej� ponadto publikacje, w kt�rych metody, techniki i narz�dzia bada� stosowane w psychologii i pedagogice zosta�y wyczerpuj�co om�wione.1 Md�na z nich skorzysta� przy zbieraniu materia��w do prac magisterskich. .' ' >- Nie b�d� tu r�wnie� om�wione techniki statystycznego opracowania wynik�w bada�; mo�na z nimi zapozna� si� w podanych ni�ej publikacjach.2 Omawiane w ksi��ce zagadnienia opieraj� si� na dw�ch �r�d�ach. Pierwszym z nich jest literatura naukowa traktuj�ca o metodologicznych podstawach bada�, drugim za� w�asne do�wiadczenia zebrane w trakcie kierowania pracami magisterskimi student�w psychologii oraz zaocznych studi�w pedagogicznych. W latach 1968-1982 pod kierunkiem autora zosta�o uko�czonych 167 prac magisterskich; ich problematyka koncentrowa�a si� wok� zagadnie� mechanizm�w funkcjonowania aspiracji, procesu socjalizacji, ni�- 1 S� one przedmiotem nast�puj�cych publikacji: J. Brzezi�ski: Metody bada� psychologi- �cznych fv_zarysie'. Pozna� 1975, Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. �. Mickiewicza w Poznaniu; 'M. Kreutz: Metody wsp�czesnej psychologii. Studium krytyczne. Warszawa 1962, PZWS; 'A. Janowski: Poznawanie uczni�w. .Warszawa 1975, WSiP; R. Meili: Podr�cznik diagnostyki psychologicznej. Przek�ad z je�. niem. B. Horoszowska. Warszawa 1967, PWN; Z. Sk�rny: Metody bada� i diagnostyka psychologiczna. Wroc�aw-Warszawa-Krak�w-Gda�sk 1974, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich; Materia�y do nauczania psychologii. Pod red. L. Wo�oszy-nowej. S. III: "Metody bada� psychologicznych", t. l, 2, 3. Warszawa 1968, PWN; W�. Za-c'�y�ski:_Praca.b_adayvcza nauczyciela. Warszawa 1968,_PZWS ("Biblioteka Nauczyciela"). 2 J. E. Freund: Podstawy nowoczesnej statystyki. Przek�ad .z je�. ang. �. Czerwi�ski i E. Yieirose. Warszawa 1971, PWE; J. P. Guilford: Podstawowe metody statystyczne w psychologii {pedagogice. Przek�ad z je�. ang. J. Wojtyniak. Wyd. 2. Warszawa 1964, PWN; K. Szaniawski (red.): Metody statystyczne w socjologii. Warszawa 1968, PWN; S. Szulc: Metody statystyczne. Warszawa 1968, PWN; M. Tabin: Metody statystyki matematycznej w badaniach pedagogicznych. W: Z. Zaborowski: Wst�p do metodologii bada� pedagogicznych. Wroc�aw- -Warszaw�-Krak�w- Gda�sk; 1.973, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich." dostosowania spo�ecznego oraz motywacji efektywnego dzia�ania dzieci i m�odzie�y. Uk�ad tre�ci uwzgl�dnia kolejno�� czynno�ci wykonywanych w trakcie przygotowywania prac magisterskich. We wprowadzeniu w tematyk� okre�lono poj�cie nauki, bada� naukowych i zwi�zanych z tym funkcji prac magisterskich (rozdzia� I). Nast�pnie om�wiono kryteria doboru tematu pracy magisterskiej (rozdzia� II), teoretyczne podstawy bada� (rozdzia� III) oraz ich program (rozdzia� IV). Z kolei podano g��wne rodzaje zmiennych, sposoby ich definiowania i okre�lania wska�nik�w (rozdzia� V). Nast�pnie zanalizowano sposoby formu�owania problemu bada� i hipotez (rozdzia� VI) oraz przedstawiania ich za pomoc� graficznego modelu badanych zjawisk (rozdzia� VII). Dalej om�wiono metody, techniki i narz�dzia bada� (rozdzia� -VIII) oraz zasady ustalania sk�adu badanej populacji i doboru pr�by (rozdzia� IX). Dwa dalsze rozdzia�y dotycz� zbierania i opracowywania materia��w empirycznych (rozdzia� X) oraz formu�owania wynikaj�cych z nich wniosk�w i weryfikacji hipotez zawartych w problemie bada� (rozdzia� XI). Przekazuj�c Czytelnikom t� publikacj� autor wyra�a nadziej�, �e b�dzie ona pomocna przy wypracowywaniu programu, zbieraniu materia��w oraz formu�owaniu wniosk�w zawartych w pracach magisterskich. Zwi�zane z tym umiej�tno�ci metodologiczne mog� pozwoli� na g��bsze zrozumienie prawid�owo�ci kieruj�cych dzia�alno�ci� dydaktyczn�'! wychowawcz� szko�y, doskonalenie jej funkcjonowania zgodnie z potrzebami spo�ecznymi oraz podstawowymi celami wychowania realizowanymi przez nasz system o�wiatowy I. POJ�CIE BADA� NAUKOWYCH I POZNANIA NAUKOWEGO Badania prowadzone w ramach prac magisterskich s� form� bada� naukowych. Przyst�puj�c do om�wienia metodologicznych podstaw prac magisterskich, dokonamy wst�pnego okre�lenia poj�cia bada� _nau.kowych. i poznania naukowego. 'W uj�ciu Wincentego Okonia,^"[.,<'J przez badania naukowe rozumie si� ' �zazwyczaj og� czynno�ci i �rodk�w umo�liwiaj�cych' wzbogacenie wiedzy �o* danej dziedzinie rzeczywisto�ci (badania podstawowe) b�d� znalezienie �sposob�w osi�gni�cia jakiego� celu praktycznego (badania stosowane). Punktem wyj�cia we wszystkich badaniach jest wi�c problem teoretyczny lub praktyczny, punktem doj�cia jego rozwi�zanie. Rozwi�zanie to ma odpowiada� prawdzie, powinno wi�c by� zgodne z rzeczywisto�ci�, przy czym. kryterium tej zgodno�ci stanowi do�wiadczenie, praktyka"'.1 , ('fiadania naukowe prowadz� do'wykrycia prawid�owo�ci kieruj�cych idan� kategori� zjawisk. S� one uj�te za pomoc� twierdze� o. zwi�zkach . i zale�no�ciach zachodz�cych mi�dzy poznawanymi faktami lub zjawiskami albo te� odnosz�cych si� do procesu ich rozwoju.'Nale�ycie uzasadnione i sprawdzone twierdzenia, dotycz�ce szczeg�lnie wa�nych zale�no�ci i obejmuj�ce mo�liwie szeroki zakres badanych zjawisk, okre�lamy mianem praw naukowycJiy' Nasza wiedza o rzeczywisto�ci ulega sta�emu doskonaleniu i wzbogacaniu jej tre�ci. Dzi�ki temu coraz trafniej odzwierciedla ona badane fakty, zjawiska oraz kieruj�ce nimi prawid�owo�ci. O prawdziwo�ci praw i twierdze� naukowych mo�na m�wi� jedynie w odniesieniu do_ okre�le� ego etapu rozwoju nauki. Wraz ze stwierdzeniem nowych fakt�w, wykryciem nie znanych � dotychczas zale�no�ci,' zmieniaj� si� prawa i twierdzenia tworz�ce dan� nauk�. Nieraz ulegaj� one rozszerzeniu, za� niekt�re � nich zostaj� wzboga- ' W. Oko�: Elementy dydaktyki sika�y wy�szej.. Warszawa. 1971, P\W, s. 339. cone przez nowe prawa i twierdzenia, odzwierciedlaj�ce bardziej prawid�owo dan� dziedzin� obiektywnej rzeczywisto�ci. Prawa naukowe mo�na zatem uzna� za prawdziwe jedynie na pewnym etapie historycznego rozwoju ludzkiej dzia�alno�ci poznawczej. W procesie rozwoju nauki istotn�, rol� odgrywa praktyka spo�eczna. Twierdzenia i prawa naukowe sprawdzaj� si�, je�eli umo�liwiaj� skuteczne kierowanie dan� kategori� zjawisk; okazuj� si� nieprawdziwe, gdy nie potwierdzaj� si� w praktyce. Ulegaj� one eliminacji z dorobku naukowego-danej ga��zi wiedzy oraz wymagaj� zast�pienia przez twierdzenia i prawa, kt�re- bardziej prawid�owo odzwierciedlaj� rzeczywisto��. W badaniach naukowych nale�y odr�ni� wykrywanie i tworzenie twierdze� i praw naukowych od ich uzasadnienia. W odniesieniu do nich u�ywane s� terminy: kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia. Kontekst odkrycia ��czy si� z problematyk� tw�rczo�ci naukowej, tworzeniem nowych hipotez i koncepcji teoretycznych. Ich powstanie jest w pewnym stopniu uzale�nione od przypadku, intuicji, funkcjonowania pod�wiadomo�ci, szcz�liwego zbiegu okoliczno�ci umo�liwiaj�cego "wpadni�cie na dobry pomys�". Istotn� rol� odgrywa tu jednak posiadana wiedza, dobra znajomo�� problemu, dok�adne przemy�lenie go, samodzielno�� my�lenia, uzdolnienia tw�rcze. St�d dla prowadz�cych badania naukowe mog� by� przydatne wskazania dotycz�ce tworzenia nowych hipotez i koncepcji teoretycznych.1 �� Powstawanie pomys��w tw�rczych oraz zwi�zane z tym procesy bada heurystyka. Zgodnie z okre�leniem B. Puszkina, "nauk�, badaj�c� prawid�owo�ci, jakim podlega heurystyczna, tw�rcza czynno�� intelektu ludzkiego, mo�na nazwa� heurystyka. Do zada� heurystyki nale�y nie tylko poznawanie prawid�owo�ci my�lenia tw�rczego, lecz tak�e opracowywanie metod, sposob�w kierowania procesami heurystycznymi".2 Dokonuj�c przegl�du bada� tw�rczo�ci naukowej Jaros�aw Rudni-a�ski wyr�nia ich cztery zasadnicze kierunki. S� nimi badania cech osobowo�ci tw�rczych pracownik�w nauki, badania struktury intelektu tw�rczego naukowca, badania procesu rozwi�zywania problem�w oraz badania spo�e- 1 Problematyka genezy tw�rczo�ci naukowej oraz mechanizm�w powstawania pomys��w tw�rczych jest szerzej omawiana w pracach: Z.. Pietrasi�ski: My�lenie tw�rcze. Warszawa 1969, PZWS ("Biblioteka Nauczyciela"): J. Rudnianski: Nauka: tw�rczo�� i organizacja. Warszawa 1976, PWN: H. Selye: Od marzenia do odkrycia naukowego. Przek�ad z je�. ang. L. Zembrzuski i W. Serzysko. Warszawa 1967, PWN. ,. ' ' 2 B. Puszkin: Heurystyka. Przek�ad z je�. ro�. Z. Schabowski-^Warszawa 1970, Ksi��ka i. Wiedza, s. 7. 8 cznych warunk�w skutecznej pracy naukowej.! Zapoznanie si� z nimi mo�e by� przydatne r�wnie� dla student�w przygotowuj�cych prace magisterskie u�atwiaj�c sformu�owanie ich problemu oraz zwi�zanych z nim hipotez. Ka�de twierdzenie naukowe wymaga uz^adnienia. Jest on(r) dokonywane w oparciu o okre�lone procedury badawcze stanowi�ce podstaw� weryfikacji hipotez zawartych w problemie bada�. Po ich sprawdzeniu oraz potwierdzeniu prawdziwo�ci staj� si� one prawami i teoriami naukowymi. Ten zesp� czynno�ci wykonywanych przez prowadz�cego badania okre�lamy mianem kontekstu uzasadnienia. , Niekt�rzy autorzy kwestionuj� odr�nianie i przeciwstawianie sobie kontekstu odkrycia i kontekstu uzasadnienia. Jak zaznacza Jan Such, pogl�d "[...] jakoby procedury sprawdzania praw by�y ca�kowicie odmienne od procedur stawiania problem�w oraz formu�owania praw i mog�y by� przeto badane ca�kowicie niezale�nie od tych ostatnich, a w szczeg�lno�ci, jakoby �kon-tekst uzasadnienia� by� niezale�ny od �kontekstu odkrycia�, nale�y uzna� za nieadekwatny ".2 Zdaniem omawianego autora, mi�dzy tymi dwiema procedurami badawczymi zachodzi �cfs�y zwi�zek i dlatego "[...] czasami trudno jest jednoznacznie rozstrzygn��, czy dan� czynno�� nale�y zaliczy� do'czyn- no�ci stawiania hipotez, czy te� do czynno�ci ich sprawdzania". 3 Nie istnieje r�wnie� sta�e nast�pstwo czasowe przejawiaj�ce si� w tym, �e czynno�ci uzasadniania danego pomys�u rozpoczynaj� si� dopiero po dokonaniu odpowiedniego odkrycia. Cho� bowiem na og� "kontekst odkrycia" wyprzedza w czasie "kontekst uzasadnienia", niemniej te dwa procesy ��cz� si� i uzupe�niaj� wzajemnie na zasadzie funkcjonowania mechanizmu sprz�enia zwrotnego. Niejednokrotnie powstawanie pomys��w oraz ich uzasadnienie tworzy d�u�szy ci�g powi�zanych ze sob� proces�w: po dokonaniu odkrycia oraz sformu�owaniu dotycz�cej go hipotezy nast�puje jej sprawdzenie, co umo�liwia sformu�owanie kolejnych hipotez oraz ich dalsz� weryfikacj�. . " Uwzgl�dniaj�c zachodz�ce tu zwi�zki, kontekst odkrycia nale�y jednak odr�ni� od kontekstu uzasadnienia. Przy dokonywaniu odkrycia istotn� rol� odgrywa powstawanie oryginalnego, tw�rczego pomys�u. Uzasadnienie go wymaga przeprowadzenia �mudnych i czasoch�onnych nieraz bada� oraz umiej�tno�ci pos�ugiwania si� stosowanymi w nich technikami i narz�dziami pomiaru badanych zjawisk. ' J. Rudnianski: Nauka: tw�rczo�� i organizacja, jw. 2 J. Such'' Problemy weryfikacji wiedzy. Warszawa 1975, PWN, s. 10. 1 Tam�e, s 9 � L- /Podstawowy cel bada� naukowych to poznawanie prawdy. Dlatego ocena ka�dej pracy naukowej, a jest ni� r�wnie� praca magisterska, zale�y od �odpowiedzi na pytania: Czy zawarte w niej twierdzenia s� prawdziwe? Czy wzbogaca ona wiedz� o otaczaj�cym nas �wiecie? Twierdzenia prawdziwe, oparte na wynikach rzetelnie przeprowadzonych i zanalizowanych bada� naukowych, cechuje obiektywizm. Warunku .obiektywizmu nie spe�niaj� prace tendencyjne. W uJ�ciu J�zefa Pietera, ten- �dencyjno�� polega na tym, �e "[...] autor danej pracy stara si� - mniej lub bardziej umy�lnie - wykaza� prawd� jakiej� tezy odpowiadaj�cej czyim� � �interesem, a nie tzw. faktycznemu stanowi rzeczy. M�wimy o �naginanii) prawdy� doczyich� .interes�w; w wypadkach jaskrawych wr�cz Ojej fa�szo- "'waniu".1 , Obiektywizm naukowy, d��enie do poznania prawdy wyklucza nierzetelne manipulacje nie sprzyjaj�ce realizacji tego celu, a nawef sprzeczne � nim. Mog� one polega� na przemilczeniu oraz nieujawnieniu fakt�w niezgodnych .z oczekiwaniami badacza, podawaniu fa�szywych informacji i b��dnych oblicze�. dokonywaniu jednostronnej analizy uzyskanych wynik�w, formu�owaniu wniosk�w nie wynikaj�aych z zebranych materia��w rzeczowych. Taki spos�b uprawiania nauki nawi�zuje do filozoficznych pogl�d�w sofist�w dzia�aj�cych w staro�ytnej Grecji w V w. p.n.e. Uwa�ali oni, �e za pomoc� zr�cznego rozumowania mo�na udowodni� ka�de fa�szywe twierdzenie przydaj�c mu pozor�w prawdy. Strepsiades - bohater poematu Arystofanesa Chmury - charakteryzuje sofist�w jako tych, "[...] co ci dowie�� potrafi�, �e niebo - to pokrywa na w�gle, �e nas doko�a ze wszystkich stron otacza, a my - to te w�gle. Je�li kto im zap�aci, oni go naucz� tak .gada�; �e czy s�uszna, czy nies�uszna sprawa, zawsze wygra".2 f Poznanie prawdy o zjawiskach wyst�puj�cych w r�nych dziedzinach / rzeczywisto�ci jest podstawowym zadaniem nauki. Nie powinna ona jednak rozwija� si� niezale�nie od warto�ci moralnych oraz cel�w, kt�rym maj� s�u�y� badania naukowe. Podejmuj�c'je nie nale�y ogranicza� si� do postawienia pyta�: Co'bada�? Jak bada�? Jak opracowa� zebrane materia�y? Jak formu�owa� wynikaj�ce z nich wnioski? Nale�y r�wnie� rozwa�y�: W jakim celu prowadzimy badania? Czemu maj� one s�u�y�? Czy nie powoduj� one jakich� ubocznych, szkodliwych konsekwencji? Na moralne aspekty bada� naukowych wskazywa�o wielu wybitnych 1 J. Pi�ter: Zarys metoiloliigii pracy naukowej. Warszawa 1975. PWN, s. 184. 2 C\'t. wg K. Korusa: Kuliku i iiaiic:twie n' opinii stciro::\tn\rh Grek�w. Wroc�aw- �Warszawa-Krak�w-Gda�sk 1980, Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wyd. PAN, s. 9 30 uczonych. Albert Einstein na pytanie postawione wjednym ze swych przem�wie�: "Dlaczego ta wspania�a nauka stosowana, kt�ra oszcz�dza prac� i czyni �ycie ludzkie �atwiejszym, daje nam tak ma�o zadowolenia?" - odpowiada: "Odpowied� jest nies�ychanie prosta: nie nauczyli�my si� jeszcze robi� z niej odpowiedniego u�ytku. Nie dosy� jest zrozumie� sam� wiedz� �stosowan�, kt�ra wzbogaca. Ka�de udoskonalenie techniczne, musi mie� przede wszystkim na celu samego cz�owieka i jego los. Nie zapominajcie �o tym nigdy, pogr��aj�c si� w waszych wykresach i r�wnaniach".1 Ten apel �skierowany do fizyk�w i przedstawicieli nauk technicznych jest tym bardziej aktualny w odniesieniu do bada� z dziedziny psychologii i pedagogiki. Analizuj�c problemy bada� naukowych J. Rudnia�ski wyrazi� pogl�d, �e "nauka jest tego rodzaju zawodem, w kt�rym nie wystarcza stosowanie si� do 'w�sko lub szerzej poj�tych �regu� sztuki�-, nie wystarcza stosowanie si� do mniej lub bardziej szeroko poj�tej etyki zawodowej".2 Nie mo�e ona sprowadza� si� wy��cznie do postulatu obiektywizmu bada�, wykorzystania poprawnych pod wzgl�dem metodologicznym technik badawczych, sprawnego zebrania materia��w i opracowania ich wynik�w. Funkcj� nauki nie jest jedynie zapewnienie zwi�kszonej konsumpcji, uzyskanie korzy�ci materialnych lub awans w hierarchii w�adzy. Nauka me mo�e rozwija� si� obok, a tym bardziej wbrew podstawowym warto�ciom moralnym i humanitarnym. Spo�eczno-moralne aspekty bada� naukowych powinny by� uwzgl�dnia-. ne we wszystkich naukach. Odgrywaj� one jednak szczeg�lnie wa�n� rol� �w- tych dziedzinach wiedzy, w kt�rych przedmiotem bada� jest cz�owiek. Badaj�cy ma moralny obowi�zek stawiania sobie nie tylko pytania: Czy za pomoc� zastosowanej techniki badawczej mo�na uzyska� prawid�owewnio- � ski, wzbogaci� wiedz� z danej dziedziny? Przed podj�ciem bada� nale�y tak�e rozwa�y�: Jakie mog� by�. ich konsekwencje dla uczestnicz�cych w nich os�b? Czy nie wyrz�dz� im one jakich� szk�d materialnych lub moralnych? Jaskrawym przyk�adem nadu�ywania nauki oraz prowadzenia bada� z ca�kowitym lekcewa�eniem ich aspekt�w humanitarnych by�y zbrodnicze eksperymenty przeprowadzane przez hitlerowskich lekarzy na wi�niach �oboz�w koncentracyjnych.. Kosztami tych eksperyment�w by� b�l, cierpienie, trwa�e kalectwo, utrata �ycia .ich ofiar. Je�li nawet prowadzi�y one do pewnych odkry� naukowych, nale�y je uzna� za ca�kowicie niedopuszczalne � jako nieludzkie i sprzeczne z podstawowymi normami moralnymi. . 1 Cyt. wg J. Rudnia�skiego: Homo cogitans. Wyd. 2 rozsz. Warszawa 1981, Wiedza Powszechna, s. 227. , ' ' . 2 Tam�e, s. 228. - ' ' 11 - Problemy moralne wyst�puj� przy prowadzeniu bada� psychologicznych i pedagogicznych. Ma to miejsce szczeg�lnie wtedy, gdy pos�ugujemy si�-w nich metod� eksperymentu, za� ich przedmiotem s� dzieci i m�odzie�. Badania takie nie mog� by� po��czone z. zadawaniem b�lu ich uczestnikom, wzbudzaniem w nich strachu lub innych emocji o znaku ujemnym. Ni& powinny one r�wnie� powodowa� wytworzenia si� negatywnych cech osobowo�ci, na przyk�ad przez pobudzanie uczestnik�w bada� do agresywnego; zachowania si� lub przez hamowanie ich aktywno�ci. Niedopuszczalne jest poznawanie intymnych problem�w �yciowych os�b-badanych, a tym bardziej ich ujawnianie bez zgody. Informacje takie s� nieraz uzyskiwane w trakcie wywiadu lub bada� ankietowych i kwestionariu-.szowych; bywaj� one tak�e zawarte w.prywatnych listach, pami�tnikach^ ' dziennikach. Istniej� r�ne rodzaje prac naukowych; r�ni� si� one-zar�wno przedmiotem, jak te� sposobem zbierania materia��w niezb�dnycb-dla ich opracowania. Om�wimy obecnie te spo�r�d nich, kt�re mog� by� podejmowane w ramach prac magisterskich z psychologii i pedagogiki. Mo�na do nich zaliczy� prace teoretyczne, przegl�dowe i empiryczne. Prace teoretyczne zawieraj� om�wienie okre�lonej koncepcji lub teorii naukowej po��czone niejednokrotnie z ukazaniem jej historycznego rozwoju oraz ocen� krytyczn�. Na tym tle bywaj� przedstawione propozycje dotycz�ce mody�kacji danej teorii, wprowadzenia do niej pewnych uzupe�nie� lub zmian. Prace teoretyczne mog� r�wnie� zawiera� analiz� okre�lonej metody bada� ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem jej podstaw metodologicznych.. Prace przegl�dowe obejmuj� usystematyzowany przegl�d literatury naukowej dotycz�cej okre�lonego problemu. Powinny by� oparte na jej mo�liwie wszechstronnej znajomo�ci uwzgl�dniaj�cej zar�wno publikacje wydane w j�zyku polskim, jak te� obcoj�zyczne. Prace teoretyczne i przegl�dowe kszta�c� umiej�tno�� korzystania z literatury naukowej, selekcjonowania i systematyzowania zawartych w niej infor-.macji. Rozwijaj� one ponadto umiej�tno�� precyzyjnego my�lenia, jasnego' i jednoznacznego wyra�ania swych my�li, rzeczowej .krytyki analizowanych teorii oraz zawartych w nich twierdze�. Mog� one stanowi� przygotowanie .do podj�cia w�asnych bada� poprawnych nie tylko pod wzgl�dem zastosowanych w nich technik pomiarowych i obliczeniowych, lecz r�wnie� opartych na w�a�ciwych podstawach teoretycznych. , Jednym z rodzaj�w prac magisterskich s� prace empiryczne. Wymaga- 12 j� one przeprowadzenia odpowiednich bada�, za� formu�owane wnioski wynikaj� z zebranych materia��w rzeczowych. W�r�d prac empirycznych mo�na wyr�ni� prace deskryptywne oraz eksplanacyjne. ^, Prace deskryptywne bywaj� okre�lane mianem prac opisowych. Opieraj� si� one na badaniach dostarczaj�cych materia��w umo�liwiaj�cych opisanie pewnej kategorii zjawisk, dokonanie ich systematyzacji i klasyfikacji; W cz�ci wprowadzaj�cej w ich problematyk� wymagaj� one r�wnie� om�wienia w�a�ciwej literatury naukowej, w w�szym jednak zakresie ni� ma to miejsce w pracach przegl�dowych. Zasadniczym celem empirycznej pracy opisowej jest prezentacja badanych fakt�w lub zjawisk, dokonanie ich opisu, analiza ich struktury, g��wnych sk�adnik�w, tworz�cych je| cz�ci. Nieraz opis uwzgl�dnia rozw�j badanych zjawisk na przestrzeni pewnego okresu. Prace tego typu mog� dotyczy� problematyki psychologii rozwojowej zwi�zanej ze zmianami zachodz�cymi w zakresie r�nych proces�w psychicznych i sk�adnik�w osobowo�ci dzieci i m�odzie�y oraz historii wychowania odnosz�cej si� do rozwoju okre�lonych instytucji i system�w o�wiatowych. Drugi rodzaj prac empirycznych to prace eksplanacyjne. Dotycz� one -zwi�zk�w i zale�no�ci przyczynowych zachodz�cych mi�dzy okre�lonymi ^ zjawiskami oraz mechanizm�w ich funkcjonowania; zawieraj� tak�e prze-, g��d literatury naukowej zwi�zanej z ich przedmiotem. Stanowi on podstaw� . sformu�owania problemu bada�, a-nieraz te� przyjmowanych w nich hipotez. Zasadniczym celem bada� podejmowanych w takich pracach jest znarezieHie-' odpowiedzi na pytania: Jakie s� warunki (przyczyny) powstania okre�lonych zjawisk? Jakie czynniki wp�ywaj� na-ich przebieg? Jaka jest ich geneza? ,/' Do prac empirycznych nale�� r�wnie� prace replikacyjne. Podejmowa-! ny w nich problem by� ju� przedmiotem bada�. Jest on weryfikowany w od-) niesieniu do innej populacji, w odmiennych warunkach, przy zastosowaniu j innych technik i narz�dzi pomiaru. . , � ' Badania replikacyjne dzi�ki obj�ciu nimi nowych populacji pozwalaj� na rozszerzenie zakresu wniosk�w odnosz�cych si� do zjawisk b�d�cych ich przedmiotem. Je�li na przyk�ad przeprowadzone uprzednio badania dotyczy�y zainteresowa� 14-15-letniej m�odzie�y szk� miejskich, to badania replikacyjne w szko�ach wiejskich mog� pozwoli� na sformu�owanie og�lniejszych wniosk�w dotycz�cych ca�ej populacji m�odzie�y polskiej w tym wieku. Je�eli badania wykaza�y wp�yw pogl�dowo�ci na zas�b wiedzy z zakresu biologii przyswojonej przez uczni�w klasy V, to badania replikacyjne wykonane w innych klasach, na materiale r�nych przedmiot�w nauczania, mog� 13 pozwoli� na uog�lnienie wniosk�w dotycz�cych funkcji pogl�dowo�ci w procesie nauczania _ i � W badaniach replikacyjnych s� nieraz wykorzystywane odmienne meto-^dy i techniki badawcze ni� stosowane wcze�niej. Tak na przyk�ad wnioski dotycz�ce czynnik�w wp�ywaj�cych na agresywne zachowanie si� ch�opc�w w wieku szkolnym sformu�owane na podstawie obserwacji spontanicznie wyst�puj�cych zachowa� agresywnych mog� by� sprawdzane w oparciu o badania replikacyjne przeprowadzone za pomoc� wywiad�w, kwestionariuszy, eksperyment�w naturalnych. Potwierdzenie w ten spos�b uprzednio uzyskanych wniosk�w zwi�ksza ich wiarygodno��.' Badania replikacyjne pozwalaj� na zmodyfikowanie zakresu stosowalno�ci sformu�owanych wprz�d wniosk�w Przyk�adem s� badania Johna Dollarda i jego wsp�pracownik�w dotycz�ce zwi�zku agresji z frustracj�. Na tej podstawie sformu�owano dwa wnioski, a mianowicie: "Pojawienie si� agresji zawsze ka�e domy�la� si� frustracji" oraz "Ka�da frustracja zawsze prowadzi do wyst�pienia jednej z form agresji".] P�niejsze badania N. E. Millera doprowadzi�y do zaw�enia zakresu powy�szych wniosk�w, wprowadzenia do nich do�� istotnej poprawki oraz sformu�owania zmodyfikowanego wniosku dotycz�cego zwi�zku frustracji z agresj�: "Frustracja stymuluje r�ne reakcje; jednym z ich rodzaj�w s� niekt�re formy agresji"2; zosta� on potwierdzony r�wnie� przez badania przeprowadzone przez innych autor�w3 . a ' , , Badania replikacyjne s� niejednokrotnie podejmowane w ramach .prac magisterskich z psychologii i pedagogiki. Nie nale�y ich traktowa� wy��cznie jako drobnych prac przyczynkarskich ograniczaj�cych si� do sprawdzenia oraz potwierdzenia wcze�niej wykrytych zale�no�ci. Badania takie przyczyniaj� si� do rozszerzenia lub zaw�enia sformu�owanych uprzednio wnio-� sk�w oraz wnosz� do nich istotne nieraz modyfikacje. W dokonanym opisie wyr�nili�my m. in. prace przegl�dowe i prace empiryczne. Uwzgl�dniaj�c mo�liwo�� podejmowania przegl�dowych prac" magisterskich nale�y zaznaczy�, �e powinny one mie� raczej charakter prac / empirycznych. Jest to uzasadnione'zar�wno Ich walorami kszta�c�cymi, jak ' J. Dollard. L. W. Doob, N,. E. Miller, O. H. Mowrer, R. R. Sears: Frustration mil Aggris^sion. New Haven 1939, 'Yale University Press, s. l. 2 N. E. Miller: The Frustration Aggression Hrpothesis. "Psychological Reviev" 194.1 nr .48, s 338. ... ' / ,' 3 S� one szerzej omawiane w pracy Z. Sk�rnego: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania si�. Warszawa 1968, PWN, s. .61-66. 14 te� bli�szym zwi�zkiem z praktyk� oraz potrzebami spo�ecznymi ni� ma to. miejsce w pracach przegl�dowych. Prace empiryczne wymagaj� bowiem zapoznania si� z literatur� naukow� zwi�zan� z ich przedmiotem, znajomo�ci wybranych technik badawczych, umiej�tno�ci analizowania zebranych materia��w oraz wyprowadzania z nich poprawnych wniosk�w. Sprzyjaj� one tak kszta�ceniu umiej�tno�ci korzystania z literatury naukowej, jak r�wnie�: przeprowadzania bada� oraz opracowywania ich wynik�w. Prace badawcze zawieraj� om�wienie wynik�w bada� dotycz�cych fakt�w lub zjawisk wyst�puj�cych w danej dziedzinie rzeczywisto�ci, kieruj�cych nimi prawid�owo�ci, mechanizm�w ich funkcjonowania. Wymagaj� one wykonania czynno�ci badawczych poczynaj�c od sformu�owania problemu, poprzez ich przeprowadzenie, opracowanie wynik�w oraz sformu�owanie wniosk�w. � Zakres takich prac bywa r�ny. Mog� one opiera� si� naszeroko zakrojonych badaniach prowadzonych przez zesp� naukowc�w i trwaj�cych d�u�szy okres, przy zastosowaniu r�norodnych metod i technik badawczych. Prace takie podejmuj� zadania zwi�zane z nie rozwi�zanymi do tej pory problemami naukowymi. Nale�y od nich odr�ni� prace przyczynkowe; mo�na je okre�li� mianem "ma�ych prac badawczych". Obejmuj� one stosunkowo w�ski zakres zjawisk poznawanych za pomoc� jednej lub nielicznych technik badawczych zastosowanych w odniesieniu do �ci�le okre�lonej populacji. Prace takie wzbogacaj� .tak�e.w pewnym stopniu dorobek naukowy w danej dziedzinie: zadania te spe�niaj� jednak w mniejszym stopniu ni� badania zakrojone na szersz� skal�. . Ponadto mo�na wyr�ni� prace oparte na badaniach podstawowych i stosowanych. Zasadniczym celem bada� podstawowych jest wykrycie nie znanych dotychczas prawid�owo�ci oraz sformu�owanie og�lnych praw naukowych. Badania takie pozwalaj� na rozwi�zanie problem�w teoretycznych wyst�puj�cych w danej nauce. G��wnym zadaniem bada� stosowany c h jest natomiast podejmowanie i rozwi�zywanie zagadnie� wynikaj�cych z praktycznych potrzeb i zada� wyst�puj�cych w procesie uczenia si�, -dzia�alno�ci zawodowej, dzia�alno�ci kulturalnej, sportowej, rekreacyjnej oraz w innych formach ludzkiej aktywno�ci. Badania stosowane umo�liwiaj� realizowanie w praktyce uzyskanych w nich wniosk�w. Ten rodzaj bada� stosowanych okre�lamy mianem bada� Wdro�eniowych. Wdra�anie wynik�w bada� mo�e polega� na ich bezpo�rednim wykorzystaniu dla usprawnienia procesu nauczania i wychowania, wypracowania skutecznych metod post�powania korekcyjnego, zwi�kszenia 15 efektywno�ci dzia�alno�ci zawodowe), uzyskania lepszych wynik�w sportowych. Badania stosowane bywaj� prowadzone w celu opracowania prognoz przysz�ego biegu r�nych zjawisk i zdarze� oraz ustalenia trend�w rozwojowych wyst�puj�cych w okre�lonej dziedzinie rzeczywisto�ci.. Prognozy takie mog� na przyk�ad dotyczy� dalszego rozwoju o�wiaty i kultury, przewidywanych zmian stosunk�w mi�dzyludzkich, przysz�ego kszta�towania si� aspiracji i hierarchii warto�ci u m�odzie�y. Prognozy opracowywane przez zespo�y ekspert�w s� wykorzystywane przy planowaniu rozwoju r�nych dziedzin �ycia gospodarczego, spo�ecznego, kulturalnego, ustalaniu zasad polityki kadrowej i socjalnej. '� Badania stosowane opieraj� si� na wynikach bada� podstawowych. Jak zaznacza Tadeusz Tomaszewski, "ka�da nauka zajmuje jakie� miejsce i spe�nia jak�� okre�lon� rol� w �yciu spo�ecze�stwa, kt�re �o�y na jego rozw�j. U�yteczno�� ta zale�y jednak w olbrzymim stopniu od rozwoju bada� pod-. ^stawowych o znaczeniu teoretycznym".' ' V' Fakty i zjawiska wyst�puj�ce w obiektywnej rzeczywisto�ci mog� by� poznawane przygodnie w r�nych sytuacjach wyst�puj�cych w �yciu codziennym b�d� stanowi� przedmiot poznania naukowego. Tak na przyk�ad zjawiska klimatyczne: zmiany pogody, temperatury, nas�onecznienia, opady deszczu i �niegu s� zar�wno przedmiotem poznania przygodnego, jak te� bada� naukowych z zakresu meteorologii. Zaburzenia chorobowe zachodz�ce w ludzkim organizmie bywaj� poznawane przez ludzi interesuj�cych si� nimi; s� one tak�e poddawane badaniom prowadzonym przez przedstawicieli nauk medycznych. R�wnie� ludzkie zachowania si�, psychika, osobowo�� mog� by� przedmiotem poznania przygodnego oraz naukowego. Jako zjawiska powszechnie znane, wyst�puj�ce w r�nych okoliczno�ciach, a r�wnocze�nie odgrywaj�ce wa�n� rol� w �yciu ludzkim, wzbudzaj� zainteresowania oraz ch�� ich zrozumienia. S� one te� przedmiotem bada� naukowych z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii i innych nauk spo�ecznych. Rozwa�my, jakie s� r�nice' mi�dzy poznaniem przygodnym i naukowym. Poznanie przygodne jest niesystematyczne, okazjonalne, nast�puje w wyniku zaistnienia zdarze� powoduj�cych skupienie na nich uwagi mimo i' T. Tomaszewski: Ramowy .program bada� psychologicznych. "Psychologia Wychowawcza" 1964 nr 5, s. 523. 16wolnej. N aukowe poznanie rzeczywisto�ci natomiast prowadzi si� systematycznie, zgodnie z g�ry przyj�tym planem, przy u�yciu okre�lonych metod bada� naukowych.? Poznanie przygodne dokonuje si� w warunkach niedogodnych, nie sprzyjaj�cych poprawnemu poznaniu zjawisk b�d�cych jego przedmiotem. Mo�e to by� spowodowane spostrzeganiem ich ze zbyt du�ej odleg�o�ci lub wp�ywem zak��caj�cych je czynnik�w. Przy poznaniu naukowym d��ymy za� do stworzenia mo�liwie najkorzystniejszych warunk�w poznania badanych zjawisk. Wymaga to niejednokrotnie zastosowania technicznych �rodk�w pomocniczych, kt�rymi mo�e by� mikroskop, luneta, aparat filmowy lub fotograficzny oraz inne przyrz�dy stosowane w badaniach naukowych. Fakty i zjawiska b�d�ce przedmiotem poznania przygodnego s� przechowywane jedynie w pami�ci. Przy naukowym poznawaniu rzeczywisto�ci prowadzi si� dokumentacj� bada�, a ich wyniki rejestruje. Mo�e to dokonywa� si� za po�rednictwem ich s�ownego opisu, fotografowania, filmowania, utrwalania za pomoc� magnetofonu. ' ' Poznaj�c dan� kategori� zjawisk pos�ugujemy si� okre�lonym systemem poj�ciowym. Przy poznaniu przygodnym s� wykorzystywane w tym celu poj�cia zaczerpni�te z mowy potocznej; bywaj� one wieloznaczne, nie�cis�e, og�lnikowe; Poznanie naukowe dokonuje si� przy zastosowaniu systemu "poj�ciowego wypracowanego przez dan� nauk�, kt�ry odpowiada wymaga-1 niom poprawnego formu�owania, definiowania i klasyKcowania poj��. Na-'� ukowy system poj�� opiera si� ponadto na za�o�eniach teoretycznych doty-; ez�cych mechanizm�w funkcjonowania badanych zjawisk. Jak zaznacza Jan ' Szczepa�ski, badanie naukowe "jest zawsze konstruowaniem obrazu rzeczywisto�ci, ujmowaniem jej w ramy aparatu poj�ciowego i og�lnego schematu teoretycznego".2 Om�wione wy�ej w�a�ciwo�ci poznania przygodnego i naukowego sprawiaj�, .�e r�ne s� ich wyniki. Poznanie przygodne pozwala jedynie na doko-�nanie fragmentarycznego opisu zjawisk oraz okre�lenie powierzchownych zale�no�ci. Dotycz�ce ich wnioski nie s� nale�ycie uzasadnione, a czasem ; bywaj� wr�cz b��dnej Poznanie naukowe umo�liwia natomiast zar�wno' dokonanie systematycznego opisu i klasyfikacji badanych zjawisk, jak te�^" Poj�cie metody bada� naukowych zosta�o om�wione szerzej w rozdziale VIII (str. 90-94). . . . � 2 J. Szczepa�ski: Odmiany czasu tera�niejszego. Warszawa 1971, Ksi��ka i Wiedza, S, 78. wykrycie mechanizm�w ich funkcjonowania na podstawie nale�ycie zebranych, opracowanych, usystematyzowanych oraz zanalizowanych materia��w empirycznych. , ; Om�wione r�nice zachodz�ce mi�dzy poznaniem przygodnym i naukowym przedstawia poni�sza tabela. W�a�ciwo�ci poznania przygodnego i naukowego Tabela l Prace magisterskie powinny charakteryzowa� si� podstawowymi wymienionymi wy�ej w�a�ciwo�ciami poznania naukowego; prace oparte na przygodnym'poznaniu nie odpowiadaj� tym wymaganiom. Zar�wno prace magisterskie, jak te� bardziej dojrza�e prace badawcze powinny posiada�, wsp�lne w�a�ciwo�ci cechuj�ce proces poznania naukowego. Pr�cz "tych podobie�stw zachodz� mi�dzy nimi tak�e pewne r�nice. Sprawiaj� one, �e - uwzgl�dniaj�c ich funkcje oraz realizowane przez nie zadania - odmienne wymagania Stawiamy pracom fnagisterskim oraz pracom: wykonanym przez do�wiadczonych badaczy maj�cyoll bogatsze do�wiadczenia w prowadzeniu bada� naukowych oraz bardziej wszechstronne przygotowanie metodologiczne. 18Jakie s� zasadnicze zadania realizowane przez prace magisterskie? Wed�ug J. Pietera, "prace magisterskie s�u��: l - do zdobycia zaprawy,, pod kierunkiem specjalisty, w inicjowaniu i ustawianiu problem�w naukowych, w dobieraniu wzgl�dnie konstruowaniu odpowiednich metod roboczych, w prowadzeniu bada�, w opracowywaniu materia��w i wydobywaniu z nich rezultat�w naukowych; � � 2 - do mo�liwie gruntownego opanowania literatury w zakresie tematu badania, tym samym za� do gruntownego opanowania cz�ci osi�gni�� w danej nauce; / 3 - do opanowania, chocia�by w stopniu elementarnym, zasad pisarstwa naukowego".1 . : Praca magisterska nie jest prac� w pe�ni samodzieln�, lecz wykonan� pod kierunkiem promotora, kt�rym powinien by� do�wiadczony pracownik naukowy. Jego funkcja polega na wskazaniu lub zaakceptowaniu tematu pracy zaproponowanego przez studenta, przekonsultowaniu programu bada�, ich podstaw metodologicznych oraz stosowanych w nich metod i technik badawczych. W trakcie przygotowywania pracy zanalizowanie zebranych materia��w empirycznych, wyprowadzenie z nich w�a�ciwych wniosk�w, dokonanie ich interpretacji - wymaga konsultacji promotora. Samodzielne badania naukowe zmierzaj� do wykrycia nowych fakt�w, ustalenia nie znanych dotychczas zwi�zk�w i zale�no�ci zachodz�cych mi�-dzy nimi. Prace magisterskie powinny natomiast �wiadczy� przede wszystkim o znajomo�ci literatury naukowej, umiej�tno�ci korzystania z niej oraz o opanowaniu warsztatu pracy badawczej. Przejawia si� to w poprawnym opracowaniu programu bada�, ich nale�ytym przeprowadzeniu, trafnym zanalizowaniu uzyskanych wynik�w, sformu�owaniu w�a�ciwych wniosk�w, jak te� wskazaniu mo�liwo�ci ich praktycznego zastosowania. Funkcja prac magisterskich polega na kszta�ceniu my�lenia naukowego^wyprowadzani.u wniosk�w w oparciu o poprawnie przeprowadzone rozumowanie oraz na umiej�tno�ci przedstawiania ich w spos�b jasny, komunikatywny, w�a�ciwie uzasadniony. Prace magisterskie nie musz� mie� odkrywczego charakteru; " stanowi� one nieraz powt�rzenie podobnych; wcze�niej przeprowadzonych bada�, od kt�rych r�ni� si� jedynie badan� populacj� lub rodzajem zastosowanych technik i narz�dzi badawczych. ' Nale�y jednak zaznaczy�, �e niekt�re, bardziej ambitne i dojrza�e pod w l l'pieter: Kierowame� prac�magistersk�. W: Dydaktyka szko�y wy�szej. T. I. Gliwice 1961. wyd. Politechnika �l�ska w Gliwicach, Wy�sza Szko�a Pedagogiczna w Katowicach, s; 173. 19 wzgl�dem metodologicznym prace magisterskie, mog� wnosi� pewien wk�ad do dorobku naukowego z zakresu danej nauki, stanowi� przyczynek do jej dotychczasowych osi�gni��. Tego rodzaju prace magisterskie zas�uguj� na opublikowanie w formie komunikatu z bada�, artyku�u referuj�cego ich program, przebieg i wyniki lub te� na wykorzystanie w praktyce wynikaj�cych z nich wniosk�w wdro�eniowych. W pe�ni dojrza�e prace badawcze, maj�ce prowadzi� do wykrycia okre�lonych prawid�owo�ci, opieraj� si� na szeroko zakrojonych badaniach obejmuj�cych kilkaset, a nieraz nawet kilka tysi�cy os�b. W pracach magisterskich liczebno�� badanej populacji jest zazwyczaj mniejsza i dlatego formu�owane na tej podstawie wnioski s� mniej wiarygodne ni� oparte lia badaniu liczniejszej populacji. Zjawiska badane w procesie poznania naukowego s� okre�lone mianem z m lennych, przedmiotem bada�'przeprowadzonych w ramach prac magisterskich s� zazwyczaj dwie lub trzy zmienne. Nieraz badania ograniczaj� si� do okre�lenia poziomu rozwoju jednej zmiennej w danej populacji oraz jej zale�no�ci od takich czynnik�w, jak p�e�, wiek, wykszta�cenie, pochodzenie spo�eczne, post�py w nauce, lub sytuacja rodzinna.l Zakrojone na szersz� skal� badania naukowe uwzgl�dniaj� wi�ksz� liczb� zmiennych oraz r�ne zale�no�ci zachodz�ce mi�dzy nimi. Wymaga to niejednokrotnie przeprowadzenia bada� kompleksowych, w kt�rych uczestni." czy wieloosobowy zesp� wykorzystuj�cy r�ne metody zbierania materia��w. Techniki i.narz�dzla badawcze stosowane w .pracach magisterskich s� zwykle przyjmowane od innych autor�w, kt�rzy wypracowali je, wypr�bowali i ustalili zasady pos�ugiwania si� nimi. Je�li przygotowuj�cy prac� magistersk� sam wypracowuje odpowiedni� technik� zbierania materia��w empirycznych, wtedy powinna ona by� dostosowana do poziomu jego przygotowania metodologicznego. - y^'. Tak wi�c, traktuj�c prace magisterskie jako prace oparte na naukowym poznaniu rzeczywisto�ci, nale�y r�wnocze�nie dostrzega� r�nice zachodz�ce mi�dzy nimi a bardziej dojrza�ymi badaniami naukowymi. Zasadnicz� funkcj� prac magisterskich jest zapoznanie si� z literatur� naukow� zwi�zan� z jej przedmiotem, opanowanie metodologicznych podstaw bada� naukowych oraz przygotowanie si� do-podj�cia bardziej samodzielnych prac badawczych. Problem i metody bada� naukowych, ich podstawy teoretyczne oraz uzyskane wyniki wymagaj� przedstawienia s�ownego. W procesie naukowe-i go poznania wa�n� rol� odgrywa umiej�tno�� poprawnego formu�owania 20 my�li,' pogl�d�w i wniosk�w wynikaj�cych z badali, czyli - zgodnie z okre�leniem J. Pietera - Opanowanie "zasad pisarstwa naukowego"1. Naukowy styl wyra�ania my�li powinna cechowa� prostota, jasno��, jednoznaczno��. Mo�na mu przeciwstawi� og�lnikowe, niejasne, wieloznaczne formu�owanie my�li okre�lane potocznie mianem "be�kotu naukowego". Stefan Garczy�ski wyr�nia be�kot naukowy artyku�owany i nieartyku�owany. Zdaniem tego autora, "be�kot artyku�owany odznacza si� u�yciem s��w, z kt�rych ka�de z osobna ma jaki� sens, ale w ich zbiorze (w zdaniu) sens ten si� zatraca (pustos�owie) lub jest tak og�lnikowy, i� zdanie staje si� tylko porcj� bana��w [...]. Be�kot nieartyku�owany sk�ada si� �z. wyraz�w u�ytych bez zrozumienia ich istotnej tre�ci, co sprawia, .�e w oczach znawcy tematu mamy do czynienia ju� nie z pustk�, lecz ze zbiorem g�upstw",2 ' . . " ' Dla ilustracji przytoczymy fragmenty tekst�w, kt�re niezbyt jasno wyra�aj� zawarte w nich my�li. Ich zrozumienie nasuwa powa�ne trudno�ci wskutek og�lnikowo�ci sformu�owa�, u�ywania abstrakcyjnych, a przy tym wieloznacznych poj��, budowania zbyt d�ugich zda�. "Potrzeba tw�rcza wymaga zatem wszelkich rodzaj�w dynamicznej aktywno�ci, a je�eli nie jest zbyt gwa�townie kontrolowana i frustrowana przez niepowodzenia w rozwi�zywaniu swoich licznych problem�w, to aktywrto�ci tw�rczej towarzysz� trzy g��wne rodzaje zadowolenia (przyjemno�� funkcjonowania, przyjemno�� formy i przyjemno�� wyniku, przy czym ta ostatnia towarzyszy uko�czeniu ka�dej cz�ci wytworu)". "�r�d�em przykrego stanu bezradno�ci i zak�opotania socjolog�w m�odzie�y jest wszak�e, je�li wolno s�dzi�, nie tyle w znakomitej wi�kszo�ci eseistyczno-impresyjny charakter dotychczas nagromadzonego dorobku analiz i refleksji, czy tak uderzaj�cy w powodzi prac empirycznych ciasny utylitaryzm i brak szerszych ambicji poznawczych, ile ograniczenia metodologiczno-ideologiczne w badaniach socjologicznych stosuj�cych si� do zalece� panuj�cej teorii strukturalno-funkcjonalnej, kt�ra skupi�a uwag� badaczy na problemach adaptacji jednostek i grup ludzkich do istniej�cego systemu spo�ecznego, nie przewiduj�c raczej mo�liwo�ci konfliktu na tle zak��cenia jego funkcji, a tym bardziej nie przewiduj�c ewentualno�ci pojawienia si� si� spo�ecznych, zainteresowanych zmian� istoty tego systemu". , 'W pracy naukowej nale�y wykaza� dba�o�� ojej poprawn� form� j�zykow�. Jak zaznacza J. Rudnia�ski, "j�zyk pracy powinien by� jasny, mimo 1 J. Pi�ter: Zarys metodologii pracy naukowej, jw; s. 174. 2 S. Garczy�ski: Sztuka my�li i s�owa. Warszawa 1976, Iskry, s. 150. 21 pisania fachowym �argonem. Co. to znaczy: jasny? To znaczy mo�liwie prosty, z�o�ony z kr�tkich,, przejrzystych zda�. Takich, kt�rych nie trzeba t�umaczy� z polskiego na polski. Dla naukowca u�ywanie zda� d�ugich i zawi�ych jest du�� pokus�, rzeczywisto�� bowiem, kt�ra nas otacza, jest tak skomplikowana, �e kusi do skomplikowanego wyra�ania-~si� o niej. St�d te�, ju� po napisaniu rozdzia�u lub fragmentu, trzeba zdania podzieli�, tu kropk�, tam my�lnikiem, dwukropkiem, �rednikiem itd. To, co ma si� do powiedzenia, musi by� podane komunikatywnie po to, aby zosta�o przyj�te".1 Aby unikn�� niejasnego wyra�ania my�li, trzeba jednoznacznie okre�li� podstawowe poj�cia. Twierdzenia i wnioski powinny by� ujmowane mo�liwie prosto, aby ich zrozumienie nie powodowa�o zb�dnych trudno�ci. Nale�y unika� budowania zbyt d�ugich zda� zawieraj�cych szereg r�nych twierdze�, nadmiernej rozwlek�o�ci wywod�w po��czonej nieraz z kilkakrotnym omawianiem tych samych zagadnie�. Niew�a�ciwe jest r�wnie� zbyt skr�towe, a przez to niejasne ich przedstawienie. Poszczeg�lne koncepcje, tezy, wnioski powinny by� rozwini�te, uzasadnione, a nieraz tak�e zilustrowane odpowiednimi przyk�adami. , Przyst�puj�c do przygotowania pracy magisterskiej trzeba zda� sobie z tego spraw�, �e wymaga ono du�ego wysi�ku umys�owego. "Niezb�dne jest najpierw zapoznanie si� z literatur� naukow�, przemy�lenie podj�tego problemu, wypracowanie programu i metod bada�. Nast�pnie przeprowadzamy badania, dokonujemy selekcji oraz analizy zebranych materia��w empirycznych. Z kolei nale�y dokona� s�ownego opracowania tekstu dbaj�c przy tym � jasny i jednoznaczny spos�b wys�awiania si� oraz zrozumia�e i komunikatywne wyra�anie my�li. Wymaga to wielokrotnego poprawiania, uzupe�niania i korygowania pracy, usuni�cia z niej fragment�w niejasnych, powtarzaj�cych si�, nie zwi�zanych z g��wnym tokiem wywod�w. Z drugiej strony w trakcie opracowywania tekstu zachodzi nieraz potrzeba wzbogacenia go, rozwini�cia zawartych w nim tez, wykorzystania nowszej literatury naukowej. . ' . � Z powy�szych wymaga� musimy zda� sobie spraw� przyst�puj�c do przygotowania pracy magisterskiej. Bez ich uwzgl�dnienia nie spe�ni ona 'swego zasadniczego zadania, kt�rym jest nabycie umiej�tno�ci prowadzenia bada� oraz naukowego poznawania i analizowania badanych zjawisk. l J, Rudnia�ski: Uczelnia! Ty. Warszawa 1975, WSiP, s. 133. 22 II. DOB�R TEMATU PRACY MAGISTERSKIEJ Femat pracy magisterskiej bywa wyznaczony przez promotora. Nieraz podaje on jedynie ramow� tematyk� prac wykonywanych na prowadzonym przece� seminarium. Czasem promotor pozostawia studentom ca�kowit� swobod� w doborze temat�w prac magisterskich; jego funkcja sprowadza si� wtedy do przekonsultowania oraz akceptacji zg�aszanych przez nich propozycji. Wyznaczenie tematu pracy magisterskiej przez promotora ogranicza samodzielno�� przygotowuj�cego j� studenta oraz zmusza niejednokrotnie do podj�cia tematu, kt�ry go nie interesuje. Opracowanie tematu wskazanego przez promotora nasuwa czasem trudno�ci przy zbieraniu materia��w i przeprowadzaniu bada�. S� one mniejsze, gdy dob�r tematu jest dokonywany przez samego studenta, kt�ry orientuje si� w swych mo�liwo�ciach gromadzenia niezb�dnych materia��w empirycznych. ' W przypadku pozostawienia studentom ca�kowitej swobody w doborze tematu pracy, problematyka seminarium magisterskiego jest zbyt r�norodna. Omawiaj�c poszczeg�lne tematy jego uczestnicy nie odnosz� wzajemnych korzy�ci, co wp�ywa ujemnie na ich aktywno�� oraz zainteresowanie tematyk� zaj��. Z powy�szych wzgl�d�w uzasadnione wydaje si� okre�lenie przez promotora ramowej tematyki prac o do�� szerokim zakresie podejmowanych na prowadzonym przeze� seminarium magisterskim. Jak zaznacza Zbigniew Kwapniew-ski, "pr�ca magisterska jest zbyt drobnym elementem, aby mog�a sama przez si� rozwi�za� taki czy inny problem, ale jest zasadniczym obowi�zkiem prowadz�cego ze�rodkowa�je tak, aby stanowi�y elementy pewnego obszerniejszego zagadnienia, b�d�cego tematem bada� pracownika samodzielnego".1 1 Z.Kwapniewski: Prowadzenie prac magisterskich i opieka nad magistrantami.^'.Dydaktyka szkniy wy�szej. T. J. Gliwice 1961, Wyd. Politechnika �l�ska w Gliwicach, Wy�sza Szko�a Pedagogiczna w Katowicach, s. 146. 23 Podejmowana ramowa tematyka prac odpowiada zazwyczaj specjalizacji i kierunkom w�asnej dzia�alno�ci naukowej promotora, co u�atwia mu kierowanie poszczeg�lnymi pracami magisterskimi. Poznanie wielu aspekt�w wsp�lnej tematyki mo�e by� przydatne dla wszystkich uczestnik�w seminarium. R�wnocze�nie dokonanie doboru konkretnego tematu przez opracowuj�cego go studenta sprzyja zainteresowaniu nim oraz dostosowani