Stanis�aw Kawula, J�zefa Br�giel, Andrzej W. Janke PEDAGOGIKA RODZINY Obszary i panorama problematyki Spis tre�ci WSt�P ........................................................................................................................ 1. Rodzina a rozw�j jednostki .................................................................................... 2. Rodzina a spo�ecze�stwo ....................................................................................... 3. Dlaczego pedagogika rodziny? ......................;........;.............................................. Rozdzia� I Polimorficzno�� i komplementarno�� bada� nad wsp�czesn� rodzin� 1. Wieloaspektowo�� �ycia rodziny i teorie analizy jej funkcjonowania ................... 2. Polimorfizm w pedagogicznym pojmowaniu rodziny ........................................... 3. Przes�anki i konsekwencje dla pedagogicznych analiz .......................................... 4. Komplementarno�� w analizie �ycia rodzinnego - uj�cie nauk spo�ecznych ........ Rozdzia� II Rodzina jako grupa i instytucja opieku�czo-wychowawcza 1. Rodzina jako podmiot przemian spo�ecznych ........................................................ 2. Rodzina jako grupa pierwotna a wychowanie ..........:..................................;.......... 3. Rodzina jako instytucja wychowania naturalnego ................................................. 4. Funkcje rodziny a wychowanie ....................................................;......................... 5. Zagadnienie stosunku wychowawczego w rodzinie .............................................. 6. Rodzina jako sk�adnik systemu wychowawczego ...:....................................;......... 7. Problematyka i sk�adniki pomiaru �rodowiska rodzinnego ................................... 8. Uwagi dyskusyjne .................................................................................................. Rozdzia� III Wychowanie rodzinne przedmiotem pedagogicznej refleksji 1. Potrzeba zwrotu ku cz�owiekowi i rodzinie ............................................................ 2. Pedagogika rodziny w kr�gu nauk o rodzinie ......................................................... 3. Wychowanie rodzinne - szeroki kontekst refleksji i bada� pedagogicznych ......... 4. Wychowanie w rodzinie-mi�dzy autokreacj� a wychowaniem, socjalizacj� i enkulturacj� ....................................................................................... .Ift&attfi Rozdzia� IV Wi�zi spo�eczne w rodzinie 1. Poj�cie i typy wi�zi rodzinnej ................................................................................ 2. Przeobra�enia rodziny i wi�zi rodzinnych ............................................................. 3. Rola wi�zi rodzinnej w �yciu cz�onk�w rodziny ................................................... Rozdzia� V Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych 1. Zjawisko patologii i dewiacji w �yciu rodziny ....................................................... 2. Uwarunkowania spo�eczno-kulturowe dewiacyjnych i alternatywnych form �ycia rodzinnego ................................................................. 3. Dziecko w rodzinie funkcjonalnej i dysfunkcjonalnej ..................................................127 4. Subiektywne i obiektywne trwa�o�ci rodziny i ma��e�stwa .........................................133 5. Rodzina a promocja zdrowia ........................;..........,..................................................... 138 6. Rodziny w kryzysie: typologia i terapia ........................................................................142 f-- Rozdzia� VI Pr�ba pedagogicznej typologizacji rodzin 1. Podstawy okre�lania poziomu wychowania w rodzinie ................................................153 2. Rodziny o r�nym poziomie funkcjonowania wychowawczego .................................. 154 3. Przyk�ad rodziny normalnej (wychowawczo) ............................................................... 158 4. Przyk�ad rodziny niewydolnej ....................................................................................... 160 5. Przyk�ad rodziny patologicznej ..................................................................................... 161 6. Przyk�ad rodziny jeszcze wydolnej (wychowawczo) ....................................................164 7. Przyk�ad rodziny wzorowej ........................................................................................... 166 8. Uwagi ko�cowe .............................................................................................................170 Rozdzia� VII Rodzina a start spo�eczny i edukacyjny m�odych pokole� 1. Spo�eczno-pedagogiczna problematyka startu �yciowego dzieci i m�odzie�y .............. 175 2. Dynamika badanych ci�g�w rodzinnych a start o�wiatowy dzieci i m�odzie�y .......... 178 3. Bliskie i dalsze uwarunkowania startu edukacyjnego m�odzie�y .................................183 4. Rodzina a osi�gni�cia szkolne dzieci i m�odzie�y ........................................................ 186 5. Rodzina a orientacje �yciowe m�odzie�y ......................................................................190 6. Wnioski ko�cowe ..........................................................................................................194 Rozdzia� VIII Integracja i syntonia w relacji rodzina-szko�a 1. Relacje rodzina-szko�a w kontek�cie oczekiwanych zmian edukacyjnych ................... 199 2. Potrzeba pedagogicznej refleksji ...................................................................................204 3. Zagadnienie integracji oddzia�ywa� pedagogicznych rodziny i szko�y - sprawy dyskusyjne .....................................................................................................................206 4. Powi�zania opieku�czo-wychowawcze rodziny i szko�y .............................................212 5. Potrzeba przemian w stosunkach rodziny i szko�y ........................................................218 6. Tr�jpodmiotowy model stosunk�w rodziny i szko�y ....................................................222 7. Podstawowe poziomy wsp�pracy tr�jpodmiotowo-partnerskiej .................................226 8. Dodatek .........................................................................................................................232 Rozdzia� IX Funkcja opieku�cza wsp�czesnej rodziny polskiej 1. Podstawowe i pochodne funkcje rodziny ......................................................................239 2. Funkcja opieku�cza rodziny .........................................................................................240 3. Zasadniczy sens opieki w rodzinie ................................................................................242 4. Zagadnienie opieki wychowawczej w rodzinie ............................................................246 5. Problematyka badawcza w zakresie funkcji opieku�czej rodziny ................................248 6. G��wne dyrektywy bada� empirycznych ......................................................................249 Rozdzia� X Zagadnienie przemocy wobec dziecka w rodzinie 1. Przemoc i jej przejawy ..................................................;............................. 2. Przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka ........................................ 3. Interwencja, terapia, profilaktyka .............;.................'................................ Rozdzia� XI Warunki wychowawcze bli�ni�t w rodzinie 1. Wprowadzenie ...........................................;................................................ 2. Dotychczasowe wyniki bada� nad bli�ni�tami ........................................... 3. Problematyka i techniki w�asnych bada� empirycznych ............................ 4. Wyniki bada� ................................;;"..............;;.......................................... Rozdzia� XII Dziecko w rodzinie ryzyka - zagro�enia socjalne 1. Rodzina sk�adnikiem spo�ecze�stwa ryzyka ............................................... 2. Obszary wsparcia spo�ecznego rodzin polskich .......................................... 3. Rodzina i spo�ecze�stwo ............................................................................. 4. Program i formy wspomagania socjalnego rodziny .................................... 5. Kierunki wspomagania pedagogicznego rodziny ........................................ 6. Pu�apki w obszarze pomocy spo�ecznej ...................................................... 7. Co na to polityka rodzinna? ........................................................................ Rozdzia� XIII Kultura pedagogiczna rodzic�w jako czynnik stymulacji rozwoju i wychowania m�odego pokolenia 1. Wprowadzenie ............................................................................................ 2. Poj�cie i elementy wzorca kultury pedagogicznej spo�ecze�stwa .............. 3. Tre�� wzorca kultury pedagogicznej spo�ecze�stwa ................................... 4. Niekt�re problemy dyskusyjne i badawcze ................................................. 5. Wzorzec stosunku opieku�czo-wychowawczego w rodzinie -przes�anki teoretyczne .............................................................................. 6. Wzorce opieki i wychowania rodzinnego ................................................... 7. Formy kszta�towania kultury pedagogicznej rodzic�w ............................... Dodatek Kluczowe terminy pedagogiki rodziny ............................................................ Portret rodziny w pigu�ce ................................................................................ Bibliografia ....................................................;.;.;............................................, Indeks rzeczowy...,...................................................................................-.... WST�P l. Rodzina a rozw�j jednostki Z terminem "rodzina" spotykamy si� zar�wno w j�zyku potocznym, w praktyce �ycia spo�ecznego cz�owieka i w r�nych dziedzinach nauki. Rodzin� potocznie definiuje si� jako par� ma��e�sk� posiadaj�c� dzieci. Jednocze�nie okre�lenie, czym jest rodzina, nastr�cza wiele trudno�ci, zar�wno psychologom, socjologom jak i pedagogom. Trudno�ci te wynikaj� st�d, i� odpowiednia definicja powinna zawiera wszystkie formy �ycia rodzinnego, charakterystyczne dla spo�ecze�stw r�nych kultur, okres�w historycznych i ustroj�w. Definicja powinna te� obejmowa� wszystkie typy rodzin: powsta�e w wyniku wymiany pierwotnych partner�w w ma��e�stwie na nowych, ma��e�stwa z dzie�mi adoptowanymi czy tzw. rodziny zast�pcze, rodziny grupowe, zrekonstruowane etc. W�r�d licznych definicji rodziny, wyst�puj�cych w literaturze socjologicznej, wymogom odpowiada; definicja J. Szczepa�skiego, okre�laj�ca rodzin� jako ma�� grup� pierwotn� z�o�on� z os�b, kt�re ��czy stosunek ma��e�ski i rodzicielski oraz silna wi� mi�dzyosobnicza. W tym przypadku chodzi tu o stosunek rodzicielski w szerokim, spo�eczno-prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z regu�y prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym (J. Szczepa�ski - 1970 s.7Q):. Psycholog spo�eczny M. Sherif okre�la rodzin� jako grup�, kt�ra jest formacj� spo�eczn� i sk�ada si� z pewnej liczby jednostek pozostaj�cych w okre�lonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i kt�ra ma w�asny system warto�ci oraz normy reguluj�ce zachowanie jednostek w sprawach wa�nych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci wyst�puj� w okre�lonych rolach i zajmuj� okre�lone pozycje w strukturze wewn�trznej rodziny (M. Ochma�ski - 1993, s. 83). Struktura wewn�trzna powstaje stopniowo, w wyniku wzajemnych interakcji mi�dzy cz�onkami i ulega ci�g�ym przemianom. M�wimy wtedy o etapach �ycia rodzinnego: od bezdzietnego ma��e�stwa, poprzez posiadanie dorastaj�cych dzieci w r�nym wieku, a� do osamotnionych rodzic�w w wieku s�dziwym. Rodzin� okre�la si� tak�e ze wzgl�du na jej struktur� wewn�trzn�, jako uk�ad, pozycji, wzajemnych stosunk�w mi�dzyludzkich i mi�dzypokoleniowych, kierowanych zespo�em normy i warto�ci. Warto�ci i normy s� przepisami wskazuj�cymi, jak powinien zachowa� si� cz�onek danej spo�eczno�ci czy danej grupy. Obowi�zuj� one wszystkich cz�onk�w grupy bez wzgl�du na to, jak� pozycj� w tej grupie zajmuj�. Pewne normy powstaj� w wyniku okre�lonych do�wiadcze� spo�ecznych, kt�re cz�onkowie zdobyli w innych grupach. Niekiedy s� one narzucone z zewn�trz grupy _______________________________^___________Wst�p_____________________________________ przez jednostki lub organizacje nie nale��ce do grupy - maj� wtedy najcz�ciej charakter formalny. Wreszcie normy tworz� si� w procesie interakcji mi�dzy cz�onkami grupy w tym przypadku w rodzinie. Utworzone i zaakceptowane przez cz�onk�w grupy normy wywieraj � wp�yw na zachowanie si� jednostek nawet wtedy, kiedy ju� opuszcz� one grup�, w kt�rej bra�y udzia� w wytwarzaniu danych norm lub je sobie przyswoi�y. Z wychowawczego punktu widzenia wa�ny jest uk�ad r�l i pozycji dziecka w rodzinie. Rol� ka�dego dziecka w rodzinie okre�la to, czego si� od niego oczekuje, jakie ma prawa i obowi�zki. Na jej kszta�towanie si� bardzo du�y wp�yw wywieraj� rodzice i inni cz�onkowie rodziny, kt�rzy w stosunku do ka�dego z dzieci wysuwaj� inne ��dania, inne oczekiwania. Przyjmuje si� do�� powszechnie, ze rola rodziny w przekazywaniu warto�ci swemu potomstwu, norm i zwyczaj�w post�powania jest nadal pierwszoplanowa i najwa�niejsza. Chocia� to pozytywne za�o�enie jest co prawda korygowane tez� o niezast�pionej lecz r�wnocze�nie o niewystarczaj�cej roli wsp�czesnej rodziny w tym wzgl�dzie, to jednak zasada o wyst�powaniu w �yciu konkretnej rodziny dominuj�cego "punktu widzenia" na bieg zdarze� w �yciu jednostki jest nadal aktualna. Od urodzenia a� do �mierci jednostka jest pod wp�ywem tego, co my�l�, co ceni�, do czego d���, w co wierz�, co uznaj� za najwa�niejsze, wed�ug jakich zasad post�puj � rodzice i inni cz�onkowie rodziny. �yciu rodzinnemu towarzysz� bowiem -na og� - pozytywne prze�ycia emocjonalne, kt�re s� czynnikiem utrwalaj�cym wjednostce uznawane w jej rodzinie warto�ci, zasady post�powania i obyczaju. O �ywotno�ci tej prawid�owo�ci we wsp�czesnej rodzinie polskiej �wiadcz� wyniki licznych bada� empirycznych z ostatnich lat (M. Ziemska - 1982; M. Tyszkowa -1990),'Okazuje si� np., �e jednostki w sytuacji kryzysowej najbardziej licz�na pomoc rodziny i to wiele bardziej ni� na pomoc pa�stwa lub instytucji. Wykazuje si� tak�e, i� �ycie rodzinne staje si� wa�nym antidotum na przejawy dehumanistycznych cech wsp�czesnej (nowoczesnej) cywilizacji. Leon Dyczewski podkre�la cztery g��wne cechy wsp�czesnego �ycia, kt�re zagra�aj� formowaniu si� prawdziwie humanistycznych przejaw�w �ycia. S� to zagubienie i osamotnienie, ograniczenie dzia�a� i rozwoju, gonitwa za sukcesem oraz "urzeczowienie" cz�owieka (L. Dyczewski -1981). Wsp�czesny �wiat, w tak widzianych ramach, staje si� niejednokrotnie dla jednostki obcy lub nawet wrogi i st�d bunt lub ucieczka ludzi od takiego kszta�tu �ycia. Cz�owiek sk�ania si� wtedy do swych grup pierwotnych. Pragnie bowiem �y� w ma�ych grupach, a nie w du�ych organizacjach, w kt�rych stosunki uk�adaj� si� w kategoriach osi�gania zaproponowanych odg�rnie cel�w - gdzie jednostka jest traktowana jako �rodek do ich osi�gania - ale chce blisko�ci �ycia psychicznego z drugim cz�owiekiem. Taki kszta�t �ycia znajduje przede wszystkim w rodzinie, 12 ____________________________Wst�p_________________ b�d�cej pod wieloma wzgl�dami "kontrastem" cech wypaczaj�cych ide� humanizmu w obecnych wamnkach cywilizacyjnych. W tym te� kontek�cie centraln� katego�� pedagogiki rodziny stanowi� powinna "wsp�lnota", jako p�aszczyzna wsp�ycia r�nych generacji. Z tych te� wzgl�d�w(rodzina najcz�ciej kszta�tuje stosunek m�odych pokole� do �wiata, do innych ludzi i siebie (P. Por�ba - 1981); Grupa ta wywiera tak�e wp�yw na formowanie cech osobowych i zaszczepianie idea��w �ycia ma��e�sko-rodzinnego jednostek oraz plan�w, d��e� i orientacji �yciowych m�odzie�y. Wniosek ten potwierdzaj� dane z bada� empirycznych przeprowadzonych u nas na prze�omie lat siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych. Na przyk�ad m�odzie� szkolna, licz�ca najcz�ciej 17-19 lat, pytana - czy chcia�aby by� podobna w post�powaniu do kogo� spo�r�d cz�onk�w swej rodziny lub otoczenia? Je�eli tak, to do kogo? - w po�owie przypadk�w (50,7%) odpowiedzia�a, �e do rodzic�w lub jednego z rodzic�w, w drugiej kolejno�ci do rodze�stwa lub krewnych (24,7%), a dopiero w trzeciej do kogo� z koleg�w lub przyjaci� (11,9%), czy te� do innych os�b (3,2%) (L. Dycze-wski-1981,s.210). Dlaczego wi�c wsp�czesna m�odzie� pragnie "trzyma� si�" jak najd�u�ej swej rodziny generacyjnej? Jest to z pewno�ci� dow�d i wska�nik na wyst�powanie nadal we wsp�czesnej rodzinie silnych wi�zi mi�dzypokoleniowych, a nie zjawisk dysonansowych lub konfliktowych. Alvin Toffler s�dzi wr�cz, �e rodzina b�dzie g��wn� instytucj� nowoczenej socjosfery, kt�ra b�dzie u�atwia� cz�owiekowi przej�cie "w jutro". To cywilizacja trzeciej fali umo�liwi cz�owiekowi "... pod��a� przez �ycie po trajektorii dostosowanej do w�asnych, osobistych potrzeb" (A. Toffler - 1986, s.278). Ten korzystny pomost pomi�dzy nowoczesn� socjosfer� a jednostk� stanowi� b�dzie rodzina, jednocz�ca w sobie cechy "wsp�lnoty i stowarzyszenia". 2. Rodzina a spo�ecze�stwo Oczywi�cie, pedagog�w interesuj� takie optymistyczne prognozy, ale r�wnocze�nie zastanawiaj� aktualne uwarunkowania wydolno�ci lub niewydolno�ci opie-ku�czo-wychowawczych i socjalnych wsp�czesnych �rodowisk rodzinnych. Dlatego te� w niniejszym opracowaniu pragniemy ukaza� specyficzne cechy rodziny jako grupy i instytucji wychowawczej, akcentuj�c przede wszystkim pedagogiczny punkt widzenia. Ukazuj�c rodzin� jako miejsce transmisji spo�ecznych mi�dzy jednostk� a uk�adami szerszymi i globalnymi (A. Tchorzewski - 1990; F. Capra- 1987). /'Ju� w staro�ytno�ci rozwa�ano o znaczeniu, o wewn�trznej strukturze rodziny, o randze tej struktury dla pa�stwa czy narodu. Najdalej id�ce stwierdzenie teoretyczne g�osi Arystoteles, �e w rodzinie jak w soczewce odzwierciedla si� ca�e spo�ecze�stwo. ^ 13 _____.^______________^y?^________________________ Dopiero g��bsz� my�l teoretyczn� wnosi do interesuj�cej nas dziedziny August Comte. Jego statyka spo�eczna obejmuje warunki spo�ecznej egzystencji jednostki - rodzin� i spo�ecze�stwo - bada zasadnicze "cz�ci sk�adowe" spo�ecze�stwa, wyja�nia jego budow�. W poszukiwaniu tych "cz�ci sk�adowych" spo�ecze�stwa, A. Comte, id�c po my�li Arystotelesa, znajduje rodzin� jako jednostk� podstawow�. Spo�ecze�stwo ludzkie sk�ada si� z rodzin, a nie jednostek, rodzina tworzy pomost mi�dzy jednostk� a spo�ecze�stwem, przez rodzin� cz�owiek wchodzi do spo�ecze�stwa. Wyr�nia on -jak wiadomo - dwa zasadnicze stosunki rodzinne: - stosunek mi�dzy p�ciami, kt�ry tworzy rodzin�, - stosunek mi�dzy pokoleniami, kt�ry j� podtrzymuje (F. Adamski - 1982). Instytucja ma��e�stwa ulega ewolucji w ci�gu dziej�w, ale pewne jej cechy s� niezmienne, gdy� wynikaj� z biologicznych cech organizmu m�czyzny i kobiety. �ycie rodzinne jest szko�� �ycia spo�ecznego. |Na ustr�j i funkcje rodziny wp�ywa stan duchowy poprzednich pokole�. Rodzina Jest wi�c zjawiskiem historycznym, a wi� rodzinna - wi�zi� uczuciow� kszta�towan� przez tradycj�.JTym, co ��czy rodziny w spo�ecze�stwo, jest podzia� pracy i kooperacja wysi�k�w.' Owa kooperacja wysi�k�w zasadza si� na uczuciach altruistycznych cz�owieka i rozwijanych przez rodzin� warto�ciach, obyczaju i zachowaniach. W tym te� wzgl�dzie zwi�zki rodziny z szerszym �yciem spo�ecznym s� nader �ywe. Inicjatorem tego kierunku bada� empirycznych by� znany my�liciel i dzia�acz spo�eczny drugiej po�owy XIX wieku, F. Le Play. W rodzinie widzia� podstawow� kom�rk� spo�ecze�stwa w miniaturze. Wszystkie si�y tw�rcze i rozk�adowe narodu wychodz� z rodziny albo na niej si� ko�cz�. Ze stanu jej integracji albo dezintegracji mo�na s�dzi� o stanie ca�ego spo�ecze�stwa.; Zasadnicze problemy �ycia rodziny obracaj� si� wok� bud�etu, jakim rodzina dysponuje. W bud�ecie rodziny wiernie odmalowuje si� jej zapobiegliwo�� w gospodarowaniu, przezorno�� lub rozrzutno��, regularno�� lub beztroska, zdrowie lub choroba, praca sta�a lub brak pracy, n�dza i ub�stwo lub dostatek. Bud�et rodziny jest przeto zwierciad�em, w kt�rym odbijaj� si� wszystkie wa�niejsze problemy i fazy .jej istnienia. Z tej przyczyny nale�y go wzi�� jako centralny punkt monografii rodziny (J. Szczepa�ski - 1961, s. 90-92). I w�a�nie monografie Le Playa s� zbudowane z nast�puj�cych element�w: og�lne po�o�enie badanych rodzin, dane demograficzne, �rodki egzystencji, wyposa�enie mieszka�, �ycie wewn�trzrodzinne. Nast�pnie szeroko analizuje bud�et i w zako�czeniu podaje uwagi oraz wnioski w�asne. Wed�ug tak zbudowanego planu opracowano wiele monografii rodzin we Francji, Niemczech, W�oszech i Stanach Zjednoczonych. Wyniki p�niejszych bada� monograficznych publikowano w serii "Robotnicy obydwu �wiat�w" i w przegl�dzie "La Science So-ciale", po�wi�conym te� badaniom rodziny. W�a�nie pracownicy tej grupy przeprowadzili badania nad robotnikami paryskimi, �yciem rodzin robotniczych w Stanach Zjednoczonych oraz kwesti� robotnicz� w Anglii i badania nad �yciem rodzin 14 ________________________Wst�p________________________ robotniczych w Norwegii oraz wiele innych bada� obejmuj�cych liczne kraje Europy pocz�tk�w ery kapitalizmu. Badaniom poddano tylko tak zwane rodziny typowe (familles-types), to znaczy rodziny o podobnych cechach. To za� �atwo wykrywa si� w �wiecie robotniczym, bo tu �ci�le rz�dz� konieczno�ci materialne: s� one podobne u wszystkich ludzi tego samego kraju i tego samego zawodu - one czyni� podobnymi rodziny. I przeciwnie, rodziny nierobotnicze maj� �ycie bardziej r�norodne, bowiem czynnik umys�owy zajmuje tu wi�cej miejsca. Z tych przyczyn Le Play i jego uczniowie zajmowali si� badaniem w�a�nie rodziny robotniczej. W p�niejszym okresie obj�li jednak badaniami tak�e rodziny urz�dnicze i inteligenckie. Nagromadzone monografie pos�u�y�y im do por�wnania bud�et�w rodzinnych wielu badanych �rodowisk (F. Adamski - 1992, s. 311). W Polsce w okresie mi�dzywojennym wed�ug podobnego schematu metodologicznego by�y inicjowane pedagogiczne badania terenowe przez Zygmunta Mys�akowskiego nad wychowawczym funkcjonowaniem rodzin w �rodowisku wiejskim i ma�omiasteczkowym. Ten nurt badawczy by� u nas tak�e kontynuowany po II wojnie �wiatowej nad socjopedagogiczn� dzia�alno�ci� rodzin wiejskich i w �rodowisku wielkomiejskim (L. Kocik - 1976; Z. Giereluk-Lubowicz -1979). 3. Dlaczego pedagogika rodziny? . Przygotowany zbi�r studi�w stanowi szkic i przyczynek do pedagogiki rodziny wsp�czesnej. Ca�o�� nosi znamiona podr�cznika i to z trzech powod�w; - po pierwsze, zawiera podstawowe kompendium wiedzy na temat rodziny jako grupy i instytucji opieku�czo-wychowawczej; po drugie, ukazuje przyk�ady i om�wienia wynik�w bada� empirycznych nad wychowawczym funkcjonowaniem rodziny wsp�czesnej (zw�aszcza polskiej); po trzecie, podaje propozycje metodologiczne dla analizy rodziny jako uk�adu wychowawczego i edukacyjnego. Do bada� diagnostycznych mog� okaza� si� przydatne r�wnie� za��czone przyk�adowo kluczowe terminy, jako narz�dzie pomiaru pedagogicznego. Autorzy opracowania stosuj� z umiarem normatywne i wzorcowe aspekty "pedagogiki rodziny". Wyobra�aj� sobie pedagogik� i badania nad wychowaniem jako obszar wymiany do�wiadcze� badawczych i edukacyjnych, jako sfer� refleksji nad w�asnym dzia�aniem w tym wzgl�dzie. Widzimy siebie jako uczestnik�w procesu wychowania rodzinnego, kt�rzy dziel� si� z innymi swym do�wiadczeniem i wiedz� z punktu widzenia r�l: m�a, ojca, babci, dziadka, te�cia, brata, wnuka, ucznia i wreszcie diagnosty pedagogicznego i nauczycieli szk� oraz plac�wek r�nych szczebli. Tak widziana p�aszczyzna uprawiania bada� pedagogicznych i dochodzenia do okre�lonych prawid�owo�ci, w tym prawid�owo�ci sprawczych i normatywnych, jest wed�ug nas metodologicznie uprawniona. 15 _________________________Wst�p___________ Problematyka badawcza i informacyjna na temat rodziny wsp�czesnej sta�a si� ju� nieod��cznym komponentem wielu kongres�w, sympozj�w i seminari�w o zasi�gu mi�dzynarodowym i regionalnym. Niejednokrotnie fascynuje rozleg�o�ci� tematyczn� o charakterze interdyscyplinarnym i coraz bardziej doskonalonym warsztatem badawczym. Sam bowiem porzedmiot docieka� naukowych jakim jest rodzina ma wyra�nie multidyscypliname zabarwienie. Tej zmieniaj�cej si� podstawowej kom�rce �ycia spo�ecznego, a zarazem trwa�ej i ma�o podatnej na zmiany gwa�towne, towarzrsz� refleksje badawcze r�nej natury, cho�by: prawne, ekonomiczne, biologiczne, kulturowe, etnograficzne, filozoficzne, demograficzne, urbanistyczne, psychologiczne, socjologiczne i pedagogiczne, a tak�e kryminalistyczne, dewiacyjne i patologiczne. Obecny kszta�t i sytuacja wsp�czesnej rodziny w skali globalnej (�wiata i jego region�w) - ze wzgl�du na r�ne �rodowisko geograficzne czy spo�eczno-kulturowe zawiera wiele cech wsp�lnych, zunifikowanych; - z drugiej za�, rozliczne znamiona zarysowuj�ce odr�bno�� typ�w rodzin, wzorc�w i modeli �ycia, osobliwo�ci w strukturze i ich funkcjonowaniu. Pomimo odmienno�ci historyczno-kulturowych, religijnych etc. niejednokrotnie rozwa�ano na r�nych gremiach mi�dzynarodowych powo�anie "gamologii" lub "familistyki" jako dyscypliny (multidyscypliny) badaj�cej rodzin� pod wa�nymi aspektami. Z tych te� wzgl�d�w uzasadnione wydaje si� wyodr�bnienie w kr�gu nauk pedagogicznych tak�e "pedagogiki rodziny". Zasadnicz� postaw� wyr�nienia jest kryterium instytucjonalne (S. Kawula - 1982, s. 77), podobnie jak post�pujemy w przypadku pedagogiki szkolnej, domu dziecka czy nawet pedagogiki wojskowej. Natomiast zasadniczy sens pedagogiki rodziny mo�na upatrywa� w analizie zjawisk i proces�w r�nej natury, zachodz�cych w rodzinie, kt�rych skutki maj� lub potencjalnie mog� mie� aspekt wychowawczy (opieku�czy, kulturalny, socjalny, moralny i obyczajowy, og�lnoedukacyjny). Nie mo�na wi�c tre�ci i rozwa�a� pedagogiki rodziny sprowadza� li tylko do funkcji poradnikowej. Aczkolwiek szczeg�owe wskazania, zasady, dyrektywy dzia�ania w jej zakresie maj� i mog� mie� tak�e wymiar normatywny w pedagogice rodziny. Mog� wyra�a� po��dane standardy �ycia rodzinnego i wzory zachowa�, w tym o charakterze prakseologicznym. Bo w�a�nie pedagogika rodziny zezwala - zw�aszcza rodzicom - zrozumie� zachodz�ce w rodzinie wydarzenia oraz chcie� i umie� na nie wp�ywa� wed�ug przyj�tego przez siebie wzorca. W dyrektywie tej zawarta jest centralna my�l pedagogiki spo�ecznej, aby dane zjawisko (tutaj rodzin�!) poznawa� i zarazem zmienia�. Przekonuj�ce s� z pewno�ci� argumenty podane przez Miros�awa W�jcika, uzasadniaj�ce potrzeb� wy�onienia w pedagogice subdyscypliny pod nazw� "pedagogika rodziny". S�dzi on m.in., �e warto podj�� trud wyodr�bnienia pedagogiki rodziny nie dla samej istoty rozwoju nauki, ale przede wszystkim wychodz�c naprzeciw potrze- 16 __________________________Wst�p__________________________ bom spo�ecze�stwa, wobec kt�rego w�a�nie ta subdyscyplina pe�ni rol� s�u�ebn� (M.W�jcik-1997,s.90-91). Poszczeg�lne rozdzia�y naszej "pedagogiki rodziny" zosta�y tak napisane, a�eby ukaza� na wybranych zagadnieniach cztery g��wne funkcje badawcze, w odniesieniu do rodziny, rozumianej przede wszystkim jako grupa, instytucja wychowawcza czy te� system spo�eczny. Jest to funkcja opisowo-wyja�niaj�ca, analityczna, normatywna i terapeutyczna (F. Adamski - 1982, s. 316). Funkcje te wynikaj�-jak wiadomo - z podstawowych cech i zada� nauk praktycznych, do kt�rych zalicza si� r�wnie� pedagogik�. Z punktu widzenia pedagogiki rodziny cenne s� zw�aszcza te badania, kt�re pozwalaj� gromadzi� materia� empiryczny, z kt�rego mo�na wyci�gn�� wnioski praktyczne dla ulepszania sytuacji i polepszenia warunk�w co do wymog�w prawid�owego funkcjonowania �ycia ma��e�sko-rodzinnego, czy te� dostosowania rodziny do konkretnych warunk�w i okoliczno�ci. Wyniki bada� spo�ecznych maj� w my�l tej funkcji s�u�y� terapii spo�ecznej, usuwa� zagro�enia prawid�owego funkcjonowania rodziny w danych warunkach spo�ecznych i gospodarczych. Wyniki bada� nad rodzin� s�u�� tu zatem polityce spo�ecznej i na tego rodzaju badania istnieje dzi� szczeg�lne zapotrzebowanie. Opracowanie "Pedagogika rodziny" zosta�o przygotowane z my�l� o studentach studi�w pedagogicznych, nauczycielach szk� r�nych szczebli i plac�wek opieku�czych, s�uchaczach studi�w doktoranckich i podyplomowych oraz rodzicach i pracownikach socjalnych. Stanis�aw Kawula Olsztyn-luty 1997 rok Literatura 1. Adamski F., Socjologia ma��e�stwa i rodziny. Warszawa 1982 2. Br�giel J., Rodzinne i osobowo�ciowe uwarunkowania sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej. Opole 1994 3. Capra F., Punkt zwrotny. Warszawa 1987 4. Dyczewski L., Rodzina polska i kierunki jej przemian. Warszawa 1981 5. Gawlina Z., Proces wychowania w rodzinie. Krak�w 1989 6. Giereluk-Lubowicz Z., Wychowanie w rodzinie wielkomiejskiej. Warszawa J^^Ki^. 7. Izdebska J., Rodzina - dziecko - telewizja. Szans� wychowawcze i zagrowhf^ j^a^gtok 1996 Andrzt ]i z�o�ono rozpatry todologi analiz� ' procescn spo�eczr todologii z�o�onyc do uk�ad anych l u do�� b�g baro - lc fw wyst�po^ wnym), i zno�� we nymi uw szym W} przedmie i adekwat talna za�; nad rodzi Zbi _______________________________________________Wst�p_______________________________________ 8. Kawula S., Problem dyferencjacji i integracji nauk pedagogicznych, "Ruch Pedagogiczny" 1982 nr 2-3 9. Kocik L., Przeobra�enia funkcji wychowawczej rodziny wiejskiej. Krak�w 1976 10. Ochma�ski M., Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu. "Lubelski Rocznik Pedagogiczny" 1993, t.XV 11. Olubi�ski A., Konflikty rodzice - dzieci. Dramat czy szansa? Toru� 1992 12. Pedagogiczna relacja rodzina - szkol�, dylematy czasu przemian. Red. A. W. Janke. Bydgoszcz 1995 13. Por�ba P., Wsp�ycie pokole� na bazie rodzinnej. Olsztyn 1981 14. Rodzina a roz\v�j jednostki. Red. M. Tyszkowa. Pozna� 1990 15. Rodzina i dziecko. Red. M. Ziemska Warszawa 1982 16. Szczepa�ski J., Podstawowe p�j ecie socjolog! l. Warszawa 1970 17. Szczepa�ski J., Socjologia. Rozw�j problematyki i metod. Warszawa 1961 18. Tchorzewski A. M., Funkcje edukacyjne rodziny. Bydgoszcz 1990 19. Toffler A., Trzecia fala. Warszawa 1986 20. W�jcik M., Polska pedagogika rodzinna u progu XXI wieku. W: Rodzina polska u progu XXI wieku. Red. H. Cudak. �owicz 1997 analizy n _^-^-<(" � 18 Andrzej W. Janke, Stanis�aw Kawula Rozdzia� l Polimorficzno�� i komplementamo�� bada� nad wsp�czesna rodzinq l. Wieloaspektowo�� �ycia rodziny i teorie analizy jej funkcjonowania (S. Kawula) Jak ju� zaznaczono we wst�pie, pedagogiki rodziny - ze wzgl�du na z�o�ono�� jej przedmiotu i kulturowy kontekst jej funkcjonowania - nie mo�na rozpatrywa�, analizowa� i konstruowa� w oparciu o jednostronne przes�anki metodologiczne. W odniesieniu do socjologii rodziny Zbigniew Tyszka akcentuje analiz� wieloaspektow� i integracyjne ujmowanie zar�wno wewn�trzrodzinnych proces�w oraz zjawisk, a tak�e powi�za� ich przebiegu i skutk�w z kontekstem spo�eczno-kulturowym (Z. Tyszka - 1997, s. 75). Jest to by� mo�e za�o�enie metodologiczne a� nadto oczywiste, ale odnosi si� ono do tzw. spo�ecznych uk�ad�w z�o�onych, a nie prostych (np. praca kontrolera bilet�w na imprezie sportowej), ale do uk�ad�w otwartych (czy semiotwartych), a nie system�w spo�ecznych izolowanych lub wzgl�dnie izolowanych. Literatura z zakresu nauk o cz�owieku jest ju� do�� bogata i nie b�dziemy tutaj jej bli�ej analizowa� (A. J. Bahm - 1982; B. Barbaro-l 994). (W odniesieniu do rodziny, wieloaspektowo�� jej funkcjonowania (��czne wyst�powanie wielu stan�w i proces�w o charakterze obiektywnym i subiektywnym), a wi�c intymno��, blisko�� intelektualn�, uczuciow� i duchow�, wy��czno�� wewn�trznych relacji; a zarazem po��czenie rodziny wzajemnymi, obustronnymi uwarunkowaniami zewn�trznych struktur i proces�w spo�ecznych o szerszym wymiarze}- wszystko to razem wzi�te - powoduje znaczna z�o�ono�� przedmiotu analiz badawczych, wymaga z kolei wielostronnego do� podej�cia i adekwatnego traktowania problematyki i metod badawczych. Jest to fundamentalna zasada metodologiczna, zw�aszcza w odniesieniu do empirycznych bada� nad rodzin�, aczkolwiek trudna do bezwyj�tkowego spe�nienia w praktyce. Zbigniew Tyszka wysuwa w tym wzgl�dzie og�lny model metodologiczny analizy rodziny jako grupy, instytucji, mikrosystemu spo�ecznego i wsp�lnoty (community), a nawet stowarzyszenia (association), kt�ry obrazuje t� metodologiczn� z�o�ono�� (schemat nr l). Jego zdaniem: "Rodzina ma swe istotne odniesienia do zewn�trznych w stosunku do niej uk�ad�w spo�ecznych - ze spo�ecze�stwem globalnym w��cznie (jako "uk�adem uk�ad�w"), podlega zewn�trznym wp�ywom i sama na zewn�trzny �wiat spo�eczny wp�ywa, pozostaj�c z nim w nieustannej interakcji, a tak�e ulegaj�c przemianom wraz z przemianami spo�ecze�stwa globalnego i jego struktur" (Z. Tyszka - tam�e, s. 31). Takie postrzeganie rodziny ma r�wnie� ze wszech miar znaczenie dla analizy jej funkcji socjalizacyjno-wychowawczych, a tak�e dla pedagogiki rodziny. Zagadnienie to w spos�b szczeg�owy rozpatrujemy w rozdziale II opracowania. Schemat l. Model analizy uwarunkowa� �ycia rodzinnego z - badane zjawisko a, b, c, - uwarunkowania (wp�ywy) wewn�trzrodzinne A - uwarunkowania (wp�ywy) zewn�trzrodzinne po�rednie B - uwarunkowania (wp�ywy) zewn�trzrodzinne bezpo�rednie �r�d�o: Z. Tyszka, System metodologiczny pozna�skiej szko�y bada� socjologicznych nad rodzin�. Pozna� 1997,s. 32 Jest to ju� klasyczne uj�cie socjologiczne rodziny, podkre�laj�ce przez wielu badaczy jej cechy jako grupy spo�ecznej lub instytucji. Zdaniem Tadeusza Michalczyka, jest to jednak niewystarczaj�ce podej�cie metodologiczne, a nawet jednostronne (T. Michalczyk - 1997, s. 38). Jego pomys�em jest nadanie badaniom empirycznym nad rodzin� wsp�czesn� cech podej�cia interdyscyplinarnego. Au- 20 . Polimorficznos� i koplementarnos� bada� nad wsp�czesn� rodzin� tor proponuje wywodzi� je z teorii indywidualnego wyboru (rocjonalnego). W proponowanej przez niego strategii badawczej, rodzina traktowana jest jako wewn�trznie zr�nicowana ca�o�� i system indywidualnie rozwi�zywanych dylemat�w reprodukcji �ycia w sferze biologicznej, demograficznej oraz spo�ecznej i ekonomicznej. Przy tym dwa ostatnie z nich uwa�a za najwa�niejsze. W aspekcie ekonomicznym z jednej strony w gr� wchodzi dziedziczenie spo�eczne, z drugiej za� zapewnienie �rodk�w na kryzysowe momenty cyklu rodzinnego. Natomiast wymiar spo�eczny �ycia rodzinnego przejawia si�, zdaniem autora, w postaci konkurencji na rynku ma��e�skim, konkurencji z udzia�em dzieci, a nawet wnuk�w (tzw. u�yteczno�� dynastyczna dzieci). W rezultacie to tak�e konkurencja na rynku awansu spo�ecznego czy zapewnienia pozycji spo�ecznej ca�ego ci�gu rodzinnego (A. Giza-Poleszczuk - 1993). Propozycja T. Michalczyka - aczkolwiek z pewnymi ograniczeniami - mo�e by� tak�e zastosowana w badaniach pedagogicznych. Z opcji racjonalnego wyboru, nacisk b�dzie po�o�ony nie na traktowanie rodziny jako nieokre�lonej ca�o�ci, lecz r�wnie� na indywidualne strategie formowania si� konkretnej rodziny. Jest to zasada i wym�g rozpatrywania rodziny z pozycji mikro-i makrospo�ecznych zarazem. Wracaj�c nieco do etap�w rozwoju bada� nad rodzin� z punktu widzenia nauk spo�ecznych i nauk o cz�owieku mo�na zauwa�y�, i� podej�cie ��cz�ce mikro- i makrospo�eczne analizy by�o na og� uwzgl�dnione ju� wcze�niej. W wielu szczeg�owych analizach empirycznych (w XIX i XX w.), z punktu widzenia nauk spo�ecznych na temat rodziny, poszczeg�lni badacze - poza momentem konkretnego czasu - brali pod uwag� teoretyczne aspekty ujmowania tej grupy spo�ecznej. Franciszek Adamski wskazuj�c na rozw�j i zmienno�� uj�� metodologicznych w badaniach spo�ecznych nad rodzin�, a zw�aszcza nad wyr�nianymi czynnikami, istotnymi dla jego funkcjonowania (F. Adamski - 1982, s. 120 i dalsze), wyr�nia cztery g��wne etapy: l) Jest to podej�cie biologiczno-antropologiczne, w kt�rym akcentowano i dostrzegano w �yciu ma��e�sko-rodzinnym przede wszystkim czynniki biologiczne: pop�d seksualny i zale�no�� biologiczn� dziecka od matki. Podnoszono fakt, �e te biologiczne si�y dzia�aj�ce w rodzinie s� uj�te w rygorystyczne ramy obyczaj�w, nakazy religijne, przepisy prawa, nacisk opinii spo�eczno�ci lokalnych. Dopiero wynikiem ich dzia�ania s� okre�lone fazy rozwoju rodziny, r�ne formy i kszta�ty funkcjonowania. Jak wiadomo, do po�owy XVIII wieku panowa�o powszechne przekonanie, �e pierwotn� faz� rozwojow� rodziny jest rodzina ma�a, oparta na ma��e�stwie monogamicznym. Dopiero owe historyczne badania wprowadzi�y niema�e w tym zakresie zamieszanie. Przyczyni�y si� do tego g��wne prace charakteryzuj�ce si� antropologicznym i etnograficznym podej�ciem. Badano wi�c ludy pierwotne, 21 Andrzej W.Janke, Stanis�aw Kawula r�ne grupy etniczne w ich historycznym rozwoju. Nie wszyscy jednak badacze dysponowali dok�adnymi i usystematyzowanymi metodami gromadzenia danych empirycznych, st�d daleko id�ce r�nice zajmowanych stanowisk. 2) Mniej wi�cej do po�owy ubieg�ego stulecia - dzi�ki nowo wypracowanym metodom - podejmuje si� zupe�nie odmienne badania. Zasadnicza zmiana polega tu na przesuni�ciu punktu ci�ko�ci z przesz�o�ci na tera�niejszo�� i przej�ciu z szerokich i og�lnych rozwa�a� na zagadnienia bardziej konkretne, �ywotne w tym okresie, a wi�c: zagadnienia ekonomiczne i socjalne rodziny, problem upo�ledzenia spo�ecznego i zawodowego kobiety, przejawy dezorganizacji rodziny w zwi�zku z zaznaczaj�cymi si� procesami industrializacji i urbanizacji (narastaj�ca stopa rozwod�w, os�abienie wi�zi ma��e�sko-rodzinnej). Badania te pe�ni�y wi�c okre�lon� funkcj� w sytuacji, gdy zacz�to dostrzega� konieczno�� reform spo�ecznych we wczesnych fazach rozwijaj�cej si� gospodarki kapitalistycznej. W ten w�a�nie nurt badawczy wesz�y pionierskie badania F. Le Play'a i jego zespo�u nad bud�etami r�nych typ�w rodzin, o czym bli�ej wspominano we wst�pie niniejszej ksi��ki. 3) Trzeci etap zaczyna si� od lat trzydziestych bie��cego stulecia i charakteryzuje si� prze�o�eniem nacisku na problemy psychologiczne i spo�eczne �ycia rodzinnego, a mianowicie na: charakter stosunk�w ��cz�cych ma��onk�w oraz rodzic�w i dzieci, zagadnienia higieny psychicznej �ycia ma��e�sko-rodzinnego, problem dostosowania partner�w w ma��e�stwie oraz poradnictwo ma��e�sko-rodzinne. 4) Po II wojnie �wiatowej zaczyna si� czwarty etap bada� nad rodzin� i cechuje si� tendencj� do budowy socjologicznych teorii rodziny. Jest to mo�liwe dzi�ki nagromadzonym dotychczas materia�om, kt�re zostaj� poddane zabiegom analityczno-syntetycznym. D��y si� wi�c do wyja�niania zjawisk �ycia rodzinnego poprzez funkcjonowanie innych instytucji, poszukuje si� zale�no�ci mi�dzy zmianami dokonuj�cymi si� w rodzinie a przeobra�eniami szerszej struktury spo�ecznej, ustala si� zale�no�� wewn�trznej struktury rodziny od struktury spo�ecznej itd. W�r�d znanych powszechnie badaczy tego etapu (F. Adamski - 1982, s. 120 i dalsze) wymienia H. Christensena (Handbook of Marriage and the Family), W. J. Goode'a (The Socjology of the Family), C. C. Zimmermanna (Family and Civili-zation), T. Parsona i R. Balesa (Family - Socialization and Interaction Process). Wielu autor�w w swych pr�bach charakterystyki socjologicznych i psychologicznych bada� nad rodzin� bierze za punkt wyj�cia, poza momentem czasu" i problematyk�, teoretyczne za�o�enia badacza i jego podej�cie metodologiczne. T� drog� wyodr�bniaj� kilka uj�� teoretyczno-badawczych, naszym zdaniem s� to teorie funkcjonowania rodziny. I tak wyodr�bnia si�: 22 Polimorficznos� i koplementarno�� bada� nad wsp�czesn� rodzin� - Uj�cie interakcyjne - gdzie rodzin� pojmuje si� jako jedno�� - ca�o�� z�o�on� z os�b wywieraj�cych na siebie wzajemny wp�yw. To wzajemne oddzia�ywanie dokonuje si� poprzez realizacj� r�l bazuj�cych na normach, kt�re jednostka identyfikuje z normami swych grup odniesienia - tak�e z rodzin� rozszerzon�. Opisuj� j� poj�cia takie jak sp�jno��, stabilno��, solidarno��, porz�dek i wzgl�dna sta�o��. Integracja ma podstawowe znaczenie dla egzystencji rodziny. W wi�kszo�ci przypadk�w pozostaje ona w bezpo�redniej zale�no�ci i jest wspierana przez �rodowisko, w kt�rym �yje rodzina. Czasami jednak systemy zewn�trzne wobec rodziny utrudniaj� jej lub wr�cz uniemo�liwiaj� integracj� wewn�trz-rodzinn�. Zachowywanie wzorc�w, podobnie jak wymieniona wy�ej integracja, dotyczy spraw wewn�trzrodzinnych. Jednak nie,dotyczy relacji,,ale oczekiwa�, ideologii, og�lnie m�wi�c - rodzinnych system�w warto�ci. M�wi si� o rodzinie jako o "zwi�zku osobowo�ci pozostaj�cych w interakcji". I dalej: "rodzina �yje tak d�ugo, jak d�ugo maj� miejsce w rodzinie, i umiera, kiedy one ustaj�" (I. Nar-towska-1997,s.l6);'-,; - Wsp�cze�nie takie podej�cie jest podstaw� bada� i koncepcji dotycz�cych jednostek w kontek�cie rodziny, relacji: m�� - �ona, rodzice - dzieci (tak�e dziadkowie i cz�onkowie rodziny dalszej) oraz r�l pe�nionych przez poszczeg�lnych cz�onk�w rodziny. Ten typ relacji analizowany jest g��wnie w badaniach psychologicznych i pedagogicznych. - Uj�cie strukturalno-funkcjonalne traktuj�ce rodzin� jako podsystem spo�eczny podporz�dkowany systemowi ca�o�ciowemu. W ramach tego podsystemu analizuje si� rol� ka�dego cz�onka rodziny, uk�ad tych r�l umo�liwiaj�cy funkcjonowanie rodziny i systemu ca�o�ciowego. Spo�ecze�stwo oczekuje od rodziny zazwyczaj reprodukcji oraz konformizmu wobec norm spo�ecznych, tzn. socjalizacji jej cz�onk�w zgodnie z istniej�cymi ustaleniami spo�ecznymi, czyli systemem norm i warto�ci oraz pracy. Rodzina natomiast ofiarowuje swoim cz�onkom formowanie osobowo�ci, zdobywanie statusu i wsparcie emocjonalne. - Uj�cie sytuacyjne, w kt�rym rodzin� traktuje si� jako pewn� sytuacj� spo�eczn� wyznaczaj�c� zachowanie jej cz�onk�w i w przeciwie�stwie do uj�cia interakcyjnego bada si� jej odniesienie do �rodowiska i warunk�w zewn�trznych. Badacze usi�uj� tu ustali�, na ile owe warunki zewn�trzne mog� wyznaczy� zachowania jednostki oraz pul� i zmienno�� ich r�l spo�ecznych w rodzinie i poza rodzin�. - Uj�cie instytucjonalne, traktuj�ce rodzin� jako instytucj� historyczn�, w kt�rej kszta�tuje si� okre�lony system warto�ci i potrzeb ludzkich i spe�niaj�c� okre�lone zadania np. ekonomiczne i ci�g�o�ci biologicznej narodu. Rodzina mia�a i ma zaspokaja� te potrzeby, a formy i sposoby owego zaspokajania by�y i s� 23 Andrzej W. Janke, Stanis�aw Kewula uzale�nione od wp�yw�w �rodowiska kulturalnego oraz znajduj� swe uzasadnienie we wzorach kultury, religii, obyczaju, wzorach konsumpcji, itd. - Uj�cie rozwojowe - opieraj�ce si� na kilku z wymienionych wy�ej aspektach i korzystaj�ce w ich analizie z dorobku i metod nauk pokrewnych socjologii (E. Duvall - 1977). Rodzina jest tu traktowana jako swego rodzaju pole interakcji, kt�ra przybiera okre�lone formy, zale�nie od cykli �ycia jej cz�onk�w. Pe�nione przez poszczeg�lnych cz�onk�w role ulegaj� zmianie razem ze zmian� ich wieku i sk�adem rodziny, ich struktur� i zmienno�ci� r�l w rodzinie pochodzenia i w rodzinie prokreacji. Podej�cie rozwojowe szczeg�owo analizuje za E. Duvall Irena Namys�o-wska, kt�ra uwa�a to uj�cie za najwa�niejsze dla diagnostyki i terapii rodzin (1997,s. 16-24). Dla rodziny tr�jpokoleniowej Evelyn Duvall wyr�ni�a lineamie uk�adaj�cy si� w 8 faz "cykl �ycia rodzinnego" - ma��e�stwo bez dzieci (l faza); - rodzina z dzie�mi do okresu ich dorastania (faza 2, 3 i 4); - rodzina z dorastaj�cymi dzie�mi (faza 5); - rodzina z dzie�mi opuszczaj�cymi dom (faza 6); - stadium pustego gniazda (faza 7) i faza 8, to rodzice starzej�cy si�. W ka�dej z tych faz �ycia rodziny pojawiaj� si� specyficzne problemy w funkcjonowaniu rodziny, a tak�e w jej funkcjach socjalizacyjno-wychowawczych i socjalnych. Uj�cie to ilustrujemy w rozdziale XIII przy charakterystyce wzorca stosunku opieku�czego w rodzinie, uwzgl�dniaj�cego g��wnie 3, 4 i 5 faz� rozwoju rodziny dwupokoleniowej. Jest to jedna z istotnych przes�anek do normatywnego uj�cia z zakresu pedagogiki rodziny. 2. Polimorfizm w pedagogicznym pojmowaniu rodziny (A.W. Janke) P�aszczyzna pedagogicznych rozwa�a� nad rodzin� stanowi warto�ciowe dope�nienie wielostronnej eksploracji obszaru rodzinno�ci cz�owieka, na kt�rym uwag� skupiaj� dzisiaj przedstawiciele takich nauk, jak filozofia, aksjologia, etyka, antropologia, teologia, socjologia, psychologia, pedagogika, historia, etnografia, ekonomia, demografia, prawo i inne. W warunkach polskich znacz�cy dorobek badawczy nad rodzin� posiada socjologia, w obr�bie kt�rej wy�oni�a si� szczeg�owa subdyscyplina nazywana socjologi� rodziny. Nic wi�c dziwnego, �e pedagodzy nader cz�sto nawi�zuj� do my�li i pogl�d�w socjolog�w rodziny, a zw�aszcza Zbigniewa Tyszki, Franciszka Adamskiego, Leona Dyczewskiego, Danuty Marko-wskiej, Jerzego Piotrowskiego, Barbary �obodzi�skiej, Henryka Stasiaka, Marii Trawi�skiej, Marii Jarosz, Jadwigi Komorowskiej i innych (Z. Tyszka - 1980; M. Jarosz - 1987). R�wnocze�nie wykorzystywana jest wiedza psychologiczna 24 Polimorficznos� i koplementarnos� bada� nad wsp�czesn� rodzin� � ma��e�stwie i rodzime. Tutaj pedagog si�ga przede wszystkim do tw�rczo�ci Marii Ziemskiej, J�zefa Rembowskiego, Lidii Wo�oszynowej, Zbigniewa Zaboro-wskiego, Stanis�awa Gerstmanna, Kazimierza Pospiszyla, Piotra Por�by, Jana Rostowskiego i Marii Tyszkowej (J. Rostowski - 1987). W powy�szej konstatacji szuka� nale�y uzasadnienia faktu koncentrowania my�lenia pedagogicznego o rodzinie, zw�aszcza w ostatnich trzech dziesi�cioleciach mijaj�cego wieku, wok� uk�adu takich kategorii jak: �rodowisko-grupa-instytucja-system-stowarzyszenie. Odr�bn� jak si� okazuje kategori�, bo rozwijaj�c� i pog��biaj�c� spo�eczne ujmowanie rodziny oraz nadaj�c� mu sens humanistyczny, stanowi wsp�lnota. Te kategorie poj�ciowe funkcjonuj � poza pedagogik� i dotycz� szerszych klas zjawisk i proces�w w stosunku do wychowania jako przedmiotu zainteresowa� pedagogicznych. One tak�e stanowi� o specyfice postaci pedagogicznego rozumienia rodziny i w tym znaczeniu mamy do czynienia z wielopostaciowo�ci�jej ujmowania. Przyjrzyjmy si� zatem pr�bom definiowania rodziny z pozycji pedagogicznych, uwzgl�dniaj�cym powy�sze kategorie (F. Ada-mski-1982,s.21-27). Z poj�ciem �rodowiska w sensie og�lnym wi��� si� najcz�ciej takie okre�lenia jak "ca�o�� proces�w", "wzajemne zwi�zki i zale�no�ci", "przestrze� dzia�alno�ci", "warunki �ycia". Na gruncie pedagogicznym problematyka �rodowiskowa rozwijana jest g��wnie przez pedagog�w spo�ecznych. Ryszard Wroczy�ski na przyk�ad eksponuje takie rozumienie �rodowiska, przy kt�rym jest ono,,, "... zespo�em czynnik�w warunkuj�cych i wsp�wyznaczaj�cych procesy rozwojowe cz�owieka" (R. Wroczy�ski - 1985, s. 76). Zgodnie z nim lokalizuje rodzin� w klasie �rodowisk wychowawczych naturalnych o szczeg�lnym znaczeniu dla rozwoju i wychowania m�odego pokolenia - w niej bowiem "... dokonuje si� podstawowy proces wychowania dziecka i wprowadzania go w kr�g kontakt�w spo�ecznych" jako usankcjonowanej przez obyczaj i prawo instytucji wychowawczej (J. Cha�asi�ski - 1928, R. Wroczy�ski - 1985, s. 161-162). �lady �rodowiskowego podej�cia do rodziny w pi�miennictwie pedagogicznym s� liczne. I tak na przyk�ad (Irena Jundzi�� konstatuje, �e: "Rodzina tworzy naturalne �rodowisko wychowawcze, w kt�rym g��wny element stanowi� interakcje zachodz�ce mi�dzy poszczeg�lnymi jej cz�onkami" J Poza nim autorka koncepcji wskazuje takie sk�adniki �rodowiskowe, jak "... kultura pedagogiczna rodzic�w, warunki stwarzane dzieciom, atmosfera wychowawcza, system nagr�d i kar, organizacja pracy i czasu wolnego oraz kontakt�w spo�ecznych" (I. Jundzi�� - 1983, s. 16-17). Inaczej, bo z zastosowaniem terminu "kr�g �rodowiskowy" i wyeksponowaniem "odpowiedzialno�ci" jako g��wnego wyznacznika jej funkcjonowania, analizuje rodzin� Albin Kelm. Wed�ug tego pedagoga, jest ona: "...pierwszym i naturalnym kr�giem �rodowiskowym, do kt�rego dziecko wchodzi 25 Andrzej W. Janke, Stanis�aw Kawula przez sam fakt narodzin. Od momentu narodzin dziecka a� do pe�nej dojrza�o�ci rodzina ponosi g��wn� odpowiedzialno�� za zaspokojenie jego potrzeb i wychowanie" (A. Kelm - 1974, s. 11). , Tak�e i dzisiaj powy�sza koncepcja rozpatrywania rodziny ma w pedagogice zwolennik�w. Odnajdujemy j� bowiem na przyk�ad w analizach J�zefy Br�giel nad uwarunkowaniami sukcesu szkolnego dziecka z rodziny rozwiedzionej. W ich podstawach tkwi za�o�enie autorki, �e: ("Rodzina jako podstawowe, naturalne i pierwotne �rodowisko, w kt�rym dziecko rozwija si� i wychowuje ma ogromny wp�yw na kszta�towanie osobowo�ci dziecka, rozw�j jego zdolno�ci i umiej�tno�ci osi�gania sukcesu" (J. Br�giel - 1994, s. 12).) R�wnie� Andrzej Olubi�ski przyjmuje �rodowiskowy punkt widzenia w analizach i interpretacjach zjawiska konflikt�w rodzic�w i dzieci (A. Olubi�ski - 1994, s. 29 i dalsze). Nierzadko tak�e przypisujemy rodzinie charakter grupy. W istocie idzie tu jednak jedynie o ma�� zbiorowo��, kt�r� odr�nia si� od rodziny du�ej - zwanej te� kr�giem rodzinnym. Kategoria grupy stwarza jako�ciowo nowe, w por�wnaniu ze �rodowiskiem, mo�liwo�ci interpretowania rodziny i analizowania jej dzia�alno�ci. Opcja grupy w aspekcie psychologicznym zak�ada, �e interesuj� nas takie kwestie jak: interakcje ��cz�ce osoby w grupie, wsp�lne cele i normy, rozwini�ta struktura grupowa i poczucie odr�bno�ci grupowej. Socjologiczny punkt widzenia nakazuje ponadto zwr�ci� uwag� na wykrystalizowanie si� struktur wewn�trznych, istnienie system�w warto�ci, trwa�ych stan�w �wiadomo�ciowych i specyficznej kultury. Jedynie w�wczas mamy do czynienia z grup� spo�eczn� w pe�nym tego st�wa znaczeniu (J. Szmatka- 1989, s. 53-54). W grupach jednostki ustosunkowuj� si� do siebie i poddaj� wp�ywom r�norodnych mechanizm�w wewn�trzgrupowych, takich jak nacisk grupowy, odniesienie por�wnawcze, wp�yw r�l spo�ecznych i kulturowego