W. DANIELEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESI�SKA-�ACH POMOC DZIECKU I RODZINIE W �RODOWISKU LOKALNYM MATERIA�Y POMOCNICZE DLA STUDENT�W PEDAGOGIKI W. DANIELEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESI�SKA-�ACH POMOC DZIECKU l RODZIMIE W �RODOWISKU LOKALNYM TRANS HUMANA Wydawnictwo Uniwersyteckie Bia�ystok 1995 Recenzja naukowa: prof. dr hab. Julian Radziewicz dr hab. Jerzy Nikitorowicz Projekt graficzny ok�adki, �amanie i redakcja techniczna: Wojciech Siwak Grafika na ok�adce: El�bieta Milko (c) Copyright by TRANS HUMANA Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwent�w i Pracownik�w Wydzia�u Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Bia�ymstoku Bia�ystok 1995 ISBN 83-86696-03-6 Ksi��ka finansowana przez Wydzia� Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Bia�ymstoku Nak�ad: 500 egz. Druk: ORTHDRUK, Sp. z o.o., Bia�ystok, ul. Sk�adowa 9 Spis tre�ci Wst�p CZʌ� I dr Jadwiga Izdebska Teoretyczne przes�anki wychowania i opieki nad dzieckiem.................................................... 11 1. Opieka i wychowanie. ................................................................................ 11 1.1. Okre�lenie poj��: opieka, wychowanie ................................................... 12 l .2. Zwi�zek opieki z wychowaniem. ............................................................ 17 1.3.Kategorie i sk�adniki opieki...................................................................... 17 \J(A. Funkcje opieki. ........................................................................................ 22 1.4.1. Poj�cie i elementy sk�adowe funkcji.................................................... 22 1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki................................................................... 23 vX.4.3. Funkcja opieku�czo-wychowawcza..................................................... 25 1.5. Podstawowe ogniwa systemu opieku�czego nad dzieckiem. ................. 26 2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowa� pedagogiki opieku�czej........ 27 Przypisy do cz�ci l........................................................................................ 32 CZʌ� II mgr Wioletta Danilewicz Zagro�enia realizacji funkcji wsp�czesnej rodziny. Wybrane problemy.................................................... 37 1. Poj�cie rodziny i jej funkcje..................................... ......................... 37 2. Zagro�enia wsp�czesnej rodziny. ............................................................ 45 2.1. Sieroctwo jako skutek /abur/e� funkcjonowania roil/iny...................... 47 2.2. Sytuacja opieku�czo-wychowawcza dziecka w rodzinie czasowo niepe�nej. ........................................................................................^4^ 2.2.1. Rodziny osierocone na skutek �mierci jednego z rodzic�w. ............... 58 2.2.2. Rodziny niepe�ne biologicznie niezam�nych matek z dzie�mi.......... 59 2.2.3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny............... 61 2.2.4. Rodziny niepe�ne czasowo ze wzgl�du na pobyt rodzica w zak�adzie karnym ........................................................................................ 64 2.2.5. Rodziny niepe�ne czasowo ze wzgl�du na J^~~ charakter pracy rodzica. ............................................................................L 65 2.2.6. Rodziny czasowo niepe�ne ze wzgl�du na d�ugotrwa�y pobyt rodzica za granic�........................................................................................ L69 Przypisy do cz�ci II. ............................................................................... CZʌ� III dr Beata Krzesi�ska-�ach G��wne kierunki pomocy rod/inie i dziecku w �rodowisku lokalnym............................................. s.i 1. Pomoc rodzinie - za�� enia i program d/.ialania....................................... K8 2. Instytucjonalna pomoc d/iccku i rocl/imc w �rodowisku lokalnym -V instytucje socjalno-wychowawc/.e wspomagaj�ce md/ine. .......................... 90 3. Wybrane instytucje i organizacje spoIcc/nr �wiinlc/ncc pomoc d/iccku i rodzinie w �rodowisku lokalnym .............................. VI * / 3. Stowarzyszenia, ruchy wy/namowc i diaiyUlywna il/ialalno�� os�b prywatnych oraz ich udzia� w orgam/nwaimi pomocy rodzinie i dziecku w �rodowisku lokalnym................................................................................. 97 Przypisy do cz�ci III ................................................................................... 105 Bibliografia................................................................ 111 WST�P Rodzina, poprawnie funkcjonuj�ca, zwana rodzin� dobr�, normaln� jest podstawowym, najwa�niejszym, najbardziej warto�ciowym i niezast�pionym �rodowiskiem wychowawczym. W sytuacji, gdy rodzina z r�nych przyczyn nie wype�nia podstawowych funkcji opieku�czo-wychowawczych powstaje potrzeba pomocy rodzinie lub zorganizowanie opieki zast�pczej nad dzieckiem. Zadanie to spada na spo�ecze�stwo i pa�stwo, kt�re dysponuj�c r�nymi formami, metodami i �rodkami ingeruje w rozmaity spos�b w �ycie rodziny. Szczeg�lnie dzisiaj pomoc rodzinie jest niezb�dna, co wynika z okre�lonej, bardzo trudnej sytuacji spo�ecznej, ekonomicznej jak� prze�ywa wsp�czesna rodzina. Nara�ona jest ona bowiem na wiele zagro�e�, niebezpiecze�stw powoduj�cych jej dysfunkcjonalno��, niewydolno�� opie-ku�czo-wychowawcz�. Do najcz�ciej wyst�puj�cych, niekorzystnych zjawisk zak��caj�cych prawid�owe funkcjonowanie rodziny nale��1 : wysoki wska�nik rozwod�w, migracja, bezrobocie, ub�stwo, bardzo trudna sytuacja mieszkaniowa, niepe�no�� rodziny spowodowana �mierci�, rozpadem, separacj�, urodzeniem dziecka poza ma��e�stwem, tak�e czasowa niepe�no�� rodziny, szerz�ce si� w rodzinie zjawiska patologii spo�ecznej: pija�stwo, agresja, przest�pczo��, narkomania. Sytuacja �yciowa dziecka w rodzinach problemowych, dysfunkcjonalnych jest niezmiernie trudna, bolesna, wymagaj�ca dzia�a�, kt�re zmierza�yby do zaspokojenia jego potrzeb. Wszechstronna dzia�alno�� opieku�czo-wychowawcza w �rodowisku lokalnym2, a wi�c w najbli�szym �rodowisku zamieszkania dziecka, powinna koncentrowa� si� przede wszystkim na rodzinie, dopiero po wyczerpaniu wszystkich mo�liwych form pomocy i w sytuacji braku jakichkolwiek szans i nadziei na "uzdrowienie" rodziny rozwa�a si� mo�liwo�� opieki zast�pczej. W ostatnich latach zauwa�a si� w wielu �rodowiskach lokalnych o�ywion� i wielokierunkow� dzia�alno�� instytucjonaln�, spo�eczn� podejmowan� przez r�ne plac�wki wychowania pozaszkolnego, stowarzyszenia i ruchy wyznaniowe, a tak�e charytatywn� dzia�alno�� os�b prywatnych na rzecz pomocy dziecku i rodzinie. Niekt�re kierunki i formy ich dzia�ania zostan� ukazane w tej pracy. Niniejsze materia�y pomocnicze zawieraj� analiz� wybranych tylko zagadnie� dotycz�cych pomocy dziecku i rodzinie w �rodowisku lokalnym. Skoncentrowano si� na kilku problemach z tego zakresu, to jest: na teoretycznych podstawach opieki i wychowania nad dzieckiem, na skutkach zagro�e� funkcjonowania opieku�czo-wychowawczego wsp�czesnej rodziny, rodzinach czasowo niepe�nych oraz na kierunkach, formach i sposobach organizowania pomocy rodzinie i dziecku w �rodowisku lokalnym. Problemy te wydaj� si� by� podstawowe i wa�ne z punktu widzenia spo�ecznego i pedagogicznego ze wzgl�du na ich aktualno�� spo�eczn� i donios�o�� w procesie organizowania opieki i wychowania nad dzieckiem. Wyb�r tych zagadnie� do analizy i charakterystyki podyktowany by� wzgl�dami merytorycznymi i praktycznymi, /ale/a�o nam bowiem na zebraniu bardzo rozproszonej w literaturze i pi�miennictwie pedagogic/.-nym wiedzy na wy�ej wymienione tematy, ale pr/edc wszystkim na pr�bie uporz�dkowania, klasyfikacji, uog�lnienia jej i przekazania studentom w tym skrypcie. Wydaje si�, �e wype�niamy poniek�d pewn� luk� w literaturze przedmiotu. S�dzimy, �e w ten spos�b dostarczymy i rozszer/y my wiedz� student�w w zakresie pedagogiki opieku�czej o nowe, aktu alne problemy teoretyczne i praktyczne, /wii)/une z opiek� nad dzieckiem i rodzin� w �rodowisku lokalnym. Studenci studi�w zaocznyeh, zw�aszcza pochodz�cy z niniejszych miejscowo�ci, maj�ogromne trudno�ci z dotarciem do literatury przedmiotu. Nielic/.ne podr�czniki i skrypty z pedagogiki opieku�czej wydane wcze�niej nic s�, w/nawiane, wskutek czego niemal ca�kowity ich brak w bibliolckach gminnych, szkolnych, miejskich, pedagogicznych wyra�nie odc/.uwaja. sludenci studiuj�cy zaocznie. �wiadomo�� tego faktu towarzys/.yla autorom w przygotowywaniu tej pracy. W zwi�zku z tym niniejsze "Materia�y pomocnicze" maja. uzupe�ni� istniej�c� luk� na rynku wydawnic/.ym i pom�c studentom w zdobywaniu wiedzy w ramach takich przedmiot�w jak: teoretyczne podstawy pracy opieku�czo-wychowawczej, pedagogika spo�eczna, metodyka pracy opieku�czo-wychowawczej. Praca ta dostarcza bowiem studentom podstawowej wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Korzysta� oni mog� z tych "Materia��w" przygotowuj�c si� do �wicze�, egzamin�w, ale tak�e pisz�c prac� magistersk�. Ka�dy rozdzia� zawiera bogat� literatur�( w odno�nikach) umo�liwiaj�c� pog��bienie, rozszerzenie omawianych zagadnie�. Na ko�cu ksi��ki znajduje si� bibliogra- fia, opracowana problemowo, informuj�ca student�w o najwa�niejszych pozycjach dotycz�cych zagadnie� stanowi�cych przedmiot tej pracy. Konstrukcja logiczno-merytoryczna sk�ada si� z trzech cz�ci i bibliografii. Pierwszy rozdzia� opracowany przez Jadwig� Izdebsk� dotyczy teoretycznych podstaw opieki i wychowania nad dzieckiem. Autorka, w oparciu o dotychczasowy dorobek pi�miennictwa pedagogicznego, podejmuje pr�b� uporz�dkowania i klasyfikacj� zagadnie� zwi�zanych z podstawow� terminologi� tej pracy: opieka, wychowanie, funkcje opieki. Rozdzia� ten zamyka schemat ukazuj�cy podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem w �rodowisku lokalnym, co stanowi punkt wyj�cia do analizy problem�w zawartych w nast�pnych rozdzia�ach. Nast�pnie autorka przedstawia bardzo syntetycznie przedmiot, zadania, zakres zainteresowa� pedagogiki opieku�czej i w ten spos�b wprowadza student�w w problematyk� tej nauki. Cz�� druga, autorstwa Wioletty Danilewicz, dotyczy wybranych problem�w wsp�czesnej rodziny. Autorka, w oparciu o analiz� literatury i w�asne badania przedstawia nast�puj�ce zagadnienia: poj�cie i funkcje rodziny, przyczyny i rodzaje zak��ce� w funkcjonowaniu opieku�czo-wychowawczym wsp�czesnych rodzin, sieroctwo jako skutek zaburze� funkcjonowania rodziny (roz.II). Nast�pnie W. Danilewicz analizuje przyczyny niepe�no�ci rodzin, podaje ich klasyfikacj� oraz ukazuje sytuacj� dziecka w rodzinie czasowo niepe�nej ze wzgl�du na d�ugotrwa�y pobyt rodzica lub rodzic�w za granic�. W cz�ci trzeciej Beata Krzesi�ska-�ach omawia podstawowe kierunki, formy i sposoby organizowania pomocy rodzinie i dziecku w �rodowisku lokalnym. Przedstawia g��wne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w aspekcie historii pomocyspo�ecznej oraz analizuje poj�cia: "pomoc spo�eczna" i "pomoc rodzinie". Nast�pnie B. Krzesi�ska-�ach charakteryzuje instytucje socjalno-wychowawcze wspomagaj�ce rozw�j dziecka w �rodowisku rodzinnym oraz wybrane organizacje spo�eczne �wiadcz�ce pomoc rodzinie. Cz�� ta zawiera r�wnie� om�wienie nowej roli stowarzysze�, ruch�w wyznaniowych i ko�cio�a w �rodowisku lokalnym oraz ich udzia�u w organizowaniu pomocy dziecku i rodzinie. Ksi��k� t� traktujemy jako materia�y pomocnicze w studiowaniu na kierunku pedagogika opieku�czo-wychowawcza i adresujemy j�do student�w studi�w stacjonarnych, zaocznych i podyplomowych. Bia�ystok, 23.V.1994 Jadwiga Izdebsk� 10 PRZYPISY 'Szerzej, patrz: Pedagogika spo�eczna, red. T. Pilch, I. Lepaiczyk, Warszawa 1993, cz�� II, s. 121-144, cz�� IV, s. 3 19-397, cz�� V, s. 398-416. 2Lokalne �rodowisko wychowawcze -jest to zesp� czynnik�w spo�ecz-no-kulturowych i naturalnych wywieraj�cy wp�yw wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania, np. osiedle mieszkaniowe, wie�, ma�e miasto, kilka wsi blisko siebie po�o�onych. W sk�ad tego �rodowiska wchodz� nie tylko �rodowiskowe instytucje, plac�wki, grupy spo�eczne, stowarzyszenia, organizacje, ale tak�e kontekst geograficzny i spo�eczno-kulturowy. Zob.: M. Winiarski: Wsp�dzia�anie szko�y i �rodowiska. Warszawa 1992, s. 17. Szerzej na ten temat: T. Pilch, �rodowisko lokalne - struktura, funkcje, przemiany, w: Pedagogika spo�eczna, op. cit. CZʌ� I dr Jadwiga Izdebska TEORETYCZNE PRZES�ANKI WYCHOWANIA I OPIEKI NAD DZIECKIEM Przedstawienie wybranych form i kierunk�w opieki nad dzieckiem i rodzin� w �rodowisku lokalnym wymaga, jak s�dz�, okre�lenia najpierw kluczowych dla tej problematyki poj��, kt�rymi s�: opieka i wychowanie. 1. Opieka i wychowanie. Dla analizy podj�tej w tej pracy, wydaje si� potrzebne wyja�nienie termin�w u�ywanych cz�sto zamiennie, takich jak: dzia�alno�� opieku�cza i dzia�alno�� socjalna'. S� to poj�cia, kt�re r�ni przede wszystkim zakres i tre�� podejmowanych dzia�a�. Praca opieku�cza jest elementem pracy socjalnej i zwi�zana jest z opiek� nad osobami niesamodzielnymi, czy to z racji wieku(dzieci, m�odzie�), czy z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast praca socjalna jest poj�ciem szerszym, ��czy si� nie tylko z prac� opieku�cz�, ale r�wnie� z psychoterapi�, wychowa- r niem, uczestnictwem w kulturze. Praca socjalna mo�e przyjmowa� r�'-, ne formy, od pomocy dora�nej (ratownictwa) do dzia�a� d�ugofalow^h; wspomagaj�cych, wspieraj�cych rozw�j jednostek i grup. Mo�e ona^do-tyczy� konkretnej osoby, rodziny, grupy, spo�eczno�ci lokalnej, opierae si� tylko na pomocy dora�nej lub na dzia�alno�ci opieku�czej (w domach dziecka, w zak�adach dla przewlekle chorych) czy te� na dzia�alno�ci wspomagaj�cej pomy�lny rozw�j jednostki (np. w �wietlicy, klu- 12 bie) albo przyjmowa� formy kompensacji spo�ecznej (np. rodzina zast�pcza, dom dziecka, dom dla os�b samotnych). Praca socjalna mo�e w r�nych proporcjach zawiera� zar�wno elementy ratownictwa, opieki, pomocy, jak te� kompensacji2. Poni�szy wykres pokazuje zwi�zek pracy socjalnej z innymi dziedzinami dzia�alno�ci w �rodowisku �ycia dziecka. PSYCHOTERAPIA WYCHOWANIE PRACA UCZESTNICTWO r PSYCHO-SOCJALNA^ \ PRACA SOCJALNO-WYCHO-WAWCZA J PRACA SOCJALNA x"~ x^. PRACA KULTURALNO O�WIATOWA C PRACA ^ j OPIEKU�CZA v J W KULTURZE �r�d�o: Pedagogika spoli-czna. red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1993,s.92. Jednym / istotnych /agadnie� pedagogiki opieku�czej jest okre�lenie stosunk�w /achod/,i|cych mi�dzy opiek� a wychowaniem, ukazanie odr�bno�ci, swoisto�ci tych dziedzin oraz zwi�zk�w i zale�no�ci mi�dzy nimi. Literatura naukowa przedstawia bardzo r�ne stanowiska pedagog�w w tej kwestii. Nie/ale�nie jednak od r�nic w pogl�dach na ten temat, niemal/c ws/.yscy pedagodzy uwa�aj�, �e opieka wi��e si� z wychowaniem. 1.1. Okre�lenie poj��: opieka, wychowanie. Poj�cia te w literaturze pedagogicznej definiowane s� r�nie, w zale�no�ci od przyj�tej orientacji teoretycznej, modelu wychowania, systemu warto�ci, za�o�e� i kryteri�w badawczych. Opieka jest terminem wieloznacznym, odnosi si� do bardzo zr�nicowanych dzia�a�. Znane definicje tego terminu zaw�aj� lub znacznie poszerzaj�jego znaczenie. Jedn� z pierwszych pr�b okre�lenia poj�cia 13 opieka podj�a H.Radli�ska3, wed�ug kt�rej, opieka ma miejsce w�wczas, gdy wyst�puj�zjawiska niekorzystne dla rozwoju cz�owieka tj. zaburzenia psychofizyczne, schorzenia, wyczerpanie fizyczne, samotno��, na�ogi. Z kolei inni badacze4 bardzo szeroko ujmuj� opiek�, ��cz�c jaz dzia�alno�ci� spo�eczn�, wychowawcz�. J. Pi�ter5 traktuje opiek� jako wychowanie opieku�cze. M. Jakubowski wi��e j� z warunkami i czynno�ciami wychowawczo-spo�ecznymi. Pr�b� okre�lenia poj�cia "opieka nad dzieckiem" przedstawi� Cz. Cza-p�w6, wed�ug kt�rego oznacza ona czynno�ci maj�ce na celu dostarczenie po�ywienia, ubrania, mieszkania, ochrony �ycia i zdrowia, zapewnienie dzieciom rozrywki, dost�pu do r�nych d�br, przedmiot�w, warunkuj�cych zaspokojenie potrzeb dziecka. Opiek� mo�na wi�c traktowa� w uj�ciu w�skim lub szerokim; w w�skim wed�ugA. Kami�skiego - s� to r�nego rodzaju �wiadczenia materialne i psychiczne w stosunku do os�b niezdolnych do zaspokojenia potrzeb, nie mog�cych w�asnymi si�ami da� sobie rady w �yciu, os�b dotkni�tych kl�sk� �y� i ow�. W szerokim uj�ciu - opieka dotyczy pomocy, jak� udziela si� spo�ecze�stwu w celu zapobiegania wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniu, dezintegracji spo�ecznej, brakom zdrowotnym, moralnym, materialnym. Opieka obejmuje dzia�ania intencjonalne, podejmowane �wiadomie, kt�re kierowane s� na dzieci, m�odzie�, ludzi doros�ych. S�usznie pisze J. Maciaszkowa7, �e opieka jest to og� dzia�a� podejmowanych prze/ osoby i instytucje w celu stworzenia warunk�w do zaspokojenia potrzeb przede wszystkim dzieci i m�odzie�y. Dzia�ania opieku�cze mog� mie� charakter: a) �wiadcze� materialnych, rzeczowych, zabieg�w organizacyjnych stwarzaj�cych warunki prawid�owego rozwoju; b) pomocy psychiczno-emocjonalnej, nastawionej na rozumienie polr/eb drugiego cz�owieka, wspieranie jego zachowa� samowychowawc/.ych, tworzenie wi�zi emocjonalnej mi�dzy wychowankami a wychowawc�. Podstawowym poj�ciem dla ca�ej pedagogiki, w tym r�wnie/, dla pedagogiki opieku�czej jest wychowanie ujmowane bard/o r�/.nic jako oddzia�ywanie8, dzia�anie9, czynno��1", przygotowanie", urabianic':. Najcz�ciej w literaturze przedmiotu wychowanie okre�la si� jako proces, zmierzaj�cy do osi�gania okre�lonych elekt�w lub jako elekt tych d/ia-�a�, zabieg�w11. Podkre�la si�, �e jest to celowe, �wiadome i specylic/.ne dzia�anie maj�ce na celu osi�gniecie w/glednic trwa�ych skutk�w w ro/- 14 woju fizycznym, umys�owym, spo�ecznym, kulturalnym, duchowym dzieci i m�odzie�y. Wychowanie jest przekazaniem dzieciom wiedzy o otaczaj�cym �wiecie, dziedzictwa kulturowego, przygotowaniem do pe�nienia okre�lonych r�l spo�ecznych. Przypisuje si� te� wychowaniu w�skie lub szerokie znaczenie14. H. Muszy�ski15 ujmuje wychowanie w�sko -jako wszelkie zamierzone dzia�ania maj�ce na celu wywo�anie trwa�ych, po��danych zmaian w osobowo�ci dzieci, dotycz�cych kszta�towania kierunkowych dyspozycji osobowych takich jak: postawy, przekonania, u/.nawane warto�ci. Psychologowie16 natomiast traktuj� wychowanie szeroko, jako dynamiczny, z�o�ony uk�ad oddzia�ywa� spo�ecznych (inlencjonalnych, interpersonalnych, po�rednich, bezpo�rednich), wywo�uj�cych /ininny w osobowo�ci cz�owieka poddawanego tym oddzia�ywaniom" lub jako "proces kszta�towania osobowo�ci pr/e/oddzia�ywania w/.glc<lnic stale powtarzaj�ce si� oraz sporadyczne, bud/�ce silne emocje, kt�re pro wadz� do powstawania w jednostce systemu reguluj�cego jej stosunki ze �wiatem, w kt�rym �yj�"1". Definicje psychologic/.ne podkre�laj� osobowy charakter wychowania, jako konkretne, intcncjonalne interakcje mi�dzy wychowankiem a wychowawc�. Ujmowanie wychowani;) jako procesu'", charakterystyczne dla nauk spo�ecznych, pr/e/ wsp�czesnych socjolog�w20 okre�lane jako cz�� socjalizacji, w obr�bie klorej maj�miejsce dzia�ania planowe, celowo podejmowane,:'jako ta cze�� socjalizacji'2, kt�ra kszta�tuje cechy osobowo�ci po��dane / punktu wid/cnia interes�w grupy i idea��w kultury21. Wychowanie, jak slys/nie /aiiwa�a R. Miller^jest to interwencja w proces socjalizacji, a jednoc/e�nie w proces rozwoju osobowo�ci. Nale/>' zauwa�y�, /e do�� cz�sto w badaniach pedagogicznych ujmowano wychowanie d/iecka w spos�b przedmiotowy, co oznacza�o, jak pisze F. Adamski' , /.c wychowywa� nale�a�o nie dla niego samego, ale dla jakiej� idei, dla "kogo� innego" lub "czego�", co prowadzi�o do lekcewa�enia warto�ci d/iecka i manipulowania �rodkami wychowawczymi. W �wietle za� filozofii personalistycznej26 wychowanie jest kszta�towaniem cz�owieka, ka�dego indywidualnie, kszta�towanie osoby ludzkiej. A. Tchorzewski27 pisz�c, �e wychowanie jest ustawiczn� propozycj� wychowuj�cych skierowan� na wychowanka, kt�r� mo�e on zaakceptowa� lub odrzuci�, akcentuje tym samym poszanowanie prawa podmiotu do wolno�ci, autonomii, szacunku. 15 Nowe pr�by zdefiniowania tego poj�cia id� w kierunku rozumienia wychowania jako "swoistego"rodzaju spotkania. S�owo "spotkanie - pisze A. Przec�awska - ma w sobie wymow� czego� bezpo�redniego i osobowego, nadaje podmiotowy charakter dzia�aniom wychowawcy i wychowanka"28. Wychowanie rozumiane jako spotkanie to nie tylko spotkanie z innymi lud�mi, ale tak�e z samym sob�, ze �wiatem warto�ci, wyobra�e� i marze�, to te� spotkanie kogo� s�abego z kim� kto jest silniejszy, "wie lepiej", ma wi�ksze poczucie odpowiedztalno�ci,pewniej si� czuje na tej drodze2''. Potrzeb� takich spotka� dostrzega si� szczeg�lnie w sytuacjach opieku�czo - wychowawczych w rodzinie, w plac�wce opieku�czo - wychowawczej, w �rodowisku lokalnym. W kontek�cie zagadnie� dotycz�cych wychowania rozumianego jako swoiste spotkanie, znajduje swoje miejsce poj�cie "s�u�by"3", terminu, kt�ry ma okre�lon� tradycj� w pedagogice spo�ecznej i pedagogice opieku�czej, kt�ry oznacza "tak�formu�� �yciowej satysfakcji, w kt�rej w�asny los w spos�b harmonijny by�by zwi�zany z losami innych ludzi"'1. Tak�e w duchu pedagogiki humanistycznej Z. Kwieci�ski ujmuje wychowanie jako "(...) przechodzenie od przygotowywania dla �ci�le okre�lonych i reglamentowanych przysz�ych r�l pracowniczych i obywatelskich (przez przyswajanie sobie i stosowanie wzor�w i regu� zachowa�) do prze�ywania dzieci�stwa i m�odo�ci oraz uczestniczenia m�odzie�y w �yciu publicznym, przestrzegania jej prawa do wyboru, do szcz�cia, do samostanowienia o sobie"32. Podane powy�ej okre�lenia termin�w: opieka i wychowanie wskazuj� na pewn� odmienno�� w ujmowaniu przez pedagog�w zakresu tre�ci tych poj��, a wi�c na podobie�stwa, jak te� r�nice zachodz�ce pomi�dzy nimi. Niekt�rzy badacze zak�adaj� bardzo �cis�y, daleko id�cy zwi�zek opieki i wychowania31, inni pr�buj� odr�ni�, oddzieli� te dwa poj�cia1', / kolei jeszcze inni pedagodzy wskazuj� wprawdzie na specyfik� ka�dego /. tych poj��, ale jednocze�nie na wzajemne przenikanie/" Wed�ug 11. Ra-dli�skiej36 we wszystkich czynno�ciach opieku�czych odbywa si� akl wychowawczy. Opieka stwarza niezb�dne warunki dla wychowania, a wychowanie dostarcza opiece metod s�u��cych aktywizacji jednostki. Dzia�alno�� opieku�cza i wychowawcza sk�ada si� / �ych samych element�w, ale ich jako�� jest r�na, jak r�ne sq rod/ajr d/ialania. - Opieka jest dzia�alno�ci� pierwotn� w stosunku do wychowania i wyznaczona jest przede wszystkim konicc/no�cia, /ai-howania istnienia i 16 jego ci�g�o�ci, podejmowana jest ona w celu zaspokojenia potrzeb dzieci i m�odzie�y. Wychowanie natomiast jest dzia�alno�ci� maj�c� na celu kszta�towanie osobowo�ci jednostek, wed�ug okre�lonego systemu warto�ci, przyj�tych cel�w wychowania. - Celem dzia�alno�ci opieku�czej jest zaspokojenie opieku�czych potrzeb jednostki, natomiast celem wychowania jest kreatywny rozw�j osobowo�ci jednostki, wspomaganie jego rozwoju. - Opieka wyznaczana jest potrzebami opieku�czymi wychowanka, a wychowanie- wymaganiami spo�ecznymi. - W dzia�alno�ci opieku�czej chodzi g��wnie o organizowanie, tworzenie warunk�w, zapewnienie �rodk�w i psychicznej pomocy jednostce, w wychowaniu za� o przekazywanie tre�ci, norm i warto�ci uznawanych za spo�ecznie po��dane. - R�ne s� te� cele, dla kt�rych podejmuje si� dzia�ania: "w opiece ze wzgl�du na potrzeby jednostki, w wychowaniu - te� jednostki, ale z wyboru na spo�ecznie uznawany, normatywny idea�".17 - W procesie wychowania podstawowym elementem jest system warto�ci, a efekty dzia�a� wychowawczych zale�� w du�ym stopniu od uznawanych przez dzieci i m�odzie� warto�ci. Opieka natomiast musi by� realizowana "nie/ale/nie od tego, jaki system warto�ci uznaje podopieczny i czy pragnie /mian id�cych w kierunku zachowania norm spo�ecznie aprobowanych". '* Mog� zaistnie� takie sytuacje, kiedy opieka wyra�nie dominuje nad wychowaniem, wyst�puje jakby samoistnie np.ratowanie ofiar wojny, katakl i/.m�w, wypadk�w losowych, �ywio��w itp. Mo�e r�wnie� wyst�pi� wyra�na rozbie�no��, a nawet sprzeczno�� dzia�a� wychowawczych i opieku�czych, czego przyk�adem jest surowy system wychowania sparta�skiego, system faszystowsko- rasistowski, ograniczaj�cy, udaremniaj�cy indywidualne potrzeby, d��enia, pragnienia jednostki. W pracy opieku�czo-wychowawczej (rodziny, plac�wki) mo�e mie� miejsce niew�a�ciwa, niekorzystna opieka lub wychowanie, prowadz�ce do niekorzystnych skutk�w w rozwoju dzieci i m�odzie�y. I tak, na przyk�ad, opieka niedostateczna poprzez sw�j ograniczony, niepe�ny i ubogi proces utrudnia i pozbawia skuteczno�ci wychowania. R�wnie� negatywny wp�yw na wychowanie ma opieka patologiczna, przyk�adem mo�e tu by� tzw. "�lepa mi�o��" rodzicielska, nadmierna, przesadna. 17 Z kolei wychowanie niedostateczne dzieci i m�odzie�y wp�ywa niekorzystnie na przebieg i skutki opieki, poprzez utrudnianie jej realizacji, przeciwstawianie czy te� bierne uczestniczenie wychowank�w w tym procesie. S�usznie pisze Z. D�browski39, �e najkorzystniejsza sytuacja wyst�puje wtedy, gdy organizacja procesu opieku�czego sprzyja urzeczywistnieniu cel�w i za�o�e� wychowawczych. Opiekun bowiem " w procesie zaspokajania opieku�czych potrzeb dziecka zabiega r�wnocze�nie o realizacj� okre�lonych cel�w wychowawczych".40 1.2. Zwi�zek opieki z wychowaniem. Opiek� i wychowanie ��czy ten sam podmiot oddzia�ywania, jakim jest jednostka ludzka. Fakt ten wyznacza okre�lone cele, zadania i kierunek dzia�ania. Zwi�zek opieki rozumianej jako dzia�alno�� zmierzaj�ca do zaspokojenia potrzeb opieku�czych, z wychowaniem polegaj�cym na rozwoju osobowo�ci dzieci i m�odzie�y zachodzi wtedy, gdy: - zaspokajaj�c r�norodne potrzeby podopiecznych opieka umo�liwia podejmowanie dzia�alno�ci wychowawczej, staj�c si� warunkiem niezb�dnym tej dzia�alno�ci; - dzia�alno�� wychowawcza skierowana jest na analizowanie potrzeb wychowank�w; - cz�owiek, jako podmiot dzia�alno�ci opieku�czej wp�ywa na wzajemne wsp�dzia�anie ze sob� tych dziedzin, jako dw�ch podstawowych czynnik�w rozwoju; - obie te dziedziny maj � wsp�lnego opiekuna opiekuna - wychowawc� lub instytucj� opieku�czo-wychowawczaj - organizowanie procesu wychowania jest zgodne z celami i za�o�eniami opieki; - stwarzanie podopiecznym materialnych warunk�w �ycia, zaspokajanie ich biologicznych potrzeb, umo�liwia okre�lone, wychowawcze oddzia�ywanie wobec nich. 1.3. Kategorie i sk�adniki opieki. Opieka zajmuje istotne miejsce w �yciu rodzinnym, spo�cc/nym, w sferze moralno�ci czy te� prawa. St�d te� mo�emy w strukturze opieki wyr�ni� pewne jej kategorie (aspekty) i ujmowa� opiek� jako kategori�: rodzinn�, spo�eczn�, moraln�, prawn�41. Rodzina od pocz�tku swego istnienia zawsze spe�nia�a jedn� z podstawowych swych funkcji tj. sprawowanie opieki nad dzieckiem, zaspokajanie jego potrzeb, przygotowanie do samodzielnego �ycia w przysz�o�ci. W opiece rodzinnej najwa�niejsz� warto�ci�jest dziecko, jego szcz�cie, a specyficzn� cech� jest naturalny, bardzo intymny, bezpo�redni, nieformalny charakter oddzia�ywa�, oparty na wzajemnej mi�o�ci, silnej wi�zi emocjonalnej mi�dzy dzieckiem a rodzicami, zaanga�owanie rodzic�w w ten proces. Opieka jako kategoria moralna42 tkwi od wiek�w w odczuciach i �wiadomo�ci ludzi i przejawia si� w po/.ylywnym lub negatywnym stosunku do jej realizacji. Normy moralne /.uwieraj� okre�lone obowi�zki jednostki, grupy spo�ecznej dotycz�ce r�wnie* d/iulalno�ci opieku�czej np. konieczno�� �wiadczenia pomocy ku/dc-nni. klo pomocy takiej potrzebuje lub rezygnuje z w�asnych kor/y�ci /.u cen� niesienia pomocy niezb�dnej dla �ycia innych os�b ilp. Opieka ma charakter spolec/.ny wtedy, gdy jest sprawowana przez spo�ecze�stwo, jego si�ami i �rodkami (poprzez powo�ane do tego celu instytucje opieku�c/.e, organizacje, stowarzyszenia spo�eczne). Opieka jako kategoria spo�eczna przejawia si� w spo�ecznej �wiadomo�ci ludzi, g��wnie: - "w ich nastawieniach i oczekiwaniach okre�lonych �wiadcze� opieku�czych '/K strony instytucji spo�ecznych"; - w przekonaniu o powo�aniu i powinno�ci tych istytucji spe�niania okre�lonych funkcji opieku�czych; - w prze�wiadc/eniach o posiadaniu uprawnie� do korzystania z tych �wiadcze� pr/e/ pewne kategorie obywateli; - w poczuciu bezpiecze�stwa i powinno�ci jutra w przypadkach pe�nych gwarancji i niezawodno�ci spo�ecznej interwencji opieku�czej; - w odczuciach dezaprobaty i niezadowolenia wobec zaniechania lub ograniczenia, nale�nej ze strony spo�ecze�stwa opieki; - w odczuciach r�wnorz�dno�ci, sprawiedliwo�ci, normalno�ci albo przeciwnie - niesprawiedliwo�ci, r�nic i nienormalno�ci w �wiadczeniach opieku�czych.43 Opieka spo�eczna, podobnie jak inne jej kategorie, odznacza si� z�o�ono�ci�, r�norodno�ci� zada�, dzia�a� oraz rezultat�w, skutk�w tych dzia�a�. Z�o�ono�� ta dotyczy trzech p�aszczyzn: 19 - instytucji (ich wielo��, r�norodno��) podejmuj�cych dzia�alno�� opieku�cz�; - wychowank�w - r�ni�cych si� wiekiem, statusem spo�ecznym, pe�nionymi rolami spo�ecznymi, tak�e r�nymi dewiacjami; - wielo�ci form realizacyjnych r�nym potrzebom opieku�czym44. Dzisiaj opieka spo�eczna staje wobec bardzo trudnych zjawisk, cz�sto przybieraj�cych charakter masowy, zjawisk zwi�zanych na przyk�ad z bezrobociem, ub�stwem niekt�rych grup spo�ecznych, przest�pczo�ci�! innymi negatywnymi skutkami cywilizacji wsp�czesnej45. Sytuacja ta wymaga intensywnych dzia�a� spo�ecznych zwi�zanych z zaspokojeniem bardzo wielu, rozlicznych i z�o�onych potrzeb opieku�czych. Prawny charakter opieki okre�la g��wnie to, �e stanowi ona system �wiadcze� prawnie gwarantowanych, wynikaj�cych z uznanych przez pa�stwo uprawnie�. Normy opieku�cze zawarte w "Kodeksie rodzinnym i oipieku�czym"46 okre�laj� uprawnienia do korzystania ze �wiadcze� opieki, a tak�e powinno�ci instytucji spo�ecznych. Obowi�zki pa�stwa dotycz�ce dzia�alno�ci opieku�czej okre�la Konstytucja Rz^czypo-spolitej. Poj�cie opieki, jak powiedzieli�my wy�ej, ma szeroki, mi�dzyludzki zakres, a jej celem jest zaspokojenie potrzeb tych os�b, grup spo�ecznych, kt�re nie s� w stanie samodzielnie zaspokoi� podstawowych i niezb�dnych do �ycia i rozwoju potrzeb. Opieka mi�dzyludzka, jako centralny sk�adnik opieki �"w og�le" jest dziedzin� szerok�, wewn�trznie zr�nicowan�, z�o�on�. Z. D�browski47 szczeg�owo analizuje zakres opieki, wyodr�bniaj�c jej sk�adniki, za podstaw� przyjmuj�c takie kryteria jak: - podmiot i charakter opieki, -jej przedmiot, - przejawy opieki w ci�gu �ycia jednostki, - bie��ce i perspektywiczne wymiary opieki, - stopie� powszechno�ci, - opieku�cze funkcje r�nych instytucji, - ilo�� zaspokajanych potrzeb, - stopie� zaspokojenia potrzeb, - stan zaspokojenia potrzeb i jego skutki. W tym miejscu zasygnalizujemy niekt�re tylko, wybrane, istotne dla naszej analizy zagadnienia zwi�zane z opiek� i jej sk�adnikami. 20 Bior�c pod uwag� podmiot i charakter opieki mi�dzyludzkiej dzielimy j� na: rodzinn�, spo�eczn�, interpersonaln�, co obrazuje poni�szy wykres. OPIEKA MI�DZYLUDZKA RODZINNA (w rodzinie normalnej, zast�pczej, pe�nej, niepe�nej, wiejskiej, miejskiej, du�ej, matej. zrekonstruowanej, czasowo niepe�nej) NORMALNA - powszechna - zak�adowa - funkcja opieku�cza instytucji spo�ecznych SPO�ECZNA INTERPERSONALNA (podejmowana przez jednostki wobec siebie w spos�b nieformalny, spontaniczny, bezinteresowny) INTERWENCYJNO-KOMPENSACYJNA - kompensacja niedostatk�w opieki rodzinnej - kompensacja nedostatk�w rozwojowych - kompensacja szk�d losowych Bior�c natomiast pod uwag� wiek podopiecznych, mo�emy wyr�ni� opiek� nad d/ic�mi, m�odzie��, doros�ymi, lud�mi trzeciego wieku. Szczeg�lnej opiece podlegaj�dzieci i m�odzie�, kt�re przejawia r�ne dewiacje, a wi�c: sieroty, upo�ledzeni, spo�ecznie niedostosowani, kalecy, chorzy, ofiary wojny, wypadk�w losowych, kl�sk �ywio�owych, uzale�nieni od tzw. "sil wy/s/.ych". Je�eli za kryterium podzia�u przyjmiemy stany i role �yciowe mo�emy m�wi� o opiece nad rodzin�, nad macierzy�stwem. W dzia�alno�ci opieku�czej mog� wyst�pi� r�ne stany zaspokojenia potrzeb wychowank�w oraz r�ne skutki tej dzia�alno�ci, o czym informuje poni�szy wykres. 21 OPIEKA MI�DZYLUDZKA profilaktyczna - zbie�na interwencyjna - kompensacyjna rewalidacyjna lecznicza dzia�ania wyprzedzajqce dzia�ania zwyk�e dzia�ania w sytuacjach zagro�enia dzia�ania na ujemne skutki �r�d�o: Z. D�browski, Teoretyczne podstawy opieki i wychowania opie-ku�czego, Toru� 1980, s. 61. Opieka profilaktyczna - s� to dzia�ania zapobiegaj�ce powstawaniu | niekorzystnych stan�w, sytuacj i, kt�re utrudnia�yby zaspokojenie potrzeb i opieku�czych, dzia�ania wyprzedzaj�ce niezaspokojenie tych potrzeb. f: Opieka zbie�na (zwyk�a) - wyst�puje we wszystkich typach dzia�al-j| no�ci opieku�czej ,jako zwyk�y przejaw i jako postulat optymalizacyj-g ny"48. Wyst�puje we wszystkich tych rodzinach i plac�wkach opieku�- �^ czo-wychowawczych, w kt�rych opieka przebiega normalnie, w spos�b racjonalny, �wiadomy. -�-- - .j *�� ' v *' Opieka interwencyjna - podejmowana jest w sytuacjach realnego za- -j- gro�enia, a jej celem jest usuwanie zagro�e�, przywracanie normalnego |fe stanu r�wnowagi np. interwencja s�du w sytuacjach ra��cych zaniedba� "^ opieku�czych w rodzinie. Opieka kompensacyjna - polega na zast�powaniu utraconych przez wychowank�w pewnych warto�ci opieku�czych (np. rodziny, domu ro-: dzinnego, koleg�w) i wyr�wnywaniu okre�lonych strat, niedostatk�w poprzez organizowanie zast�pczego opiekuna np. rodzina zast�pcza, pogotowie opieku�cze, dom dziecka. Opieka rewalidacyjna - odnosi si� do tych os�b, u kt�rych wyst�puj� wyra�ne odchylenia od psychofizycznej normy, w stosunku do kt�rych istnieje konieczno�� podj�cia dzia�alno�ci opieku�czej: niespecjalistycz- 22 nej (np. w rodzinie, w domu dziecka, w szkole), b�d� specjalistycznej (np. w zak�adach specjalnych dla dzieci z odchyleniami od normy, w prewentoriach, w domach wczas�w dzieci�cych). Opieka rewalidacyjna, w por�wnaniu z opiek� kompensacyjn� -s� to dzia�ania podejmowane dla wyr�wnywania zastanych ubytk�w, ale wymagaj�ce wi�cej czasu, �rodk�w, si�, a wi�c specjalnych instytucji, specjalnych opiekun�w. Opieka lecznicza - s� to dzia�ania, kt�re polegaj� na zaspokajaniu potrzeb chorobowych wychowank�w, a ich zaspokojenie warunkuje powr�t do zdrowia. Instytucjonalnymi warunkami opieki leczniczej s� placowi s�u�by zdrowia: prewentoria, sanatoria, s/.pitalc, plac�wki opieki specjalnej. 1.4. Funkcje opieki. 1.4.1. Pojecie i elementy .sk�adowi* funkcji. Poj�cie funkcji w literatur/e naukowej jest bardzo r�nie definiowane, w uj�ciu szerszym lub we/szym, pr/ypisuje si� mu r�ny zakres znaczeniowy4". W naukach spolcc/.nych poj�ciu temu nadaje si� czasami rozumienie potoczne, kt�re o/nac/a role, zadania, obowi�zki. Uto�samia si� zakres tr�ciowy tych poj�� i Mywa si� ich zamiennie. Dotyczy to zw�aszcza termin�w "funkcja", "rola". U�ywa si� ich jako synonim�w, tymczasem "rola" jest poj�ciem s/erszym, nadrz�dnym w stosunku do funkcji i oznacza miejsce w okre�lonym uk�adzie czy systemie, miejsce narzuj�ce pewne funkcje, pewne obowi�zki5". S�owo "funkcja" jest terminem matematycznym i oznacza zale�no�� jednej wielko�ci od drugiej, wsp�zale�no�ci mi�dzy wielko�ciami, zmiennymi51. Funkcja definiowana bywa jako dzia�anie52 okre�lonego elementu w uk�adzie, do kt�rego �w element nale�y, prowadz�ce do realizacji zaplanowanego celu, dzia�anie rozumiane jest tu jako aktywno�� ukierunkowana, prowadz�ca do pewnych zmian. Takie okre�lenie poj�cia lun kej a oznacza wyst�powanie pewnych zmiennych oraz zale�no�ci mi�d/y nimi. Szczeg�ow� analiz� poj�cia "funkcja"- w aspekcie teoretyc/nych i metodologicznych podstaw jej badania - (na przyk�adzie rodziny) pr/ed- 23 stawi� Z. Tyszka53. Autor wyr�ni� w ramach funkcji trzy elementy, stanowi�ce jedno��, s� to: zadania, dzia�ania i efekt dzia�alno�ci. Zadania ukierunkowuj� dzia�anie, kt�rego wynikiem s� okre�lone re-/ultaty, zaznaczaj�ce si� w samym przedmiocie dzia�ania, jak te� w innych elementach systemu np. rodziny, szko�y, plac�wki opieku�czej. Zadania, dzia�ania i ich skutki " stanowi� pewien przyczynowo-skutko-wy ci�g, w ramach kt�rego elementy wymienione wcze�niej, kszta�tuj� elementy wymienione w nast�pnej kolejno�ci".54 Z. Tyszka55 do okre�lenia funkcji wprowadza aspekt kulturowy, jako czwarty element, poza wymienionymi poprzednio elementami (zadania, dzia�ania, skutki). Stanowi on wzbogacenie poj�cia o normy i wzory spo�eczne, kt�re reguluj� zachowania realizator�w funkcji. W trakcie realizacji funkcji (np.rodziny) ma miejsce korzystanie przez dzieci i m�odzie� z okre�lonych norm, wzor�w, warto�ci przyj�tych, wypracowanych w danym �rodowisku przez pokolenia. Funkcja opieki56 oznacza dzia�anie i wsp�dzia�anie permanentne, wyspecjalizowane, podejmowane przez osoby prywatne, instytucje opie-ku�czo-wychowawcze, stowarzyszenia, grupy spo�eczne, kt�re wynikaj� z okre�lonych cel�w i potrzeb opieku�czych i prowadz�ce do okre�lonych efekt�w g��wnych oraz ubocznych. Z definicji tej wynika, �e funkcje opieki (realizowane w rodzinie, �rodowisku lokalnym, w plac�wce), s�u�� zaspokojeniu okre�lonych potrzeb: bezpiecze�stwa, zachowania �ycia, zdrowia, mi�o�ci i przynale�no�ci, dotycz�cych warunk�w materialnych, bytowych ale tak�e aktywno�ci, samodzielno�ci dzieci i m�odzie�y. 1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki. W bardzo r�ny spos�b ujmowane s� funkcje opieki, badacze podaj� r�ny ich zakres ilo�ciowy, u�ywa si� r�nych termin�w "dla dowolnie wybranych zjawisk i czynno�ci"57. Na przyk�ad Z. D�browski58 wyr�nia cztery podstawowe funkcje opieki wobec wychowank�w: 1. Funkcja homeostatyczna -jej realizacja prowadzi do zaspokojenia okre�lonych potrzeb podopiecznych, na przyk�ad: zachowania zdrowia, �ycia, rozwoju osobowo�ci jednostek. 2. Funkcja regulacyjna - umo�liwia (dzi�ki okre�lonym dzia�aniom) odpowiednie regulowanie i rozbudzanie potrzeb wychowank�w poprzez m.in. 24 - hamowanie i ograniczanie tendencji ekstremalnych (tj. tendencji do maksymalizacji i minimalizacji w zakresie zaspokajania potrzeb), - rozwijanie i utrwalanie tendencji optymalizacyjnych w zaspokajaniu potrzeb, zgodnych z wymaganiami spo�ecznymi, - hamowanie, ograniczanie, wygaszanie potrzeb sprzecznych z obowi�zuj�cymi normami spo�ecznymi, warto�ciami, - hamowanie i wygaszanie potrzeb zwi�zanych z na�ogami, - akceptowanie i przestrzeganie odpowiedniej hierarchii w zaspokajaniu potrzeb, - kompensowanie potrzeb niezaspokojonych popr/e/ /ust�powanie ich innymi, - utrwalanie i rozwijanie potrzeb po/ytywnych / punktu wid/enia m/woju, wychowania, kszta�cenia(tm), 3. Funkcja usamodzielniaj�ca - prowad/i wychowanka do w/.nlednir samodzielnego i niezale�nego funkcjonowania w spolfc/c�stwic, do samodzielnego zaspokojenia i regulowania swych potr/eb, 4. Funkcja socjalizacyjna"" - dotyc/.y ks/laltowania u wychowank�w s/e-regu wa�nych, ze wzgl�du na innych lud/i (grupy spo�cc/ne, spo�cc/.e�-stwo) dyspozycji, cech osobowo�ci, umo�liwiaj�cych zaspokojenie lud/kich potrzeb61. Polega ona na wprowadzeniu dzieci w �wiat kultury danego pa�stwa, na przygotowaniu dzieci do samodzielnego pe�nienia r�l spo�ecznych62. Podobnie F. Adamski61 funkcj� socjalizacyjna rod/iny wi��e z przygotowniem dzieci do �ycia w spo�ecze�stwie poprze/ przekazanie im warto�ci kultury. Zdaniem Z. Tyszki64 funkcj� socjalizacyjna (np.rodziny, instytucji wychowania pozaszkolnego) jest funkcj� nac/,cl-n�, le�y niejako u podstaw innych funkcji i spe�nia w stosunku do nich rol� kreatywn�. Funkcje ��czy si� /. potrzebami, poniewa� ukierunkowuj� one dzia�ania opieku�cze, kt�re prowadz� do zaspokojenia okre�lonych potrzeb wychowanka np. zdrowia, bezpiecze�stwa, mi�o�ci, przynale�no�ci, akceptacji, warunk�w materialnych. Przyjmuj�c za kryterium podzia�u funkcji znane w literaturze klasyfikacje potrzeb, mo�emy wyodr�bni� nast�puj�ce funkcje opieku�cze: - funkcj� materialn�, ekonomiczn�, - funkcj� zdrowotn�, - funkcj� przynale�no�ci i mi�o�ci, - funkcj� rozwoju osobowo�ci, - funkcj� tw�rcz�, kreatywn�, 25 - funkcj� samourzeczywistnienia, samorealizacji, - funkcj� estetyczn�, - funkcj� spo�eczn�. Ze wzgl�du na kierunek dzia�alno�ci opieku�czej w plac�wkach opie-ku�czo-wychowawczych, w �rodowisku lokalnym (grupy spo�eczne, stowarzyszenia i organizacje spo�eczne) wyr�ni� mo�na: - funkcj� diagnostyczn�, - funkcj� profilaktyczn�, - funkcj� terapeutyczn�, - funkcj� resocjalizacyjn�; - funkcj� rewalidacyjnaj - funkcj� rehabilitacyjn�; Bior�c pod uwag� formy opieki (rodzinne, zak�adowe, opieka ca�kowita, cz�ciowa), mo�emy analizowa�: - funkcje opieku�cze rodziny naturalnej, - funkcje opieku�cze rodziny pe�nej, - funkcje opieku�cze rodziny niepe�nej, - funkcje opieku�cze rodziny czasowo niepe�nej, - funkcje opieku�cze rodziny zast�pczej, - funkcje opieku�cze domu dziecka, - funkcje opieku�cze pogotowia opieku�czego, - funkcje opieku�cze internatu, �wietlicy, zak�adu wychowawczego itp. 1.4.3. Funkcja opieku�czo-wychowawcza. W dzia�alno�ci opieku�czej funkcj� naczeln� jest funkcja opieku�czo-wychowawcza, le�y ona niejako u podstaw innych funkcji i spe�nia w stosunku do sposob�w ich wyst�powania rol� kreatywn�. Funkcja opiek u � c z a - jest zespo�em intencjonalnie podejmowanych przez osoby prywatne, stowarzyszenia, instytucje wychowawcze, spo�eczne, dzia�a� w celu stworzenia warunk�w do zaspokojenia potrzeb dzieci i m�odzie�y: materialnych, rzeczowych, organizacyjnych, stwarzaj�cych warunki prawid�owego rozwoju, jak te� potrzeb psychicz-no-emocjonalnych. Funkcja wychowawcza-s� to �wiadome, systematyczne, permanentne dzia�ania maj�ce na celu osi�gni�cie pozytywnych zmian w osobowo�ci dzieci i m�odzie�y, w ich rozwoju fizycznym, umys�o- 26 wym, spo�ecznym, kulturalnym. S� to dzia�ania przygotowuj�ce wychowank�w do pe�nienia okre�lonych r�l spo�ecznych. W rzeczywisto�ci obie te funkcje: opieku�cza i wychowawcza nawzajem si� uzupe�niaj�, wspieraj�. Realizacja funkcji opieku�czej umo�liwia skuteczno�� realizacji funkcji wychowawczej. Zapewnienie wychowankom odpowiednich warunk�w materialnych, psychicznych, psychospo�ecznych warunkuje przebieg i efekty pracy wychowawczej. Funkcje te realizowane s� w stosunku do tego samego podmiotu - jednostki ludzkiej i maj� na wzgl�dzie dobro dziecka, zaspokajanie jego potrzeb, rozw�j fizyczny, spo�eczny, kulturalny dzieci i m�odzie�y. Zwi�zek obu funkcji: opieku�czej i wychowawczej zachodzi wtedy, gdy zaspokajaj�c r�norodne potrzeby podopiecznych, opieka umo�liwia realizacj� dzia�alno�ci wychowawczej, gdy� staje si� warunkiem koniecznym takiej dzia�alno�ci. R�wnie� odpowiednie dzia�ania wychowawcze mog� przyczyni� si� do rozwijania, wyzwalania, aktualizowania potrzeb opieku�czych wychowank�w. Realizacja funkcji opieku�c/,o-wychowawczych (w rodzinie, w plac�wkach opieku�czych, w grupach spo�ecznych, w �rodowisku lokalnym) zale�y od samego podmiotu reali/iija.cego te funkcje, a wi�c np. od sk�adu, struktury r�l spo�ecznych, wi�/i emocjonalnej. 7 drugiej strony na realizacj� funkcji opieki ma wp�yw ca�y /csp�l uwarunkowa� politycznych, spo�ecznych, kulturalnych, ekonomic/.nych, tkwi�cych w makro- i mikrostrukturach spo�ecznych. 1.5. Podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem. W strukturze opieki (ca�kowitej i cz�ciowej) nad dzieckiem mo�emy wyr�ni� podstawowe ogniwa (elementy) powi�zane ze sob� bezpo�rednio lub po�rednio, tworz�ce pewn� zintegrowan� ca�o��. Wyodr�bni� mo�emy trzy g��wne ogniwa: I. Instytucje wychowania naturalnego: - rodzina, - grupa r�wie�nicza. - �rodowisko s�siedzkie. II. Instytucje szkolne: - �wietlica szkolna, - internat, - p�internat, 27 - klub uczniowski, - zespo�y socjoterapeutyczne, - klasy terapeutyczne, - grupy profilaktyczno-terapeutyczno-wychowawcze, - zaj�cia pozalekcyjne (ko�a zainteresowa�, organizacje uczniowskie). III. Instytucje wychowania pozaszkolnego. 1. Plac�wki opieki cz�ciowej . a) rekreacyjne: place gier i zabaw, ogrody jordanowskie, domy wczas�w dzieci�cych, sezonowe plac�wki wypoczynku; b) wychowawcze: �wietlice TPD, �wietlice dworcowe, �wietlice �rodowiskowe, bursy, stancje; c) profilaktyczno-wychowawcze: ogniska- wychowawcze, o�rodki terapeutyczne, o�rodki szkolno - wypoczynkowe, obozy terapeutyczne. 2. Pogotowia opieku�cze. 3. O�rodki adopcyjno-opieku�cze TPD. 4. Plac�wki opield ca�kowitej: a) opieku�cze (dla dzieci osieroconych): - rodziny zast�pcze, - rodzinne domy dziecka, - wioski dzieci�ce, - domy ma�ego dziecka, - domy dziecka. b) resocjalizacyjne: (dla niedostosowanych spo�ecznie): - m�odzie�owe o�rodki wychowawcze, - schroniska dla nieletnich, - policyjne izby dziecka; - zak�ady poprawcze, - o�rodki odwykowo - resocjalizacyjne dla uzale�nionych. 2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowa� pedagogiki opieku�czej. Pedagogika opieku�cza ujmowana najcz�ciej jako szczeg�owa dziedzina65, ga���66 lub kierunek67 pedagogiki spo�ecznej, powsta�a w XIX wieku. Jej geneza68 ��czy si� z okre�lonymi zjawiskami i przeobra/enia-mi spo�eczno-politycznymi i ekonomicznymi jakie mia�y miejsce w tym czasie w Europie i Ameryce"9. Konsekwencj� tych /mian by�y szer/�ce si� zjawiska patologii spo�ecznej jak n�dza, bezrobocie, demoralizacja i 28 w��cz�gostwo dzieci; wymagaj�ce pomocy, opieki. Wiele organizacji i stowarzysze� dobroczynnych , zwi�zk�w �wieckich i wyznaniowych , wiele os�b prywatnych inicjowa�o pomoc dla os�b niezdolnych do samodzielnej egzystencji70. Podj�cie takich dzia�a�, najcz�ciej o charakterze materialnej pomocy, coraz cz�ciej poprzedza�y badania naukowe maj�ce na celu okre�lenie na podstawie diagnozy potrzeb opieku�czo-wychowawczych jednostek, grup spo�ecznych. Badania empiryczne stanowi�y podstaw� do opracowa� teoretycznych z dziedziny opieki nad dzieckiem. W pocz�tkowym etapie rozwoju, pedagogika opieku�cza koncentrowa�a swoje zainteresowania przede wszystkim na zagadnieniach /wi�zanych z sieroctwem, opiek� ca�kowit�, jednak z up�ywem c/asu i w zwi�zku z narastaj�cymi problemami spo�ecznymi, a tak�e wr�/ / i o/wojem nowych form opieki przedmiot pedagogiki opieku�czej uleg� m/szerzeniu i pog��bieniu o nowe dziedziny tj. np. opieka i wychowanie w rodzinie, w instytucjach wychowania pozaszkolnego, w szkole71, w �rodowisku lokalnym72. Dzisiaj przedmiotem penetracji teoretycznej i empirycznej pedagogiki opieku�czej staje si� opieka wychowawcza, spo�eczna, r�wnie� prawna, zdrowotna71. Problematyka pedagogiki opieku�czej koncentruje si� wok� syl uncji wychowawczych, wymagaj�cych pomocy spo�ecznej. Zajmuje si�- ona dzia�alno�ci� opieku�cz� w szerokim zakresie, a wi�c zar�wno warunkami, jak te� c/.ynno�cia-mi opieku�czymi74. W centrum jej zainteresowa� jest tworzenie warunk�w do zaspokojenia potrzeb dzieci i m�odzie�y, zwi�zanych z rozwojem ich osobowo�ci7". Jest to nauka, kt�ra bada, opisuje, wyja�nia fakty, sytuacje i procesy oraz istniej�ce miedzy nimi zale�no�ci zwi�zane z tworzeniem warunk�w do zaspokojenia potrzeb ludzi, szczeg�lnie dzieci i m�odzie�y"'. Zadania pedagogiki opieku�czej wi��� si� z przedmiotem i zakresem jej zainteresowa�, a tak�e wynikaj� z funkcji jakie powinna spe�nia� nauka. Zadania pedagogiki opieku�czej mo�na uj�� w trzy grupy: 1) badanie i poznawanie warunk�w �ycia ludzi, szczeg�lnie dzieci i m�odzie�y oraz ich potrzeb (funkcja opisuj�co-deskryptywna); 2) wyja�nianie badanych fakt�w, zjawisk, proces�w z zakresu dzia�alno�ci opieku�czej oraz ustalanie zwi�zk�w i zale�no�ci zachodz�cych mi�dzy nimi (funkcja eksplanacyjna); 29 3) prognozowanie dzia�alno�ci opieku�czo-wychowawczej poprzez opracowywanie nowych modeli dzia�alno�ci opieku�czej (funkcja prognostyczna). S�usznie pisze J. Maciaszkowa77, �e swoisto�� pedagogiki opieku�czej polega na opracowaniu dzia�a�, kt�re maj� na celu przywr�cenie naturalnemu �rodowisku - rodzinie -jej pe�nowarto�ciowego funkcjonowania, a w sytuacjach koniecznych, tworzenia zast�pczego �rodowiska opieku�czo-wychowawczego. Badania w dziedzinie pedagogiki opieku�czej zosta�y zapocz�tkowane w okresie mi�dzywojennym przez pedagog�w spo�ecznych skupionych wok� H. Radli�skiej w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie78. Po wojnie g��wnym o�rodkiem naukowym w dziedzinie opieki nad dzieckiem by�a Katedra Pedagogiki Spo�ecznej na Uniwersytecie ��dzkim, kierowana do 1950 roku przez H.Radli�sk�79. Od 1958 roku obserwuje si� systematyczny rozw�j bada� w zakresie pedagogiki opieku�czej we wszystkich niemal o�rodkach naukowych: w Uniwersytetach, Wy�szych Szko�ach Pedagogicznych, Instytutach Badawczych. Istotny wk�ad w ich rozw�j wnie�li: A. Kami�ski80 (Uniw.��dzki), R. Wro-czy�ski81 (Uniw.Warszawski), I. Lepalczyk82 (Uniw.��dzki), A. Prze-c�awska83, E. Trempa�a84 (Wy�sza Szko�a Pedagogiczna w Bydgoszczy), St. Kawula85 (Uniw.Gda�ski), T. Piich*" (Uniw. Warszawski), H. Izdeb-ska87 (Uniw. Warszawski), E. Marynowicz-Hetka88 (Uniw. ��dzki), J. Radziewicz89, M. Winiarski,90 J. Maciaszkowa91, J. Wo�czyk,92 J. Racz-kowska93, E. Kozdrowicz94 (o�rodek naukowy warszawski), L Jundzi��9S (Uniw. Gda�ski), Z. D�browski96 (WSP Olsztyn), M. Jakubowski97 (WSP Cz�stochowa),A. Maksymowicz98 (WSP Olsztyn). Dokonuj�c przegl�du dotychczasowego stanu bada� w dziedzinie pedagogiki opieku�czej mo�emy wyr�ni� trzy g��wne kierunki tych bada�: 1. Badania dotycz�ce historii opieki nad dzieckiem. W tej grupie znajdu-j�si� analizy teoretyczne istniej�cych w przesz�o�ci system�w opieku�-czo-wychowawczych stworzonych przez np. H. Pestalozziego, J. Kor-czaka, J. Cz. Babickiego, K. Je�ewskiego, II. Radli�sk�, M. Grzegor/ew-sk�. 2. Badania dotycz�ce aktualnych problem�w opieki nad dzie�mi, m�odzie��, rodzin� np. funkcjonowanie opieku�czo-wychowawc/.e rodziny, zagro�enia funkcjonowania wsp�czesnych rodzin, formy opieki nad dzieckiem, sieroctwo, drogi kompensacji sieroctwa, rod/inne formy opieki 30 nad dzieckiem (rodzina adopcyjna, rodzina zast�pcza, rodzinne domy dziec