TADEUSZ MAJEWSKI EDUKACJA I REHABILITACJA OS�B G�UCHONIEWIDOMYCH WARSZAWA 1995 SPIS TRE�CI WST�P I. ZAGADNIENIA OG�LNE G�UCHO�LEPOTY 1. Znaczenie wzroku i s�uchu w �yciu cz�owieka 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka 1.2. Znaczenie s�uchu w �yciu cz�owieka 2. Zakres poj�cia g�ucho�lepoty 2.1. Definicje g�ucho�lepoty 2.2. Medyczne kryteria g�ucho�lepoty 2.2.1. Uszkodzenie narz�du wzroku 2.2.2. Uszkodzenie narz�du s�uchu . 2.3. Spo�eczne kryteria g�ucho�lepoty 2.4. Poj�cie g�ucho�lepoty 3. Przyczyny g�ucho�lepoty 3.1.Przyczyny r�wnoczesnego uszkodzenia wzroku i s�uchu 3.2. Przyczyny uszkodzenia wzroku 3.3. Przyczyny uszkodzenia s�uchu 4. Charakterystyka populacji os�b g�uchoniewidomych 4.1. Podzia� os�b g�uchoniewidomych 4.2. Osoby z g�ucho�lepot� wrodzon� 4.3. Osoby z g�ucho�lepot� nabyt� 4.4. Osoby z g�ucho�lepot� cz�ciow� 5. Podstawowe potrzeby os�b g�uchoniewidomych II. ZAGADNIENIA EDUKACYJNE I REHABILITACYJNE OS�B G�UCHONIEWIDOMYCH 1. Poznawanie rzeczywisto�ci przez osoby g�uchoniewidome 1.1. Procesy poznawcze u cz�owieka 1.2. Procesy sensoryczne u os�b g�uchoniewidomych 1.2.1. Zmys� dotyku, zmys� kinestetyczny i zmys� r�wnowagi 1.2.2. Zmys� w�chu 1.2.3. Zmys� smaku 1.2.4. Zmys� wibracji 1.2.5. Zachowany szcz�tkowo zmys� wzroku 1.2.6. Zachowany szcz�tkowo zmys� s�uchu 1.2.7. Polisensoryczne poznawanie rzeczywisto�ci przez osoby g�uchoniewidome 1.3. Procesy percepcyjne u os�b g�uchoniewidomych 1.4. Zachowanie dotychczasowego do�wiadczenia poznawczego 2. Porozumiewanie si� os�b g�uchoniewidomych z otoczeniem 2.1. G�ucho�lepota a porozumiewanie si� z otoczeniem 2.2. Metody porozumiewania si� os�b g�uchoniewidomych 2.2.1. Metody uniwersalne 2.2.1.1. Kre�lenie na d�oni liter drukowanych 2.2.1.2. Alfabet punktowy do d�oni 2.2.1.3. Pos�ugiwanie si� brajlowsko-czarnodrukow� tabliczk� 2.2.2. Metody specjalne 2.2.2.1. J�zyk migowy 2.2.2.1.1. Dotykowy odbi�r alfabetu palcowego 2.2.2.1.2. Adaptacja znak�w ideograficznych j�zyka migowego dla dzieci g�uchoniewidomych 2.2.2.2. Jednor�czny brajl do palc�w 2.2.2.3. Dwur�czny brajl do palc�w 2.3. Rozw�j porozumiewania si� u dzieci g�uchoniewidomych 2.3.1. Rozw�j porozumiewania si� przedj�zykowego 2.3.2. Rozw�j porozumiewania si� j�zykowego 2.3.3. Porozumiewanie si� totalne 2.4. Porozumiewanie si� os�b z g�ucho�lepot� nabyt� 2.5. T�umacze-przewodnicy os�b g�uchoniewidomych 2.6. Pomoce techniczne u�atwiaj�ce porozumiewanie si� z otoczeniem 3. Orientacja i poruszanie si� os�b g�uchoniewidomych w przestrzeni 3.1.Skutki g�ucho�lepoty w zakresie orientacji i poruszania si� w przestrzeni 3.2. Orientacja przestrzenna u os�b g�uchoniewidomych 3.3. Poruszanie si� os�b g�uchoniewidomych w przestrzeni 3.3.1. Nauka poruszania si� w przestrzeni 3.3.2. Samodzielne poruszanie si� os�b g�uchoniewidomych 3.3.2.1. Pos�ugiwanie si� lask� 3.3.2.2. Korzystanie z psa-przewodnika 3.3.2.3. Elekroniczne przyrz�dy do poruszanie si� 3.3.2.4. Zwracanie si� o pomoc w czasie drogi 3.3.2.5. Korzystanie z publicznych �rodk�w komunikacji 3.3.3. Poruszanie si� z widz�cym przewodnikiem 4. Przygotowanie os�b g�uchoniewidomych do �ycia 4.1. Skutki g�ucho�lepoty w sferze czynno�ci �ycia codziennego 4.2. Model przygotowania os�b g�uchoniewidomych do �ycia 4.3. Realizacja programu przygotowania os�b g�uchoniewidomych do �ycia 4.4. Og�lne zasady wykonywania czynno�ci �ycia codziennego przez osoby g�uchoniewidome 5. Przygotowanie do pracy i zatrudnienie os�b g�uchoniewidomych 5.1. Skutki g�ucho�lepoty w sferze zawodowej 5.2. Mo�liwo�ci zawodowe os�b g�uchoniewidomych 5.3. Przygotowanie do pracy os�b g�uchoniewidomych 5.3.1. Modele szkolenia zawodowego os�b g�uchoniewidomych 5.3.2. Formy szkolenia zawodowego os�b g�uchoniewidomych 5.3.2.1. Szkolenie w zak�adach dla os�b g�uchoniewidomych 5.3.2.2. Indywidualne szkolenie w zwyk�ych zak�adach pracy 5.3.2.3. Grupowe szkolenie w zwyk�ych zak�adach pracy 5.3.2.4. Szkolenie w zak�adach pracy chronionej 5.3.2.5. Szkolenie w o�rodkach dziennego pobytu 5.4. Zatrudnienie os�b g�uchoniewidomych 5.4.1. Zatrudnienie w zak�adach pracy chronionej 5.4.2. Zatrudnienie wspomagane 5.4.3. Zatrudnienie na zwyk�ych warunkach 5.4.4. Zatrudnienie w domu 6. Zagadnienia psychologiczne os�b g�uchoniewidomych 6.1. Jako�� �ycia os�b g�uchoniewidomych 6.2. Samotno�� os�b g�uchoniewidomych 6.3. Kierowanie w�asnym �yciem przez osoby g�uchoniewidome 6.4. Problemy zachowania si� os�b g�uchoniewidomych 6.5. Zagadnienie depresji u os�b g�uchoniewidomych 7. Zaj�cia rekreacyjne dla os�b g�uchoniewidomych 7.1. Potrzeba i znaczenie zaj�� rekreacyjnych dla os�b g�uchoniewidomych 7.2. Rodzaje zaj�� rekreacyjnych dla os�b g�uchoniewidomych 7.3. Organizacja zaj�� rekreacyjnych dla os�b g�uchoniewidomych III. ORGANIZACJA EDUKACJI I REHABILITACJI OS�B G�UCHONIEWIDOMYCH 1. Pomoc dla rodzic�w ma�ych dzieci g�uchoniewidomych 1.1. Problemy rodzic�w dzieci g�uchoniewidomych 1.2. Formy pomocy dla rodzic�w dzieci g�uchoniewidomych 1.2.1. Pomoc specjalist�w dla rodzic�w dzieci g�uchoniewidomych 1.2.2. Szkolenie rodzic�w dzieci g�uchoniewidomych 1.2.3. Stowarzyszenia rodzic�w dzieci g�uchoniewidomych 2. Programy edukacyjne dla dzieci g�uchoniewidomych 2.1. Historia edukacji dzieci g�uchoniewidomych 2.2. Formy organizacyjne edukacji dzieci g�uchoniewidomych 2.2.1. Szkolnictwo specjalne dla dzieci g�uchoniewidomych 2.2.1.1.Oddzia� dla Dzieci G�uchoniewidomych w Aalborgu 2.2.1.2. Oddzia� dla Dzieci G�uchoniewidomych w Condover 2.2.2. Dzieci g�uchoniewidome w zwyk�ych szko�ach 2.3. Adaptacja �rodowiska dziecka g�uchoniewidomego 3.Formy organizacyjne rehabilitacji doros�ych g�uchoniewidomych 3.1. Zak�ady rehabilitacji dla doros�ych g�uchoniewidomych 3.2. Kursy rehabilitacyjne dla doros�ych g�uchoniewidomych 3.3. Rehabilitacja domowa doros�ych g�uchoniewidomych IV. MODELE �YCIA DOROS�YCH G�UCHONIEWIDOMYCH 1. Formy usamodzielnienia absolwent�w g�uchoniewidomych 2. Pomoc usamodzielnionym absolwentom g�uchoniewidomym 3. Dob�r opiekun�w dla os�b g�uchoniewidomych 4. Doro�li g�uchoniewidomi w domach pomocy spo�ecznej 5. Adaptacja miejsca zamieszkania dla osoby g�uchoniewidomej 6. Organizacje os�b g�uchoniewidomych Z A K O � C Z E N I E B I B L I O G R A F I A W S T � P W ka�dym spo�ecze�stwie istniej� osoby z r�wnoczesnym uszkodzeniem zmys��w wzroku i s�uchu czyli g�uchoniewidome. Stanowi� one stosunkowo ma�� grup� w�r�d os�b niepe�nosprawnych, dlatego przeci�tny cz�owiek rzadko ma mo�liwo�� spotkania si� z nimi i poznania ich problem�w. Wprawdzie up�yn�o ju� ponad 150 lat od momentu obj�cia systematyczn� opiek� pedagogiczn� pierwszej g�uchoniewidomej dziewczynki w Stanach Zjednoczonych Laury Bridgeman, to jednak rozw�j edukacji dzieci, a tym bardziej rehabilitacji doros�ych g�uchoniewidomych na �wiecie nie nast�puje zgodnie z oczekiwaniami. Dzisiaj niewiele jest kraj�w, kt�re stworzy�y szerokie programy edukacyjne czy rehabilitacyjne dla wszystkich os�b g�uchoniewidomych dostarczaj�ce jednocze�nie okazji do przeprowadzania odpowiednich bada� naukowych. W zwi�zku z tym brakuje kompleksowych opracowa� dotycz�cych zagadnie� edukacyjnych i rehabilitacyjnych os�b g�uchoniewidomych. Pierwsz� prac� na ten temat pt. Zagadnienia rehabilitacyjne os�b g�uchoniewidomych opublikowa�em w 1979 r. Jak sam tytu� wskazuje, zawiera�a ona om�wienie podstawowych zagadnie� zwi�zanych z rehabilitacj� os�b g�uchoniewidomych a tak�e rezultaty pierszych bada� dotycz�cych ustalenia liczby os�b z r�wnoczesnym uszkodzeniem wzroku i s�uchu w naszym kraju oraz ich potrzeb edukacyjnych i rehabilitacyjnych. Od tego czasu up�yn�o prawie 20 lat. Przyzna� trzeba, �e w tym okresie nast�pi� post�p w surdotyflopedagogice - edukacji dzieci g�uchoniewidomych. W mniejszym stopniu nast�pi� post�p w rehabilitacji os�b z g�ucho�lepot� nabyt� w p�niejszym okresie �ycia, natomiast zupe�nie ma�o zrobiono na rzecz os�b g�uchoniewidomych w wieku starszym. W Polsce zacz�to r�wnie� tworzy� programy dzia�ania na rzecz os�b g�uchoniewidomych. W Bydgoszczy przy Szkole Specjalnej dla Dzieci Niewidomych powsta� Oddzia� dla Dzieci G�uchoniewidomych; Polski Zwi�zek Niewidomych organizuje kursy rehabilitacyjne dla dzieci i doros�ych os�b g�uchoniewidomych;powsta�o Towarzystwo Pomocy G�uchoniewidomym a w jego ramach Sekcja Rodzic�w Dzieci G�uchoniewidomych z szerokim programem dzia�ania. Obecnie w rejestrach Towarzystwa Pomocy G�uchoniewidomym znajduje si� oko�o 1.500 nazwisk os�b g�uchoniewidomych, w tym oko�o 140 dzieci. Por�wnuj�c dane statystyczne z innych kraj�w w Polsce szacunkowo powinno by� od 5.000 do 7.000 os�b g�uchoniewidomych. Praca pt. "Edukacja i rehabilitacja os�b g�uchoniewidomych" jest pr�b� zebrania i przedstawienia pogl�d�w, do�wiadcze� i osi�gni�� w zakresie edukacji dzieci i rehabilitacji doros�ych g�uchoniewidomych w krajach europejskich i Stanach Zjednoczonych Ameryki P�nocnej opart� na materia�ach przedstawianych na r�nych konferencjach oraz na r�nych publikacjach. Brak jest jeszcze wystarczaj�cych do�wiadcze� i opracowa� pozwalaj�cych na kompleksowe i pog��bione przedstawienie wszystkich zagadnie� zwi�zanych z edukacj� i rehabilitacj� dzieci i doros�ych g�uchoniewidomych. S� to bowiem zagadnienia bardzo z�o�one i trudne. Niemniej, zebrany obszerny materia�, kt�ry stara�em si� u�o�y� w logiczn� ca�o��, mo�e stanowi� pewn� form� podr�cznika dla os�b podejmuj�cych w naszym kraju prac� z i na rzecz os�b g�uchoniewidomych, a tak�e dla cz�onk�w rodzin os�b g�uchoniewidomych. Praca ta wymaga bowiem szerokiej wiedzy teoretycznej i bogatego do�wiadczenia praktycznego opartego o t� wiedz�. Obecnie nie coraz wi�cej plac�wek dzia�aj�cych na rzecz dzieci niewidomych i s�abowidz�cych oraz g�uchych i s�abos�ysz�cych spotyka si� tak�e z dzie�mi dotkni�tymi r�wnoczesnym uszkodzeniem wzroku i s�uchu. Mam nadziej�, �e praca ta b�dzie odpowiedzi� na zapotrzebowanie zainteresowanych �rodowisk i spe�ni postawione zadanie dostarczaj�c podstawowej wiedzy o osobach g�uchoniewidomych, ich potrzebach oraz ich edukacji i rehabilitacji. I.OG�LNE ZAGADNIENIA G�UCHO�LEPOTY 1. ZNACZENIE WZROKU I S�UCHU W �YCIU CZ�OWIEKA Organizm ludzki sk�ada si� z wielu narz�d�w o okre�lonej budowie i wykonuj�cych okre�lone czynno�ci, kt�re s� skoordynowane i wzajemnie uwarunkowane. Oznacza to, �e czynno�ci jednych narz�d�w s� zale�ne od innych i ka�dy z narz�d�w ma wp�yw na prac� pozosta�ych. W�r�d narz�d�w mo�emy wyodr�bni� narz�dy zmys�owe czyli zmys�y, kt�rych g��wnymi czynno�ciami jest orientacja i poznawanie otaczaj�cej rzeczywisto�ci, a tak�e umo�liwianie przekszta�cania tej rzeczywisto�ci czyli dzia�ania. Nale�� do nich zmys�y: wzroku, s�uchu, dotyku, w�chu, smaku itp. Rzeczywisto�� natomiast tworz� przedmioty i zjawiska. Do przedmiot�w zaliczamy przedmioty martwe (dom, st�, kamie�) i organizmy �ywe (cz�owiek, zwierz�, ro�liny). Charakteryzuj� si� one okre�lon� struktur� (budow�), kt�ra r�ni je mi�dzy sob� oraz wzgl�dn� sta�o�ci� i niezmienno�ci�. Zjawiska maj� struktur� mniej wyra�n� i charakter czasowy i zmienny. Nale�� do nich zdarzenia, procesy, czynno�ci, cia�a w stanach niesta�ych (dzie�, deszcz, jad�cy samoch�d, przechod�cy cz�owiek, pi�owanie, ogie�). W otaczaj�cej nas rzeczywisto�ci pe�no jest r�nych przedmiot�w oraz pojawiaj�cych si� i znikaj�cych zjawisk. Przedmioty i zjawiska posiadaj� okre�lone cechy, jak wielko��, kszta�t, stopie� twardo�ci i szorstko�ci, barw� s� �r�d�em bardzo zr�nicowanych d�wi�k�w, zapach�w, smak�w itp. R�ne cechy rzeczywisto�ci oddzia�ywuj� na r�ne zmys�y. Jest wi�c w�r�d zmys��w pewna specjalizacja, a tak�e pewna hierarchia. Oznacza to, �e niekt�re zmys�y maj� wi�ksz� warto�� i znaczenie dla cz�owieka ni� inne, bowiem oddzia�uj� na nie bardziej istotne cechy przedmiot�w i zjawisk oraz wi�ksza ich liczba. W hierarchii tej niew�tpliwie pierwsze miejsce zajmuje zmys� wzroku, a nast�pnie zmys� s�uchu. 1.1. Znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka Narz�d wzroku ma bardzo z�o�on� budow�. Sk�ada si� on z ga�ek ocznych wraz z mi�niami umo�liwiaj�cymi ich ruchy oraz nerw�w wzrokowych, ��cz�cych je z odpowiedni� parti� kom�rek nerwowych zlokalizowan� w p�acie potylicznym kory m�zgowej, zwan� o�rodkiem wzrokowym. Zako�czenia nerw�w wzrokowych znajduj�ce si� w siatk�wce na dnie oka stanowi� receptory wzrokowe, tzw. czopki i pr�ciki. S� to wyspecjalizowane kom�rki �wiat�oczu�e reaguj�ce na bod�ce wzrokowe, kt�rymi s� fale elektromagnetyczne czyli �wiat�o. Je�li chodzi o stron� funkcjonaln� narz�du wzroku, to mo�na wyodr�bni� cz�� fizjologiczn� czyli widzenie oraz cz�� psychologiczn� czyli percepcj� wzrokow�. Na t� pierwsz� sk�adaj� si�: 1.Czynno�ci motoryczne ga�ek ocznych, kt�rych zadaniem jest ich ukierunkowanie na odpowiednie bod�ce ( ogl�dany przedmiot) oraz skierowanie obu ga�ek w ten sam punkt. Jest to tzw. konwergencja lub zbie�no��. Umo�liwiaj� one tak�e �ledzenie wzrokiem za przedmiotem znajduj�cym si� w ruchu. 2. Czynno�ci optyczne, zadaniem kt�rych jest skupianie i skierowanie wpadaj�cych do ga�ki ocznej wi�zki promieni �wietlnych na tzw. plamk� ��t�, znajduj�c� si� w �rodku siatk�wki, gdzie jest najwi�ksza liczba czopk�w. Widzenie t� cz�ci� siatk�wki jest najlepsze i najdok�adniesze. Skupianie i skierowanie promieni �wietlnych na plamk� ��t� odbywa si� dzi�ki odpowiedniemu ich za�amaniu przez rog�wk�, soczewk� i cia�ko szkliste tworz�ce aparat optyczny oka. 3. Czynno�ci wzrokowe, kt�rych zadaniem jest reagowanie receptor�w wzrokowych na bod�ce �wietlne oraz przekazanie pobudze� nerwowych do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej, gdzie powstaj� obrazy ogl�danych przedmiot�w i zjawisk. Na czynno�ci wzrokowe sk�adaj� si�: Widzenie centralne (�rodkowe), dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi przedmioty, zw�aszcza ma�e i bardzo ma�e oraz ma�e fragmenty wi�kszych przedmiot�w. Do takich nale�� tak�e litery i cyfry drukowane czy pisane odr�cznie. Sprawno�� widzenia centralnego okre�lana jest ostro�ci� wzroku czyli zdolno�ci� rozr�niania 2 punkt�w przy maksymalnym ich zbli�eniu. Widzenie obwodowe, dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi du�e przedmioty, przedmioty znajduj�ce si� w ruchu i zjawiska. Zapewnia ono tak�e cz�owiekowi orientacj� w przestrzeni, co jest szczeg�lnie istotne dla samodzielnego poruszania si�. Widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne, zapewniaj�ce cz�owiekowi widzenie przedmiot�w jako bry�, przestrzeni jako g��bi, perspektywy i horyzontu. Widzenie barw , dzi�ki kt�remu cz�owiek widzi rzeczywisto�� w r�norakich kolorach. Widzenie nocne, czyli widzenie w s�abych warunkach �wietlnych, a wi�c o zmroku czy przy s�abym o�wietleniu. Nast�puje w�wczas adaptacja receptor�w wzrokowych przez aktywizacj� pr�cik�w. Je�li chodzi o cz�� psychologiczn� zmys�u wzroku, to stanowi� j� czynno�ci percepcyjne. Ich zadaniem jest analiza, synteza i interpretowanie obraz�w przekazanych z siatk�wki przez nerwy wzrokowe do o�rodka wzrokowego w korze m�zgowej. W wyniku tych czynno�ci powstaj� spostrze�enia przedmiot�w i zjawisk z otaczaj�cej rzeczywisto�ci. Jak ju� zaznaczyli�my - zmys� wzroku zajmuje najwy�sze miejsce w hierarchii zmys��w. Pozycja ta wynika st�d, �e: 1. Oddzia�uje na niego najwi�ksza liczba bod�c�w, a wi�c cech przedmiot�w i zjawisk. Ocenia si�, �e zmys� wzroku odbiera od 84-90 % wszystkich bod�c�w, dzia�aj�cych na cz�owieka (Rothschield,1972). Natomiast Fransois i Engelen (1990) podaj�, �e u os�b pe�nosprawnych udzia� poszczeg�lnych zmys��w w uzyskiwaniu informacji przedstawia si� nast�puj�co: wzrok - 82%, s�uch - 11%, w�ch - 3,5 %, dotyk - 1,5%, smak -1% i inne - 1%. 2. Nale�y on do tzw. telezmys��w, czyli jego receptory reaguj� na bod�ce pochodz�ce od przedmiot�w i zjawisk znajduj�cych si� lub wyst�puj�cych nawet w znacznej odleg�o�ci. Przy sprzyjaj�cych warunkach mo�liwo�ci wzroku w tym zakresie s� olbrzymie. 3. Nale�y on do zmys��w wra�e� symultanicznych (jednoczesnych), a wi�c obejmuj�cych jednocze�nie wszystkie wzrokowe cechy wielu przedmiot�w i zjawisk znajduj�cych si� w polu percepcji wzrokowej. Wzrok ujmuje r�wnocze�nie ca�� sytuacj� bod�cow�, kt�ra mo�e sk�ada� si� z bardzo wielu przedmiot�w i stale zmieniaj�cych si� zjawisk. Jest to szczeg�lnie istotne dla orientacji w przestrzeni i samodzielnego poruszania si� w niej. (4) Jest on zmys�em receptorycznym, tzn. stale dzia�aj� na niego bod�ce niezale�nie od tego, czy sobie tego cz�owiek �yczy czy te� nie. W�r�d nich dokonuje dopiero analizy i reaguje na te, kt�re w danej chwili maj� dla niego pewn� warto�� i znaczenie. 5. Dostarcza on cz�owiekowi takich tre�ci poznawczych, kt�rych inne zmys�y nie mog� dostarczy� jak �wiat�o czy barwa. Wzrok ma szczeg�lne znaczenie prawie we wszystkich sferach �ycia cz�owieka, a mianowicie:. Poznawanie rzeczywisto�ci - przedmiot�w i zjawisk. Pozna- wanie przedmiot�w i zjawisk sk�adaj�cych si� na rzeczywisto�� stanowi podstawow� czynno�� zmys�u wzroku. Zapewnia on cz�owiekowi mo�liwo�� poznawania r�nych cech przedmiot�w i zjawisk, a w szczeg�lno�ci ich wielko�ci, kszta�t�w i barw. One decyduj� o ich podobie�stwach i r�nicach jakie mi�dzy nimi istniej�. O ile chodzi o przedmioty, to wzrok pozwala cz�owiekowi na poznawanie zar�wno bardzo ma�ych jak r�wnie� bardzo du�ych przedmiot�w. Przyk�adowo mo�na wymieni� mr�wk�, paj�czyn�, ig�� czy olbrzymi� g�r�, pa�ac, stadion sportowy itp. Dzi�ki wzrokowi cz�owiek ma mo�liwo�� poznawania nie tylko statycznych element�w rzeczywisto�ci, lecz r�wnie� dynamicznych - podlegaj�cych sta�ym zmianom, znajduj�cych si� w ruchu. Obejmuj� one liczne zjawiska o mniej wyra�nych kszta�tach, wielko�ciach i r�norodnych barwach, kt�re w �yciu cz�owieka pojawiaj� si�, trwaj� przez okre�lony okres czasu i znikaj�. Zmys� wzroku potrafi najwierniej odzwierciedli� w �wiadomo�ci cz�owieka otaczaj�c� go rzeczywisto��, w kt�rej przebywa i dzia�a stanowi�c jej integraln� cz��. Rezultatem tego poznania jest konkretna i bezpo�rednia wiedza o �wiecie, o przedmiotach i zjawiskach zawarta we wra�eniach i spostrze�eniach. Stanowi ona podstaw� do tworzenia wiedzy uog�lnionej zawartej w poj�ciach. M�wi�c o znaczeniu tego zmys�u w zdobywaniu wiedzy o �wiecie, trzeba tak�e podkre�li�, �e nauka na wszystkich poziomach opiera si� g��wnie na metodach wzrokowych. Przyk�adowo mo�na wymieni� takie metody dydaktyczne jak obserwacja r�nych zjawisk, pokaz obrazk�w, map, rysunk�w, przezroczy, film�w, czytanie podr�cznik�w, ksi��ek itp. Og�lnie mo�na powiedzie�, �e wzrok ma olbrzymie znaczenie w uczeniu si� dziecka czy cz�owieka doros�ego. Dzia�alno�� praktyczna. Cz�owiek nie tylko poznaje rzeczwisto�� lecz r�wnie� zmienia j� czyli dzia�a. Zabawa, nauka, praca, czynny odpoczynek - to r�ne formy dzia�ania cz�owieka. Dzia�anie praktyczne polega na wykonywaniu r�nych ruch�w i zespo��w ruch�w czyli czynno�ci. Wymaga to wsp�dzia�ania i koordynacji zmys�u wzroku i zmys�u kinestetycznego (ruchu). Jest to tzw. koordynacja wzrokowo-ruchowa. Funkcj� wzroku w dzia�alno�ci praktycznej - przy wykonywaniu r�norodnych czynno�ci - sprowadzi� mo�na do: - funkcji orientacyjnej, polegaj�cej na informowaniu o zachodz�cych zmianach w miejscu, w kt�rym czynno�� jest wykonywana, celem zareagowania na nie odpowiednim dostosowaniem zachowania; - funkcji kieruj�cej lub reguluj�cej przebieg wykonania czynno�ci; - funkcji kontroluj�cej przebieg i efekty wykonywanej czynno�ci. Podobnie przedstawia si� kszta�towanie nowych ruch�w i czynno�ci, kt�rych cz�owiek uczy si� przez ca�e �ycie Wsp�dzia�anie zmys�u kinestetycznego i wzroku jest r�wnie� niezb�dna do osi�gni�cia zamierzonych efekt�w w tym zakresie. Podstawowa metoda nauczania ruch�w i czynno�ci to pokaz - wizualna demonstracja ich modelu lub wzoru. Dziecko uczy si� wykonywania r�nych czynno�ci obserwuj�c i na�laduj�c inne osoby, kt�re je wykonuj�. Szczeg�lne znaczenie ma wzrok przy nauce i wykonywaniu tzw. czynno�ci �ycia codziennego, a wi�c czynno�ci samo obs�ugowych jak mycie si�, ubieranie si�, spo�ywanie posi�k�w, jak te� czynno�ci gospodarczych (domowych) jak przygotowywanie posi�k�w, sprz�tanie , pranie itp. Podobnie zdecydowana wi�kszo�� zawod�w wymaga od cz�owieka dobrze funkcjonuj�cego wzroku. Dotyczy to wszystkich 3 jego funkcji wyst�puj�cych w dzia�ano�ci praktycznej, a wi�c funkcji orientacyjnej, kieruj�cej i kontroluj�cej. Niewiele jest w�a�ciwie zawod�w, w kt�rych wzrok odgrywa�by drugorz�dn� rol�. Orientacja i poruszanie si� w przestrzeni. Orientacja ma szczeg�lne znaczenie dla poruszania si� w przestrzeni. Dzi�ki wzrokowi cz�owiek potrafi precycyjnie lokalizowa� przedmioty i zjawiska w przestrzeni, a wi�c ustala� kierunek i ich odleg�o�� w odniesieniu do siebie. Ponadto wzrok przekazuje jemu bie��ce informacje, co si� wok� niego dzieje i znajduje, jakie zmiany dokonuj� si� w najbli�szym otoczeniu. Jednym wejrzeniem otrzymuje on obraz otoczenia i jego element�w, kt�ry pozwala mu na prawid�owe obranie kierunku marszruty i unikanie ewentualnych przeszk�d na drodze. Sta�a wzrokowa obserwacja otoczenia w trakcie poruszania si� pozwala na regulowanie i kontrolowanie, czy zmierza do obranego celu. Zapewnia ona tak�e poczucie bezpiecze�stwa w czasie poruszania si� w przestrzeni. Inne sfery �ycia. Wzrok odgrywa tak�e du�� rol� w wielu innych sferach �ycia. Przyk�adowo mo�na tutaj wymieni�: - nawi�zywanie bezpo�rednich kontakt�w z innymi osobami ( orien tacja kim s�, gdzie si� znajduj�, co robi�); - wsp�lny udzia� w zaj�ciach wymagaj�cych interakcji i wsp� dzia�ania kilku os�b; - korzystanie z d�br kultury jak film, telewizja, wystawy malar stwa, fotografiki itp (wzrok jest �r�d�em wielu dozna� este tycznych); - udzia� w r�nych zaj�ciach sportowo-turystycznych i rekrea cyjnych. 1.2. Znaczenie s�uchu w �yciu cz�owieka Narz�d s�uchu ma r�wnie� z�o�on� budow�, podobnie jak narz�d wzroku, lecz jego czynno�ci s� prostsze. S�yszenie polega na odbiorze bod�c�w s�uchowych (akustycznych) z otaczaj�cej rzeczywisto�ci oraz przekazywaniu ich do odpowiedniej partii kom�rek nerwowych w p�acie skroniowym kory m�zgowej, zwanym o�rodkiem s�uchowym. Tam powstaj� wra�enia i spostrze�enia s�uchowe. Bod�ce s�uchowe tworz� fale powietrza wywo�ane przez przedmioty drgaj�ce, zwane d�wi�kami. Receptory s�uchowe znajduj�ce si� w wewn�trznej cz�ci ucha reaguj� na te bod�ce, w wyniku czego powstaj� s�abe impulsy elektryczne przenoszone do o�rodka s�uchowego przez nerwy s�uchowe. Ucho stanowi cz�� odbiorcz� narz�du s�uchu. Sk�ada si� ono z 3 cz�ci, a mianowicie: z ucha zewn�trznego, �rodkowego i wewn�trznego. Ucho zewn�trzne sk�ada si� z ma��owiny, przewodu s�uchowego i b�ony b�benkowej, kt�ra przew�d ten zamyka. Ma��owina uszna wychwytuje fale powietrza (d�wi�ki) i skierowuje je przewodami usznymi na b�on� b�benkow�. Fale te, powoduj�c zmian� ci�nienia powietrza, wprawiaj� j� w drganie. Ucho �rodkowe sk�ada si� r�wnie� z kilku element�w, z kt�rych najwa�niejsze s� 3 kosteczki. Ze wzgl�du na sw�j kszta�t przyj�y one nazw�: m�oteczek, kowade�ko i strzemi�czko. Maj� one za zadanie przenoszenie drga� b�ony b�benkowej wywo�anych dzia�aniem bod�c�w d�wi�kowych do cz�ci trzeciej ucha. Ucho �rodkowe chroni tak�e ucho wewn�trzne przed zbyt silnymi d�wi�kami mog�cymi je uszkodzi�. Najwa�niesz� cz�� stanowi ucho wewn�trzne, gdzie znajduj� si�: przedsionek, kana�y p�koliste i �limak. W �limaku znajduje si� tzw. narz�d Cortiego. W nim mieszcz� si� receptory s�uchowe czyli kom�rki rz�skowe, znajduj�ce si� na g�rnej powierzchni b�ony podstawowej przedzielaj�cej przew�d �limaka. Dzi�ki w�a�ciwo�ciom swej budowy, r�ne jej cz�ci s� zdolne do obioru fal o r�nej cz�stotliwo�ci. St�d pobudzenia z b�ony podstawowej przez nerwy s�uchowe zostaj� przekazane do o�rodka s�uchowego, gdzie na skutek proces�w analizy, syntezy i interpretacji powstaj� wra�enia i spostrze�enia s�uchowe. W przedsionku i kana�ach p�kolistych znajduj� si� receptory zmys�u r�wnowagi. Zmys� ten informuje cz�owieka o og�lnej pozycji cia�a w stosunku do kierunku si�y ci�ko�ci (utrzymanie pozycji pionowej). Wsp�dzia�a on ze zmys�em kinestetycznym (ruchu), zw�aszcza w czasie poruszania si�. D�wi�ki stanowi�ce bod�ce akustyczne charakteryzuj� si� nast�puj�cymi cechami: nat�eniem (si��), wysoko�ci�, barw� i rytmem. Nat�enie d�wi�ku zale�y od amplitudy drga� fali d�wi�kowej emitowanej przez przedmioty i zjawiska drgaj�ce. Im wi�ksza amplituda, tym d�wi�k jest silniejszy. Nat�enie d�wi�ku mierzone jest w decybelach (dB). Decybel jest to jednostka ci�nienia akustycznego r�wna jednej dziesi�tej bela stanowi�cego podstawow� jednostk� pomiaru nat�enia d�wi�ku. Nieuszkodzone ucho ludzkie reaguje na d�wi�ki mieszcz�ce si� w przedziale od 0 dB do oko�o 130 dB, tzn. od progu s�yszalno�ci do progu b�lu (Brueel and Kjaer,1988) z tym, �e istniej� du�e r�nice indywidualne u poszczeg�lnych os�b. Silniejsze d�wi�ki ni� 130 dB mog� wywo�a� nie tylko reakcj� b�lu, lecz tak�e spowodowa� uszkodzenie narz�gu s�uchu. Przedmioty i zjawiska b�d�ce �r�d�em fal powietrza dostarczaj� d�wi�k�w o r�nej sile. D�wi�ki o wi�kszymnat�eniu odbierane s� subiektywnie jako g�o�niejsze, a o mniejszej jako cichsze. Wysoko�� d�wi�ku zale�y od liczby drga� na sekund�. Cz�stotliwo�� drga� ma wp�yw na d�ugo�� fali d�wi�kowej. Im drga� tych jest mniej w jednostce czasu, tym fala jest d�u�sza i odwrotnie. Receptory s�uchowe cz�owieka reaguj� na fale powietrza o cz�stotliwo�ci od 20 do 20.000 drga� na sekund� czyli tzw. herc�w. Herc (Hz) jest to jednostka pomiarowa cz�stoliwo�ci d�wi�ku r�wna jednemu drganiu (cyklowi) na sekund�. Najwi�ksz� wra�liwo�� wykazuj� receptory s�uchowe cz�owieka na fale d�wi�kowe o cz�stotliwo�ci od 2.000 do 5.000 herc�w, malej�c� w pozosta�ych zakresach. Natomiast czu�o��, czyli najmniejsza zmiana si�y d�wi�ku rejestrowana przez ucho ludzkie wynosi 3 dB (Breer & Kjaer, 1988). Ucho ludzkie jest wi�c zdolne do reagowania na fale o okre�lonych d�ugo�ciach. Przedmioty i zjawiska wyst�puj�ce w otoczeniu cz�owieka emituj� d�wi�ki r�nej wysoko�ci. Jedne z nich s� �r�d�em d�wi�k�w wysokich, inne niskich. Barwa d�wi�ku zale�y od kszta�tu fali emitowanej przez drgaj�ce cia�o. R�ne przedmioty i zjawiska b�d�ce �r�d�em fal d�wi�kowych wywo�uj� fale o r�nym kszta�cie, a co za tym idzie r�ne jako�ciowo d�wi�ki. Rytm jest to powtarzanie si� okre�lonych d�wi�k�w w jednakowych odst�pach czasu i w ustalonej kolejno�ci. Jedne dzwi�ki s� d�wi�kami ci�g�ymi wyst�puj�cymi w niezmienionej formie przez okre�lony okres czasu, inne s� d�wi�kami impulsowymi, powtarzaj�cymi si� lub wyst�puj�cymi w okre�lonych odst�pach czasu. D�wi�ki mo�na podzieli� na : 1. Tony proste zawieraj�ce tylko jedn� cz�stotliwo��, kt�re w czystej formie wyst�puj� w warunkach laboratoryjnych i w muzyce ( tony wydawane przez instrumenty). 2. Tony z�o�one lub szmery, sk�adaj�ce si� z d�wi�k�w o r�nej sile, wysoko�ci i barwie, a powstaj�ce na skutek nier�wnomierno�ci drga� powietrza. W praktyce tony proste s� rzadko spotykane. Wi�kszo�� d�wi�k�w wyst�puj�cych w �rodowisku cz�owieka to suma ton�w o r�nej sile - o r�nym stopniu g�o�no�ci, o r�nej wysoko�ci - d�wi�ki od bardzo wysokich (sopranowych) do bardzo niskich (basowych) i podlegaj�cych sta�ym zmianom. Charakteryzuj� si� one tak�e tym, �e jedne d�wi�ki pojawiaj� si� a inne zanikaj� oraz tym, �e istniej�ce d�wi�ki okresowo zmieniaj� swoje cechy (si��, wysoko��, barw�). Znaczenie zmys�u s�uchu w �yciu cz�owieka jest bardzo du�e. Sprowadzi� je mo�na do nast�puj�cych sfer: Poznawanie rzeczywisto�ci - przedmiot�w i zjawisk. D�wi�ki s� charakterystyczne dla wielu przedmiot�w, os�b i zjawisk wyst�puj�cych w �yciu i pracy cz�owieka. Towarzysz� one r�nym czynno�ciom i procesom. Cz�owiek s�yszy d�wi�ki wydawane przez r�ne przedmioty i zjawiska, s�yszy muzyk� i mow� ludzk�. D�wi�ki u�wiadamiaj� cz�owiekowi obecno�� w przestrzeni r�nych przedmiot�w, os�b i zjawisk. Najbardziej charakterystyczn� cech� �rodowiska akustycznego cz�owieka - jak ju� zaznaczono - jest to, �e wyst�puj�ce w nim d�wi�ki podlegaj� permanentnym zmianom pod wzgledem poziomu (liczba d�wi�k�w), si�y, wysoko�ci i barwy. Te zmiany stanowi� dla cz�owieka �r�d�o informacji o znajduj�cych si� w otoczeniu przedmiotach, osobach oraz zachodz�cych w nim zjawiskach. . Orientacja i poruszanie si� w przestrzeni. Znaczenie bod�c�w akustycznych w orientacji i poruszaniu si� dla cz�owieka posiadaj�cego pe�nosprawny zmys� wzroku jest w�a�ciwie niewielkie. Z regu�y ich rola ogranicza si� do sygnalizowania istnienia przedmiotu lub zjawiska w polu percepcji s�uchowej, o ile s� one �r�d�em d�wi�ku. A wi�c bod�ce akustyczne zwracaj� tylko uwag� cz�owieka na obecno�� danego przedmiotu lub zjawiska w najbli�szym otoczeniu, je�eli nie zauwa�y� ich uprzednio drog� wzrokow�. Jak podaje Hoffmann (1972) - zmys� s�uchu obejmuje bod�ce pochodz�ce ze wszystkich stron, z ca�ego bli�szego i dalszego otoczenia. Spostrzeganie d�wi�k�w jest niezale�ne od woli cz�owieka - nie ma mo�liwo�ci przerwania percepcji d�wi�k�w. S�uch informuje cz�owieka o tym, �e co� si� dzieje poza polem percepcji wzrokowej, a wzrok dopiero bod�ce te identyfikuje. Spe�nia on wi�c rol� ostrzegania przed ewentualnymi niebezpiecznymi przedmiotami i zjawiskami oraz kontrolowania otoczenia, co jest istotne dla poczucia bezpiecze�stwa. Odbi�r mowy ustnej. S�uch ma szczeg�lne znaczenie w odbiorze mowy ustnej (oralnej). Mowa ustna ma swoj� stron� fonetyczn� (d�wi�kow�) oraz system wyra�e� (symboli s�ownych) i regu� ich ��czenia (regu� gramatycznych), sk�adaj�cych si� na j�zyk. D�wi�kowe elementy mowy czyli zg�oski, sylaby, s�owa itp., to r�wnie� bod�ce akustyczne o r�nej sile, wysoko�ci i barwie. Warunkiem odbioru wymawianych s��w czy ich bardziej z�o�onych jednostek jest posiadanie dobrego s�uchu. Mowa ludzka sk�ada si� z d�wi�k�w o cz�stotliwo�ci od 90 do 8.000 drga� na sekund� (Hz). Zwyk�a mowa odbywa si� na poziomie g�o�no�ci od 40 do 60 dB. Jednak szczeg�lne znaczenie ma zmys� s�uchu w rozwoju mowy. Dziecko uczy si� m�wi� g��wnie dzi�ki na�ladowaniu innych os�b, s�ysz�c jak one wymawiaj� poszczeg�lne zg�oski, litery, s�owa itp. Zdolno�� s�yszenia mowy i m�wienia ma du�e znaczenie w procesie nauczania dziecka. Prze�ycia estetyczne. D�wi�ki s� tak�e �r�d�em wielu prze�y� estetycznych. Znaczna cz�� r�nych form kultury oparta jest na bod�cach akustycznych, jak np. muzyka, proza (recytacja), �piew itp. 2. ZAKRES POJ�CIA G�UCHO�LEPOTY 2.1. Definicje g�ucho�lepoty Zagadnienie zakresu poj�cia g�ucho�lepoty sprowadza si� do pytania kogo nale�y, a kogo nie nale�y uwa�a� za osob� g�uchoniewidom�. Aby m�c odpowiedzie� na to pytanie, trzeba zna� definicj� g�ucho�lepoty. Definicja okre�la bowiem kryteria, na podstawie kt�rych mo�na dan� jednostk� uzna� za nale��c� do grupy os�b dotkni�tych g�ucho�lepot� lub j� z niej wykluczy�. Ka�dy kraj pragn�cy rozwija� us�ugi edukacyjne i rehabilitacyjne na rzecz dzieci, m�odzie�y i doros�ych g�uchoniewidomych powinien przyj�� odpowiedni� definicj� g�ucho�lepoty i osoby g�uchoniewidomej. Jest to potrzebne nie tylko ze wzgl�d�w statystycznych dla ustalenia wielko�ci populacji ludzi dotkni�tych r�wnocze�nie uszkodzeniem wzroku i s�uchu, lecz r�wnie� dla cel�w planowania r�nych us�ug i �wiadcze�, przygotowania odpowiednich program�w oraz metod edukacyjnych i rehabilitacyjnych dla tych os�b (Suosalmi, 1994). Obecnie funkcjonuje kilka definicji g�ucho�lepoty i osoby g�uchoniewidomej, lecz w�r�d ekspert�w z tej dziedziny w dalszym ci�gu tocz� si� dyskusje i poszukiwania maj�ce na celu wypracowanie jak najlepszej definicji. Zagadnienie to nie jest ani proste, ani �atwe, gdy� g�ucho�lepota stanowi bardzo specyficzn� i z�o�on� niepe�nosprawno��, a osoby g�uchoniewidome bardzo zr�nicowan� grup�. A oto kilka przyk�ad�w definicji osoby g�uchoniewidomej przyj�tych i stosowanych w niekt�rych krajach : 1. Definicja zalecana przez konferencj� na temat: "Us�ugi dla g�uchoniewidomej m�odzie�y i doros�ych", kt�ra odby�a si� w 1977 r. w Nowym Jorku. Okre�la ona osoby g�uchoniewidome jako: "osoby, kt�re maj� powa�ne uszkodzenie wzroku i s�uchu, powoduj�ce powa�ne trudno�ci w osi�gni�ciu edukacyjnych, zawodowych, niezawodowych i spo�ecznych cel�w" (Proceedings...1977). 2. Nordycka definicja stosowana od 1979 r. w Danii, Finlandii, Islandii, Norwegii i Szwecji: "Osoba jest g�uchoniewidom�, kiedy ma ona r�wnoczesne powa�ne uszkodzenie wzroku i s�uchu. Niekt�rzy ludzie g�uchoniewidomi s� ca�kowicie niewidomi i ca�kowicie g�usi, podczas gdy inni zachowali szcz�tkowy wzrok i s�uch. Wysoki stopie� uszkodzenia wzroku i s�uchu automatycznie oznacza wykluczenie mo�liwo�ci korzystania z us�ug dla ludzi z uszkodzonym tylko wzrokiem lub z uszkodzonym tylko s�uchem. W ten spos�b g�ucho�lepota powoduje wyj�tkowe trudno�ci w nauce szkolnej, szkoleniu, pracy zawodowej, �yciu spo�ecznym, zaj�ciach kulturalnych i zdobywaniu informacji" (Swensson, 1994). Dlatego g�ucho�lepota musi by� uwa�ana jako odr�bna niepe�nosprawno��, kt�ra wymaga specjalnych metod porozumiewania si� oraz pokonywania trudno�ci w wykonywaniu zada� �ycia codziennego. 3. Definicja przyj�ta przez Komisj� do Spraw Dia�alno�ci na Rzecz G�uchoniewidomych Europejskiej Unii Niewidomych: "Osoba jest g�uchoniewidom�, gdy ma r�wnoczesne powa�ne uszkodzenie wzroku i s�uchu powoduj�ce trudno�ci w porozumiewaniu si�, zdobywaniu informacji i poruszaniu si� w przestrzeni. G�ucho�lepota jest specyficzn� niepe�nosprawno�ci�, powoduj�c� inne trudno�ci ni� te, kt�re s� wynikiem samej �lepoty i samej g�uchoty. W zwi�zku z tym osoba g�uchoniewidoma potrzebuje specjalnych us�ug dla przezwyci�enia tych trudno�ci w �yciu codziennym, w nauce szkolnej, pracy zawodowej i funkcjonowaniu spo�ecznym". 4. Towarzystwo Pomocy G�uchoniewidomym w Polsce przyj�o nast�puj�c� definicj�: "G�uchoniewidom� jest osoba, kt�ra na skutek r�wnoczesnego, powa�nego uszkodzenia s�uchu i wzroku napotyka na bardzo du�e trudno�ci (odmienne od spowodowanych sam� tylko g�uchot� lub sam� �lepot�), szczeg�lnie w poruszaniu si� i dost�pie do informacji, a zw�aszcza komunikowaniu si�. Osoba ta, ze wzgl�du na z�o�ony charakter inwalidztwa, potrzebuje specjalnej pomocy w czynno�ciach �ycia codziennego, w kontaktach mi�dzyludzkich, w kszta�ceniu si� i zatrudnieniu". W odmienny spos�b definiuje si� poj�cie dziecka g�uchoniewidomego: 1. Krajowy Komitet do Spraw Badania Dzieci G�uchoniewidomych (National Study Committee of Deaf-Blind Children) w Stanach Zjednoczonych przyjmuje, �e: "G�uchoniewidome dziecko to takie, kt�rego sprz�one uszkodzenie wzroku i s�uchu uniemo�liwia w spos�b zadawalaj�cy korzystanie z program�w edukacyjnych przewidzianych dla dziecka niewidomego lub dziecka g�uchego" (Salmon i Rusalem, 1966). 2. Obecnie obowi�zuj�ca w Stanach Zjednoczonyc federalna definicja m�wi, �e dzieci g�uchoniewidome, to "dzieci, kt�re z powodu r�wnoczesnego uszkodzenia wzroku i s�uchu maj� specjalne potrzeby w zakresie porozumiewania si�, rowoju i nauki, a kt�re nie mog� by� zaspokojone w spos�b w�a�ciwy poprzez specjalne programy edukacyjne dla dzieci i m�odzie�y z uszkodzonym tylko s�uchem, z uszkodzonym tylko wzrokiem lub dla innych dzieci ze sprz�on� niepe�nosprawno�ci�, bez dodatkowej pomocy stosownej do tej sprz�onej i r�wnoczesnej niepe�nosprawno�ci" (Serving Children...1993) 3. A oto definicja dziecka g�uchoniewidomego, zaproponowana przez polskie Towarzystwo Pomocy G�uchoniewidomym: "Dziecko g�uchoniewidome to dziecko, kt�re ma trudno�ci w rozumieniu mowy ustnej bez u�ycia aparatu s�uchowego, a uszkodzenie wzroku jest na tyle du�e, �e uniemo�liwia mu lub znacznie utrudnia pos�ugiwanie si� zwyk�ym drukiem. Ograniczenia te zmniejszaj� mo�liwo�ci dziecka w zakresie uczenia si�, wykonywania czynno�ci �ycia codziennego, samodzielnego poruszania si� oraz porozumiewania si� z otoczeniem". W przedstawionych definicjc osoby g�uchoniewidomej przyjmuje si� dwojakiego rodzaju kryteria, a mianowicie: 1. Kryteria medyczne, czyli r�wnoczesne powa�ne uszkodzenie narz�du wzroku i s�uchu. 2. Kryteria spo�eczne, czyli skutki tego uszkodzenia dla r�nych sfer �ycia - osobistego, zawodowego i spo�ecznego. 2.2. Medyczne kryteria g�ucho�lepoty Jak wynika z przedstawionych definicji, ka�da z nich przyjmuje jako podstawowe kryteria r�wnoczesne powa�ne uszkodzenie narz�d�w wzroku i s�uchu. W zwi�zku z tym nale�a�oby wyja�ni�, co rozumie si� przez to okre�lenie. Dla oceny, czy i w jakim stopniu narz�dy wzroku i s�uchu s� uszkodzone, potrzebne s� specjalistyczne badania lekarskie. Lekarze, na og� lekarze specjali�ci - okulista i laryngolog lub audiolog, przy zastosowaniu odpowiednich metod mog� oceni�, czy i w jakim stopniu wzrok i s�uch s� uszkodzone, bior�c pod uwage nieprawid�owo�ci w ich budowie i funkcjonowaniu oraz ustali�, jaka jest przyczyna tego uszkodzenia. Ocen� t� przedstawiaj� oni w swojej diagnozie lekarskiej okre�laj�cej aktualny stan wzroku i s�uchu. Mog� oni tak�e ustali� prognoz� i okre�li�, czy uszkodzenia te maj� charakter ustabililizowany, post�puj�cy - dalsze pogorszenie (progresja choroby) lub polepszenie (regresja choroby) stanu wzroku i s�uchu w przysz�o�ci. Je�li g�ucho�lepota ma pod�o�e bardziej og�lne, w�wczas w procesy diagnozowania pacjenta w��czeni s� r�wnie� inni specjali�ci, np. neurolog, pediatra, genetyk itp. 2.2.1. Uszkodzenie narz�du wzroku Narz�d wzroku ma bardzo z�o�on� i delikatn� struktur�. Dlatego mo�e on �atwo ulec uszkodzeniu na skutek dzia�ania r�nych czynnik�w wewn�trznych i zewn�trznych, o czym b�dzie mowa w nast�pnym rozdziale. Trwa�e uszkodzenie narz�du wzroku jest to nieprawid�owo�� lub wada jego struktury anatomicznej i/lub czynno�ci w por�wnaniu ze stanem normalnym. Uszkodzenie to mo�e przyj�� r�ny zakres i stopie�, tzn. mo�e dotyczy� niekt�rych lub wszystkich czynno�ci wzrokowych i to w r�nym stopniu. Ka�de uszkodzenie powoduje obni�enie sprawno�ci jego funkcjonowania, a w sytuacji ekstremalnej - zupe�ne zniesienie czynno�ci wzrokowych czyli ca�kowit� �lepot�. Najistotniejsze s� jednak uszkodzenia 2 najwa�niejszych czynno�ci wzrokowych, a mianowicie: widzenia centralnego (�rodkowego), objawiaj�ce si� obni�eniem ostro�ci wzroku i widzenia obwodowego, objawiaj�ce si� ograniczeniem lub ubytkami pola widzenia. Uszkodzenie widzenia centralnego wyst�puje w�wczas, gdy cz�owiek nie widzi przedmiot�w o okre�lonej wielko�ci z odleg�o�ci, z jakiej widzi je osoba z normaln� ostro�ci� wzroku. Jak ju� zaznaczono, widzenie centralne mierzone jest ostro�ci� wzroku lub zdolno�ci� rozdzielcz� oka. Przeci�tna zdolno�� rozdzielcza oka ludzkiego wynosi 1' (jedn� minut� k�tow�). Oznacza to, �e tyle w�a�nie wynosi najmniejszy k�t mi�dzy promieniami wpadaj�cymi do oka z 2 po�o�onych bardzo blisko siebie punkt�w w sytuacji, kiedy s� one jeszcze rozr�niane ako 2 oddzielne punkty. Na przyk�ad cz�owiek o normalnej ostro�ci wzroku widzi 2 punkty jako oddzielne, gdy s� one oddalone od siebie: - o 0,07 mm z odleg�o�ci 25 cm - o 1,00 mm z odleg�o�ci 3 m - o 1,75 mm z odleg�o�ci 5 m - o 17,5 mm (1,75 cm) z odleg�o�ci 50 m - o 20 mm (2 cm) z odleg�o�ci 60 m - o 290 mm (29 cm) z odleg�o�ci 1000 m (1 km) Je�eli cz�owiek tego nie potrafi i widzi te punkty jako jeden zlewaj�cy si� lub niewyra�ny punkt albo ich w og�le nie widzi, to znaczy. �e ostro�� jego wzroku jest obni�ona - odbiega od normy. W�wczas powstaje pytanie w jakim stopniu ostro�� ta jest obni�ona, tzn. o ile odleg�o�� mi�dzy tymi punktami nale�y powi�kszy� lub punkty te przybli�y� do patrz�cego, aby mo�na by�o je widzie� jako dwa oddzielne. Ustali� to mo�na bardzo precyzyjnie w drodze odpowiednich bada� okulistycznych, np. przy pomocy tzw. Tablic Snellena lub najnowszej generacji komputer�w do badania wzroku. Tablice Snellena zawieraj� odpowiednie znaki graficzne (litery, cyfry, obrazki) o r�nej wielko�ci i grubo�ci linii tak dobranych, aby oko o normalnej ostro�ci wzroku rozr�nia�o je z okre�lonej odleg�o�ci. Ostro�� wzroku badanej osoby okre�la si� jako stosunek odleg�o�ci, z jakiej ona widzi dany znak do odleg�o�ci, z jakiej powinna go widzie�. Stosunek ten wyra�any jest w formie u�amka zwyk�ego lub dziesi�tnego. Na przyk�ad, je�li badana osoba odczytuje (widzi) na Tablicy z odleg�o�ci 5 m znak przewidziany dla tej odleg�o�ci, w�wczas jej ostro�� wzroku (V) r�wna si� V = 5/5 = 1,0, a wi�c jej ostro�� wzroku jest normalna. Natomiast je�li ona z tej odleg�o�ci widzi zaledwie znak odpowiadaj�cy odleg�o�ci 50 m (dziesi�ciokrotnie wi�kszy), w�wczas jej ostro�� wzroku r�wna si�: V = 5/50 = 0,1. Jej ostro�� wzroku jest wi�c dziesi�ciokrotnie obni�ona w stosunku do normy. W konkretrnych przypadkach mo�emy mie� r�ne stopnie obni�enia ostro�ci wzroku wyra�one w warto�ciach u�amkowych. Mi�dzynarodowa Klasyfikacja Uszkodze�, Niepe�nosprawno�ci i Upo�ledze� �wiatowej Organizacji Zdrowia (International Classification...1980) przyjmuje nast�puj�cy podzia� i stopnie uszkodzenia ostro�ci wzroku: . IMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM MMMMMMMMMMMMMMMMMMM; : 3STOPIEN OBNI�E- OSTRO�� WZRO-3 : : 3NIA OSTRO�CI 3KU PO KORE- 3 TERMINOLOGIA : : KATEGORIA 3 WZROKU 3 KCJI 3 (NAZWA) : : 3 3 3 : LMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM MMMMMMMMMMMMMMMMMMM9 : 3 3 3 : : Wzrok w gra-3 3od 0,8 do 1,03 Wzrok ca�kowicie: : nicach normy3 3 3 normalny : : EDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDBDDDDDDDDDDDDDDD: : 3 lekki 3 poni�ej 0,8 3 Wzrok prawie : : 3 3 3 normalny : :DDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDD DDDDDD: : S�abowzrocz-3 umiarkowany 3 poni�ej 0,3 3 S�abowzroczno�� : : 3 3 3 umiarkowana : : no�� CDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDDD: : 3 znaczny 3 poni�ej 0,1 3 S�abowzroczno�� : : 3 3 3 znaczna : :DDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDD DDDDDD: : 3 g��boki 3 poni�ej 0,053 S�owozroczno�� : : 3 3 3 g��boka lub �le-: : 3 3 3 pota umiarkowana: : �lepotaDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDD D: : 3 prawie 3 poni�ej 0,023 �lepota prawie : : 3 ca�kowity 3 3 ca�kowita - po- : : 3 3 3 czucie �wiat�a : : CDDDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDEDDDDDDDDDDDDDDDDD: : 3 ca�kowity 3 0,00 3 �lepota ca�ko- : : 3 3 3 wita : LMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMMM MMMMMMMMMMMMMMMMMMM9 Warto�ci przedstawione w powy�szej tabeli dotycz� obu oczu przy zastosowaniu odpowiednich szkie� korekcyjnych (okular�w). W przypadku 2 r�nych stopni uszkodzenia obu oczu oceny dokonuje si� wed�ug oka lepszego. Klasyfikacja ta bior�c pod uwag� ostro�� wzroku wyodr�bnia 3 kategorie, a mianowicie: wzrok normalny, s�abowzroczno�� i �lepot�. Za wzrok normalny uwa�a si� wzrok o ostro�ci powy�ej 0,3, cho� w cz�ci terminologicznej rozr�nia si� wzrok normalny i prawie normalny. S�abowzroczno�� mie�ci si� w przedziale ostro�ci wzroku od 0,3 do 0,05 i dzieli si� j� na s�abowzroczno�� umiarkowan� i znaczn�. Do �lepoty zalicza si� nie tylko ca�kowite zniesienie czynno�ci wzrokowych, a wi�c ca�kowit� �lepot�, lecz r�wnie� poczucie �wiat�a oraz zachowanie ostro�ci wzroku w granicach od 0,05 do 0,02. W odniesieniu do tej ostatniej kategorii przyjmuje si� natomiast 2 nazwy, a mianowicie: �lepota umiarkowana lub s�abowzroczno�� g��boka. Zaburzenie widzenia obwodowego przejawia si� w ograniczeniach i ubytkach pola widzenia. Normalne pole widzenia ka�dego oka wynosi w p�aszczy�nie poziomej oko�o 150o, a w p�aszczy�nie pionowej oko�o 130o. Przy cz�ciowym nak�adaniu si� p�l obu oczu pe�ne pole widzenia cz�owieka wynosi w p�aszczy�nie poziomej oko�o 200o. Wymieniona wy�ej Klasyfikacja �wiatowej Organizacji Zdrowia przyjmuje nast�puj�ce rodzaje uszkodzenia pola widzenia: 1 Koncentryczne (r�wnomierne) ograniczenie pola widzenia, kt�re mo�e by�: - niewielkie - �rednica pola od 60o do 120o, - umiarkowane - �rednica pola od 20o do 60o, - znaczne - �rednica pola od 5o do 20o, - g��bokie - �rednica pola poni�ej 5o, - widzenie lunetowe - widzenie tylko bardzo ma�� cz�ci� siatk�wki, jak przez dziurk� od klucza. 2. Widzenie po�owicze (�lepota po�owicza) polegaj�ce na wypadni�ciu po�owy pola widzenia po lewej lub po prawej stronie. 3.Inne uszkodzenia pola widzenia, do kt�rych nale�� wysepkowe jego ubytki w postaci mroczk�w, np. mroczek centralny w okolicy plamki ��tej, �wiartkowe wypadni�cie pola widzenia itp. Obok tych 2 podstawowych czynno�ci uszkodzeniu mo�e ulec tak�e widzenie barw i to w r�nym zakresie. W�r�d zaburze� widzenia barw wyr�ni� mo�emy: 1. Monochromatyzm, czyli widzenie tylko barwy bia�ej, czarnej i r�nych odcieni szaro�ci. 2. Dichromatyzm, czyli �lepota lub zaburzenie (gorsze widzenie) w obr�bie pewnej cz�ci widma, a wi�c mo�e to dotyczy� widzenia barwy czerwonej, zielonej lub niebieskiej. Jak podaje Finkelstein (1994), na wrodzone zaburzenia widzenia barw, czyli tzw. daltonizm, cierpi oko�o 8% m�czyzn i 0,5% kobiet. Jest to wi�c zaburzenie zwi�zane przede wszystkim z p�ci� m�sk�. Najcz�ciej spotyka si� zaburzenia widzenia barw czerwonej i zielonej, cho� nierzadkim zjawiskiem jest tak�e monochromatyzm. Zaburzeniu mo�e r�wnie� ulec widzenie obuoczne (stereoskopowe), np. w przypadku zeza. To samo mo�e dotyczy� widzenia nocnego czyli adaptacji do widzenia w s�abych warunkach �wietlnych. W przypadku wyst�pienia tego zaburzenia osoba taka ca�kowicie nie widzi o zmierzchu, w s�abym �wietle itp. Tego rodzaju zaburzenie nazywane jest tak�e "�lepot� zmierzchow�." W przypadku �lepoty, a zw�aszcza ca�kowitej �lepoty, wszystkie z wymienionych wcze�niej 5 czynno�ci wzrokowych s� zniesione. Cz�owiek nic nie widzi lub prawie nic nie widzi. Natomiast w przypadku s�abowzroczno�ci sytuacja jest bardziej z�o�ona. Obok bowiem uszkodzenia g��wnej czynno�ci wzrokowej, np. obni�enia ostro�ci wzroku, mog� wyst�pi� dodatkowo zaburzenia pozosta�ych czynno�ci i to w r�nym zakresie i stopniu, np. zw�enie pola widzenia, zaburzenie widzenia barw, widzenia obuocznego czy widzenia zmierzchowego. S�abowzroczno�� mo�e wi�c przyj�� r�ne formy, a w �lad za tym mo�e spowodowa� r�ny stopie� obni�enia sprawno�ci wzrokowej. Obni�enie najwa�niejszej czynno�ci wzrokowej - ostro�ci wzroku ma przede wszystkicm negatywny wp�yw na widzenie przedmiot�w, ich kszta�t�w, a zw�aszcza ma�ych i bardzo ma�ych przedmiot�w oraz liter, cyfr i innych znak�w graficznych (pisma, druku). Natomiast ograniczenie pola widzenia powoduje znaczne trudno�ci w spostrzeganiu du�ych przedmiot�w i przestrzeni wraz z wype�niaj�cymi j� przedmiotami, osobami i zjawiskami. Utrudnia to tak�e ujmowanie wzajemnych relacji pomi�dzy tymi elementami przestrzeni. Zw�one pole widzenia utrudnia w szczeg�lny spos�b orientacj� i samodzielne poruszanie si� w przestrzeni. Dodatkowe zaburzenia pozosta�ych czynno�ci wzrokowy