Lawrence A. Pervin Psychologia osobowo�ci przek�ad: Marek Orski GWP GDA�SKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE Gda�sk 2002 Podr�cznik akademicki dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Recenzje wydawnicze: prof. dr hab. Jan Strelau prof. dr hab. Wies�aw �ukaszewski Tytu� orygina�u: The Science of Personality Copyright � 1996 by Lawrence A. Pervin Copyright � for the Polish edition by Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gda�sk 2000 Wszystkie prawa zastrze�one. Ksi��ka ani �adna jej cz�� nie mo�e by� przedrukowywana ani w �aden inny spos�b reprodukowana lub odczytywana w �rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gda�skiego Wydawnictwa Psychologicznego. Wydanie pierwsze w j�zyku polskim Edytor: Anna Switajska Redakcja naukowa: Wies�aw Bary�a Redakcja polonistyczna: Jolanta �wietlikowska Korekta: Hanna Negowska Sk�ad: Maria Chojnicka Opracowanie graficzne: Agnieszka W�jkowska Wskaz�wki dla bibliotekarzy: 1/ psychologia og�lna 2/ psychologia osobowo�ci ISBN 83-87957-61-5 Druk: Drukarnia Stella Maris 80-882 Gda�sk, ul. Rze�nicka 54/56 Gda�skie Wydawnictwo Psychologiczne s.c. ul. Bema 4/la, 81-753 Sopot, tel./fax 058/551-61-04, 551-11-01 e-mail: [email protected] http://www.gwp.pl Spis tre�ci Przedmowa ........................................................................ 12 Potrzeba zmian w nauczaniu psychologii osobowo�ci...................................... 12 Uk�ad i zawarto�� ksi��ki ............................................................. 13 Od autora.......................................................................... 16 Podzi�kowania...................................................................... 17 1. Wprowadzenie: naukowe badanie osobowo�ci ........................................ 19 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................. 19 Trzy tradycje badawcze .............................................................. 20 Kliniczne badanie osobowo�ci ...................................................... 20 Jean Charcot i jego uczniowie................................................... 20 Zygmunt Freud ............................................................... 22 Henry Murray ................................................................ 23 Carl Rogers i George Kelly...................................................... 25 Zalety i wady metody klinicznej.................................................. 26 Korelacyjna metoda badania osobowo�ci ............................................. 27 Sir Francis Galton i jego nast�pcy................................................ 28 Raymond B. Cattell i Hans J. Eysenck ............................................ 29 Pi�cioczynnikowy Model Osobowo�ci ............................................ 30 Zalety i wady metody korelacyjnej ............................................... 31 Eksperymentalne podej�cie do osobowo�ci ........................................... 32 Wilhelm Wundt, Hermann Ebbinghaus i Iwan Pawtow ............................... 32 John B. Watson, Clark Hull i B.F. Skinner.......................................... 33 Podej�cie poznawcze .......................................................... 34 Zalety i wady metody eksperymentalnej........................................... 35 Wsp�lne cele, r�ne drogi ......................................................... 36 Zalety i wady ka�dej z trzech metod.............................................. 36 Korzystanie z wi�cej ni� jednej metody ............................................ 38 Wsp�lne cele ................................................................ 42 Podstawowe poj�cia ................................................................. 43 Podsumowanie ..................................................................... 44 SPIS TRE�CI I. Podstawowe sk�adniki osobowo�ci...................................................47 2. Cechy jako sk�adniki osobowo�ci ................................................... 49 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................. 49 Psychologia cech Gordona W. Allporta.................................................. 50 Psychologia cech osobowo�ci Raymonda B. Cattella ...................................... 52 Psychologia cech osobowo�ci Hansa J. Eysencka ........................................ 54 Pi�cioczynnikowy Model Osobowo�ci ................................................... 58 Dowody........................................................................ 60 Podobie�stwa mi�dzykulturowe..................................................60 Samoocenianie si� i ocena innych ludzi...........................................62 Motywy, emocje i kontakty interpersonalne ........................................ 62 Diagnozowanie zaburze� osobowo�ci ............................................ 65 Genetyka i teoria ewolucji ...................................................... 66 Sp�jno�� osobowo�ci a problem osobowo�ciowych i sytuacyjnych determinant zachowania ..... 69 Czy zachowanie cz�owieka da si� przewidzie�?........................................73 Krytyczne spojrzenie na cechy i analiz� czynnikow� ....................................... 74 Czym jest cecha? ................................................................ 74 Ile cech i jakich?.................................................................75 Metoda - analiza czynnikowa ...................................................... 75 Opis czy wyja�nienie? ..............................'.............................. 76 Wniosek........................................................................... 76 Podstawowe poj�cia ................................................................. 76 Podsumowanie ..................................................................... 77 3. Poznawcze sk�adniki osobowo�ci ................................................... 79 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................. 79 Style poznawcze .................................................................... 80 Prekursorzy poznawczego podej�cia do osobowo�ci: Kelly i Rotter........................... 82 Teoria konstrukt�w osobistych Kelly'ego ............................................. 82 Teoria spo�ecznego uczenia si� Rottera .............................................. 86 Dwaj teoretycy po rewolucji poznawczej: Mischel i Bandura.................................88 Teoria spoleczno-poznawczego uczenia si� Mischela ................................... 88 Badania ilustruj�ce zale�no�� zachowa� ludzkich od okre�lonych sytuacji ...............91 Teoria spo�eczno-poznawcza Bandury................................................95 Dodatkowe poznawcze sk�adniki osobowo�ci: schematy, atrybucje i przekonania .............. 101 Schematy ..................................................................... 102 Atrybucje ...................................................................... 102 Przekonania....................................................................103 Analiza poznawczych sk�adnik�w osobowo�ci ........................................... 104 Podstawowe poj�cia................................................................ 105 Podsumowanie .................................................................... 107 SPIS TRE�CI 4. Motywacyjne sk�adniki osobowo�ci ................................................ 109 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 109 Teorie kija: pop�dowe teorie motywacji ................................................ 111 Teoria pop�d�w Freuda .......................................................... 111 Teoria bod�ca - reakcji .......................................................... 114 Model potrzeby - presji Murraya................................................... 117 Teoria dysonansu poznawczego Festingera .......................................... 123 Teorie marchewki-zach�ty: motywacja pozytywna........................................ 126 Nota historyczna................................................................ 126 Wsp�czesne prace nad teori� celu................................................. 128 Poznawcze teorie motywacji: osiot Kelly'ego ............................................ 130 Nacisk Kelly'ego na umiej�tno�� przewidywania przysz�ych wydarze� .................... 131 Modele atrybucji ................................................................ 132 Atrybucyjny model Weinera.................................................... 132 Model my�lenia o sobie i �wiecie zewn�trznym Carol Dweck ........................ 134 D��enie do samorealizacji {self-actualization)............................................ 137 Uwagi na temat poznawczych sk�adnik�w osobowo�ci.................................... 140 Relacja mi�dzy sk�adnikami osobowo�ci: cechami, procesami poznawczymi i motywami ....... 141 Podstawowe poj�cia................................................................ 142 Podsumowanie .................................................................... 143 II. Rozw�j osobowo�ci.............................................................. 145 5. Geny czy �rodowisko? ........................................................... 147 Zawarto�� rozdziatu ................................................................ 147 �Natura" osobowo�ci: czynniki genetyczne ............................................. 149 T�umaczenie ewolucyjne ......................................................... 151 Preferencje w doborze partnera ................................................ 152 Przyczyny zazdro�ci u m�czyzn i kobiet......................................... 153 Wyja�nienia ewolucyjne....................................................... 154 Genetyka zachowania............................................................ 155 Wp�yw �rodowiska ................................................................. 162 Wsp�oddzia�ywanie gen�w i �rodowiska............................................... 169 Wp�yw gen�w i �rodowiska na osobowo�� cz�owieka: wnioski ............................. 171 Podstawowe poj�cia................................................................ 172 Podsumowanie .................................................................... 172 6. Pod�u�ne badania �ycia ludzkiego.................................................. 174 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 174 Teorie okres�w rozwojowych osobowo�ci .............................................. 176 Psychoseksualne stadia rozwoju Freuda............................................. 176 Psychospo�eczne stadia rozwoju Eriksona ........................................... 178 Krytyka teorii stadi�w rozwoju osobowo�ci .......................................... 181 SPIS TRE�CI Pod�u�ne badania rozwoju ........................................................... 182 Sta�o�� i zmienno�� w rozwoju osobowo�ci ......................................... 183 Przyk�ady bada� pod�u�nych ...................................................... 185 Szwedzkie Badanie Rozwoju Indywidualnego Davida Magnussona .................... 185 Badania pod�u�ne Jacka i Jeanne Block�w ....................................... 190 Relacje mi�dzy rodzicami a dzie�mi - projekt badawczy �Minnesota" ................. 195 Dodatkowe dowody na rzecz wzgl�dnej sta�o�ci i zmienno�ci osobowo�ci ................ 200 Refleksje na temat sta�o�ci i zmienno�ci osobowo�ci oraz towarzysz�cych im proces�w........ 201 Niekt�re wnioski z bada� pod�u�nych .................................................. 202 Podstawowe poj�cia................................................................ 204 Podsumowanie .................................................................... 205 III. Badanie osobowo�ci - wybrane zagadnienia ........................................207 7. Nie�wiadomo�� ................................................................. 209 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 209 Przyk�ady......................................................................... 211 Rzut oka w przesz�o�� .............................................................. 216 Nie�wiadomo�� dynamiczna - uj�cie psychoanalityczne .................................. 217 Nie�wiadomo�� poznawcza .......................................................... 225 Wp�yw nie�wiadomo�ci na pami�� i spostrzeganie.................................... 225 Wp�yw nie�wiadomo�ci na uczucia i postawy wobec innych ludzi ....................... 226 Konstrukty osobiste chronicznie dost�pne ........................................... 229 Podsumowanie ................................................................. 229 Por�wnanie dynamicznej i poznawczej koncepcji nie�wiadomo�ci........................... 230 Implikacje bada� nad nie�wiadomo�ci� dla samoopisowych metod badania osobowo�ci ........ 234 Wniosek.......................................................................... 237 Podstawowe poj�cia................................................................ 238 Podsumowanie .................................................................... 239 8. Poj�cie Ja......................................................................240 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 240 Dlaczego zajmowa� si� Ja? .......................................................... 240 Temat Ja w perspektywie historycznej ................................................ 241 Rozw�j Ja ........................................................................ 244 Oddzielenie Ja od innych ludzi i przedmiot�w: spostrzeganie siebie ...................... 244 Rozw�j samo�wiadomo�ci ....................................................... 245 Podsumowanie prespektywy rozwojowej ............................................ 247 Trzy pogl�dy na struktur� Ja ......................................................... 248 Fenomenologiczna teoria Carla Rogersa ............................................. 248 Psychoanalityczna koncepcja Ja ................................................... 250 Interpersonalna szko�a psychiatrii Sullivana ....................................... 250 Teorie relacji z obiektem ...................................................... 250 Spoteczno-poznawcza koncepcja Ja................................................ 252 SPIS TRE�CI Procesy motywacyjne wa�ne dla Ja: autoweryfikacja oraz autowaloryzacja (dba�o�� o samoocen�) ....................................................... 259 Por�wnanie spo�eczno-poznawczego i psychoanalitycznego podej�cia do Ja............... 262 R�nice indywidualne w zakresie Ja i zwi�zanych z nim proces�w .......................... 263 Koncepcja poczucia w�asnej skuteczno�ci Bandury ................................... 264 Koncepcja samoobserwacji kontroluj�cej Snydera .................................... 267 Teoria kontroli oraz prywatnej i publicznej samo�wiadomo�ci Carvera i Scheiera ........... 268 Teoria ukierunkowa� Ja Higginsa .................................................. 270 Ko�cowe refleksje nad Ja........................................................... 273 Podstawowe poj�cia................................................................ 274 Podsumowanie .................................................................... 275 9. Od my�lenia do dzia�ania ......................................................... 276 Zawarto�� rozdzia�u................................................................ 276 Racjonalne podejmowanie decyzji: model oczekiwania-warto�ci ............................ 278 Model celowego zachowania sformu�owany przez Tolmana ............................. 278 Badania Lewina nad poziomem aspiracji ............................................ 279 Model oczekiwania-warto�ci Rottera................................................ 279 Sta�o�� i zmienno�� zachowa�: w stron� teorii cel�w..................................... 281 Cel, samoregulacja i dzia�anie: programy badawcze ...................................... 287 Model cel�w i standard�w oraz samoregulacji Bandury ................................ 287 Projekty i d��enia osobiste oraz zadania �yciowe ..................................... 293 Koncepcja projekt�w osobistych Little'a.......................................... 293 Badania Emmonsa nad d��eniami osobistymi ..................................... 295 Badania zada� �yciowych prowadzone przez Nancy Cantor.......................... 299 Elementy wsp�lne, r�nice oraz pytania bez odpowiedzi ............................... 304 Za�amanie si� samoregulacji i problem wolnej woli ....................................... 305 Podstawowe poj�cia................................................................ 308 Podsumowanie .................................................................... 309 10. Emocje, zdolno�ci adaptacyjne i stan zdrowia ...................................... 310 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 310 Uj�cie emocji w tradycyjnej teorii osobowo�ci........................................... 311 Teoria psychoanalityczna ......................................................... 311 Teoria fenomenologiczna Carla Rogersa ............................................. 312 Teoria cech .................................................................... 312 Teoria spo�eczno-poznawcza ...................................................... 313 G��wna rola emocji w funkcjonowaniu osobowo�ci ................................... 313 Teoria emocji podstawowych......................................................... 314 Emocje a zdolno�ci adaptacyjne ...................................................... 320 Emocje i zdolno�ci adaptacyjne a stan zdrowia .......................................... 326 Optymizm a zdrowie: pot�ga my�lenia pozytywnego................................... 329 Neurotyczno�� a afektywno�� negatywna ........................................... 334 10 SPIS TRE�CI Wypieranie my�li i uczu�: co si� dzieje, kiedy ludzie pr�buj� czego� nie my�le� lub nie odczuwa�? .............................................................. 336 Badania Wegnera nad skutkami st�umienia my�li .................................. 336 Badania Pennebakera nad skutkami t�umienia emocji ............................... 338 Podsumowanie .................................................................... 344 Wniosek.......................................................................... 345 Podstawowe poj�cia................................................................ 345 Podsumowanie .................................................................... 346 11. Nieprawid�owe funkcjonowanie osobowo�ci a procesy zmiany ........................ 347 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 347 Opis, interpretacja i przeciwdziatanie................................................... 348 Teoria cech ....................................................................... 349 Teoria cech Eysencka............................................................ 349 Pi�cioczynnikowy Model Osobowo�ci (PMO) a zaburzenia osobowo�ci ................... 350 Dwa przyktadowe zastosowania ................................................ 350 Zastosowanie PMO do badania zaburze� w stosunkach mi�dzyludzkich................ 351 Opis, interpretacja i przeciwdzia�anie nieprawid�owo�ciom w funkcjonowaniu osobowo�ci a PMO 352 Model cech osobowo�ci a zaburzenia osobowo�ci: podsumowanie ...................... 354 Teoria psychoanalityczna ............................................................ 354 Psychopatologia ................................................................ 345 Teoria relacji z obiektem.......................................................... 356 Osobowo�� narcystyczna: por�wnanie z teori� cech ............................... 356 Relacje z obiektem, przywi�zanie a depresja...................................... 357 Zmiana terapeutyczna............................................................ 360 Opis, interpretacja i przeciwdzia�anie zaburzeniom w funkcjonowaniu osobowo�ci a model psychoanalityczny ....................................................... 362 Koncepcje spoteczno-poznawcze ..................................................... 363 Teoria konstruktow osobistych Kelly'ego ............................................... 363 Teoria spoteczno-poznawcza Bandury .............................................. 365 Poznawcza teoria i terapia Becka .................................................. 366 Badania skuteczno�ci......................................................... 368 Terapia poznawcza: przesz�o��, tera�niejszo�� i przysz�o��.......................... 370 Mechanizmy spo�eczno-poznawcze w psychopatologii ................................. 370 Opis, interpretacja i przeciwdzia�anie zaburzeniom w funkcjonowaniu osobowo�ci a model poznawczy ............................................................. 373 Zagadnienia wa�ne przy analizie zaburze� osobowo�ci oraz zmiany terapeutycznej ............. 374 Zale�no�� od czynnik�w sytuacyjnych .............................................. 374 Aspekt systemowy .............................................................. 375 Rola nie�wiadomo�ci ............................................................ 375 Poznanie, afekt, zachowanie ...................................................... 376 Techniki psychoterapeutyczne a proces zmiany....................................... 376 SPIS TRE�CI 11 Por�wnanie r�nych modeli .......................................................... 379 Podstawowe poj�cia................................................................380 Podsumowanie .................................................................... 380 12. Ocena osobowo�ci ............................................................. 383 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 383 Ocena kadr przez Office of Strategie Services ........................................... 384 Rodzaje informacji ................................................................. 387 Jeszcze raz o rzetelno�ci i trafno�ci ................................................... 389 Niekt�re pytania wa�ne dla oceny osobowo�ci .......................................... 394 Relacje mi�dzy samoopisami a charakterystykami sporz�dzanymi przez obserwator�w...... 394 Mo�liwo�� celowych zafatszowa�.................................................. 397 Mi�dzy wyobra�ni� a zachowaniem ................................................ 400 U�yteczno�� oceny osobowo�ci w prognozowaniu .................................... 402 R�norodno�� a ocena osobowo�ci ................................................ 407 Zwi�zek mi�dzy teori� a ocen� osobowo�ci ............................................. 409 Wnioski .......................................................................... 412 Podstawowe poj�cia................................................................ 413 Podsumowanie .................................................................... 413 13. Zako�czenie: aktualne problemy oraz perspektywy psychologii osobowo�ci ............. 415 Zawarto�� rozdzia�u ................................................................ 415 Definicja osobowo�ci ............................................................... 415 Strategie badawcze.................................................................417 Szczeg�owo�� a og�lno�� .......................................................... 419 Natura i wychowanie, geny i kultura ................................................... 420 Sta�o�� a zmienno��................................................................422 Zakres i centrum teorii osobowo�ci a zakres bada� i dok�adno�� ........................... 424 Spo�eczne i polityczne aspekty teorii oraz badania osobowo�ci ............................. 425 Perspektywy na przysz�o�� .......................................................... 427 Podsumowanie .................................................................... 427 Bibliografia......................................................................... 429 Indeks nazwisk .................................................................... 455 Indeks rzeczowy ................................................................... 459 Spis zdj�� i rycin .................................................................. 464 Przedmowa Zadaniem tej ksi��ki jest zaprezentowa- nie wsp�czesnej psychologii, wyzwa�, przed jakimi staj� psychologowie, pr�buj�c zrozumie� ludzk� natur�, oraz fascyna- cji, jakich przy tym do�wiadczaj�. C�, mo�na by powiedzie�, �e nie ma w tym nic zaskakuj�cego. Czego innego mog�aby w ko�cu dotyczy� taka ksi��ka? Trzeba jednak pami�ta�, �e od lat sze��dziesi�tych podr�czniki psychologii osobowo�ci opie- ra�y si� w znacznym stopniu na wielkich teoriach tej dziedziny, takich jak Freudow- ska psychoanaliza czy teoria uczenia si�. Niekt�re wr�cz sprowadza�y si� do przed- stawienia kilkunastu takich teorii. Tak w�a�nie wygl�da� podr�cznik, z kt�rego ja si� uczy�em, uznawany w owym czasie za prze�omowy. Autorzy innych ksi��ek wybierali okre�lon� postaw� teoretyczn� i obudowywali j� cennymi badaniami, wci�� jednak pozostaj�c w kr�gu owych wielkich teorii. Tymczasem w ci�gu minionych trzy- dziestu lat psychologia osobowo�ci ule- g�a radykalnej zmianie. Wielkie teorie ju� w niej nie dominuj�. Badacze koncen- truj� si� na konkretnych kwestiach, przy kt�rych rozwi�zywaniu mog�, ale bynaj- mniej nie musz� si� nimi posi�kowa�. Oto niekt�re z tych kwestii: do jakiego stopnia osobowo�� cz�owieka jest sta�a? Jak t�umaczy� jej zmienno��? Jak geny i �rodowisko, natura i kultura wsp�dzia- �aj� przy tworzeniu osobowo�ci cz�owieka? Jak i z jak� si�� procesy nie�wiadome oddzia�uj� na to, co czujemy i robimy? Jaka jest natura to�samo�ci i do jakiego stopnia jej pojmowanie jest uwarunkowane kulturowo? Czy my�li i uczucia wp�ywaj� na stan zdrowia cz�owieka? Te i inne pytania stanowi� przedmiot wsp�czesnej psychologii osobowo�ci. One te� wyzna- czaj� porz�dek niniejszej ksi��ki. Potrzeba zmian w nauczaniu psychologii osobowo�ci O ile wiem, psychologia osobowo�ci jest bodaj jedyn� dziedzin� psychologii, w kt�- rej podr�czniki nie odzwierciedlaj� aktual- nego obrazu bada�. Cho� sam napisa�em ksi��k� po�wi�con� wielkim teoriom, uwa- �am �e nale�y zbli�y� nauczanie tej dzie- dziny do bie��cej praktyki badawczej. Zro- zumienie z�o�onej osobowo�ci cz�owieka jest ogromnym zadaniem, w kt�re zaanga- �owali si� liczni badacze. Niniejsza ksi��ka ma poinformowa� student�w o tym proce- sie i w��czy� ich we�, przekszta�caj�c za- PRZEDMOWA 13 razem program nauczania w odpowiednim kierunku. Kiedy kilka lat temu zaczyna�em nad ni� pracowa�, czu�em si� niczym wo�aj�cy na puszczy. Nie ca�kiem s�usznie. Bar- dzo si� ucieszy�em na wie�� o wyk�a- dzie wyg�oszonym przez Geralda Mendel- sohna z University of California (Berkeley) w 1993 roku podczas sympozjum Ame- ryka�skiego Towarzystwa Psychologicz- nego po�wi�conego nauczaniu psycholo- gii osobowo�ci. Mendelsohn dowodzi�, �e tradycyjne metody wyk�adania psychologii osobowo�ci, oparte na wielkich teoriach, s� b��dne. Materia� przedstawiany podczas takich zaj�� jest przestarza�y, ma nik�� warto�� naukow� i niewiele wsp�lnego z prowadzonymi badaniami. Kontynuuj�c wyk�ady oparte na tak zdezaktualizowa- nych wzorcach, wyrz�dzamy studentom nied�wiedzi� przys�ug� i najwy�szy czas, aby podj�� dzie�o naprawy. Jaki� czas p�niej w fachowym biulety- nie �Dialogue" ukaza� si� artyku� Marka Leary'ego z Wake Forest University, zaty- tu�owany: How Should We Teach Undergra- duates Abou� Personality? Qak powinno si� uczy� psychologii osobowo�ci?). Jego au- tor r�wnie� stwierdza�, �e zaj�cia oparte na klasycznych teoriach nie odzwierciedlaj� wsp�czesnego stanu psychologii osobo- wo�ci. Co gorsza, niekt�re z teorii prezen- towanych podczas takich zaj�� nie zosta�y dowiedzione. Student wybieraj�cy tylko jeden kurs po�wi�cony temu zakresowi psychologii wi�cej skorzysta, je�eli kurs ten b�dzie dotyczy� podstawowych aktual- nie badanych problem�w, ni� gdyby opiera� si� na wielkich teoriach. Zgadzam si� z tymi opiniami, ale wiem, �e proponowane przez tych badaczy roz- wi�zania napotkaj� na op�r. Sam zasta- nawia�em si�, jak zmieni�by si� program prowadzonych przeze mnie zaj��, gdybym odszed� od tradycyjnego uk�adu wielkich teorii na rzecz tego, kt�ry pokazuje aktu- aln� sytuacj� w tej dyscyplinie. Dylemat ten trafnie okre�li� anonimowy recenzent niniejszej ksi��ki: Ludzie, kt�rzy wyk�adaj� psychologi� oso- bowo�ci, musz� szczerze przyzna�, �e stara metoda, stary spos�b nauczania tej dyscypliny ju� si� prze�y�. Gdyby niniejszy podr�cznik mia� by� stosowany, oznacza- �oby to, �e my, �starzy wyjadacze", musimy si� nauczy� nowych sztuczek. Powinni- �my jednak przede wszystkim kierowa� si� interesem �m�odych wilk�w", kt�rych uczymy. Z tego punktu widzenia nowy uk�ad pozwala skuteczniej przyswaja� od- krycia, kt�re w tej dziedzinie sypi� si� niczym z rogu obfito�ci. Jako jeden ze �starych wyjadaczy" b�d� musia� skorzysta� z rady recenzenta i zmieni� spos�b prowadzenia swoich za- j��. Po pewnych wahaniach, nieod��cznych - jak s�dz� - od takich przedsi�wzi��, z niecierpliwo�ci� oczekuj� nowej przy- gody. Uk�ad i zawarto�� ksi��ki Ludzie s� skomplikowani. Nie ma dw�ch ludzi takich samych. Jak obj�� t� z�o�ono�� i r�norodno��, jednocze�nie formu�uj�c zasady dotycz�ce wszystkich os�b? To jest podstawowe wyzwanie stoj�ce przed psychologami osobowo�ci. W niniejszej 14 PRZEDMOWA ksi��ce omawiam badania, kt�re pozwa- laj� w moim odczuciu okre�li�, jak sobie z nim radzimy. Staram si� te� przybli- �y� czytelnikowi g��wne teorie psychologii osobowo�ci, charakteryzuj�c je w kontek- �cie bada�. Zarazem omawiam, komentuj� i oceniam teorie alternatywne. Cho� koncentruj� si� na dokonaniach badawczych ludzi okre�laj�cych si� jako psychologowie osobowo�ci, to omawiam r�wnie� prace psycholog�w spo�ecznych, psycholog�w rozwojowych czy genetyk�w zachowania. S�dz�, �e te podzia�y s� ar- bitralne i nie maj� wiele sensu. Uwa- �am te�, �e powinni�my czerpa� wiedz� z wielu �r�de�. Osobowo�� cz�owieka jest tak skomplikowana, �e nie mo�emy sobie pozwoli� na ignorowanie wa�nych odkry� dokonywanych w innych ga��ziach psycho- logii, a tak�e w innych dyscyplinach nauki, takich jak antropologia czy biologia. W gruncie rzeczy wszyscy jeste�my psychologami osobowo�ci. �Zawodowy" przedstawiciel tej dziedziny wiedzy r�ni si� od zwyk�ego �cz�owieka z ulicy" tym, �e zbiera informacje oraz formu�uje i we- ryfikuje hipotezy w spos�b bardziej syste- matyczny. W pierwszym rozdziale przed- stawiam podstawowe metody bada� (np. kliniczne, korelacyjne, eksperymentalne), ich histori� oraz zalety. Chodzi mi zw�asz- cza o wskazanie mocnych i s�abych stron ka�dej z nich, �wiadcz�cych o konieczno�ci wielostronnego podej�cia do osobowo�ci cz�owieka. Cz�� pierwsza sk�ada si� z trzech roz- dzia��w, dotycz�cych kolejno cech, spraw- no�ci poznawczych oraz motywacji. Trady- cyjnym przedmiotem zainteresowa� psy- cholog�w by�y ludzkie my�li, uczucia i uczynki. Ka�dy z kolejnych rozdzia- ��w w tej cz�ci jest pr�b� zrozumienia psychiki cz�owieka przez pryzmat jednej z tych kategorii. Omawiam te� ich wza- jemne relacje. W podsumowaniu tej cz�ci wskazuj�, �e dog��bne zrozumienie funk- cjonowania cz�owieka wymaga uwzgl�d- nienia wzajemnych relacji mi�dzy zacho- waniem, my�l� i uczuciem. Cz�� druga dotyczy rozwoju osobowo- �ci. W rozdziale pi�tym omawiam dowody wp�ywu gen�w i otoczenia na kszta�towa- nie si� osobowo�ci. Cho� istnieje obyczaj przeciwstawiania sobie gen�w i �rodowi- ska, natury i kultury, ja k�ad� nacisk na ich wsp�zale�no��. Nie istniej� geny bez �rodowiska ani �rodowisko bez gen�w. Trzeba wi�c raczej rozumie� ich wza- jemne relacje, zamiast wyrokowa�, kt�re czynniki s� wa�niejsze. Rozdzia� sz�sty zosta� po�wi�cony rozwojowi osobowo�ci w d�u�szym czasie i koncentruje si� na kwestii sta�o�ci osobowo�ci. Posi�kuj� si� tutaj licznymi pod�u�nymi badaniami, kt�re obrazuj� wsp�czesne metody post�powa- nia badawczego. W cz�ci trzeciej zajmuj� si� konkret- nymi badaniami. Musia�em zdecydowa�, kt�re z nich winny zosta� przedstawione studentom i jak nada� im zwart�, jednolit� form�. Stara�em si� przedstawi� mo�liwie szeroki i reprezentatywny wyb�r bada�, cho� oczywi�cie niepe�ny. W pierwszych sze�ciu rozdzia�ach tej cz�ci omawiam kwestie, kt�re maj� moim zdaniem funda- mentalne znaczenie. Chodzi o nie�wiado- mo��, Ja, motywacj�, emocje, psychopato- logi� i psychoterapi� oraz ocen�. W ka�- dym z tych rozdzia��w przedstawiam zada- wane przez badaczy pytania oraz udzielane przez nich odpowiedzi. Za ka�dym razem omawiam badania i metody alternatywne, pokazuj�c ich zalety i ograniczenia. W rozdziale zamykaj�cym ksi��k� oma- wiam podstawowe pytania stawiane przez psycholog�w osobowo�ci oraz kre�l� perspektywy stoj�ce przed t� dziedzin� wiedzy. Wyk�adam w nim w�asny pogl�d PRZEDMOWA 15 na niekt�re z zagadnie� przewijaj�cych si� przez ca�� ksi��k�. Podkre�lam te� znacze- nie �wiadomo�ci r�nic kulturowych i in- dywidualnych dla formu�owania og�lnych prawid�owo�ci. Jak ju� wspomnia�em, g��wnym celem tej ksi��ki jest rzetelne przedstawienie psychologii osobowo�ci w jej wsp�cze- snej postaci. Tak obszerny materia� mo�e przyt�oczy� i autora, i czytelnika. Dla- tego stara�em si� pos�ugiwa� jednolitymi kategoriami i zadba�em o uk�ad u�atwia- j�cy uczenie si�. Ka�dy rozdzia� zaczy- nam od og�lnego om�wienia jego tematyki oraz kontekstu, w jakim nale�y j� umie- �ci�. Nast�pnie sporz�dzam list� pyta�, na kt�re dany rozdzia� ma odpowiedzie�. Stwierdzi�em, �e pobudzaj� one ciekawo�� i pomagaj� powi�za� konkretne badania z szerszymi zjawiskami. W prawie ka�dym rozdziale znajduje si� ramka ��wiat�o na badacza", przedstawiaj�ca naukowca, kt�- rego prace s� w danym miejscu omawiane. Dokonuj� w nich prezentacji pogl�d�w badaczy na temat swojej pracy i zamierze� na przysz�o��. Ka�dy rozdzia� ko�czy si� sformu�owaniem definicji podstawowych poj�� oraz zwi�z�ym streszczeniem g��w- nych my�li. Od autora 1 W nauce, jak w �yciu, musimy ��czy� wiar� z pokor� - wiar� we w�asne cele i po- gl�dy z pokor� pozwalaj�c� przyzna� si� do b��du. �ycie bez wiary jest ja�owe, a �ycie bez pokory czyni cz�owieka �atwym �upem ideologii i nie pozwala mu si� zmieni�. Mam nadziej�, �e czytelnicy tej ksi��ki nie tylko zapoznaj� si� ze wsp�czesn� psychologi� osobowo�ci, lecz r�wnie� na- bior� wiary w okre�lone koncepcje i me- tody badawcze, wiary temperowanej jed- nak �wiadomo�ci� z�o�ono�ci, zagadnienia oraz podejm� wyzwanie kontynuowania prac. Zapraszam student�w i wyk�adowc�w, by do��czyli do mnie w nowym przedsi�- wzi�ciu. Podczas gdy wi�kszo�� wielkich teorii psychologii osobowo�ci istnieje od co najmniej dwudziestu pi�ciu lat, badania omawiane w niniejszej ksi��ce by�y prowa- dzone na og� w ostatniej dekadzie. Zazwy- czaj drugie wydanie jakiegokolwiek tekstu, nast�puj�ce po czterech, pi�ciu latach, nie wymaga zbyt wielu zmian. Drugie wydanie tej ksi��ki b�dzie jednak ich potrzebo- wa�o. Gdyby by�o inaczej, �wiadczy�oby to o braku post�pu. Gdy si� pami�ta, jak ma�o jeszcze wiemy o ludzkiej osobowo�ci, to jest jasne, �e wprawdzie zmiany w tej dziedzinie nie musz� �wiadczy� o post�pie, ale ich nieobecno�� niew�tpliwie dowodzi jego braku. �wiadectwem post�pu jest fakt, �e materia� zebrany w tej ksi��ce znacznie wykracza poza osi�gni�cia sprzed pi�ciu czy dziesi�ciu lat. Wierz� w rozw�j, jaki dokona si� w ci�gu nast�pnych lat. Pra- szyi kto pok wra �ci. do dos! �ci� o ki zapl szyi czoi Tyn uwa wie: i stuc t� \ psy< wa� Duf czyt ze r. s�av> kt�r: raml przy pom tor: takt cho< Podzi�kowania lat, badania >y�y prowa- zie. Zazwy- tiek tekstu, latach, nie jie wydanie . potrzebo- radczy�oby ami�ta, jak isobowo�ci, liany w tej o post�pie, ie dowodzi ist�pu jest tej ksi��ce �cia sprzed \ w rozw�j, �ych lat. Pracy nad t� ksi��k� mimowolnie towarzy- szy�y wiewi�rki w moim ogrodzie. Ka�dy, kto widzia� wiewi�rki pr�buj�ce wykra�� pokarm ptakom, musi pozostawa� pod wra�eniem ich wytrwa�o�ci i przemy�lno- �ci. Pr�buj�c wykona� karmnik dla ptak�w, do kt�rego wiewi�rki nie mog�yby si� dosta�, spad�em z drabiny, uszkodzi�em �ci�gno Achillesa i ca�e wakacje chodzi�em o kulach. Czas ten po�wi�ci�em na pisanie zaplanowanej ksi��ki, tyle �e w szyb- szym tempie, kt�remu sprzyja�a ograni- czona zdolno�� do przemieszczania si�. Tym fascynuj�cym zwierz�tkom nale�� si� wi�c s�owa podzi�kowania oraz odrobina uwagi, zw�aszcza ze strony tych, kt�rzy nie wierz� w planowe zachowania zwierz�t. Wyrazy wdzi�czno�ci jestem winien studentom, z kt�rymi podczas pracy nad t� ksi��k� prowadzi�em zaj�cia na temat psychologii osobowo�ci. Chc� podzi�ko- wa� zw�aszcza Cheryl DeFeo, Williamowi Duffie II oraz Velerie Gellene, kt�rzy czytali fragmenty ksi��ki i dzielili si� ze mn� swoimi przemy�leniami. Dzi�kuj� s�awnym i zapracowanym psychologom, kt�rzy wsp�pracowali przy powstawaniu ramki ��wiat�o na badacza". Podobnie jak przy mojej poprzedniej ksi��ce z wielk� pomoc� przysz�a mi Karen Dubno, redak- tor z wydawnictwa Wiley, kt�ra z wielkim taktem nak�ania�a mnie do dzia�a�, kt�re - cho� pracoch�onne - niew�tpliwie wysz�y ca�o�ci na dobre. Dzi�kuj� r�wnie� nast�- puj�cym kolegom za recenzje i uwagi: Jamesowi Averillowi z University of Massachusetts - Amherst Jeffowi Burroughsowi z BYU - Hawaii Davidowi Christianowi z University of Idaho Jerroldowi Downeyowi z University of South Alabama Sherryl Goodman z Emory University Brianowi Haydenowi z Brown University Lawrence Lillistonowi z Oakland Univer- sity Josephowi Lowmanowi z University of North Carolina - Chapel Hill Steve'owi Spencerowi z SUNY - Buffalo Wyrazy wdzi�czno�ci niech zechc� przyj�� wreszcie ci koledzy, kt�rzy, odpo- wiadaj�c na ankiet�, pomogli wydawnictwu Wiley i mnie zdecydowa�, �e nadszed� czas na zmiany w sposobie wyk�adania psychologii osobowo�ci. Oto oni: Susan Andersen, New York University Darryl Bem, Cornell University Robert Bornstein, Gettysburg College Mary Brabeck, Boston College James Calhoun, University of Georiga John Campbell, Franklin & Marshall College Etzel Cardena, Trynity College Ann� Constantinople, Yassar College 18 W. G. Dahlstrom, University of North Carolina - Ghapel Hill Robert Dolliver, University of Missouri Eugene Doughtie, University of Houston Jerrold Downey, University of South Ala- bama William Drennen, University of South Ca- rolina Harold Einhorn, San Francisco State Uni- versity Ron Fisher, Miami - Dade Community College Iris Fodor, New York University William Gayton, University of Southern Maine Uwe Gielen, St. Francis College Sherryl Goodman, Emory University David Harder, Tufts University Brian Hayden, Brown University M. Hemphill, College of St. Francis Cooper Holmes, Emporia State University Jurgis Karuza, SUNY at Bufallo Gregory Kolden, Colby College, Michael Lambert, Brigham Young Univer- sity Kevin Lanning, University of New South Wales, Australia Peter Lennon, Seton Hali University PODZI�KOWANIA Lawrence Lilliston, Oakland University Anthony LoGiudice, Frostburg State Col- lege Dennis Madrid, University of Southern Colorado James Mancuso, SUNY at Albany Karen Mark, Illinois State University Claudia McDade, Jacksonville State Uni- versity Dale Neaman, Wichita State University Daniel Nelson, Siena College Jim Nelson, Valparaiso University L. Orlofsky, University of Missouri E. L. Paul, Wellesley College Paul Poppen, George Washington Univer- stiy Ross Robak, Pace University J. Rodriguez, Occidental College Jack Shaffer, Humboldt State University Barry Silverstein, William Patterson Col- lege Jefferson Singer, Connecticut College Jaine Strauss, Williams College Frank Vitro, Texas Women's University Lloyd Williams, Lehigh University Stanley Woli, California State University at Fullerton Lawrence A. Pervin 1 Wprowadzenie: naukowe badanie osobowo�ci Zawarto�� rozdzia�u Jak bada� z�o�ono�� ludzkiej osobowo�ci? Psychologowie osobowo�ci podchodz� do tego zadania w r�ny spos�b. Niekiedy ich podej�cia s� zbli�one, niekiedy za� bardzo si� r�ni�: inny jest ich przedmiot zain- teresowania i spos�b jego badania. Nieza- le�nie jednak od tego, jak� metod� przyj- mie dany psycholog, na kt�rym aspekcie osobowo�ci skoncentruje swoje zaintere- sowania, musi dba� o trafno�� i wiarygod- no�� obserwacji. W niniejszym rozdziale om�wimy r�ne strategie badawcze, za pomoc� kt�rych psychologowie osobowo- �ci pr�buj� odkry� tajemnice ludzkiej psy- chiki. Zastanowimy si� r�wnie�, dlaczego niekt�rzy badacze przedk�adaj� jedne stra- tegie nad inne, i scharakteryzujemy cele wsp�lne dla wszystkich przedstawicieli tej dyscypliny. Pytania zadawane w tym rozdziale 1. Jakie metody badawcze stosuj� psy- chologowie osobowo�ci? 2. Jaka jest historia tych metod? 3. Jakie s� zalety i ograniczenia ka�dej z nich? 4. Jakie s� wsp�lne cele tych metod, niezale�nie od szczeg�owych r�nic w sposobach badania osobowo�ci? Ludzie zajmowali si� psychologi� oso- bowo�ci od czasu, gdy osi�gn�li �wia- domo�� i poczucie to�samo�ci. Wszyscy obserwujemy innych ludzi, dociekamy ich charakteru i przyczyn ich uczynk�w, prze- widujemy ich przysz�e post�powanie i od- powiednio do tego kszta�tujemy nasze. Prawdopodobnie ka�dy z nas w jakim� stopniu zauwa�a r�nice mi�dzy lud�mi i dzieli ich na pewne typy. Ka�dy ma te� jaki� og�lny pogl�d na natur� cz�owieka, uwa�aj�c na przyk�ad, �e ludzie s� z zasady dobrzy albo �li, altruistyczni albo samo- lubni, szczodrzy albo chciwi, �e zmiana na lepsze lub gorsze przychodzi im �atwo lub trudno. Od najdawniejszych czas�w usi�owano te� usystematyzowa� te obserwacje, cz�- sto ujmuj�c je w form� przekaz�w reli- gijnych oraz obyczaj�w spo�ecznych. Na przyk�ad w Starym Testamencie zawarte s� liczne opisy ludzkich osobowo�ci oraz analizy przyczyn ich post�powania. Od czas�w staro�ytnej Grecji pr�bowano te� powi�za� r�nice w osobowo�ci (tempe- ramencie) z funkcjonowaniem ca�ego or- ganizmu. To samo za�o�enie przy�wieca wsp�czesnym biologicznym koncepcjom osobowo�ci. Od wiek�w te� filozofowie za- stanawiali si� nad natur� cz�owieka i przy- 22 WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWO�CI konserwatywne nastawienie Ewy Bia�ej i uwodzi� m�czyzn? Czy wyja�nienie tych zjawisk pomo�e nam zrozumie� problemy, kt�re wszyscy od czasu do czasu mamy, kiedy jeste�my targani sprzecznymi pra- gnieniami, na przyk�ad �akn�c jedzenia i jednocze�nie chc�c si� odchudza�? Drugim wa�nym dokonaniem Mortona Prince by�o za�o�enie w 1927 roku Har- wardzkiej Kliniki Psychologicznej. Konty- nuowa� w niej swoje prace, dzi�ki czemu stworzy� klimat sprzyjaj�cy badaniom kli- nicznym innych psycholog�w. Jednym z nich by� Henry Murray (1883-1988), autor monumentalnego dzie�a Explorations in Personality (Badanie osobowo�ci, 1938), patron ca�ego pokolenia psycholog�w oso- bowo�ci, zainteresowanych wszechstron- nymi badaniami jednostki ludzkiej. Jako nast�pca Prince'a na stanowisku dyrek- tora Harwardzkiej Kliniki Psychologicznej, Murray odegra� wa�n� rol� w propagowa- niu bada� nad osobowo�ci�, ��cz�c metody kliniczne z innymi. Zygmunt Freud Trzecim wa�nym uczniem Charcota by� Zygmunt Freud (1856-1939). Nale�a� on do gigant�w intelektualnych XX wieku. Stworzona przez niego teoria osobowo- �ci oraz psychoanalityczna metoda terapii wywar�y wp�yw na �ycie milion�w ludzi. Wszyscy studenci, kt�rzy maj� za sob� zaj�cia ze wst�pu do psychologii, znaj� podstawy jego teorii - znaczenie, jakie przypisywa� procesom nie�wiadomym, po- p�dowi p�ciowemu i instynktowi agresji oraz l�kowi i mechanizmom obronnym w powstawaniu nerwic. Stworzone przez niego nazwy instancji psychiki ludzkiej - id, ego i superego - wesz�y do j�- zyka potocznego, a nawet do kresk�wek zamieszczanych w popularnych czasopi- smach. Wielu ludzi uwa�a jednak, �e Freud zas�uguje na miano geniusza nie tyle ze wzgl�du na swoje prace teoretyczne, ile z powodu osi�gni�� klinicznych (Klein, 1976; Schafer, 1976). Jako cz�owiek, kt�ry przepracowa� w charakterze psychologa klinicznego ponad 30 lat, podzielam ten pogl�d. Wielko�� Freuda przejawia�a si� we wnikliwej obserwacji oraz trafnych opi- sach funkcjonowania jednostki, tak cz�sto ignorowanych i kwestionowanych. Co wi�c takiego robi� Freud? Je�li od�o�y� na bok zawi�o�ci jego teorii, po prostu s�ucha� ludzi. Nie kilka minut, ale godzin� i wi�cej, cz�sto ca�ymi tygodniami, miesi�cami i latami s�ucha� tego samego cz�owieka. Zach�ca� swoich pacjent�w do swobodnego my�lenia i przestrzegania jed- nej tylko zasady: by m�wi� wszystko, co przyjdzie do g�owy, i niczego nie ukrywa�. Wydaje si� to proste i dla terapeuty, i dla pacjenta. Ci jednak, kt�rzy tego spr�bo- wali, wiedz� dobrze, �e nie jest to �atwe dla �adnej ze stron. Terapeucie trudno po prostu siedzie� i obserwowa�, pacjenci nie zawsze chc� dzieli� si� my�lami i uczu- ciami. Wszyscy przecie� czasami boimy si� przyzna� do niekt�rych my�li i wsty- dzimy si� o nich m�wi� innym. Geniusz Freuda polega� wi�c na tym, �e podchodzi� do swoich pacjent�w powa�nie, stara� si� zrozumie� to, co my�l� i czuj�, i zach�ca� ich do tego samego. Psychoanaliza jako metoda bada� kli- nicznych dotyczy wi�c ludzkich pragnie� i obaw, wspomnie� z przesz�o�ci i ich wp�ywu na aktualne funkcjonowanie jed- nostki, zale�no�ci nawi�zywanych relacji od zwi�zk�w z najbli�szymi w okresie dzieci�stwa, zmagania si� z bolesnymi uczuciami, takimi jak l�k i wstyd (Lewis, 1992a), oraz oporu przed przyznawaniem si� do niekt�rych my�li i uczu� przed in- nymi lud�mi, a niekiedy nawet przed sob�. WPROWADZENIE: NAUKOWE BADANIE OSOBOWO�CI 23 Kiedy wi�c od�o�ymy na bok metaforyczne poj�cia, takie jak libido czy kompleks Edypa, to oka�e si�, �e psychoanaliza dotyczy dramatu �ycia, jaki rozgrywa si� w ka�dym z nas, niewyt�umaczalnych obja- w�w chorobowych, na kt�re cierpimy, oraz bezsensownych uczynk�w przez nas po- pe�nianych. M�wi ona, dlaczego niekt�rzy z nas pr� do sukcesu, a inni si� go oba- wiaj�, dlaczego jednocze�nie pragniemy i boimy si� bliskich zwi�zk�w z innymi. Kliniczna metoda badania osobowo�ci wywodzi si� od Zygmunta Freuda Jak wiadomo, spostrze�enia i teorie Freuda od momentu ich pojawienia si� po dzie� dzisiejszy by�y przedmiotem wielu atak�w. Co szczeg�lnie zastanawiaj�ce, atakuj� go nie tylko ci, kt�rzy psycho- analiz� od samego pocz�tku zdecydowanie odrzucali, lecz r�wnie� ci, kt�rzy byli ni� zafascynowani. Uczniowie Freuda, tacy jak Adler i Jung, zerwali z nim i ustanowili szko�y badawcze, opieraj�c si� na w�a- snych teoriach i za�o�eniach. Ostatnio za� niekt�rzy badacze kwestionuj� �naukow� prawdziwo��" relacji pacjent�w (Spence, 1982; 1987), a inni, jak Albert Ellis i Aaron Beck, odrzucaj� psychoanaliz� na rzecz po- dej�cia poznawczego. Co gorsza, odrzuca si� nie tylko sformu�owania teoretyczne Freuda, ale i wiarygodno�� obserwacji. Pomimo jego ca�ego geniuszu i czynionych przez niego wysi�k�w, by nada� obserwacji i opisom status naukowy, niekt�rzy ci�gle pytaj�: na jakiej podstawie? W ten spos�b docieramy do sedna problemu. Dop�ki jakie� fakty kliniczne nie zostan� potwier- dzone przez innych badaczy w spos�b systematyczny i przy zachowaniu obowi�- zuj�cych procedur, z naukowego punktu widzenia s� bezwarto�ciowe. Henry Murray Przypuszczam, �e Henry Murray, nast�pca Prince'a w Harwardzkiej Klinice Psycho- logicznej, by� �wiadomy problem�w, kiedy wychodzi� od spostrze�e� dokonywanych przez psychoanalityk�w, takich jak Freud czy Jung. Murray jako lekarz docenia� zna- czenie obserwacji klinicznej, a jako bioche- mik - wag� bada� naukowych. By� cz�o- wiekiem o szerokich zainteresowaniach i tw�rczej osobowo�ci. Fascynowa� si� psychoanaliz�, dokonuj�c w�asnych analiz pod kierunkiem Carla Junga i Franza Ale- xandra, a jego zainteresowanie prac� wy- obra�ni zaowocowa�o opracowaniem wraz z Christian� Morgan Testu Apercepcji Tematycznej (TAT - Thematic Apper- ception Test). Badanie TAT polega na tym, �e danej osobie pokazuje si� ry- sunek przedstawiaj�cy jak�� sytuacj�, na przyk�ad m�odego m�czyzn� odwr�co- nego plecami od starszej kobiety, i prosi si� o opowiedzenie historii na ten temat. Poniewa� sam rysunek dostarcza niewielu informacji, komentarz badanego w znacz- nym stopniu jest fantazj� wyra�aj�c� jego potrzeby, l�ki i pragnienia. Aby mo�na by�o prowadzi� systematyczne badania z wyko- rzystaniem tego testu i por�wnywa� si�� pragnie� czy motyw�w u innych os�b, wy- pracowano specjaln� metod� umo�liwia- j�c� ilo�c