WYCHOWANIE W SAMODYSCYPLINIE THOMAS GORDON WYCHOWANIE W SAMODYSCYPLINIE PRZE�O�Y�A IRENA DOLE�AL-NOWICKA INSTYTUT WYDAWNICZY PAK, WARSZAWA 1997 Tytu� orygina�u Teaching children self-discipline at home andat school English-language edition copyright�1989 by Gordon. Ali rights reserved, including thc right to reproducc this book, or parts thereof, in any form, except for the inclusion of brief �uotations in a review � Copyright by the Polish translation by Irena Dole�al-Nowic- ka, Warszawa 1997 �Copyright by the Polish edition by Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1997 Redaktor El�bieta Burakowska Redaktor techniczny Ewa D�bnicki Korekta Zesp�l VA ' Je�li kto� w Polsce chcia�by zosta� przedstawicielem wprowa- dzaj�cym mi�dzynarodowe programy szkolenia w wychowaniu bez pora�ek, mo�e otrzyma� informacje pod adresem: Effectiveness Training International 531 Stevens Avenue Solana Beach, CA 92075 USA Telefon: (619) 481-8121 Fax: (619) 481-8125 ISBN 83-211-1217-X INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, Warszawa 1997 Wydanie I. Ark. druk. 18,25/16 Sk�ad Ewa Majcher Druk i oprawa ZAK�ADY GRAFICZNE �MOMAG" S.A. 97-200 TOMASZ�W MA�., ul. Farbiarska 28/32 . Wst�p DYSKUSJA NA TEMAT DYSCYPLINY Dyscyplina sta�a si� ostatnio bardzo wa�nym tematem, i to nie tylko w naszym kraju, ale i na ca�ym �wiecie. Na zagadnienie to zwr�ci� uwag� prezydent Stan�w Zjedno- czonych, omawiano je w S�dzie Najwy�szym i podczas obrad Kongresu. Bywa najcz�stszym powodem sprzeczek mi�dzy ma��onkami. Jest tematem o�ywionych dyskusji podczas spotka� Stowarzyszenia �Wychowanie bez pora- �ek", podczas narad nauczycieli w szko�ach oraz w�adz o�wiatowych. �cis�a dyscyplina, jak te� prawo (i obowi�- zek) rodzic�w karania swoich dzieci, jest dogmatem Moralnej Wi�kszo�ci i tak zwanych obro�c�w �ycia rodzinnego. Badania opinii publicznej potwierdzaj�, �e jest to problem, kt�ry budzi wielkie zaniepokojenie rodzic�w. Tak wi�c najwyra�niej dyscyplina sta�a si� tematem politycznym, prawnym, edukacyjnym, religijnym i ro- dzinnym. Ostro dzieli rodzic�w, nauczycieli, trener�w, w�adze szkolne oraz innych opiekun�w naszych dzieci. P�ki naszych ksi�gar� wype�niaj� poradniki dla rodzic�w o znamiennych tytu�ach, na przyk�ad: �Dyscyplina asertyw- na dla nauczycieli", �Dyscyplina asertywna dla rodzic�w", �W�adza rodzic�w", �Rodzice w odwrocie-Dyscyplina jest konieczna", �Wasi dorastaj�cy nastolatkowie", �Pierwsza pomoc dla rodzic�w. Jak prze�y�", �Surowami�o��" i (w co trudno uwierzy�) �Zbij mnie, je�li mnie kochasz". O powszechno�ci dyskusji �wiadcz� liczne artyku�y w gazetach i czasopismach. A oto przyk�ady tytu��w publikacji o dyscyplinie i karach fizycznych w szkole: 9 a. L �Wielka Brytania ko�czy z niechlubn� tradycj� szkol- nej dyscypliny" �Szko�y bez bicia" �Szko�y Santa Fe og�aszaj� zakaz bicia" �Zbyt okrutne dla kryminalist�w, dobre dla dzieci" �Zakaz bicia w szko�ach w Spokane" �Unikaj r�zgi, chro� w�asn� sk�r�" �Droga pod g�r� - Projekt ustawy zakazuj�cej bicia w szkole" �Nauczyciel pozwala klasie przy��czy� si� do bicia jedenastoletniej dziewczynki" �Nauczyciel oskar�ony o bicie uczni�w zawieszony" �Usta zalepione ta�m�" �Proces o pobicie nastolatka przez trenera". Problem dyscypliny jest tak�e powodem wielu wewn�t- rznych konflikt�w prze�ywanych przez rodzic�w. W na- szym og�lnokrajowym programie �Wychowania bez pora�ek" stwierdzili�my, �e w ka�dej grupie wi�kszo�� rodzic�w waha si� mi�dzy surowo�ci� a �agodno�ci�. Pami�tam, jak pewna matka powiedzia�a: �Kiedy mieli�- my pierwsze dziecko, postanowi�am by� bardzo stanow- cza, ale to nie da�o oczekiwanych rezultat�w, dlatego kiedy przysz�o na �wiat drugie, by�am wobec niego �agodna". Inna matka wyzna�a: �Nie chc� by� surowa i wymagaj�ca, tak jak moja matka, ale przekona�am si�, �e stosuj� t� sam� metod�, te same s�owa, jakich u�ywali moi rodzice, i nienawidz� siebie za to". Wobec podobnego dylematu staje te� wielu nauczycie- li. Zaczynaj� od tego, �e chc� by� wobec swych uczni�w serdeczni, �agodni i przyjacielscy, ale wkr�tce staj� si� surowi i nadu�ywaj� kar. Historia si� powtarza, nowi nauczyciele szybko staj� si� tacy sami, jak profesorowie z ich lat szkolnych. W�r�d pedagog�w kursuje powiedze- nie: �Zacznij si� u�miecha� do swojej klasy dopiero po Bo�ym Narodzeniu". Jak wi�c zdefiniowa� problem dyscypliny? Jak to wyrazi�? Co przedstawiciele r�nych postaw m�wi� na ten temat rodzicom i nauczycielom? Zbadajmy dok�ad- niej to zagadnienie. Podczas ameryka�skiego torum na temai metod edukacyjnych jesieni� 1983 w Indianapolis prezy- dent Reagan wzywa� do stosowania �dobrej staro�wiec- kiej dysypliny": �Ameryka�skim szko�om potrzebne s� nie tyle du�e sumy pieni�dzy, co podstawowe reformy. Po pierwsze musimy przywr�ci� dobr� staro�wieck� dyscyplin�... Musimy stworzy� przepisy �ci�lejszej dyscypliny, a na- st�pnie udzieli� poparcia naszym nauczycielom, kiedy b�d� je wprowadza� w �ycie..."(Cordes, 1984). Wkr�tce potem, w styczniu 1984, prezydent Reagan otrzyma� sprawozdanie od komitetu przedstawicieli De- partamentu Wychowania i Sprawiedliwo�ci oraz Biura Kierownictwa i Bud�etu. Pismo to, od nazwiska przewo- dnicz�cego komitetu - zast�pcy dyrektora Departamentu Wychowania, znane jako �Sprawozdanie Bavera", po- piera apel prezydenta i ukazuje, jak powa�nym pro- blemem w szko�ach jest przemoc i brak porz�dku. Autorzy podkre�laj� konieczno�� wi�kszej dyscypliny, k�ad�c nacisk na zwi�kszenie �autorytetu" nauczycieli, dyrektor�w szk� i w�adz szkolnych. Jednak wielu naukowc�w, a zw�aszcza psycholog�w, stwierdzi�o, �e zaostrzona karz�ca dyscyplina nie tylko nie jest skuteczna, lecz w rzeczywisto�ci dzia�a na dzieci i m�odzie� wr�cz szkodliwie. William Wayson, przewod- nicz�cy zajmuj�cego si� problemem dyscypliny komitetu, kt�ry zosta� utworzony w ramach szanuj�cego si� stowa- rzyszenia ludzi ucz�cych Phi Delta Kappa, r�wnie� wyk�adowca w Ohio State University, ostatnio stwierdzi� w Kongresie: �Je�li dzia�aniom o charakterze restrykcyjnym nie b�d� towarzyszy� zasadnicze wysi�ki, by uczni�w otacza� trosk� i s�u�y� im rad� i pomoc�, z ca�� pewno�ci� doprowadzi to do pogorszenia dyscypliny, by� mo�e nasili przemoc i przyczyni si� do karnego usuwania ze szko�y uczni�w, kt�rzy najbardziej potrzebuj� specjalnej opieki wychowawczej..." (Cordes, 1984). W sprawozdaniu komitetu podkre�lono dalej, �e dobre szko�y charakteryzuj� nast�puj�ce cechy: wsp�praca mi�dzy szko�� a rodzicami; demokratyczne podejmowa- nie decyzji; metody, kt�re sprawiaj�, �e wszyscy ucznio- wie maj� poczucie wsp�lnoty; przepisy, kt�re raczej wysuwaj� na pierwszy plan samodyscyplin�, ni� zalecaj� podleg�o�� nakazom doros�ych; ciekawie prowadzone zaj�cia; umiej�tno�� rozwi�zywania osobistych proble- m�w uczni�w i nauczycieli; struktury organizacyjne, kt�re popieraj� takie nastawienie. Irwin Hyman, kt�ry kieruje narodowym o�rodkiem studi�w nad r�nymi formami kar w szko�ach dzia�aj�- cym przy Tempie University, stwierdzi�: cielesnych w szko�ach kalifornijskich. �le interpretuj�c ten projekt, jego przeciwnicy zarzucaj� mu, i� unie- mo�liwi przeciwdzia�anie terroryzmowi oraz innym for- mom agresji wobec w�asno�ci szkolnej. Oczywi�cie to nie jest prawda. (Jaka� to ironia, �e ludzie obieraj� tak� w�a�nie lini� post�powania i u�ywaj� tego rodzaju strate- gii, kiedy twierdz�, �e przemawiaj� w imieniu Boga, mi�o�ci i prawdy.) �rodki karania, stosowane czy to przez policj�, czy wsp�ma��onk�w, czy rodzic�w, powoduj� dobrze znane skutki: 1. ucieczk� (w szkole nazywa si� to wagarowa- niem), 2. kontratak (wandalizm i ataki na nauczycieli), 3. apati� - bierno��, zamkni�cie si� w sobie... Jednym z bezpo�rednich skutk�w projektu ustawy b�dzie za- ch�cenie nauczycieli, �eby szukali innych sposob�w kont- rolowania swoich uczni�w, co na d�u�sz� met� oka�e si� na pewno znacznie bardziej skuteczne" (Skinner, 1986- -87). �Cho� istotnie agresja wobec nauczycieli wyst�puje do�� cz�sto, sk�onno�� do karania dzieci, kt�ra prze- nikn�a ameryka�skie szkolnictwo, jest raczej przyczyn� ni� rozwi�zaniem z�ego zachowania w klasie... �Dobra staro�wiecka dyscyplina� jest najmniej skutecznym spo- sobem zmiany zachowania uczni�w..." (Cordes, 1984). Dr Burrhus Skiner, uwa�any na �wiecie za wybitnego psychologa behawioryst�, obecnie emerytowany profesor psychologii na Harvardzie, ostatnio przy��czy� si� do walki przeciw stosowaniu kar cielesnych w szko�ach. W li�cie z 16 wrze�nia 1986, skierowanym do cz�onka w�adz ustawodawczych Kalifornii, Sama Farra, napisa�: �S�ysza�em, �e fundamentalistyczne grupy organizuj� kampani� przeciw projektowi ustawy o zniesieniu kar Najwyra�niej Kongres i stanowe legislatury maj� zu- pe�nie inny pogl�d na dobr� staro�wieck� dyscyplin� ni� prezydent Reagan i komitet Bavera. Kiedy 30 marca 1981 John W. Hinckley jr., syn zamo�nej i szanowanej rodziny z Denver (Colorado), dokona� zamachu na prezydenta Reagana, dyscyplina sta�a si� szeroko dyskutowanym tematem. Wiadomo, �e Jack Hinckley wychowywa� syna bardzo surowo, mi�dzy innymi wyrzuci� go z domu, by ch�opak nauczy� si� finansowej niezale�no�ci. Tego rodzaju po- st�powanie zosta�o mu zalecone przez psychiatr� syna. Wiele miesi�cy po procesie m�odego Hinckleya jego rodzice przyznali, �e �surowa mi�o��", jakiej byli wy- znawcami, okaza�a si� pomy�k�, i przyj�li pe�n� od- powiedzialno�� za post�powanie swego syna. W 1984 Jack Hinckley powiedzia� reporterowi �Los Angeles Times": �Byli�my tacy sami jak wielu konserwatyst�w, kt�rym wydaje si�, �e najlepsz� metod�, by rozwi�za� problemy z przest�pczo�ci� i przemoc�, s� coraz surowsze kary... Teraz wiem, �e jest to b��dny pogl�d... W przypadku Johna, jak te� wielu innych dzieci, kiedy nie potrafi� one sobie poradzi� ze swymi problemami, powinni�my zda- wa� sobie spraw�, �e dzieje si� co� naprawd� z�ego. Powtarzam teraz w ka�dym swoim wyst�pieniu: �Na mi�o�� bosk�, nie wyp�dzajcie kogo� z domu tylko dlatego, �e nie mo�e upora� si� ze swymi trudno�ciami�" (�Los Angeles Times", 23 lutego, 1984). Hinckleyowie sprzedali swoj� firm� i w��czyli si� w og�lnoameryka�sk� krucjat�, stawiaj�c� sobie za cel u�wiadomienie opinii publicznej, co to jest zdrowie psychiczne. Dyscyplina w szkole sta�a si� tematem dnia, kiedy 1977 S�d Najwy�szy Stan�w Zjednoczonych rozpatrywa� spra- w� Ingram przeciw Wright. Przypadek ten dotyczy� dw�ch nastolatk�w, kt�rzy byli bici przez dyrektora szko�y drewnianymi p�askimi kijami, �artobliwie okre�lanymi przez uczni�wjako ��rodki edukacyjne". Ch�opcy odnie�li powa�ne obra�enia cielesne, a leczenie by�o tak d�ugotrwa- �e, �e gdyby sprawcami byli rodzice, to szpital, zgodnie z przepisami prawnymi, musia�by zg�osi� do s�du doniesie- nie o maltretowaniu dzieci. S�d orzek�, i� Konstytucja stoi na stra�y nietykalno�ci fizycznej dzieci w takim samym stopniu, jak chroni doros�ych, tak�e wi�ni�w. S�dzia Black, reprezentuj�cy wi�kszo��, stwierdzi�, �e gdyby by�o inaczej, Osiemdziesi�ta Poprawka, kt�ra zabrania stoso- wania w naszym kraju okrutnych i wymy�lnych kar, mia�aby niewielki po�ytek. S�dzia Lewis Powell riposto- wa�, �e wzmocnienie odpowiednich procedur s�dowych spowoduje w szko�ach �os�abienie mo�liwo�ci nauczyciela, by zachowa� w klasie dyscyplin�". Zauwa�y� tak�e: �Bicie krn�brnych dzieci by�o od dawna uznawan� metod� nauki dobrego zachowania, wpajania poj�cia o odpowiedzialno- �ci i o tym, co przystoi, w uparte g�owy uczni�w". 10 Orzeczenie S�du spotka�o si� z og�lnym poparciem. Liczne badania Gallupa wykaza�y, �e rodzice uwa�aj� dyscyplin� w szko�ach za najbardziej pal�cy problem, z tym, �e znaczna wi�kszo�� opowiada si� za zgodnym z prawem stosowaniem kary cielesnej, tylko garstka rodzic�w (mniej ni� 20 procent) pot�pia jej stosowanie w szko�ach. Niekt�rych czytelnik�w zdziwi zapewne, �e w Stanach Zjednoczonych tylko osiem stan�w wyda�o prawa ca�- kowicie zabraniaj�ce stosowania kar cielesnych w szko- �ach. S� to: Kalifornia, Hawaje, Maine, Massachusetts, New Hampshire, New York, Rhode Island i Yermont. Dyskusja na temat dyscypliny wykracza daleko poza granice naszego kraju. Jest to naprawd� temat mi�dzyna- rodowy. Kilka lat temu by� szeroko dyskutowany w Szwecji. Kontrowersje wzbudzi� przed�o�ony w par- lamencie projekt ustawy, zabraniaj�cej rodzicom nie tylko bicia dzieci, ale r�wnie� obra�liwego i surowego ich traktowania, kt�re mog�oby naruszy� zdrowie psychiczne kilku- i kilkunastolatk�w. Ustawa przesz�a mimo moc- nego sprzeciwu opozycji. W Szwecji kara cielesna w szko- �ach ju� dawno zosta�a uznana za bezprawn�. W Chinach nauczyciele, kt�rzy trac� panowanie nad sob� i bij� uczni�w, sami podlegaj� karze. W Singapurze tylko dyrektorzy szk� albo starsi nauczyciele maj� prawo bi� trzcin� ch�opc�w, kt�rzy uko�czyli dziesi�� lat, i to wy��cznie w przypadku jakich� powa�niejszych wykro- cze�, natomiast dziewczynki nie s� karane. Japo�czycy zabronili kary cielesnej po II wojnie �wiatowej, ale prawo to jest czasem omijane. W Turcji istnieje przys�owie: �Kiedy nauczyciel uderzy, r�a kwitnie". W Ameryce �aci�skiej, gdzie kara cielesna oficjalnie jest zabroniona, sk�rzana dyscyplina bywa u�ywana w niekt�rych wiejs- kich okr�gach. W Kenii kara cielesna jest dozwolona, ale jej stosowanie poddano tak drobiazgowym przepisom, �e zakrawa to na rytua�: kara musi by� zapisana w ksi�dze, z podaniem liczby uderze� trzcin�, mo�e by� zastosowa- na tylko w przypadku wyj�tkowych przewinie�, takich jak k�amstwo, prze�ladowanie m�odszych albo pija�stwo. 11 w Belgii bicie uczni�w bywa karane wiezieniem. W Taj- landii kara cielesna mo�e by� wymierzona kijem nie grubszym ni� trzy czwarte cala. W wi�kszo�ci kraj�w rozwini�tych stosowania kar cielesnych w szko�ach zabraniaj� odpowiednie prawa. Tak jest w Austrii, Belgii, na Cyprze, w Danii, Ek- wadorze, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Islan- dii, Irlandii, Izraelu, Jordanii, Katarze, Luksemburgu, Mauritiusie, Norwegii, Portugalii, Rumunii, Szwajcarii, Turcji i w Zwi�zku Radzieckim (Bacon i Hyman, 1976). Polska, w co trudno uwierzy�, zabroni�a kar cielesnych w szko�ach ju� w 1783. Kto� kiedy� zwr�ci� mi uwag� na fakt, �e nadal stosuje si� kary cielesne w tych krajach, kt�re w swoim czasie by�y pod panowaniem Imperium Brytyjskiego, a wi�c w: Szkocji, Walii, Stanach Zjednoczonych, Po�udniowej Afryce, Australii, Kanadzie, na Bermudach. Sama Anglia ostatecznie sko�czy�a z kar� cielesn� w szko�ach rz�do- wych w 1986. W Rosji sp�r na temat dyscypliny wybuch� zn�w w latach trzydziestych naszego wieku, po wydaniu ksi��ki znanego rosyjskiego pedagoga Makarenki pt. Ksi��ka dla rodzic�w. Publikacja ta sta�a si� w Rosji bestsellerem. Idee Makarenki by�y prowokacyjne i kontrowersyjne, gdy� autor otwarcie krytykowa� typow� rodzin� rosyjsk� za to, �e mia�a �pewne niezdrowe cechy", a za takie �w pedagog uznawa� nadmierny autokratyzm rodzic�w i stosowanie przez nich kar cielesnych. Dyscyplina sta�a si� w USA r�wnie� tematem religij- nym, o czym dobrze wie ka�dy, kto ogl�da telewizj�. Pod has�ami obrony rodziny i Moralnej Wi�kszo�ci r�ni kaznodzieje ostro sprzeciwiaj� si� dzia�aniom w obronie praw dzieci i ostrzegaj� rodzic�w, �e ich synowie i c�rki b�d� namawiani do oskar�ania ich w s�dzie i b�d� odchodzi� z dom�w. Zwolennicy tego ruchu pot�piaj� z regu�y d�ugie w�osy, u�wiadamianie w sprawach seksu, wolno�� s�owa, muzyk� rock-and-rollow� i swobod� seksualn� w�r�d nastolatk�w, poniewa� uwa�aj� to wszystko za dow�d upadku rodzicielskiego �autorytetu". 12 Stanowczo podtrzymuj� patriarchalny model rodziny, w kt�rym na ojcu spoczywa obowi�zek stosowania dyscypliny wobec dzieci i �cis�ego ich kontrolowania. postawa ta ma swoich zagorza�ych zwolennik�w, ale tak�e surowych krytyk�w, z kt�rych wielu s�dzi, �e pod p�aszczykiem troski o rodzin� ameryka�sk� kryje si� co� innego: problem w�adzy. Do krytyk�w nale�y r�wnie� Letty Cottin Pogrebin, za�o�ycielka i redaktorka magazy- nu �Ms." i autorka ksi��ki Family Politics (�Polityka rodzinna" L. C. Pogrebin, 1983). Oto jej obserwacje: �Cz�sto widz�, �e ci, kt�rzy rzekomo broni� rodziny, jak zwykle nie tylko pot�piaj� progresywizm i feminizm, ale koncentruj� si� na czym� ca�kiem innym: dr�czy ich pedofobiczna ch�� trzymania dzieci pod kontrol�... Wiele os�b problem maltretowania dzieci stawia na drugim planie, o wiele bardziej interesuj�c si� obron� praw rodzic�w do bicia. Dlaczego kara cielesna jest tak wa�na? - spyta�am jednego z uczestnik�w konferencji, jaka odby�a si� w Bia�ym Domu w 1980 r. ��eby je nauczy�, kto jest panem� - odpar�. Podczas ca�ej konferencji rodzice skar�yli si�, �e ich dzieci k��c� si� z nimi, �e bardziej ni� z matk� czy ojcem licz� si� ze swymi przyjaci�mi, dziwacznie si� ubieraj�, lubi� s�ucha� g�o�- nej muzyki, ogl�daj� telewizj�. Ci ludzie s� naprawd� g��boko sfrustrowani. Utracili swoje dzieci, ale nie wiedz� dlaczego. S�dz�, �e szacunek m�odego pokolenia mog� zyska� tylko stosuj�c si�� i powszechnie sankcjonowan� przemoc. Pomylili pos�usze�stwo z mi�o�ci�... Koalicja �prorodzinna" wszystkie swoje odpowiedzi ujmuje w for- mie autorytatywnych pewnik�w i regu� danych przez Boga. Og�lnoameryka�ska konferencja na temat rodziny zesz�a na manowce, zajmuj�c si� kontrol� dzieci, a nie trosk� o nie" (L. C. Pogrebin, 1983). Znany chrze�cija�ski autor James Dobson sta� si� rzecznikiem stosowania wobec dzieci dyscypliny opartej 13 na karach. Jego pogl�dy s� znane w ca�ych Stanach g��wnie dzi�ki filmom i kasetom wideo, kt�re sprzedaje si� lub wypo�ycza w setkach ko�cio��w r�nych wy- zna�. Dobsona interesuje sp�jno�� ameryka�skiej ro- dziny, kt�r� wed�ug niego mo�na zachowa� tylko wtedy, gdy rodzice �b�d� si� ucieka� do surowej dyscypliny", co jest tytu�em jednej z jego ksi��ek (J Dobson, 1970). ' Dobson uzasadnia, dlazego dyscyplina sta�a si� dla niego tematem zwi�zanym z religi�. Uwa�a, �e pos�usze�stwo wobec rodzic�w jest koniecznym wa- runkiem, by okaza� je wszystkim doros�ym i w re- zultacie Najwy�szej Istocie. S�dzi, i� rodzice-chrze- �cijanie musz� wymaga� absolutnego pos�usze�stwa od swych dzieci. Przy takich pogl�dach nic dziwnego ze sprzeciw wobec rodzic�w jest najwy�szym z�em: �Bo op�r jest jak grzech wr�biarstwa, a krn�brno�� jak z�o�� ba�wochwalstwa" (l Sm 15, 23), (J. Dobson, 1978). W kr�gu specjalist�w, zajmuj�cych si� problemami zdrowia, dyscyplina sta�a si� wa�nym tematem w kon- tek�cie innych zagadnie�. W 1962 r. lekarz C. Henry Kempe i jego kolega opublikowali sw� klasyczn� prac� pt. The Battered Child Syndrome (�Syndrom prze�lado- wanych dzieci", Kempe i in., 1962). Studium to toruje drog� dalszym badaniom nad rakogenn� patologi� w naszym spo�ecze�stwie, zwan� obecnie maltretowa- niem dzieci. Pod koniec lat sze��dziesi�tych wszystkie pi��dziesi�t stan�w wyda�o prawa zobowi�zuj�ce leka- rzy i szpitale, by donosi�y instytucjom prawnym o wy- padkach u�ycia przemocy wobec dzieci. Obecnie osiem- na�cie stan�w wymaga, by ka�dy, kto jest �wiadkiem takich przypadk�w, zawiadamia� o tym odpowiednie instytucje. W 1974 rz�d federalny za�o�y� Narodowy O�rodek do Spraw Maltretowania lub Zaniedbywania Dzieci. Jego celem jest zwi�kszenie i rozszerzenie za- kresu wiedzy o przypadkach stosowania przemocy wobec dzieci i podj�cie odpowiednich �rodk�w zapobie- gawczych. 14 Osobi�cie zaj��em si� problemem maltretowania dzieci, kiedy pracowa�em jako cz�onek rady doradczej Narodo- wego Komitetu Zapobiegania Maltretowaniu Dzieci (National Committee for the Prevention of Child Abuse - NCPCA), za�o�onego przez Donn� Stone w Chicago w 1972. Napisa�em wtedy niewielk� ksi��k� pt. What Every Parent Should Know (�Co ka�dy rodzic powinien wiedzie�"), kt�ra daje rodzicom kilkana�cie innych mo�- liwo�ci ni� stosowanie kar cielesnych. Opisuj� w niej r�ne sposoby karania (kt�rych uczymy tak�e na kur- sach) i pokazuj�, jak si� nimi pos�ugiwa� (Gordon, 1975). Podczas mej pracy w zarz�dzie tej organizacji ze smut- kiem u�wiadomi�em sobie, jak cz�sto zdarza si� w USA maltretowanie dzieci. W 1980 grupa socjolog�w wyda�a niezwykle wa�n� ksi��k�, w kt�rej opublikowano wyniki o�mioletnich bada� dotycz�cych wszystkich rodzaj�w przemocy w ro- dzinie, nie tylko przemocy w uk�adzie rodzic-dziecko. Do grona specjalist�w, autor�w i g��wnych badaczy tego tematu nale��: Richard Gelles, przewodnicz�cy wydzia�u socjologii Uniwersytetu Rhode Island; Murray Straus, r�wnie� socjolog, od 1968 profesor Uniwersytetu New Hampshire i autor wielu artyku��w na temat rodziny, oraz Susan Steinmetz, profesor nadzwyczajny socjologii Uniwersytetu Delaware. Ksi��ka Behind Clo- sed Doors: Yiolence in the American Family (�Za za- mkni�tymi drzwiami - Przemoc w rodzinie ameryka�s- kiej") jest niezwykle wnikliwym wyk�adem ukazuj�cym rodzaj i g��bi� przemocy stosowanej w relacjach: rodzic- -dziecko, dziecko-dziecko, m��-�ona, �ona-m��. Ksi��ka ukazuje �r�d�a tego zjawiska - od puryta�skiego po- gl�du, �e �biciem wyp�dzisz z dziecka diab�a" a� po og�lnie wyznawane dzi� przekonanie, �e �dobre lanie nie zaszkodzi". Podaje te� wyniki bada� 2143 rodzic�w pochodz�cych ze wszystkich sfer spo�ecznych (Straus, Gelles i Steinmetz, 1980). A oto zaskakuj�ca statystyka: Siedemdziesi�t procent badanych uwa�a policzkowa- nie i bicie dwunastolatka za �konieczne", 77 procent za 15 �normalne", 71 procent za �dobre". Siedemdziesi�t trzy procent dopuszcza stosowanie czasem jakiej� for- my przemocy* wobec swego dziecka w pewnym okresie jego �ycia. Matki daj� klapsy dzieciom albo je bij� cz�ciej ni� raz na dwa miesi�ce - przeci�tnie 7,2 razy w roku. Ofiar� jakie� formy rodzicielskiej przemocy pad�o 86 procent trzylatk�w, 82 procent pi�ciolatk�w, 54 procent dzieci miedzy dziesi�tym a czternastym rokiem �ycia i 33 procent m�odzie�y miedzy pi�tnastym a siedemnastym rokiem �ycia. Badania dowiod�y, �e znaczna cze�� kar cielesnych stosowana wobec dzieci jest o wiele surowsza ni� �klaps w pup�". Oto przyk�ady: Od 3,1 do 4 milion�w dzieci by�o w pewnym okresie swego �ycia kopanych, gryzionych albo ok�adanych pi�ciami. Od l do 1,9 miliona by�o kopanych, gryzionych i ok�adanych pi�ciami w roku 1975. Od l ,4 do 2,3 miliona dzieci by�o bitych przez ca�y czas dorastania. Autorzy ksi��ki przyznaj�, i� odkrycie, �e dziecko staje si� ofiar� rodzicielskiej przemocy co najmniej raz w mie- si�cu, by�o dla nich zdumiewaj�ce. Musieli wi�c wy- ci�gn�� wniosek, �e �dla wielu dzieci fizyczne karanie jest czym� sta�ym, powtarzaj�cym si�, a nie tylko sporadycz- nym wypadkiem w ich �yciu". Na wyniki tych bada� zareagujecie pewno tak samo jak ja. Dowodz� one, �e nie sprawiamy wra�enia narodu zbyt �pob�a�liwego" wobec swych dzieci, zbyt �skoncent- * W pracy tej s�owo �przemoc" oznacza czyn dokonany z zamiarem spowodowania fizycznego b�lu albo uszkodzenia oraz czyny, kt�rych celem jest spowodowanie du�ej krzywdy - takie jak ok�adanie pi�ciami, bicie, kopanie, gryzienie, uderzanie twardym przedmiotem, k��tie albo strzelanie. 16 rowanego na dziecku", jak chc� nam wm�wi� zwolennicy surowej dyscypliny. Wr�cz przeciwnie. Jeste�my naro- dem, w kt�rym wi�kszo�� doros�ych wierzy w stare porzekad�o: �Kto oszcz�dza r�zgi, psuje dziecko". Jeste�- my lud�mi, kt�rzy z u�mieszkiem uznania przyjmuj� opowie�ci o tym, jak ojciec bierze swoje dzieci (zwykle ch�opc�w) za szop� na �rozmow�". Opowiadamy �arty o matkach szukaj�cych dobrej witki do bicia. Podziwia- my trener�w sportowych, stosuj�cych surow� dyscyplin�. G�osimy i chwalimy zalety �surowej mi�o�ci", �cis�ej dyscypliny i autorytetu rodzicielskiego. W naszych szko- �ach rocznie 3,5 procent uczni�w jest bitych (w Arkansas 12,5 procent, a w stanach Floryda, Mississipi i Tennessee -ponad 10, Maurer, 1984). Doro�li ciesz� si�, kiedy dzieci dostaj� klapsy i s� bite. Powiadaj�: �Dobrze im zrobi, jak poczuj� b�l" albo: �Je�li mnie to wysz�o na dobre, to dlaczego z moimi dzie�mi ma by� inaczej?" �Wi�kszo�� dzieci trzeba nau- czy� rozumu biciem". Do prywatnych szk�, kt�re szczyc� si� surowymi przepisami i stosowaniem kar cielesnych, do szk�, w kt�- rych obowi�zuje umundurowanie i gdzie wyznaje si� filozofi�: �U nas nie ma �adnych nonsens�w", ustawiaj� si� d�ugie kolejki rodzic�w ch�tnych zapisa� do nich swoje dzieci. Podejrzewam tak�e, �e znacznie wi�cej rodzic�w, ni� przypuszczamy, ma w g��bi serca nadziej�, �e ich synowie zostan� powo�ani do s�u�by wojskowej, gdzie -jak s�dz� - �ustatkuj� si�", �naucz� si� szacunku dla autorytetu", �wyjd� na ludzi", �stan� si� prawdziwymi m�czyznami". Cho� jeste�my narodem cierpi�cym na obsesj� dyscyp- liny, niekt�rzy rodzice przyznaj�, �e maj� mieszane uczucia co do karania swoich dzieci. Pewna matka podczas moich wyk�ad�w powiedzia�a: �Jestem wyrozu- mia�a wobec moich dzieci, dop�ki mog� wytrzyma�, ale potem staj� si� tak surowa, �e sama czuj� do siebie niech��". Ilu z nas pami�ta w�asnych rodzic�w m�wi�cych z poczuciem winy, gdy podnie�li na dziecko r�k�: �To 17 mnie boli o wiele bardziej ni� ciebie"? Podejrzewam i "051 stoa� * � �-----��mwijr��msjuun rodzic�w uwa�a dzieci. MSy�ro��aCinJemet0dy W?cho^ania zachowuj�ce L/^h3^? ZdrOWC' szcz?�liwe> dobrze sf^^=rwiK^t �,e:~^ ?==^^fsscs�r si&iSSif^^s r�a5S^?SS2K (Wright 1980) ie ' zachowanie ' nim �toczyszJe r�nienie orygina�u]". 18 Tre�� ksi��ki Wrighta zrobi�a na mnie wielkie wra�e- nie. Pami�tam, jak j� od�o�y�em i pomy�la�em: �O co tu chodzi? Dlaczego wybitny psycholog uwa�a, �e dyscyplina i kontrola nad dzie�mi jest warunkiem mi�o�ci?" Sk�oni�o mnie to, bym rozpocz�� w�asne powa�ne badania na temat dyscypliny, z zamiarem, by podzieli� si� tym, czego si� dowiedzia�em, z rodzicami i nauczycielami. Przeczyta�em niemal wszystkie ksi��ki o przemocy i dyscyplinie rodzicielskiej, przejrza�em literatur� psy- chologiczn� i wszystkie, jakie mog�em znale��, doniesie- nia o badaniach na temat dyscypliny, kary, przemocy, styl�w sprawowania rodzicielstwa i tak dalej. Znalaz- �em bardzo wiele materia��w. Podczas pracy coraz bardziej przekonywa�em si�, jak naprawd� bardzo skomplikowane jest zagadnienie dys- cypliny. Stopniowo dostrzega�em z�o�ono�� tego tematu i zaczyna�em coraz lepiej go rozumie�, postanowi�em wi�c podzieli� si� tym, czego si� dowiedzia�em, z innymi, kt�rzy tak�e staraj� si� zrozumie�, czym jest dyscyplina i jaki ma wp�yw na dzieci. Rezultatem moich przemy�le� jest ta ksi��ka. W pierwszej cz�ci omawiam szerzej samo poj�cie dyscypliny. Na przyk�ad przekona�em si�, �e istnieje kilka ca�kiem odmiennych rodzaj�w dyscypliny - niekt�re s� z�e, inne dobre -jest to fakt nie zauwa�any przez wielu autor�w. Przekona�em si� r�wnie�, �e dla wi�kszo�ci ludzi dyscyplina oznacza stosowanie kar i na- gr�d w taki sam spos�b, jak post�pujemy wobec naszych ulubionych zwierz�t. Zauwa�y�em, �e w przypadku star- szych dzieci nagradzanie nie odnosi skutku, a wi�c i kara, �eby podzia�a�a, musi by� surowa. Przewa�nie napotyka- �em sporo chaotycznego rozumowania, poniewa� w ksi�- �kach na temat dyscypliny nie rozr�nia si� odmiennych rodzaj�w �autorytetu". Doszed�em do wniosku, �e kara- nie, zw�aszcza je�li jest �agodne, mo�e czasem przynie�� dziecku po�ytek, a nagrody mog� by� czasem odbierane jako kara. Wreszcie zrozumia�em, �ejcara nie wyleczy agresji dziecka (np. bicia ma�ego braciszka), lecz zwykle Wywo�a agresj� wobec innych^ 19 Podani liczne skuteczne sposoby, pozwalaj�ce unik- n�� karz�cej dyscypliny tak w domu, jak i w szkole. B�d� to metody nie oparte na sile, metody, kt�re znacznie wzmocni� og�ln� skuteczno�� waszego dzia�a- nia wobec przeszkadzaj�cych i �le zachowuj�cych si� dzieci, a ponadto sprawi�, �e dyscyplin� narzucon� przez doros�ych zast�pi samodyscyplina, kontrol� za� - samokontrola dzieci. Jednostronne ustalanie przez doros�ych granic i regu� ust�pi miejsca wsp�lnemu ich okre�laniu przez doros�ych i dzieci; zamiast rozwi�zy- wania konflikt�w, kt�re prowadzi do pora�ki jednej ze stron, zaproponuj� prost� technik�, dzi�ki kt�rej nikt nie poczuje si� przegrany. Celem drugiej cz�ci tej ksi��ki jest wyja�nienie i zilustrowanie przyk�adami tych bardziej demokratycznych, skutecznych i po pros- tu ludzkich metod. Podczas moich bada� nad zagadnieniem dyscypliny jedno sta�o si� jasne: jako spo�ecze�stwo stosujemy niew�a�ciw� strategi�, �eby ograniczy� samodestrukcyjne i z punktu widzenia spo�ecznego nie do przyj�cia, cho� powszechne zachowania m�odych ludzi, takie jak: al- koholizm, palenie papieros�w, narkomania, dzia�ania przest�pcze, porzucanie szko�y, prowadzenie samochodu po pijanemu, wandalizm oraz inne formy przemocy, przedma��e�skie ci��e, gwa�ty, samob�jstwa. Stale ros- n�ca liczba tego rodzaju zachowa� z pewno�ci� jest wystarczaj�cym dowodem, �e spos�b, w jaki tradycyjnie dyscyplinowali�my dzieci w domu i w szkole, nie zda� egzaminu. W rzeczywisto�ci to, co robimy, mo�e by� bardziej przyczyn� tych niechcianych zachowa�, ni� kuracj�, kt�ra pozwoli je porzuci�. Zwykle nasza strategia polega na tym, �e staramy si� robi� co� dla dziecka. Przyk�adem niech b�d� inicjowane i organizowane przez w�adze stanowe i federalne kursy, kt�re maj� u�wiadomi� dzieciom i m�odzie�y, czym gro�� takie samodestruktywne zachowania, programy, kt�re ucz� dzieci �powiedzie� nie", i przer�ne akcje doradz- twa. Z drugiej strony zwi�ksza si� kary dla m�odocianych i rzuca has�a: �Musisz wiedzie�, gdzie jest twoje dziecko", 20 lub te�: �B�d� w domu, kiedy twoje dziecko przychodzi ze szko�y" i tak dalej. Tymczasem im wi�cej si� dowiadywa�em na temat zasadniczych powod�w zachowa�, kt�re szkodz� m�odzie- �y i os�abiaj� nasze spo�ecze�stwo, tym bardziej utwierdza- �em si� w przekonaniu, �e^skuteczna prewencja powinna polega� aa.pomaganiu doros�ym, kt�rzy maj� do czynienia z dzie�mi, by nauczyli si� nowego sposobu kierowania rodzin�, szko�ami i organizacjami zajmuj�cymi si� m�o- dzie��. Nowa strategia b�dzie wymaga� od doros�ych opanowania umiej�tno�ci koniecznych do tego, by potrafili rz�dzi� w�asn� rodzin�, klas�, kt�r� maj� pod opiek�, czy grup� bardziej demokratycznie, a mniej autokratycznie. Cz�� pierwsza CO TO JEST DYSCYPLINA Rozdzia� pierwszy DEFINICJA TERMINOLOGIA I WYJA�NIENIE ZNACZE� Jeden z moich ulubionych profesor�w w college'u zadr�cza� nas powiedzeniem: �Je�li chcesz prowadzi� inteligentn� dyskusj�, wyra�nie sprecyzuj terminologi�". Ja r�wnie� uwa�am, �e ludziom, kt�rzy dyskutuj� o dys- cyplinie, brakuje w�a�nie definicji, co w rezultacie staje si� przyczyn� wielu niepotrzebnych lub pozornych spor�w. Mam nadziej�, �e przez usuni�cie nieporozumie� ter- minologicznych uda mi si� wyja�ni�, co to jest dyscyplina. RZECZOWNIK I CZASOWNIK Na pocz�tku zwr��my uwag� na istotn� r�nic� zna- czeniow� mi�dzy rzeczownikiem �dyscyplina" i czaso- wnikiem �dyscyplinowa�". Rzeczownik �dyscyplina" zwykle jest rozumiany jako w�a�ciwe zachowanie, pod- porz�dkowanie si� obowi�zuj�cym regu�om i przepisom, okre�laj�cym stosunki wewn�trzne w jakiej� grupie -m�- wimy wi�c o �dyscyplinie w klasie szkolnej" albo �dys- cyplinie dobrego zespo�u siatk�wki". Kontrowersje dotycz�ce poj�cia �dyscyplina" zdarzaj� si� rzadko. Jakby wszyscy si� zgadzali na to okre�lenie. S�owo to przywodzi na my�l porz�dek, organizacj�, 25 wsp�prac�, znajomo�� i stosowanie si� do ustalonych regu� i procedur oraz uznanie praw innych ludzi. Czasownik �dyscyplinowa�" s�ownik wyja�nia nast�- puj�co: �doprowadza� do stanu porz�dku i pos�usze�st- wa dzi�ki �wiczeniom i kontroli; kara�, �wiczy�, trzyma� w karno�ci". �Nauczyciel dyscyplinowa� te dzieci, kt�re przeszka- dza�y mu podczas prowadzenia lekcji, zatrzymuj�c je po zako�czeniu nauki w szkole." �Je�li dzieci nie s� zdyscyplinowane w domu, b�d� sprawia� k�opoty w szkole." W dyskusjach o wychowaniu cz�sto zak�ada si�, �e jedynym sposobem, by rodzice i nauczyciele osi�gn�li dyscyplin�, jest rygorystyczne dyscyplinowanie dzieci, tzn. kontrolowanie ich, karanie i napominanie. Znalaz�em sporo argument�w za odrzuceniem tego powszechnego przekonania. W rzeczywisto�ci doszed�em do wniosku, �e dyscyplinowanie dzieci jest najmniej skutecznym sposobem, by zaprowadzi� dyscyplin� w do- mu czy szkole. Badania wykaza�y, �e dyscyplina w klasie spada, ilekro� nauczyciel, kt�ry usi�uje j� narzuci�, wyjdzie z klasy albo odwr�ci si� twarz� do tablicy. Ka�dy z nas by� �wiadkiem podobnych sytuacji r�wnie� w domu. Co wi�cej, poniewa� dyscyplinowanie dzieci wymaga pos�ugiwania si� w�adz�, zwykle w postaci kar i gr�b karania, dzieci broni� si� przeciw takiej karz�cej sile, buntuj�c si�, stosuj�c odwet albo k�ami�c - wszystko, �eby unikn�� przymusu, ograniczenia wolno�ci czy kont- roli. Badania wykaza�y, �e karanie wywo�uje w dzieciach agresj� i przemoc: dzieci cz�ciej karane s� bardziej sk�onne do nadmiernej aktywno�ci i wy�adowywania gniewu na innych. Wykazano, �e prawie 100 procent karanych dzieci w ci�gu rocznego badania dokucza�o swemu bratu albo siostrze, podczas gdy w�r�d dzieci, kt�rych rodzice nie stosowali fizycznych kar, czyni�o tak tylko 20 procent (Straus i Steinmetz, 1980). 26 Zrozumienie r�nicy miedzy znaczeniem rzeczownika �dyscyplina" i czasownika �dyscyplinowa�" jest moim zdaniem bardzo wa�ne tak�e z innego powodu: pozwala ono u�wiadomi� sobie, �e kontrowersja na temat dyscyp- liny w rzeczywisto�ci polega na tym, jak powinni�my post�powa� z dzie�mi (chodzi o sposoby), a nie na tym, co chcemy zrobi� (cele). Wi�kszo�� ludzi zgodzi si�, �e chcemy, by dzieci lubi�y porz�dek, wsp�dzia�a�y i za- chowywa�y si� odpowiednio zar�wno w domu, jak i w szkole, ale zasadnicza r�nica zda� dotyczy tego, czy dyscyplinowanie (rzeczownik ods�owny) jest najlepszym sposobem, �eby osi�gn�� dyscyplin� (rzeczownik), a wi�c og�lnie akceptowany cel. UCZENIE PRZECIW KONTROLOWANIU Sam czasownik dyscyplinowa� ma r�wnie� dwa bardzo odmienne znaczenia. O pierwszym w�a�nie m�wili�my - kontrolowa�. Drugie znaczenie dotyczy czynno�ci in- struowania, uczenia, wychowywania. W s�owniku je�yka angielskiego znajdziemy to znaczenie: �Uczy� poprzez instruowanie i �wiczenie, trzyma� w rygorze". W innym s�owniku-leksykonie znalaz�em nast�puj�ce synonimy dyscypliny kszta�c�cej (w nauczaniu i wychowywaniu): �Korekta, kierowanie, �wiczenie, sprawdzanie, pilnowa- nie, utrzymywanie w porz�dku, informowanie". Jest to zatem jeszcze inna forma dyscypliny, kt�ra rzadko wywo�uje kontrowersje. Niecz�sto si� zdarza, by kto� kwestionowa� potrzeb� stosowania kt�rego� albo wszystkich powy�szych dzia�a� wobec dzieci i m�odzie�y. W rzeczywisto�ci wi�kszo�� z nas powie, �e obowi�zkiem skutecznie dzia�aj�cych rodzic�w i kompetentnych nau- czycieli jest zapewnienie dzieciom pewnego instrukta�u, treningu i kierownictwa. Nikt nie chce wyeliminowa� dyscypliny, kt�rej zadaniem jest szkoli�-informowa�. Jednak kontrowersja wok� kontroluj�cego rodzaju dyscyplinowania jest bardzo za�arta i powa�na. Najpierw 27 l l? lT sp�jrzmy na list� wszystkich synonim�w tej formy dys- cypliny: kontrola, rz�dzenie, nadzorowanie, rygor, re�im, kar- by, ryzy, dryl, musztra, tresura, mores, prowadzenie na smyczy, zakazywanie, karanie, karcenie, krytykowanie, stawianie za przyk�ad, strofowanie. Powy�sze okre�lenia nasuwaj� na my�l co� ca�kiem odmiennego ni� typ dyscypliny: uczyc-szkoli�-infor- mowa�. Ci�nienie krwi ro�nie i g�osy staj� si� dono�- niejsze, kiedy padaj� takie s�owa jak: musztra, tresura, dryl. Cho� jestem przekonany, �e to nie jest rodzaj dyscyp- linowania, kt�ry uwa�a�bym za zdrowy dla moich w�as- ; nych lub jakichkolwiek innych dzieci, wi�kszo�� rodzic�w i nauczycieli uporczywie obstaje przy dyscyplinie kontrol- no-restrykcyjno-karz�cej. Cz�sto twierdzi si� nawet, �e dzieci nie tylko jej potrzebuj�, ale wr�cz pragn�; �e czu�yby si� bez niej niepewne; �e gdyby�cie jej nie stosowali, czu�yby si� nie kochane i wkr�tce sta�yby si� ma�ymi potworami nie do opanowania. W dalszych ! rozdzia�ach podam w w�tpliwo�� ka�de z tych og�lnie panuj�cych przekona�. Jest r�wnie� wa�ne, �ff dyscyplina typu uczy�-szkoli�- -informowa� zmierza do tego, by wp�yn�� na dzieci, podczas gdy drugi rodzaj: kontrolo wa�-ogranicza�-kara� zawsze ma na celu kontrolowanie ich. R�nica mi�dzy kontrolowaniem dzieci a wp�ywaniem na nie jest bardzo istotna, cho� na og� niezbyt powszech- nie uznawana. Najwyra�niej wi�kszo�� rodzic�w i nau- czycieli chce przede wszystkim wp�ywa� na m�odych, by w ten spos�b odgrywa� decyduj�c� rol� w ich �yciu. Jednak w swym zapale cz�sto niestety wpadaj� w pu�ap- k�: zamiast u�ywa� tylko wp�ywu, narzucaj� ogranicze- nia, wydaj� rozkazy i polecenia, karz� albo gro�� ukara- niem. Te metody w rzeczywisto�ci nie wp�ywaj� na m�odych, lecz tylko zmuszaj� ich do czego� albo co� im narzucaj�. A kiedy dziecko jest zmuszone zrobi� co�, do czego nie jest naprawd� przekonane, nawet je�li ulegnie, zwykle zrobi to z obawy przed kar�. 28 �eby mie� g��boki i trwa�y wp�yw na �ycie m�odzie�y, doro�li musz� zaniecha� metod odg�rnego kontrolowa- nia dzieci i zamiast tego zacz�� stosowa� inne metody, kt�re znacznie zwi�ksz� ich mo�no�� pozytywnego wp�y- wania na �ycie m�odzie�y. Te metody, kt�re podam i zilustruj� w dalszych rozdzia�ach, b�d� s�u�y� zmniej- szeniu naturalnej tendencji dzieci do sprzeciwiania si�. Ich celem jest motywowa� do podejmowania odpowiedzial- no�ci za zmian� swego zachowania, nak�ania� do ugody i wyrabia� w dzieciach trosk� o innych. A oto ma�o znana, wr�cz paradoksalna prawda psy- chologiczna: Wi�kszy wp�yw na dzieci i m�odzie� zyskasz, rezygnuj�c ze swej przewagi i kontrolowania. I odwrotnie: Im mocniej chcesz kontrolowa� ludzi, tym mniejszy b�dzie tw�j prawdziwy wp�yw na ich �ycie. Dlaczego? Dlatego, �e metody si�owe wywo�uj� sprzeciw (nie robi� tego, czego chce doros�y), bunt (robi� co� wr�cz przeciwnego) albo k�amstwo (nie zrobi� czego�, ale powiedzie�, �e si� zrobi�o). DYSCYPLINA NARZUCONA PRZEZ INNYCH KONTRA SAMODYSCYPLINA Zastan�wmy si� teraz nad dwoma ca�kowicie przeciw- stawnymi rodzajami dyscypliny typu kontrolnego. Jedna jest egzekwowana albo narzucana innym; druga wewn�t- rzna, narzucona samemu sobie. Dyscyplina narzucona przez innych kontra dyscyplina narzucona dobrowolnie przez nas samych; kontrola sprawowana przez innych w przeciwie�stwie do samokontroli. Wszyscy znaj� pojecie �samodyscyplina", ale co to naprawd� znaczy? Psychologowie u�ywaj� terminu �punkt kontroli", kt�ry mo�e okaza� si� bardzo pomoc- ny w naszych rozwa�aniach. Badania wykazuj�, �e nie- kt�rzy ludzie maj� ten punkt wewn�trz siebie. Tak jest przy samodyscyplinie, podczas gdy przy dyscyplinie wymuszanej przez innych punkt kontroli jest na zewn�trz. 29 l Zalety samokontroli s� na og� przyjmowane jedno- my�lnie. Powszechnie ceni si� dzieci zdolne do samo- kontroli i samodyscypliny. Kontrowersje budz� nato- miast metody, �rodki maj�ce s�u�y� kszta�towaniu tych cech. Wi�kszo�� rodzic�w i nauczycieli przyjmuje postaw� wyczekuj�c�, spodziewa si�, �e dzieci w ko�cu auto- matycznie rozwin� w sobie wewn�trzn� kontrol�, jako bezpo�redni rezultat stosowania przez doros�ych kontroli zewn�trznej (dyscypliny). To przekonanie jest zakorze- nione w dobrze znanej'Freudowskiej teorii, zgodnie z kt�r� dzieci dorastaj�c stopniowo przyswajaj� sobie nakazy i zakazy rodzic�w oraz innych doros�ych, a� wreszcie ta zewn�trzna kontrola zostaje uwewn�trzniona i zamienia si� w samodyscyplin�. Obecnie liczne dowody przecz� tej Freudowskiej teorii. R�wnie� codzienne obserwacje m�wi� nam, �e samodys- cyplina nie formuje si� w ten spos�b. Pami�tacie przy- s�owie: �Kiedy kot �pi, myszy harcuj�"? Zgodnie z tym powiedzeniem, gdy kontroluj�cy doro�li cho�by na chwi- l� spuszczaj� m�odych z oka, ci zwykle wykazuj� niewiele samokontroli. Czasem buntowniczo robi� w�a�nie to, czego przedtem zabraniano im robi�. Przypomnijcie sobie tak�e, jak zwykle m�wiono o �dzieciach kaznodziei": pos�usznych, spokojnych, grzecznych, dop�ki s� ma�e, a w miar� dorastania staj�cych okoniem i sprawiaj�cych wiele k�opot�w. Dzieci, kt�re potulnie poddaj� si� w�adzy rodzicielskiej, cz�sto staj� si� zbuntowanymi m�odociany- mi przest�pcami, reaguj�cymi agresywnie na wszystkie przejawy autorytetu doros�ych, niezdolnymi do jakiejkol- wiek formy samokontroli czy samodyscypliny. [Sawozdyscyplinowani m�odzi to ci, kt�rym dano zna- czn� osobist� wolno��. Dlaczego? Dlatego, �e umo�- liwiono im dokonywanie w�asnego wyboru i podejmowa- nie w�asnych decyzji. Dzieci naucz� si� kontroli albo ograniczenia zachowa�, kt�re przeszkadzaj� doros�ym, tylko wtedy, gdy starsi b�d� mie� podobne wzgl�dy dla nich; b�d� przestrzega� pewnych zasad, je�li da im si� szans�, by wzi�y udzia� w decydowaniu o nich. 30 W ksi��ce tej mam nadziej� przekona� was, �e dyscyn bnwone dzieci me wychowaj� zdyscyplinowanych dzieci , dowiod� tego. Pos�uszne, nie�mia�e, potulne i pod porz�dkowuj�ce si? dzieci czasem s� takie powodu dyscypliny narzuconej im przez doros�ych dzfecT na OZdSC3l " BRAK ZGODY CO DO OGRANICZE� W wi�kszo�ci dyskusji na temat dyscypliny powtarza si� jeszcze inne nieporozumienie. Dotyczy ono ograni- cze�. Wszyscy rodzice i nauczyciele uznaj� konieczno�� poddania dzieci pewnym ograniczeniom, jednak niewiele os�b rozumie, jak wa�ny jest spos�b ustalania obo- wi�zuj�cych granic - zn�w zatem mamy do czynienia ze spraw� �rodk�w, jakich nale�y u�y�. Zwolennicy surowej dyscypliny twierdz� z najwi�k- szym przekonaniem, �e �dzieci potrzebuj� i chc� ograni- cze�". Jest to jednak niebezpieczna p�prawda. Dzieci musz� wiedzie�, �e ich zachowanie ma pewne granice, kt�re wyznacza przede wszystkim wzgl�d na dobro innych. Istnieje jednak wielka r�nica pomi�dzy sposo- bem, w jaki m�odzi reaguj� na ograniczenia narzucone z g�ry przez doros�ych, a tym, jak odnios� si� do zasad, przy kt�rych ustalaniu sami zabierali g�os .'/Czytelnicy przekonaj� si� o tym w jednym z dalszyclTrozdzia��w, kiedy poka��, jak rodzice i nauczyciele mog� stosowa� przekonuj�cy argument �zasady wsp�udzia�u", po to, by dzieci uczestniczy�y we wsp�lnym rozwi�zywaniu jakie- go� problemu, wymagaj�cego zgody, umowy, regu� i ogranicze� wszystkich stron. Sami przekonacie si�, �e dzieci s� o wiele bardziej motywowane, �eby przestrzega� zobowi�za�, kiedy doro�li dali im prawo wyboru i samo- dzielnego ustalenia w�asnego zachowania^ W rodzinie i w szkole niezb�dne s� konkretne regu�y i jasno zrozumia�e zasady post�powania. Dajcie dzieciom 31 ; z wami w ustalaniu zasad i sposob�w w�asnego zachowania. Klasy szkolne i rodzi- ny mog� skutecznie dzia�a� bez supremacji starszych, bez odg�rnego, dyktatorskiego narzucania praw. Zapomnij- cie o ponurych ostrze�eniach tych wszystkich ksi��ek, w kt�rych twierdzi si�, �e bez ustalonych przez doros�ych regu� zapanuje anarchia, chaos i zam�t. To nie jest prawda. W rzeczywisto�ci tam, gdzie dzieci mia�y mo�liwo�� wzi�cia udzia�u w ustalaniu pewnych regu�, rodziny przekona�y si�, �e cho� liczba przepis�w jest stosunkowo wi�ksza, wszyscy ich przestrzegaj�. Zasadnicze pytanie brzmi wi�c nie: czy ograniczenia i regu�y s� konieczne, lecz raczej: kto powinien je ustala� - sami doro�li, czy te� doro�li i dzieci. �MAM BY� WYMAGAJ�CY CZY WYROZUMIA�Y, TOLERANCYJNY?" Z pewno�ci� ka�dy rodzic zastanawia� si� kiedy� nad tym problemem. Znaj� go r�wnie� nauczyciele, kt�rzy nieraz maj� w�tpliwo�ci, jak post�powa� w klasie - suro- wo czy �agodnie, stosuj�c �cis�� dyscyplin� czy okazuj�c wyrozumia�o��. By� czy nie by� surowym, oto jest pytanie - pytanie numer jeden dla os�b zajmuj�cych si� wychowywaniem dzieci, dla w�adz edukacyjnych i nauczycieli. Omawia si� ten problem w ksi��kach i artyku�ach, na konferencjach i naradach. (A tak przy okazji, czy zauwa�yli�cie, jak rzadko s�yszymy wyznanie rodzica lub nauczyciela: �Jes- tem autorytatywny" albo: �Jestem wyrozumia�y"? Te okre�lenia s� z regu�y zarezerwowane dla tych, z kt�rymi si� nie zgadzamy.) Pytanie, czy by� wymagaj�cym, czy wyrozumia�ym, jest zdaniem naukowc�w �pseudoproblemem". Jest to r�wnie� wyra�ny przyk�ad my�lenia albo-albo. Zaraz to wyt�umacz�. 32 Rzadko spotykam rodzic�w lub nauczycieli, kt�rzy rozumiej�, �e wcale nie trzeba dokonywa� wyboru po- mi�dzy tymi dwoma stylami post�powania. Jest trzecia mo�liwo��. Mo�na nie by� ani autorytatywnym, ani pob�a�liwym, co wcale nie oznacza, i� trzeba si� znale�� gdzie� po�rod- ku, miedzy obu biegunami skali - by� umiarkowanie surowym albo umiarkowanie wyrozumia�ym. Wcale nie. Trzecie wyj�cie polega na ,tym, �eby w og�le nie by� na skali\ Zaraz to wyt�umacz�. Autorytatywne post�powanie - czy to w domu, czy w klasie szkolnej - oznacza, �e kontrola spoczywa w r�kach doros�ego przyw�dcy; post�powanie permisyw- ne natomiast oznacza, �e zosta�a ona przekazana w r�ce m�odzie�y. Autorytatywni rodzice i nauczyciele kontroluj� i rz�- dz�, podczas gdy permisywni pozwalaj� dzieciom robi�, co chc�. W szkole wi�kszo�� nauczycieli oczekuje ca�- kowitego pos�usze�stwa. Nauczyciele permisywni s� mniej liczni. Oni nie kontroluj� ani nie rz�dz�, i w rezul- tacie w ich klasach panuje ha�as, ba�agan, nie ma �adnych regu� ani ogranicze�. Ani rodzice, ani nauczyciele nie pragn� chaosu, kt�ry jest skutkiem pozbawionego ogranicze� permisywizmu. R�wnie� dzieci nie lubi� permisywizmu ani w domu, ani w szkole. (Nigdy nie zapomn� dnia, kiedy moja c�rka przysz�a po pierwszym dniu nauki w nowej szkole i po- skar�y�a si�: �Czeka mnie straszny semestr. Mam dw�ch nauczycieli autorytatywnych i dw�ch, kt�rzy na wszystko pozwalaj�!") Jest r�wnie� prawd�, �e wi�kszo�� dzieci nie lubi skutk�w nadmiernego permisywizmuCDzieci pob�a�li- wych rodzic�w zwykle maj� poczucie winy, �e zawsze potrafi� postawi� na swoim. S� przy tym niepewne, czy s� kochane, poniewa� ich wybryki sprawiaj�, �e trudno jest je darzy� mi�o�ci^/ Ide� przewodni� tej ksi��ki jest przekonanie, �e istnieje o wiele lepsza i �atwiejsza droga post�powania z dzie�mi ~ skuteczna i efektywna, a r�wnocze�nie b�d�ca w opozy- 33 cji zar�wno wobec autoratywnego, jak i permisywnego przewodzenia doros�ych. Niestety nie wymy�li�em dla niej dobrej nazwy. Mimo to s�dz�, �e ustali�em zasadnicze elementy albo sk�adniki tej metody i w nast�pnych rozdzia�ach opisz� i zilustruj� umiej�tno�ci konieczne, by nauczy� si� post�powa� z dzie�mi i m�odzie�� w nowy spos�b. Teraz chc� podkre�li�, �e to nowe podej�cie, polegaj�ce na odwo�aniu si� do m�odych, wymaga zmiany w sposo- bie ich postrzegania i traktowania. Prosz� si� jednak nie obawia�, to nie b�dzie takie trudne. Wystarczy, �e rodzice wyka�� ch��, by nauczy� si� kilku nowych metod i umie- j�tno�ci. Gdy tylko doro�li zrozumiej�, �e nie musz� by� albo autorytatywni, albo permisywni, gdy� istnieje trzecia, w dodatku daj�ca wi�ksze efekty mo�liwo�� - nie b�d� si� wdawa� w te wszystkie bezowocne spory dotycz�ce surowej czy �agodnej dyscypliny, surowego czy �agodnego przyw�dztwa. Lepiej poinformowani o bezowocno�ci sprawowania kontroli za pomoc� si�y, nie dadz� si� oszuka� kusz�cym obietnicom tych, kt�rzy domagaj� si� surowszej dyscypliny. Zrozumiawszy pu�apki permisywi- zmu, mog� unikn�� fascynacji obietnicami tych, kt�rzy g�osz� nieograniczon� swobod� dla m�odzie�y w domu i w szkole. LICZNE ZNACZENIA TERMINU �AUTORYTET" Ilekro� dyskutuje si� czy rozwa�a temat dyscypliny, pojawia si� tak�e termin �autorytet". Niestety zwi�ksza to tylko nieodmiennie i tak ju� panuj�cy zam�t my�lowy. Surowa dyscyplina ustawicznie sk�ania rodzic�w i nau- czycieli, by w post�powaniu z dzie�mi i m�odzie�� po- s�ugiwali si� autorytetem, twierdz�c przy tym, �e dzieci go potrzebuj� i chc�. Skar�� si� te� na �upadek" autorytetu zar�wno w szkole, jak i w domu, i pragn�, �eby obecnie dzieci szanowa�y autorytet tak, jak to by�o w przesz�o�ci. 34 Zwolennicy surowej dyscypliny boj� si� nast�pstw braku autorytetu. James Dobson wyra�a obaw�, �e bez Autorytetu" w stosunkach mi�dzyludzkich zapanuje nieunikniony chaos, zam�t i nieporz�dek (Dobson, 1978). Ci, kt�rzy doradzaj� stosowanie autorytetu opartego na sile, ostrzegaj�, co jest charakterystyczne, �e musi to by� autorytet �kochaj�cy" albo ��yczliwy". Cz�sto za- miast s�owa �autorytet" u�ywaj� terminu �przyw�dz- two", i wtedy twierdz�, �e musi by� ono �agodne. Rzadko natomiast namawia si� rodzic�w i nauczycieli, �eby byli �autorytatywni", cho� przecie� pierwsza s�ownikowa definicja tego przymiotnika brzmi: �popieraj�cy auto- rytet". Zwolennicy surowej dyscypliny zwykle twierdz�, �e dzieci oczekuj� autorytetu, w naturalny spos�b s� sk�on- ne go szanowa�, poddawa� mu si�, polega� na nim. Sk�d wi�c -jednocze�nie - niepok�j o m�odzie�, kt�ra buntuje si� przeciw autorytetowi swoich rodzic�w albo nau- czycieli, i narzekania na wsp�czesny �upadek auto- rytetu" (to najlepszy dow�d, �e autorytet doros�ych nie zawsze wywo�uje szacunek i pos�usze�stwo). �aden z wie- lu zwolennik�w w�adzy rodzicielskiej, kt�rych prace czyta�em, nie zajmuje si� tym krytycznym pytaniem: Je�li dzieci szanuj�, chc�, potrzebuj� i ulegaj� autorytetowi doros�ych, dlaczego obserwujemy w�r�d m�odzie�y tyle buntu i sprzeciwu, tyle wrogo�ci i braku szacunku wobec doros�ych? Co wa�niejsze, w �adnej z ksi��ek, w �adnym artykule publikowanym przez zwolennik�w dyscypliny nie zau- wa�y�em stwierdzenia faktu, �e s� r�ne rodzaje auto- rytetu. Bardzo to niefotunne, i� w j�zyku angielskim istnieje co najmniej cztery, mo�e nawet wi�cej r�nych znacze� tego s�owa, gdy