Strona 1 ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka Język polski PODRĘCZNIK LICEUM I TECHNIKUM zakres podstawowy i rozszerzony 2 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 2 Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr hab. Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej. Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony Etap edukacyjny: IV Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne Rok dopuszczenia: 2014 Numer ewidencyjny w wykazie (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika): 703/3/2014 © Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2014 Wydanie pierwsze (2014) ISBN 978-83-02-14703-6 Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Magdalena Kopeć-Kubit (redaktor koordynator), Małgorzata Magenta-Siemiaszko Współpraca redakcyjna: Anna Rogowska Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek Skład i łamanie: Recontra Studio Graficzne Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader ( otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: [email protected] Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 3 spis tre ś ci 3 ROMANTYZM  Tablica chronologiczna – romantyzm i pozytywizm ...................................................... 10 1 Romantyzm, czyli inna nowoczesność .................................................................................. 16 2 Skały kredowe na Rugii. Nastrój w malarstwie romantycznym S ...................................... 21 3 W dziedzinie Ducha. Filozofia epoki romantyzmu ............................................................... 24 • Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów 4 Wszyscy ludzie będą braćmi… Hymn zjednoczonej Europy .................................................. 28 • Friedrich Schiller Do Radości 5 Jednością silni, rozumni szałem... Pierwiastki klasyczne i romantyczne w Odzie do młodości R ............................................................................................................. 32 • Adam Mickiewicz Oda do młodości 6 Miej serce i patrzaj w serce… Miłość i śmierć w balladach Mickiewicza i Tuwima............... 38 • Adam Mickiewicz Romantyczność • Julian Tuwim Śmierć 7 Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą… Romantyczny subiektywizm i przeżycie historii R .............................................................................................................. 43 • Adam Mickiewicz Świteź 8 Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach... Obraz miłości romantycznej w utworach Mickiewicza ......................................................................................................... 50 • Adam Mickiewicz Dziady, część IV • Adam Mickiewicz Niepewność • Adam Mickiewicz Dobranoc 9 Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie... Tradycja romantyczna w prozie Konwickiego R ......................................................................................................... 57 • Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych 10 Jedźmy, nikt nie woła… Nastrojowość i refleksyjność Sonetów krymskich R ....................... 61 • Adam Mickiewicz Stepy akermańskie • Adam Mickiewicz Burza 11. Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Refleksje historiozoficzne w Sonetach krymskich ............................................................................................................... 65 • Adam Mickiewicz Bakczysaraj • Adam Mickiewicz Bakczysaraj w nocy 12 Trzeba być lisem i lwem... O walce moralnej i niemoralnej ................................................... 69 • Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod Infografika: Bohaterowie romantyczni i ich twórcy ........................................................... 74 13 Taka pieśń jest nieśmiertelność! Wizja poety i poezji w Wielkiej Improwizacji ..................... 76 • Adam Mickiewicz Dziady, część III • Andrzej Bursa Poeta 14. Dzień, noc śpiewamy... Dziady jako dramat romantyczny R ................................................ 83 • Adam Mickiewicz Dziady, część III Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 4 4 15. Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... Zbiorowy wymiar cierpienia w Dziadach drezdeńskich ....................................................................................................... 90 • Adam Mickiewicz Dziady, część III 16. A imię jego czterdzieści i cztery... Myśl mesjanistyczna Adama Mickiewicza....................... 95 • Adam Mickiewicz Dziady, część III 17. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi… Lawa Tadeusza Konwickiego S ..................... 102 18. Co się stało z mitologią słowiańską? Romantyzm polski wobec wierzeń dawnych Słowian ................................................................................................................... 105 • Maria Janion Co się stało z mitologią słowiańską? 19. Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych… Idea małej ojczyzny w Panu Tadeuszu .................................................................................................................... 108 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Inwokacja) 20. Stary Dąbrowskiego posłyszeć mazurek… Historia i współczesność w poemacie Mickiewicza....................................................................................................... 113 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 21. Jestem szlachcic…; jestem Polak… Droga od rodów do narodu w Panu Tadeuszu .............. 118 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 22. U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Obraz przyrody Północy w Panu Tadeuszu i powieści Miłosza R ............................................................................... 125 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz • Czesław Miłosz Dolina Issy 23. Zamknij drzwi… Sąd nad Jackiem Soplicą .......................................................................... 133 24. Ojczyzna myśli mojej… Pejzaż wewnętrzny w lirykach lozańskich ............................... 136 • Adam Mickiewicz [Nad wodą wielką i czystą…] • Adam Mickiewicz [Gdy tu mój trup…] 25. Jezioro z niebem dzielić… Romantyczny kreacjonizm Słowackiego R ............................... 140 • Juliusz Słowacki Rozłączenie 26. Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój… Dylematy egzystencjalne Kordiana R ...... 144 • Juliusz Słowacki Kordian 27. Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię… Kordian w poszukiwaniu wartości R ............. 150 • Juliusz Słowacki Kordian 28. Polska Winkelriedem narodów! Kordian jako polemika z III częścią Dziadów R .............. 154 • Juliusz Słowacki Kordian Infografika: Koncepcje narodowowyzwoleńcze romantyzmu ........................................ 158 29. Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic… Dramat o przyczynach upadku powstania listopadowego R .................................................................................................. 160 • Juliusz Słowacki Kordian • Ernest Bryll Lekcja polskiego – Słowacki 30. Płynąc po świecie… Modlitwa poetycka w poezji romantycznej i współczesnej ............... 165 • Juliusz Słowacki Hymn • Anna Kamieńska Prośba 31. Sięgnę do wnętrza twych trzew… Słowackiego bolesny rozrachunek z narodem ............... 170 • Juliusz Słowacki Grób Agamemnona Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka 694525, sklep.wsip.pl | spis treści Sz Strona 5 spis tre ś ci 5 3 2. Wieszcza najjaśniejsza chwała… Jak poeci żegnają się ze światem .................................... 176 • Juliusz Słowacki [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała…] • Jarosław Iwaszkiewicz Do prawnuczki 33. Żegnaj mi, ogródku i domku... Dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii R ........................ 179 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 34. Sztuka dyskusji J .................................................................................................................. 184 35. Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił… Dialektyka racji cząstkowych w Nie-Boskiej komedii R ......................................................................................................... 187 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 36. Słowo pociechy i mordu… Obraz rewolucji w dramacie Krasińskiego R ........................... 191 • Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 37. Bym z rozpaczy nie oszalał... Obraz miłości romantycznej w listach Zygmunta Krasińskiego R ................................................................................................... 197 • Zygmunt Krasiński List do Delfiny Potockiej z 18 lipca 1843 r. • Zygmunt Krasiński Listy do Jerzego Lubomirskiego 38. Jak gdyby głazom tylko wierzyć można… Wartość inności w wierszach Norwida ............. 204 • Cyprian Norwid Adam Krafft • Cyprian Norwid W Weronie 39. Czemu, Cieniu, odjeżdżasz… Jednostka w dziejach ............................................................. 209 • Cyprian Norwid Bema pamięci żałobny-rapsod 40. I była w tem Polska… Cypriana Norwida myśl o sztuce R ................................................. 214 • Cyprian Norwid Fortepian Szopena 41. Już my im pokażemy! O romantycznej roli pisarza – z dystansem R ............................... 218 • Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 42. Nie lepsza Synczyzna? Refleksja kulturowa w Trans-Atlantyku R ..................................... 224 • Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 43. Miłość jest cygańskim dzieckiem… O sytuacjach egzystencjalnych w języku opery S R .... 228 • Georges Bizet Carmen 44. Wędrówka przez sprzeczności i paradoksy literatury romantyzmu .................................... 233 UMIEM WIĘCEJ. ZADANIA TESTOWE I WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................. 238 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. ..................................... 254 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 258 romantyzm. Polecenia na koniec działu .. ................................................................. 264 POZYTYWIZM 45 Pozytywizm, czyli literatura na miarę „wieku pary i elektryczności” ............................... 266 46 Józef Chełmoński – przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX w. S .............. 272 47. Duch fizyki społecznej… Filozofia pozytywizmu .................................................................. 276 • Auguste Comte Wykład filozofii pozytywnej Infografika: Miejsca pozytywistów .................................................................................... 280 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 6 6 48. Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi… Wiersz programowy Adama Asnyka .............. 282 • A  dam Asnyk Do młodych 49. U zbiegu dwu dróg… Nadniemeńska epopeja ....................................................................... 285 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 50. Tu jest moje i twoje miejsce… Epopeja Orzeszkowej na dużym ekranie S .......................... 290 • Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński 51. Idź na mogiłę ojca… Dyskusja o patriotyzmie w Nad Niemnem ......................................... 293 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 52. W korczyńskim dworze… Obraz dworu u Orzeszkowej i Mickiewicza............................... 298 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz 53. Jak być powinno… Program pozytywizmu polskiego w powieści Orzeszkowej................ 304 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem 54. Nie ma domu… Obraz domów dzieciństwa w poezji współczesnej .................................. 308 • Czesław Miłosz Dwór • Adam Zagajewski Dom 55. Za co oni mają wszystkich Żydów bić? Przeciw antysemityzmowi ..................................... 312 • Maria Konopnicka Mendel Gdański 56. Obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Hasła pozytywizmu w felietonie................... 317 • Bolesław Prus Jubileusz i współczesność (Kroniki) 57. Powieściowe traktaty moralne. Poetyka realizmu ................................................................ 323 • Michał Głowiński Powieść i autorytety 58. Cały ten świat lalek… Poetyka polskiej powieści realistycznej ............................................ 327 • Bolesław Prus Lalka • Jan Kochanowski O żywocie ludzkim R 59 I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek... Wokulski jako bohater nowych czasów........................................................................................................................ 331 • Bolesław Prus Lalka 60. Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! Miłość w czasach nieromantycznych ................................................................................................................. 335 • Bolesław Prus Lalka 61. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok! Obraz społeczeństwa w Lalce ...... 340 • Bolesław Prus Lalka Infografika: Bohaterowie pozytywizmu ............................................................................ 344 62. Przypnę ludzkości skrzydła... Utopia naukowa w Lalce ........................................................ 346 • Bolesław Prus Lalka 63. Stylowe zróżnicowanie języka polskiego J ........................................................................ 351 • Bolesław Prus Lalka • Agata Tuszyńska Rosjanie w Warszawie 64. Wszyscy chorujemy na nerwy... Pozytywistyczne rewizje Jana Tomkowskiego ................. 356 • Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa 65. Wzorzec damy i rycerza. Emancypacja w oczach feministki .............................................. 360 • Sławomira Walczewska Damy, rycerze i feministki Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka 694525, sklep.wsip.pl | spis treści Sz Strona 7 spis tre ś ci 7 6 6. Pani Bovary to ja... Nowoczesny portret kobiety R ............................................................. 364 • Gustave Flaubert Pani Bovary 67. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie… Obraz prowincji w Pani Bovary R ....... 369 • Gustave Flaubert Pani Bovary 68. Chciałbym napisać książkę o niczym… Nowatorska konstrukcja powieści Flauberta R ...... 373 • Gustave Flaubert Pani Bovary 69. Kolor tak i kolor nie. Poetycka rozprawa o realizmie i – z realizmem R ........................... 377 • Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu 70. Prawdziwy koniec XIX wieku. Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu ....... 381 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ............................................................................ 385 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE – POZIOM ROZSZERZONY .. .................................... 389 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................. 397 pozytywizm. Polecenia na koniec działu .................................................................. 402 Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ............................................................................. 403 Indeks pojęć ........................................................................................................................... 405 Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku .................................................................... 407 Źródła ilustracji ...................................................................................................................... 408 Treści zakresu R rozszerzonego S Analiza dzieła sztuki J Zagadnienia z nauki o języku Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 8 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 9 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 10 10 Najważniejsze wydarzenia Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne z dziejów kultury Europa i świat Ziemie polskie Europa Ziemie polskie 1807 – Fenomenologia ducha Georga Wilhelma Friedricha (czytaj: giorga wilhelma fridrisia) Hegla 1808 – Faust cz. 1 Johanna Wolf­ ganga Goethego (czytaj: getego); – Krzyż w górach Caspara Davida Friedricha (czytaj: kaspara dawida fridrisia)  Jean Godefroy (czytaj: żą godfrła), Kongres wiedeński, 1813 – Giaur George’a Byrona miedzioryt, 1819, Ermitaż, Petersburg (czytaj: dżordża bajrona) 1814 – Rozstrzelanie 1816 – utworzenie Uniwersyte­ 1815 – kongres wiedeński 1815 – utworzenie Królestwa powstańców madryckich tu Warszawskiego (zamknięty ustanawia w Europie porządek Polskiego z ziem Księstwa War­ Francisca (czytaj: fransiska) Goi w 1831 r.) polityczny, który przetrwa do szawskiego; unia personalna 1817 – powstanie Zakładu 1914 roku (Święte Przymierze); między Rosją a Polską; Narodowego im. Ossolińskich – restauracja Burbonów – utworzenie Wolnego we Lwowie: biblioteki, muzeum, we Francji, Ludwik XVIII królem Miasta Krakowa oraz Wielkiego placówki naukowej i wydawniczej Księstwa Poznańskiego 1818 – Tratwa Meduzy 1822 – proklamowanie niepod­ (w obrębie Prus) Théodore’a Géricault (czytaj: 1822 – Ballady i romanse ległości Grecji teodora żeriko) Adama Mickiewicza 1823–1824 – proces Towarzy­ w pierwszym tomie Poezji stwa Filomatów i Filaretów 1824 – Ludwig van Beethoven 1823 – Dziady cz. II i IV Mickie­ w Wilnie (czytaj: ludwich fan betofen) wicza w drugim tomie Poezji 1825 – powstanie dekabrystów kończy IX Symfonię 1825 – Maria Antoniego w Rosji Malczewskiego 1828 – Konrad Wallenrod 1829 – koronacja w Warszawie 1829 – Wilhelm Tell Gioacchina Mickiewicza cara Mikołaja I na króla Polski (czytaj: dzioakina) Rossiniego 1830 – rewolucja lipcowa we 1830–1831 – powstanie listo­ 1830 – Czerwone i czarne 1830 – Koncert e-moll Francji; abdykacja Karola X padowe (25.02.1831 – bitwa Stendhala [czytaj: stądala; Fryderyka Chopina pod Olszynką Grochowską; właściwie: Henri Beyle (czytaj: odwrót Rosjan spod Warszawy; ąri bel)] 1832 – Dziady cz. III Mickiewicza 26.05.1831 – klęska pod Ostro­ 1830 – Wolność prowadząca lud  Wojciech Kossak, łęką; 8.09.1831 – kapitulacja na barykady Eugène’a Delacroix 1834 – Pan Tadeusz Mickiewicza; Noc listopadowa, XX w., Warszawy) (czytaj: eżena delakrua) – Kordian Juliusza Muzeum Wojska Polskiego, 1830–1842 – Kurs filozofii Słowackiego; Warszawa pozytywnej Auguste’a Comte’a – Zemsta Aleksandra Fredry (czytaj: ogiusta kąta) 1833 – Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina  Michał Elwiro Andriolli, ilustracja do Pana Tadeusza Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 11 romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M 11 Najważniejsze wydarzenia Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne z dziejów kultury Europa i świat Ziemie polskie Europa i świat Ziemie polskie 1833–1855 – stan wojenny w Królestwie Polskim 1835 – Ojciec Goriot 1835 – Nie-Boska komedia Honoré de Balzaca (czytaj: Zygmunta Krasińskiego onore de balzaka) (portret poniżej)  George Hayter (czytaj: dżordż hajter), Królowa 1836 – Rewizor Mikołaja Gogola Wiktoria, 1840, Royal 1837 – Klub Pickwicka Collection (czytaj: rojal kolekszyn), Londyn Charlesa Dickensa (czytaj: pikłika czarlsa dikensa) 1837 – wstąpienie na tron bry­ tyjski królowej Wiktorii; począ­ 1837 – Bitwa pod Somosierrą tek tzw. epoki wiktoriańskiej; 1838 – założenie przez Karola 1839 – wynalezienie dageroty­ Piotra Michałowskiego Wielka Brytania mocarstwem Marcinkowskiego spółki „Ba­ pii, prototypu fotografii 1838 – założenie Biblioteki kolonialnym zar” w Poznaniu; aktywizacja 1842 – Parowiec w burzy Polskiej w Paryżu ekonomiczna i narodowa śnieżnej Williama Turnera Polaków (czytaj: łiliema ternera) 1842 – Ulana Józefa Ignacego 1847 – Wichrowe wzgórza Kraszewskiego 1846 – rabacja galicyjska pod Emily Brontë (czytaj: emili bronty) wodzą Jakuba Szeli; powstanie 1848 – Manifest komunistycz­ 1848 – utworzenie przez krakowskie; wcielenie Wolnego ny Karola Marksa i Fryderyka Mickiewicza legionu polskiego Miasta Krakowa do Austrii Engelsa we Włoszech, Skład zasad 1848 – Dama kameliowa (patrz: Wiedzieć więcej..., 1848 – Wiosna Ludów w Eu­ 1848 – powstanie wielkopol­ Alexandre’a Dumasa (czytaj: lekcja 19.) ropie (głównie w Niemczech, skie, zlikwidowanie przez Prusy aleksądra dimasa) syna na Węgrzech i we Włoszech); autonomii Wielkiego Księstwa 1849 – Dziewczęce lata Panny – Algieria posiadłością Poznańskiego (1849) Marii Dantego Gabriela Rosset­ francuską tiego; malarstwo prerafaelitów 1851 – Moby Dick Hermana Melville’a (czytaj: melwila); – pierwsza wystawa świa- towa (Londyn) prezentująca dorobek kulturalny, naukowy i techniczny krajów świata 1851 – Promethidion (czytaj: 1852 – koronacja Napoleona III 1853 – Traviata Giuseppe Verdie- prometidion) Cypriana na cesarza Francji go (czytaj: dżjuzepe werdiego) Norwida (portret powyżej) 1853–1856 – wojna krymska, 1856 – Ślepa dziewczynka przegrana Rosji z Anglią Johna Everetta Millaisa (czytaj: i Francją milesa) 1857 – Pani Bovary Gustave’a Flauberta (czytaj: 1859 – stłumienie powstania bowari giustawa floberta); sipajów, Indie pod panowa­ – Kwiaty zła Charles’a niem angielskim Baudelaire’a (czytaj: szarla 1860 – Francja i Anglia podpo­ bodlera) rządkowują sobie Chiny 1862 – Nędznicy Victora Hugo 1859–1870 – proces zjed­ (czytaj: igo) noczenia Włoch pod wodzą 1862–1869 – działalność Garibaldiego  Cosette (czytaj: kozet), Szkoły Głównej w Warszawie ilustracja do Nędzników Victora Hugo (ilustracja powyżej) Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 12 12 Najważniejsze wydarzenia Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne z dziejów kultury Europa i świat Ziemie polskie Europa Ziemie polskie  Antoni Piotrowski, Patrol powstańczy w 1863 , przed 1924, Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 1863 – Salon Odrzuconych 1863 – cykl kartonów Polonia w Paryżu – wystawa malarstwa; Artura Grottgera – Śniadanie na trawie Édouarda Maneta; – Żywot Jezusa 1861–1865 – wojna secesyjna 1863–1864 – powstanie stycz­ Ernesta Renana; w Stanach Zjednoczonych niowe w Królestwie Polskim – Utylitaryzm Johna Stuarta Ameryki i na ziemiach Litwy (czytaj: dżona stjuarta) Milla 1864 – utworzenie Między­ 1864 – reforma uwłaszczenio­ narodowego Stowarzyszenia wa w Królestwie Polskim Robotników (I Międzynaro­ – stracenie Romualda 1865 – Tristan i Izolda 1865 – Straszny dwór dówka) Traugutta, ostatniego Richarda Wagnera Stanisława Moniuszki (zdjęcie dyktatora powstania – Alicja w krainie czarów powyżej) Lewisa Carrolla (czytaj: luisa kerola) 1866 – wojna prusko-austriac­ 1866 – Zbrodnia i kara 1866 – cykl Vademecum w to­ ka, zwycięstwo Prus Fiodora Dostojewskiego mie Poezji Cypriana Norwida 1867 – reforma ustrojowa cesar­ 1867 – ogłoszenie autonomii (pierwsze wyd. 1947) stwa austriackiego; powstanie Galicji monarchii austro-węgierskiej 1868 – rozpoczęcie procesu modernizacji Japonii 1869 – Wojna i pokój 1869 – Teka Stańczyka w „Prze­ Lwa Tołstoja; glądzie Polskim” w Krakowie; 1870–1871 – wojna francusko- – ukończenie budowy 1870 – powstanie Muzeum -pruska; upadek Napoleona III Kanału Sueskiego; z tej okazji Narodowego Polskiego i cesarstwa Giuseppe Verdi komponuje w Rapperswilu (Szwajcaria) operę Aida (wystawioną – polonizacja w Kairze w 1871) uniwersytetu w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński); – Koncert skrzypcowy d-moll Henryka Wieniawskiego 1871 – proklamowanie 1871 – początek antypolskiej 1872 – Impresja. Wschód 1871 – My i wy Aleksandra Cesarstwa Niemieckiego, akcji w zaborze pruskim słońca Claude’a (czytaj: kloda) Świętochowskiego – manifest zjednoczenie Niemiec; Otto w ramach Kulturkampfu Moneta programowy pozytywistów; von Bismarck (czytaj: oto fon – polonizacja bismark) kanclerzem; uniwersytetu we Lwowie – Komuna Paryska (zryw (Uniwersytet Jana Kazimierza) rewolucyjny ludności Paryża) 1873 – Patrol powstańczy. Pikieta Maksymiliana Gierymskiego; – Marta Elizy Orzeszkowej  Eliza Orzeszkowa Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 13 romant y zm I P O Z Y T Y W I Z M 13 Najważniejsze wydarzenia Najważniejsze wydarzenia historyczne i polityczne z dziejów kultury Europa i świat Ziemie polskie Europa i świat Ziemie polskie 1874 – ukończenie budowy gmachu opery w Paryżu [Charles Garnier (czytaj: szarl garnie) i inni] 1875 – Carmen Georges’a Bizeta 1875 – Babie lato Józefa (czytaj: karmen żorża bizeta) Chełmońskiego – Klinika doktora Grossa 1876 – Stara baśń Józefa Thomasa Eakinsa (czytaj: Ignacego Kraszewskiego; tomasa ikensa), realizm – przekształcenie w malarstwie amerykańskim Akademii Technicznej 1877 – Anna Karenina we Lwowie w Szkołę Lwa Tołstoja; Politechniczną 1878 – w wyniku zwycięskiej  Opera paryska, – Jezioro łabędzie wojny z Turcją Rosja wyzwala ok. 1900 r. Piotra Czajkowskiego narody bałkańskie (m.in. – pierwsze z 26 tournée Bułgarię, Serbię) Heleny Modrzejewskiej po Ameryce Północnej 1879 – utworzenie Muzeum 1880 – Bracia Karamazow Narodowego w Krakowie 1881–1882 – wielkie pogromy Fiodora Dostojewskiego Żydów w Rosji 1882 – założenie partii socja­ 1881 – Śniadanie wioślarzy 1882 – powstanie Trójprzymierza: listycznej „Proletariat” przez Auguste’a Rénoira (czytaj: 1882 – Hołd pruski Jana Matejki Niemiec, Austro-Węgier i Włoch Ludwika Waryńskiego ogiusta renuara) – zajęcie Egiptu przez Anglię 1884 – Dzika kaczka 1884 – Ogniem i mieczem 1883 – wybuch wulkanu Henrika Ibsena Henryka Sienkiewicza Krakatau w Indonezji (jedna z największych katastrof wulka­  Henryk Sienkiewicz nicznych świata; fala tsunami miała 36 m wysokości, zginęło ok. 40 tys. osób) 1884–1885 – Niemcy pań­ stwem kolonialnym (zajęcie 1886 – Potop Henryka m.in. Tanzanii, Namibii) Sienkiewicza 1886 – poddanie się wodza Apaczów Geronimo (czytaj: 1887 – utworzenie Ligi Polskiej 1888 – wydanie książkowe Nad dżeronimo); ostatnia wojna (przekształcona w 1893 w Ligę 1885 – Germinal (czytaj: Niemnem Elizy Orzeszkowej wojsk amerykańskich Narodową) żerminal) Emila Zoli; z Indianami – budowa pierwszego wieżowca (10 pięter) w Chicago (czytaj: szikago)  Wódz Apaczów 1886 – Pocałunek Auguste’a Geronimo Rodina (czytaj: ogiusta rodena) 1888 – Słoneczniki Vincenta van Gogha (czytaj: winsenta fan 1890 – uzgodnienie brytyjsko­ chocha) – różne wersje -niemieckiej strefy wpływów 1889 – zakończenie budowy 1890 – Lalka Bolesława Prusa w Afryce, Anglia podporządko­ wieży w Paryżu [Gustave Eiffel (portret powyżej); wuje sobie Południową Afrykę (czytaj: giustaw efel)] – złożenie prochów Adama Mickiewicza na Wawelu Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 14 Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 15 15  EugÈne delacroix (czytaj: eżen delakrua), portret fryderyka chopina, ok. 1838, Musée du Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż Romantyzm Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 16 16 1 Romantyzm, czyli inna nowoczesność Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpił kryzys oświecenia. Wskutek rewolucji, wznieconej w imię oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa, zaczęto inaczej postrzegać świat. Nowa epoka została nazwana romantyzmem. Termin ten narodził się w Anglii (romantic znaczy malowniczy, nastrojowy, pobudzający do marzeń). Romantyzm Europa Zachodnia XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI Polska 1822 r. 1864 r. Czas trwania społeczeństwo doświadczyło ponadto rozbio- W  Europie Zachodniej romantyzm trwał rów Rzeczypospolitej, postrzeganych jako od lat 90. XVIII w. do końca lat 40. XIX w. bezprecedensowa i niewytłumaczalna zbrod- W Polsce za symboliczny początek nowej epo- nia polityczna. ki przyjmuje się rok 1822 (datę wydania Ballad Reakcją na wydarzenia polityczne z przełomu i romansów Adama Mickiewicza), a za jej ko- XVIII i XIX w. były romantyczne hasła: brater- niec – rok 1864 (moment upadku powstania stwa ludów, społecznej sprawiedliwości, walki styczniowego). o „wolność waszą i naszą”, powrotu do ideałów republikańskich. Najpełniejszą realizacją ro- Sfera polityczna mantycznej walki o postęp była Wiosna Ludów Romantyzm europejski był skutkiem dwu do- z 1848 r., mająca także swoich polskich boha- świadczeń zbiorowych: rewolucji francuskiej terów (Józef Bem). Romantyzm to również i wojen napoleońskich. Rewolucja, inspirowa- czas narodzin nowoczesnej świadomości na- na hasłami oświeceniowych filozofów, wszczę- rodów zamieszkujących Europę, które zaczęły ta w imię realizacji sprawiedliwej „umowy aspirować do niepodległości. W Polsce, pozba- społecznej” i budowy nowego porządku repu- wionej niepodległego bytu, był to okres prze- blikańskiego, przyniosła zamęt i terror. Boha- granych powstań, które uformowały wyobraź- terem zbiorowej wyobraźni został wówczas nię i martyrologiczną mitologię narodową. Napoleon Bonaparte, który w niedługim czasie zmienił mapę Europy i stał się wzorem jed- Sfera ideowa nostki genialnej, zdolnej rzucić wyzwanie Romantyzm był reakcją na oświeceniową wi- całemu światu. Jego kodeks zyskał rangę wzor- zję świata. Negował racjonalizm (rozum) ca nowoczesnego porządku prawnego. Polskie i empiryzm (zmysłowe doświadczenie) jako Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, dział 1 | romantyzm 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 17 romantyzm 17  Piotr Michałowski, Bitwa pod Somosierrą , 1837, Muzeum Narodowe w Krakowie Obraz przedstawia słynną szarżę (natarcie) szwoleżerów – żołnierzy lekkiej jazdy polskiej w służbie Napoleona. Bitwa pod Somosierrą (1808) otworzyła Napoleonowi drogę do Madrytu. Zwróć uwagę na środki artystyczne dynamizujące obraz. Jak sądzisz, które z cech romantyzmu znalazły swój wyraz na płótnie? Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 18 18  John Constable (czytaj: dżon konstebl), Stonehenge (czytaj: stołnhendż), 1835, Victoria and Albert Museum (czytaj: wiktoria end albert mjuzijem), Londyn Kamienny krąg z 2–3 tysiąclecia p.n.e. był rodzajem kalendarza astronomicznego. Wskaż na obrazie charakterystyczne elementy romantycznego pejzażu. jedyne i uniwersalne kategorie poznawcze. do religii przedchrześcijańskich (w tym okre- Wybierał poznawczą ścieżkę irracjonalizmu, sie nastąpiła rekonstrukcja mitologii celtyc- czyli uwypuklał wagę uczucia, wyobraźni i in- kiej, germańskiej i słowiańskiej). tuicji. Uznawał, że poznanie zawsze jest in- dywidualne, podmiotowe i  subiektywne. Sfera sztuki Odrzucał też oświeceniowe postawy wobec W sferze sztuki romantyzm odszedł od klasy- religii – deizm (idea Boga Stwórcy, który nie cyzmu i jego koncepcji twórczości podporząd- ingeruje w stworzony świat) i ateizm (zaprze- kowanej regułom, respektującej ścisły podział czenie istnieniu Boga). Wyrażał za to potrzebę na rodzaje i gatunki literackie, realizującej po- metafizyki (rozważania o tym, co niepozna- nadczasowy i uniwersalny ideał piękna. Niewy- walne, tajemnicze, niedostępne zmysłom starczający wydawał mu się także oświeceniowy i doświadczeniu1), a także aprobował indywi- sentymentalizm, który jedynie uzupełniał głos dualnie przeżywane chrześcijaństwo poza rozumu głosem serca. W okresie romanty­zmu ramami instytucjonalnego Kościoła – posta- twórcy upomnieli się o  wolność sztuki. wy mistyczne. Romantyzm to również powrót Romantyczny artysta zyskiwał wyjątkową 1 Definicja za: Słownik języka polskiego PWN, hasło metafizyka. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, dział 1 | romantyzm 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 19 romantyzm 19 pozycję: nie był już oświeceniowym wycho- członkami są wszyscy ludzie mówiący tym wawcą, moralistą. Stawał się geniuszem pro- samym językiem, przyznający się do tej samej 1 fetą , wieszczem, a także przywódcą narodu, tradycji i wyznający podobną hierarchię war- który ma prawo przekraczać wszelkie zasady tości. Naczelne miejsce zajmuje tu ojczyzna tworzenia. Dlatego w epoce romantyzmu po- – duchowa wspólnota, której istnienie nie za- wstawały gatunki mieszane: ballada, powieść leży od bytu państwowego. poetycka, dramat romantyczny. Sięgano do • Romantyzm w wielu literaturach europej- rodzimych, ludowych źródeł literatury i języka, skich wypracował obowiązującą do dziś nor- które miały gwarantować narodowy charakter mę języka narodowego. W Polsce wzorem sztuki. Przyczyniło się to do narodzin nowo- poprawności językowej do dziś pozostaje czesnej folklorystyki, której najwybitniejszym język utworów Adama Mickiewicza. przedstawicielem w Polsce był Oskar Kolberg. • Doba romantyzmu przyniosła istotną de- Romantycy odkrywali nieklasyczne piękno mokratyzację sztuki, zmieniła zwłaszcza teatr natury Północy – dzikiej, tajemniczej, uducho- i muzykę. Teatry otworzyły się na nowy re- wionej. Przeciwstawiali ją oświeceniowemu pertuar i szerszą publiczność. Muzyka wkro- słonecznemu i harmonijnemu Południu. Wy- czyła do publicznych sal koncertowych, a wir- zyskiwali w swej twórczości estetyczne walory tuozi, tacy jak pianista Ferenc Liszt (czytaj: list) średniowiecza i egzotycznych kręgów kulturo- czy skrzypek Niccolò (czytaj: nikolo) Paganini, wych, zwłaszcza Wschodu. stali się gwiazdami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Romantyzm znacznie wzbogacił Osiągnięcia romantyzmu muzykę instrumentalną [Fryderyk Chopin, • Romantycy stworzyli nowoczesną normę Robert Schumann (czytaj: szuman)] i  wokalną patriotyzmu. Określili ideę narodu, którego (opera włoska, pieśń niemiecka). Jednak OŚWIECENIE ROMANTYZM sfera polityczna rewolucja francuska braterstwo ludów Napoleon Bonaparte nowoczesna świadomość narodowa rozbiory Rzeczypospolitej powstania narodowe sfera ideowa racjonalizm, empiryzm irracjonalizm, poznanie indywidualne metafizyka, indywidualne postawy deizm, ateizm religijne, tradycje pogańskie sfera sztuki klasycyzm, sentymentalizm odrzucenie reguł, wolność twórcy artysta profeta, wieszcz, przywódca artysta wychowawca, moralista narodu sztuka uniwersalna sztuka narodowa estetyka Południa estetyka Północy 1 Profeta – człowiek obdarzony zdolnością przewidywania przyszłości. Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 694525, sklep.wsip.pl Sz Strona 20 20 romantyczne malarstwo nie przyniosło przeło- stworzył kanon nowoczesnej mody, opartej mu artystycznego, podobnie jak architektura. na funkcjonalności. Zrezygnowano wówczas • Romantycy określili nowoczesną normę kul- z peruk i krępujących ruchy strojów. Wpro- turowo-obyczajową, którą zakwestionował wadzono do kobiecej mody uproszczone i wy- dopiero bunt młodzieży z końca lat 60. XX w. godne suknie, do męskiej zaś nowy krój W epoce romantyzmu za wartość centralną spodni – zamiast rajtuzów noszonych dotych- uznano duchową miłość, podkreślono też wa- czas na zachodzie Europy (do końca XVIII w. gę wierności. Powszechnie czytelną etykietą to mężczyźni, ubierający się w rajtuzy, mu- stało się określenie miłość romantyczna (tzn. sieli dbać o wygląd swoich nóg). Od czasu duchowa, dążąca do ideału, przeżywana jako romantyzmu stopniowo zmieniał się także uczucie, które trafia się człowiekowi raz w ży- stosunek do higieny, uznanej za warunek ciu). Warto również pamiętać, że romantyzm zdrowia fizycznego. Miniprzewodnik. Tendencje artystyczne romantyzmu Osjanizm – konwencja literacka wyrażająca się w nastroju tajemniczości i grozy, kreowanym przez naturalne rekwizyty, takie jak mgła, noc, poświata księżyca, wiatr, a także obecność znaków świata nadprzyrodzonego. Nazwa pochodzi od Pieśni Osjana – apokryfu szkockiego pisarza Jamesa Macphersona (czytaj: dżejmsa mekfersona; 1736–1796) z 1765 r. Gotycyzm – zainicjowany w prozie angielskiej [Horace Walpole (czytaj: hores łolpol), Matthew Gregory Lewis (czytaj: mafju gregori luis)] literacki powrót do średniowiecza jako epoki zdolnej budować nastrój tajemnicy, grozy, przeczucia śmierci. W realizacjach tego nurtu często przywoływano przestrzeń gotyckiego zamku, ruin i opuszczonych cmentarzy. Gotycki klimat dobrze obrazuje malarstwo Caspara Davida Friedricha (patrz: Autor w lekcji 2.). Werteryzm („choroba wieku”) – model zachowań ukształtowany w powieści Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera. Charakteryzuje się niezgodą na zastaną rzeczywistość społeczną i postrzeganiem świata przez pryzmat indywidualnych pragnień i przekonań; werteryzm określa przede wszystkim postawę romantycznego nieszczęśliwego kochanka (patrz też: lekcja 8.). Egzotyzm – wyzyskanie w celu stworzenia odpowiedniego nastroju stereotypowo ujętych elementów pejzażu i kulturowych realiów świata pozaeuropejskiego. W przypadku romantyków był to Orient – Turcja i kraje arabskie (m.in. Egipt, Algieria). Ludowość – zwrot w stronę folkloru i ludowej obyczajowości jako źródeł literatury, idealizowanie społeczności wiejskiej, której życie blisko natury miało zapewniać moralną czystość i przyrodzone poczucie metafizyki. Historyzm – zainteresowanie historią, jej prawami (historiozofia) oraz kolorytem historycznym epok dawnych; twórcą nowoczesnego historyzmu w literaturze był angielski pisarz Walter Scott (czytaj: łolter skot; 1771–1832). Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, dział 1 | romantyzm 694525, sklep.wsip.pl Sz