Strona 1 co co S5 DNIU Se JANA w POZNANIU co 3 SYSTEMACIE POYCZKI MAICYM BYDZ USTANOWIONYM D JL A PRUSS-^POUDNIOWYGH ' PRZE2 mt ^J. SZWARCA, HG 3729 m L. SlZA KROLEWSKIEY POUDNIOWO -PJlU- P62S98 SIOEY REGENCYI. 1802 c. 1 . ROBA • w POZNANIU 1^02. '^ DRUKARNI D£XIKRA Y JBCO KOMPANII. Strona 2 Presented to the LIBR ARY ofthe UNIYERSITY OF TORONTO by John Stanley Strona 3 o DNIU g JANA w POZNANIU O SYSTEMACIE POYCZKI MAICYM BYDZ USTANOWIONYM DLA PRUSS-POUDNIOWYCH ^OL^ZtU^uA PRZEZ J. L. SZWARCA, KONSYLIARZA KROLEWSKIEY POUDNIOWO - PRU- SKIEY REGENCYI. W POZNANIU 1^02. w DRUKARNI DE KIERA Y JEGO KOMPANII. Strona 4 JAN 18 1995 Strona 5 'dy mieszkacy prowincyi zawierai^cey w sobie 800,000 dusz, 1 aoo miasteczek i wsiow szlacheckich, których szacunek gruntov\'y ogó- em wiccey 40 milionów talerow wynosi, do miasta mierney wielkoci ziad^ si§, zaatwia w nim swoie pienine interessa caego roku w czasie trzech lub czterech dni; ziazd takowy nadaie. miastu temu niezwyczayn^ posta pen^ ycia i czynnoci; obywatelowi' spokoynie sig przypatrui^cemu rozmaita przynosi korzy, a odlegemu czytelnikowi daie przez opis obfita do uwag i zabawki matery^. Takowy widok czyni Pozna co rok pod czas uroczystoci S. Jana, poczwszy od dnia 24. az do 28. Czerwca; w tym krótkim przecigu czasu wszystka Szlachta i bogaci Mieszczanie ziezdai| si tu z Powiricyi caey, liczy lub odbiera pienidze i zawiera wszelkie gatunki Aa Strona 6 kontraktów, iakie tylko ch ich oby\vatelskich iiiteressow s^dzi byd potrzebne. Jest to zwy- czay, który wygoda od wieków wprowadzia dla uatwienia odbytu interessow! w tych dniach wzrasta massa ludnoci, miernie rachul^c, od Qo,ooo, a do 32,000 dusz; z któr| liczba koni w dosy równym podnosi si stosunku. ") Mieszczanie sposobie si do przyigcia tak wielu J^oci; kady gospodarz, nie wy^czai^c nawet stanu znakomitszego, przenosi si pod dach, aby zyska 10 do 100 talerow za naite tuz cztery niedziele wprzód pokoie. Piekarze i Rzeznicy, Piwowarowie i Szynkarze krz^tai^ sig okoo przysposobienia dostatecznych skadowy ) Regestra akcyzy i konsumcyi s fu iawnym dowodem. W Marcu r. b. wynosi w Poznaniu podatek czopowy t piwa 57S ta]. I dóbr. *^ 7 fen., akcyza za od rzezi 585 tal. 5 dóbr. gr. 4 fen. Przeciwnie w miesicu Czer- wcu, w którym przypada S. Jan, pierwszy podatek wy- nosi 854 tal. 23 dobn gr. i. fen. a drugi 1300 talerow 18 dóbr. gr. 8 fen. Co do wódki proporcya lest wpra- wdzie odwrotna , gdy akcyza ley wynosia w miesicu Marcu 803 tal. 13 dóbr. gr. 4 fen. a w miesicu Czer- wcu tylko 6{)4 tal. 13 dóbr. gr, 3 fen.; gdy za w zimie konsumcya tego gorcego trunku lest dwa razy wiksza iak w lecie , pr/.c-to proporcya ta lest talcie dowodem powi^kSzonoy massy ludnobci. Strona 7 dla tak wielkiey ludnoci. Kupcy, i Aptekarze wyci^gai^ z xi^g swoie rachunki. Naczelnik zgro madzenia sprawiedliwoci rozdaie midzy iego wspóczonków zlecenia do przyimowania tran- zakcyow. Justyc- Kommissarze podpisuic| swoie likwidacye, i zaostrzai^ swoie pior. Doktorzy strzyga papiery na recepty. Cukiernik Tobia- szewski i Lyza z ciasteczkami rozbiiaia swoie na- mioty na ulicy Wilhelmowskiey. Sudzy siado- wi powracaa z swych powiatów nazad do sto- licy, dla lepszego dopenienia swych zlece, poniewa pewni s^, iz znaydi| tu na S. Jan te- go lub owego, którego próno dugo szukali. Chór muzykantów tuteyszych stroi swoie instru- menta; zgoa, publiczne zalotnice, których cecli powiksza si ieszcze bardziey okoo tego czasu przez siostry z Berlina, Warszawy Wrocawia,i rozkadai^ swoie toalety uroczyste w nadziei bo- gatego niwa, ••') a ydzi 5 z przyrodzenia na fa- *) Policya ro2tr2.|saica ozasem stan zdrowia tych nie sfczc- iliwych stworze, których klassd w stosunku hczr\iey- sza iest w Poznaniu iak w Berhnie , kazaa pod czas rewizyi krotko przed S. Janem aresztowa iedn z nich dla bezpieczestwa publicznoci, lec ta meszczhwa prosia bardzo , ieby i przynaymniey przez . Jan od aiesztu uwolniono , aby nieutracad zy^sku iuiw^ tego* Strona 8 ttorow przeznaczeni, otaczaa iak gdyby roy pszczó te liczne kupy, wystawiajc razem z nie- mi ywy obraz wygorowaney chci mieyskiego zarobku. Polscy i niemieccy Komedyanci, Opty- cy, i Dentyci, Wirtuozy, Pragska kapela i du- dy, Jedcy biegli w sztuce swey. Przekupnia- rze z pieniami i rozmaitymi sztukami, dzikie zwierzta i figury woskowe , kupcy z towarami Lugduskiemi, niedwiedziarze i sylweciarze, biali murzyni, olbrzymi i karowie, bankiero- %vie i fechtmistrzowie, *) szklarze, malaize, ku- glarze taczcy na lenach; naprawiacze porce- lany i t d. wszystko to przyiezda, wiezda i ci- nie si do miasta, korzysta przynaymniey z ma- ey czystki ma?sy pienidzy midzy ludmi kr- cych. Krotko mowI^c, ledwo zacznie si wie- czór poprzedzai^cy uroczysto, a zaraz pie- szy si ze wszystkich stron mieszkacy okolic *) Pan Miartini i iego zona, tudzie Jeym Panna Cenni, piewaczka, wzywali publiczno przez obwieszczenia na rozmaite koncerty , które mao iccnak byy odwiedza- ne, lubo ich taJenta szczeguniey za gos Pana Miartyniego podczas Opery Buffa zasuy by na ukontentowanie Pu- blicznoci. Polski teatr pociga na siebie powszeclin^ baczno narodu , ktoiy oprocr tego vri«lk^ ma mio do muzyki^ Strona 9 w rozmaitych zamiarach do stolicy, meszczyni— kupowa lub przedawa dobra, stara si o dzie- rawy, zaciga poyczki, paci lub odbiera prowizye wyprónia przytym butelki. Ko- i biety — uywa zabaw wszelkiego gatunku, któ- rych im miasto dostarcza w tak wielkiey liczbie, ze ledwo dugo dnia zdoa obi^ ie wszystkie. Kto ma sprawy, stara si pod czas S. Jana dowiedzie si o stanie ich , lub opatrzy swego Mandataryusza instrukcyami na cay rok; kto za bez interessow do miasta przyiedza, co sig rzadko zdarza, patrzy tylko zabaw. Zakupienie potrzeb gospodarskich, odmia- na garderoby i stroiow, przyiccie nauczyciela lub tancmaystra dla dzieci, nawet czytanie ga- zet, zgoa, wszystkie gatunki interessow nieko- niecznie nagych odkadai^ si do S. Jana; co mówi, chorzy nadto odlegli od doktora i nie bdcy w stanie opacania drogich podroy, ie- eli ich choroba do dugich niemocy naley, zwocz^ swoie kuracye do S. Jana dla zyskania lekarskiey pomocy za tasze pienidze. W sam S. Jan rano miasto zdaie si bydz nowo zaludnione; mieszkacy mieyscowi gin^ w wielkiey liczbie cudzoziemców, których na- Strona 10 ; 8 £o interessu ustawicznie po ulicach tu i ow- dzie oprowadza. Z kadego okna wida nowe twarze; stare za znaiome dobrze do tylnych przenosz sie pokoików. Bogatsza Szlachta obie- ra srancye w rynku i na ulicy Wilhelmowskiey mniey bogata szuka pomieszczenia w naybi- szych ulicach, i tak rozcii^gai si§ stancye w sto- .sowney odlegoci az do przedmieciow. Z ka- dego domu sysze si^ daie brzk wysypanych pienidzy, gin^c w szelecie przybranych rozmai- cie ekwipaow i karet, w których damy w ne- gliu rannym od kamienicy do kamienicy swoie przybye przyiacioki odwiedzai^, z niemi du- gie przed obiadem chwile na rozmowach trawie, lub zakupui^ cz wdzików na wieczór w skle- pach galanterniczych: mowie za obracai^ si za swymi dunikami, lub o kontrakty si uma- wiai^, a iezeli wlcey paci musz^, iak pieni- dze, które z sob^ przywieli, wynosz, na ten czas zagbiaj si w spekulacyach iakim spo- , sobem i gdzie dosta summ brakui^c|, co przy maey w proporcyi massie kr^^cych pienidzy gotowych nie iest w samey rzeczy bagatela. y- dzi w podartych paszczach które ledwo para , ut w caoci utizymuie, dvvigai^ za Possesso- Strona 11 9 ramiidcymi przodkiem w paradnym stroiu, potne wory pienine z min^ pen^ chluby, okazui|c|, iak bardzo ci ubodzy szachrowie po- czytnie sobie za chonor, ze nios^ za niemi Boka, Mammona, lub latai^ udyszeni z hypotekami, sznkaiac w ostatnim momencie summ, od których procencik za ich starunek uszczliwiby ich na cae ycie, gdyby si§ proiekt uda, co si rzadko zdarza. Nic nie iest miesznieyszego iak odu- rzao, z iak wiele ludzi nie mai^cy adnego .wyobraenia biegu staey hypoteczney poyczki podeynraie si tego interessu w nadziei znaczne- go zysku. Potrzebuiacy pienidzy dowiaduie si nay- przód z trzeciey rki o nazwisku tego , który s\tp strczeniem pienidzy zatrudnia, i niesie doniego swoie dokumenta. Ten przyrzeka donie mu w kilka dni o wyraney odpowiedzi wierzyciela mafcego podobno gotowe pienidze do poy- czenia, daie dokumenta faktorowi; ten znowu powiada, ze Avie o osobie, od ktorey zaraz pie- nidzy dosta mona. Faktor wymawia sobie za fatyg par procentów, którymi dzieli si z kilku pomocnikami, i bddaie znowu papiery trzeciemu syszcemu o czwartym, który mie Strona 12 10 ma pewn^ wiadomo o osobie, ktorey ofiaro- wano wielki kapita do poyczenia pod suszny- mi warunkami, to iest: po i o procentu odci^- gnionego od kapitau. Od tego odbiera ie zno- wu pi^ty a z iego r^k pewnie i szósty strczyciel, ten za biey bez thu z papierami do owe- go czowieka, z którego rki wyszy. Spo- strzega on z zadumieniem swoie wasne doku- menta, miarkui^c, ze iest wydany; atoli nie mie ich zatrzyma, lecz odbiera ie dopiero tym samym koem z rki swego Faktora na powrót z t^ wiadomoci: ze wierzyciel niewidzi bezpie- czestwa, lub ze kapita iu iest zamówiony. a- den z traktui^cych oprócz swego poprzednika niewie nic o prawdziwym zwizku rzeczy, i taj; nieraz powtarzai te osoby oprócz pier\vszego i ostatniego Aktora to samo gupstwo mieszne. Okoo godziny ii. strumie umawiai^cey si publicznoci cignie si do Regencyi, która zdaie si byd gied kupieck, gdzie w pier- wszych obydwuch dniach tranzakcyi strony umawiai si wprzód, potym dopiero sdowna nastpui opisy. Wielki zgiek tysicznych go- sów w polskim, niemieckim, aciskim i fran- cuzkim izyku ogusza Oficyantow przymusz- Strona 13 : 11 nych wród takowego szelestu swoie wykonywa obowizki. Kupa suplikantow szturmuie do Pre- zydenta z petytami potrzebujcymi prdkiey rezolucyi. Jedna cz trzyma depoz^^t w obl- eniu, chc^c odbiera pienidze, które wprzód banki sprowadzone byd musz^; iest to po^ spolit/'m grzechem narodu, ze nawet naglce interessa do ostatniey odkada godziny; zt^d pochDdzi, ieproby o exekucye, o areszt, o za- pisane, o udzielenie hypotecznego attestu, o ze- zwoenie na poyczk i t. d. w ten czasndopiero podi^, kiedy S. Jan iu si zaczyna, i iedno Citisime goni drugiei Ledwo godzina poudnio- wa zdoa wstrzyma na may czas to powszechne naglenie I Wesooci stou uwazai^ si tu tylko iab dopadkowe izeczy; ^dza pienidzy przy- t.mia nawet pragnienie wina, skoro si obiad sbczy, zaczyna si znowu ten sam nacisk in- tressow, i cignie si, dopóki nieuderzy godzi- a widoków teatralnych , pod czas ktorey Bogu- lawski '^O i Chiaryni lub Kolter i Gabrieli wzy- *) Jm Pan Bogusawski , Dyrektor teatru polskiego, dawa roku przeszego i terainieyszego na S. Jan polskie rr- prezentacye na teatrze umylnie" do tego w raytszuli Geislera vi7Stawionym. Ugodzi si z uprzywileiowa- nym dla Prus poiudniowych Dyrektorem teaualnym Strona 14 ! wal publiczno zatrudnion co Jnilszych uciech, koczc tym sposobem powane inte- ressa dzienne. Wszyscy Antreprenerowii^ publi- cznych zabaw tak sig urz^dzih , ze sobie rieprze- gzkadzai^ w czasie, i z^e pubHczno w itdnym dniu wszystkie te ^vidoki odwiedzi moe , wie- czorem koczy si o godzinie lotey korripdya, a zaczyna si pignik dla skrócenia nocy. Tacowe urzdzenie na tym wiksz zasuguie pochva, ile ze wielka cz goci Switoiaskich pragnie chciwie nie uciech wieyskich, poniewa przez JP, Docbbclinem, na summc 800 tal. i otworzy sroy teatr. Publiczno wspara go tak w iego przeciie- wzi^ciu, ii pierwszego zaraz wieczora przez sk.i^c zupenie ky wynadgrodzony, W samcy rzeczy za&u- riue on na pochway narodu. Jego towarzystwo , p- wnie ostatnie polskie, gra w ogulnoci bardzo piknie jeo skad no zblia si do lekoci Irancuzkie^ Garderoba lest dosy wspaniaa. Dawa po wiksze! czci operety i sztuki Pana Kotzebue, które sam n| polski ifzyk przetomac/y , zapewne w tym celu, abj| zabawi take niemieckicti mieszkaców. Znaicy si^ na polskicy literaturze zapewniai, iz teatrowi polskie4 mu niebrakuie takie sztuk oryginalnych. Parter a zwaszcza iego pi^knieysza poowa, bya a ^o dnia ostatniego nader wsparua i liczna, czynic widok, przy którym spektator cho nieumieicy i^yka przypatrywa si takie chtnie teatrowi, Strona 15 13 Gay rok lyi^ na wsi, lecz zabaw mieysklch, kto^ rych czas krotki z m^dr^ oszczdnoci uyty byd musi. Kto taczy rlielubi, uywa piclcegO wie- czora na promenadzie lub na lodach w namia- cie na ulicy Wilhelmowskiey, gdy podróni mu- zykanci i Liryci wygrywai swoie serenady pod oknami tu i owdzie pozno leszcze owieconymi. Ze \vsystkich szynkowniow i zgraiow, kto»- rych liczba bardzo iest wielka, Wychodzi od- gos muzyki nawet i dudow z dzikim wrzaskiem taczcych pomieszaney. Tu i owdzie taczaj si piiani, wypiewui^c dwutonne piosneczki, które nisza klassa narodu w tym tylko stanie piewa. Drugi i trzeci dzie podobny iest zupenie do pierwszego. Ten sam zgiek na uHcach co w sdowey izbie j pienidze i zabawy s wielkie mi sprynami utrzymuic^cymi t mass w usta- wicznym poruszeniu. Kady stara si zakoczy lak nayprdzey swoie iriteressa, i umyka z dro- giego bruku. Szczegulniey rynek, który iest mieyscem targu znaczney wielkoci, weso;| wy- stawia scen. Caa powierzchnia okryta iest wo. zami, na których wieniacy ywnoi na tar^przy- Strona 16 14 \voz^, kramami, poddaszkami, owocami, i pro- duktami wszelkiego gatunku, tak dalece, i su- dzy Policyi z trudnoci ^^ogC woln^ do prze- iazdu uformowa potrafi-, na ktorey prawie co moment powozy si zatrzymui. Tysiijce pie- szych hidzi z cikoci sie przedzierai^ midzy tumem powozów. Wszdzie znosz towary i worki z pienidzmi. Modzi eleganci w nowych gustownych karyolkach hib iak uczeni iezdcy prezentui^ si damom trawicym w oknach otwartych dugie godziny ranne lub przypa- trui^cym si czsto spokoynie na mudne zatru- dnienia mow. Na Regencyi powiksza si na- cisk coraz bardziey w trzech dniach nastpnie- cych. Zaczyna^ si opisy tranzakcyine, lecz w kadym dniu daie si take czu coraz wikszy niedostatek pienidzy wstrzymuijjcy prdki bieg iiiteressow, i pomnaa si kopot. Possessor dóbr czuie si byd szczliwym, e zaci^gn^ wielki kapita, lubo musia pozwoU na odci^gnienie 10 procentu od kapitau, musia zapaci koszt za sprowadzenie pienidzy, przei wszystkie sadowe, extras^dowe koszta i niektóre mae po- darunki; ale co to szkodzi! kiedy tylko s^ pie- nidze, i le^ dla niego gotowej lecz niech Strona 17 15 wstrzyma liczenie ich iaka maa wtpliwo przy zapisaniu summy w xigc hypoteczn^, ktorey w 48 godzinach zaatwi niemono; az zaraz ca- a koley interessow ukoczonych iu tak daleko, i tylko paci potrzeba, wstrzymuie si. Oko- liczno takowa zatrzymuie czsto w Poznaniu mimo ich woli wiccey 300 osób, z których ie- dna na drug^ czeka, lubo inz dawno miasto od swych witoiaskich goci opuszczone zostao, i przeklina sprawc swego zmartwienia, gdy ka- dy w nadziei powzitey od pierwszego az do ostatniego Faktora, ze dostanie pienidzy w dniu przeznaczonym, zawar gdzieindziey kontrakt, obowi^zawszy si pod umówionym zakadem do zapacenia summy kontraktowey w przepi- sanym terminie. Nareszcie zaatwia si wtpli- wo, otwierai si sadki , strumie srebrny py- nie przez suche pola, rozlewaic si po setnych maych kanaach, które coraz si bardziey zmnieyszai|, az nakoniec gin| iak kurzawa w prochu, nieczynic adnego szczegulnego po- iytku. Wszystkie tenieprzyzwoitoci, które ieszcze ijardziey stayby si przykrzeyszemi, gdyby mas- 4U cyrkului^cych pienidzy cotok zmnieysza si§ Strona 18 i6 miaa, sr^ powkjkszey czci skutkiem dnia S. Ja- na, przyiettgo za lermin powszecliny liczenia i rachunków. Prawda iest, ze takowe urzdz- jiie wiele czyni koizyci w iN:raiu, w którym wa- ciciele i possessoroAvie dóbr tak rozproszeni mieszkai. Kady pewny iest, c swego duni- ka lub wierzyciela na S. Jan w Poznaniu zasta- nie, tu iest skad dokumentów ciagai^cych si^ do wszystkich dóbr caey prowincyi, tu s^ urz- w kadym dnicy momencie gotowi do nadania umowom stron prawney wanoci, czas dla mieszkai^cego na wsi iest wygodny, i kto w dniach tych ny go do zaat\vienia swych in- teressow, moe byd wolny od podroy przez cay rok. Atoli wszystkie te korzyci rtieodpo- Aviadai^ szkodzie, ktor^ kady potrzebuicy do swych interessow obcych pienidzy ponosi. Pie- nidz iest towarem, którego cena iak kadego innecTO artykuu handlowego, którego si szuka, tym bardziey si podnosi, im bardziey si do nie-TO ubiegaic^. Gdyby interessa w caym roku takbyy podzielone, iak winnych pruskich pro- wincyach, moni Possessorowie dóbr niebyliby przymuszeni nawet przy bezpieczestwie przy- zwoitym, które poyczai^cemu zarczy mogj, Strona 19 17 typadac w rce lichwiarzow wymusza cy eh na nich po lo procentu od kapitau, i takie wa- runki, iakie im si tylko podobai|, na które po- zwoli musi kady potrzebui^cy posiedziciel, ba gdyby pienidzy nie dosta, strata dla niego by- aby pewnie wiksza nad t ofiar, poniewa by- by przymuszonym, odda swoi^' wie zastawni- kowi w prowizyi od summy bynaymniey nie- odpowiadai^cey szacunkowi iey. Wszystkie pra- wa niepotrafi^ nic przeciw takowemu lichwia- rzowi, bo ten kae sobie ustpi poyczona trze* ciemu i w xidze hypoteczney zapisana summ^ uzywai^c potym swego upu bezpiecznie. Ale nacisk szukaicych pienidzy nie iest sam przyczyna owych twardych warunków; istotny niedostatek kr^^cych w prowincyi go- towych pienidzy , take przez wiele okoliczno- ci upady kredyt narodu zdaie si do tego przy- kada w równym stopniu. Przeto iest po- wszechnym yczeniem, aby temu zemu przez wprowadzenie trwaego systematu poyczki zapobieono; interes ten tak iest w samey rzeczy wany, i zasuguie na to, aby za- stanowiono si dokadnie okiem filozoficznym riad trudnociami sprzeciwiai£^cymi si ie- B Strona 20 18 go uskutecznieniu i nad pozornymi skutkami iego. Systema poyczki choby naylepiey urz- dzone zawsze iest zym dla prowincyi potrzeba- j^ccy takowey pomocy ; lepiey iest niepoycza, iak zaciga dugi chociaby z oszczdnoci ile monoci naywigksz^ i z porzdkiem. Bar- dzo si ten myU, kto rozumie, e systema po- yczki rzodem, z którego kady pienidze iest czerpa moe, e wprowadzenie iego wszel- i kiemu niedostatkowi ich zapobiey. Nie! syste- ma poyczki iest tylko spryna powikszai^c^ bieg gotowych pienidzy, lecz wprzód przez mass pienidzy poruszone bydz musi. Siczka, pomorska, nowo- mar chiyska i za- chodnio - pruska kassa kredytowa exystuie iu przez niemay przecig lat, co spodziewa si kae, e dowiadczenia przy skutku kadey z tych kass dostrzeone suy bd^ do nadania iiaywyszego stopnia doskonaoci poludniowo- pruskiey kasie kredytowey mai^cey bydi usta- nowioney, ieeli przy urzdzeniu iey chroni si bdzie bjdow, które w tamtych spostrzeono. Lecz rozmaite okolicznoci kadey prowincyi ma- il taki wpyw dó skutku systematu poyczki, e