Strona 1 \lK.\i WADYSAW KONOPCZYSKI BERUM YETO STUDYUM PORÓWNAWCZO HISTORYCZNE - WydcBC * zapomogi Kasjr Pomocy dla ocób pracujcyoh na polu oaukowem imienia dra roed. Jóaefa Miaoowskieje. '' ' i ': KRAKÓW 1918. SKADY GÓWNE: S. A. KRZYANOWSKI W KRAKOWIE, E. WENDE I SKA W WARSZAWIE. Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 LIBERUM VETO Strona 6 K TEGO AUTORA: Sejm Grodzieski 1752 roku, Lwów 1907. Polska w dobie Wojny Siedmioletniej, 2 tomy, Warszawa 1909-1 Mrok wit, studya historyczne. Warszawa 1911: i 1. Z dziejów naszej partyjnoci. — 2. Sejm Grodziesi<i 1752 roku. — 3. Ksi Udalryk Radziwi (Z dziejów naszej bezpartyjnoci). — 4. Spór o wrota Morza Batyckiego. — 5. Precedens wywaszczenia w Wielko- polsce. — 6. Stanisaw Konarski, jako reformator polityczny. — 7. Sy- stem konstytucyjny Konarskiego Geneza i ustanowienie Rady Nieustajcej, Kraków 1917. Dyaryusz sejmu z r. 1748, Warszawa 1911, Dyaryusz sejmu z r. 1746, Warszawa 1912. Dziennik zdarze w miecie Krakowie w czasie Konfederacyi Barskiej, pisany przez Wojciecha Mczeskiego, Kraków 1911. Z pamitnika konfederatki, ksinej Teofili z Jabonowskich Sa- pieyny, (1771-3), Kraków 1914. Pamitniki króla Stanisawa Augusta Poniatowskiego, tom !, War- szawa 1915. W PRZYGOTOWANIU: Polska a Szwecya 1660-1795. Dyaryusz sejmu r. 1773-5. Sprawa reformy elekcyi za Zygmunta III, materyay i notatki. Strona 7 WADYSAW KONOPCZYSKI LIBERUM VETO STUDYUM PORÓWNAWCZO HISTORYCZNE - Wydane z zapomogi Kasy Pomocy dla osób pracujcych na polu naukowera imienia dra med. Józefa Mianowskiego. KRAKÓW 1918. SKADY GÓWNE: S. A. KRZYANOWSKI W KRAKOWIE, E. WENDE I SKA W WARSZAWIE. Strona 8 Krakowska Drukarnia Nakadowa w Krakowie, Kopernika 8. Strona 9 DO CZYTELNIKA. Pisaem t ksik mylcych i pragncych myle. dla ludzi Przy tern dla ludzi, którzyboj si patrze w oczy prawdzie nie historycznej chociaby najsmutniejszej. Ktokolwiek wic uwaa , history za romans uzasadniony ródowo, kto szuka w niej tylko podniety dla swej wyobrani bez pogbienia rozumowego, ten niech powici swoje „nieprónujce prónowanie" innej lekturze. Ludzie sabej wiary, potrzebujcy balsamu na swe obolae samo- poczucie narodowe, niech take stroni od niniejszych kart ; znajd oni krzepic dryakiew w innego rodzaju literaturze, która ma swoj racy bytu i której dodatnich wpywów wychowawczych nie zamierzam obnia. Pisaem bez adnej tendencyi politycznej ani spoecznej. Temat jest zbyt powany, by si godzio znieksztaca go i wyzy- skiwa dla powszednich celów publicystycznych. Czasy nasze s te powane i wymagaj trzewego porachunku z przeszoci. Za dni apuchtinowskich w Królestwie, w chwilach najwikszego ucisku i depresyi, trzeba byo przedewszystkiem zwalcza w sobie przesadny pesymizm, pielgnowa w sercu polskiem cze dla tra- dycyi narodowych. Ten cel w wysokim stopniu osignito. Dzi chodzi o co innego, chodzi o mdr budow pastwa. Budowni- czym nowej Polski przystoi pogld na dzieje surowy a sprawie- dliwy, cisy a nieubagany, taki wanie pogld, jaki przywie- ca epoce Sejmu Czteroletniego i Ksistwa Warszawskiego. Osig- n i zachowa ten krytyczny punkt widzenia, byo jedyn z góry powzit dnoci autora. Strona 10 Strona 11 : TRE. PRAWO WIKSZOCI NA ZACHODZIE. WSTP Str. 1-11 Kwestya stosunku jednostki do zgromadzenia w dawnej Polsce — 1. Nasze stanowisko — 2. Poprzednicy — nowy na pochodzenie „wol- 3. Pogld stary i nego niepozwalam" — 3. Troch polemiki — 4. Co znaczy geneza czynu lub rzeczy? 5. Przejcie od negacyi do antytezy reguy wikszoci — 7. — Nie- zbadana geneza tej reguy na Zachodzie — 7. Uamkowe przyczynki — 8. Konieczno metody porównawczej wobec ubóstwa róde — 10. Spodziewane skutki jej zastosowania — 11. ROZDZIA I Str. 15-36 Jeden rozwój prawa wikszoci czy szereg rozwojów? 15. — Przepade plony mdroci politycznej Hellady i Romy — 16. Samouctwo ludów redniowie- cznych — 17. Recepcya — wyjtkiem — 18. Tradycye rzymskie w organi- zacyi Kocioa. Sobory — 19. Elekcye papieskie — 19. Drugi wyjtek : tra- dycye miejskie 20. — wyjcia rozwoju prawa wikszoci: nierówno Punkt uczestników zebra 22. — Tum wiecowy 23. Co sdzi o prawie jedno- — mylnoci na wiecach sowiaskich? — 23. Opozycya, jako grzechy— 24. Da- wne sdy normandzkie — 25. Pierwotne sdy przysigych 26. ródo prawa — wikszoci w przemocy 28. — Normatywny wpyw praktyki faktu dokona- i nego —29. Osiem czynników, od których zaley postp zasady wikszoci 1. Niwelacya gosów 29. — 2. Odgraniczenie gosowania od dyskusyi 30. — 3. Konsolidacya grup wobec niebezpieczestwa zewntrznego 31. 4. Parcia — wewntrzne — 31. 5. Trudno secesyi — 32. 6. Podzielno lub niepodzielno wykonania uchwa — 32. 7. Odrbno i sia wadzy wykonawczej — 33. 8. Pozycya gosujcych wobec ich podwadnych albo wobec mocodawców — 35. Ogólny schemat wywodu prawa wikszoci 36. — ROZDZIA i! Str. 37-51 Anglia. Tradycye witcnagcmotów zatarte 38. Ogniwa jednoci naro- — dowej po podboju normandzkim - 39. Znaczenie podziau parlamentu na dwie izby — 40. Bezsilny opór pojedynczych lenników 40. County Court — jako podstawa reprezcn-tacyi ziemskiej — 41. Królowie daj poselstw z szc- Strona 12 — X — rokiem penomocnictwem — 42. Si<uteczno tych napomnie 43. — Man^ dat zbyteczny dla silnego spoeczestwa — 44. Jak amano opozycy — 44. Ocena gosów czoni<owskici wedug „Modus Tenendl Parliamentum" — 45.. Co znaczy rada „lepszej" wikszoci? — 45. Zasada majoryzacyi uznana w wy- dziaaci dozorczyci — 46.wiadectwo Tomasza Smitha 47. Wikszoci wy- — borcze — 47. Statut Henryka VIII z r. 1542 — 48. Fikcya jednomylnoci w Radzie Tajnej — 49. Zjawisko szcztkowe : protest lordowski — 50. Przy- puszczalne jego pochodzenie i dzisiejsza forma — 51. ROZDZIA III Str. 52—68 Francy Wczesne zwycistwo zasady liczebnej w samorzdzie gmin i na a. wyborach do Stanów 52. — „Peny dwór" królewski — 55. Osobne roko- wania z poszczególnymi lennikami osobne zobowizania 55. Analogi- i — czne stosunki w pierwszych Stanach Generalnych — 56. Wpyw legistów — 56.. Odosobnione klasy wobec króla 57. Sztuczny i — saby okrg wyborczy — 58. Monarchizm wyzyskuje i rozwija zasad wikszoci 58. Stany rozczon- — kowane — 59. Biada opornym — 60. Regua wikszoci silniejsza, ni za- sady ugrupowania pierwiastków w Stanach 61. Geometrya parlamen- — tarna Walezyuszów 62. — Rola instrukcyi „cahiers" 63. Czy mona i — odwoa posa cofn jego wotum ? i — 64. Blanchefort „pokonany przez wi- kszo gosów" — 65. Skutki mandatu osabienie ducha korporacyjnego w Sta- : nach — 66. Kwestya majoryzacyi midzy Stanami 67. Wielki Ordonans 1357 — roku — 67. Zdanie Bodina 68. — Rozbrat spoeczny kadzie kres Stanom Generalnym — 68. ROZDZIA IV Str. 69-8& Niemcy. Chaotyczna Rzesza — 69. Zy przykad z góry — 70. Pola Mar- cowo-Majowe 70. Samorzd ziemski i gminny — 71. Die Folg — 72. Sejm niemiecki za dynastyi saskiej i frankoskiej — 73. Konsolidacya za Hohen- staufów — bez ugruntowania rzdów wikszoci — 74. Prawo pici i pynce ze nauki — 74. Walka o penomocnictwa — 75. Czasy luksemburskie — 75. Mniejszo broni si mandatem — 75. Rozprzenie w wieku XV — 75. Za- sada wikszoci zwycia za Habsburgów — 77. Podzia gosów w sejmie Rzeszy. Itio in partes — 77. Elekcye królów — 78. Strona podmiotowa tego aktu — 78. Jednostkowa przysiga i hod — 79. Wybory powtórne — 79. Przejcie od koncepcyi subjektywnej do objektywnej przez stopniowe zbieranie jednogonych wotów — Wyodrbnienie grona elektorów umoliwia rachu- 80. nek gosów osabia i zewntrzny nacisk 81. Gosowanie w samorzdzie— miejskim — 82. Szybki postp majoryzmu 83. Niesforne sejmy krajowe:— Meklemburgia, Szlezwik - Holsztyn — 84. Palatynat — 85. Palatynat — 85. lsk — 86. ROZDZIA V Str. 87—102 Zwizki pastwowe. wiat staroytny — 87. Fcderacya I r o k e- zów — 88. Niderlandy przed reformacy — 89. Uchway Stanów holen- Strona 13 - XI derskich — 90 ziemski miejski w Belgii — 91. Hanza Partykularyzm i — 93. w jej yciu federacyjnem. Rozamy secesye — 93. Zwi- Trzy okresy i zek Szwajcarski — 95. Wczesne zwycistwo majoryzmu wewntrz kan- tonów — 96. Sejm zwizkowy — 98. Stypulacye o zasadach gosowa midzy kantonami ^ 98. Ingerencya zwizku do wcwntrznyci spraw kantonalnyci — 98. Wzrost czynników rozbratu -- 99. Sprawa obrony narodowej 99. wy- — Wa znaniowa — • 100. Eliminacya spraw wyznaniowyci z pod wadzy wikszoci — 101. Majoryzm w odwrocie — 101. Ponowna integracya Szwajcaryi w wieku XIX — 101. Analogiczny rozwój zwizku Niemieckiego i Stanów Zjednoczonych — 102. ROZDZIA VI Str. 103—123 Dania. Wiece pierwotne — 103. Danehof — 104. Edykt Chrystyana I — 105. Reakcya sejmikowa w wieku XVII gubi sejm walny — 105. Partykularyzm i jednomylno w yciu publicznem dawnej Norwegii — 106. Starcia za- sad konserwatywnych z nowszym pogldem — 106. Zjazdy sejmowe w wieku XVI i XVII — 107. Szwecya. Odrbnoci ziemskie zatarte wród walki o nie- podlego narodow i wolno — 108. Trzy kurye wród szlachty — 108. Re- gulamin Oxenstierny — 109. Czy mona byo zmajoryzowa szlacht? — 110. Kwestya mandatu pryncypalatu i — 111. Wgry. Skad sejmu, instrukcye — 112. Najwaniejsze pytania ustroju sejmowego w zawieszeniu — 113. Major et sanior pars w konflikcie z zasad kompromisu — 114. Co wiadomo o go- sowaniach sejmów czeskich? 115. Pówysep — pirenejski. Kortezy w Ara- gonii, Katalonii i Walencyi — 116. Historyczna paralela z Polsk — 117. Co przeoczy Lelewel? — 117. Dissentimiento wedug wykadu Martela — 118. Ilustracye z r. 1350-51 i z lat 1410-12 — 119. „Parlament" barceloski gwaci mniejszo — 121. Upadek dissentimiento za Filipa II — 122. Odrbne po- rzdki w Kastylii i Portugalii — 123. ROZDZIA Vii Str. 124—145 Wspólne to rozwoju prawa wikszoci scalanie pastw europejskich u schyku : Wieków rednich 124. — Generalizacya zasady wikszoci 125. Teorya — glossatorów — 126. Subtelnoci kanonistów o „major et sanior pars" 126. — Legici — 127. Zawizek pojcia praw jednostki — 128. Occam, Marsyliusz, Kuzaczyk — 130. Filozofia po-rcnesansowa — 131. Teorya umowy pierwotnej. Rousseau — 131. Utylitaryci : Helwecyusz. Bentham — 132. Naduycia wi- kszoci rewolucyjnych — 133. Rzdy mniejszoci przy systemie przedstawiciel- skim — 134. Czy w Wiekach rednich mogo powsta pojcie praw mniej- szoci? — 136. Stosunek tego do idei praw jednostki 136. Prawa funda- — mentalne — 137. Gosy filozofów w obronie jednostki przed wszechwadz ogóu — 138. Burk wrogiem majoryzmu — 139. Publicyci liberalni — 141. Obrona materyalnych i 141. Domieszka anty- formalnych praw mniejszoci — demokratyczna — O reprezentacy mniejszoci - 143. Program ,R. P.* 142. — 144. Par sów o jego rodowodzie 144. Agitacya za przeciw — 145. Dla- — i czego Wieki rednie nie uznaway przedstawicielstwa mniejszoci? 145. — Strona 14 : — Xli — LIBERUM VETO W POLSCE. CZ I. GENEZA. KOZDZIA 1 , Str. 149—167 Samorzutno rozwoju polskiego parlamentaryzmu — 149. Siy odrodkowe w XV wieku — 150. Jednomylno na sejmikach — 151. Bdy Kazimierza Jagielloczyka — 152. Powstanie reprezentacyi pastwowej — 153. Statut ra- domski — 154. Nowe zagadnienia: kwestya mandatu i sposobu glosowania — 155. Prd centralistyczny w odpywie— Opór sejmików przeciwko uchwa- 156. om sejmów w latach 1512-14 — 157. Taktyka Zygmunta I: groby, per- swazye — 158. Senat niedostatecznie popiera króla 162. Pogld Zygmunta — na instrukcye — 163. Prowincyonalizm tarcz partykularyzmu — 164. Dalsze rozamy — 165. Jednomylno, jako zasada obowizujca na sejmie — 166. Upadek sejmów-generaów — 167. Ponure horoskopy w ostatnich latach pano- wania Zygmunta Starego — 167. "ROZDZIA II Str. 169-182 Partyjno wyznaniowa Zygmunta Augusta — 169. Jej moliwe nastpstwa za nie wyzyskane — 170. Stanowisko króla wobec sejmików izby poselskiej i — 171. Instrukcya ziemska w poowie XVI wieku 172. Jej charakter typy — i — 173. Odstpstwa od litery mandatu 175. — „Pie" gówny nietknity — 176. Czego instrukcya nie moga przewidzie? — 177. Reprezentacya w pier- wotnym sensie tego wyrazu 178. — Jednomylno obowizuje nadal 179. — W jaki sposób mona byo legalnie zreformowa sejm? 180. Jednomylno — pozorna — 180. Wyjtkowe wystpienia przeciwko zasadzie nemine contra- dicente — 181. Faktyczne rzdy wikszoci postpowej w izbie 192. Bez- — uyteczno precedensów z czasów walki o egzckucy 182. — KOZDZIA III, .- Str. 184—206 Pierwsze wstrznienia podczas bezkrólewi — 184. Sejm sejmiki za Bato- a rego — 185. Równolego obioru króla sejmowania — 187. Pierwsze elek- i cye — pod wezwaniem Ducha witego — 188. Projekty reformy elekcyi za Zygmunta Augusta — 189. Zasada viritim w rozumieniu szlachty Zamoy- i skiego — 190. Jednomylno zwycia •— 192. Wywyszenie jednostki w ar- tykule o wypowiedzeniu posuszestwa — 193. Pastwo zwizane uni wol- nych dusz — 194. „Nic na mnie bezemnie" 195. Dalsza decentralizacya — rzdy sejmikowe — 195. Indywidualizacya wewntrz sejmiku 197. Wpyw — humanizmu, reformacyi, unii z Litw 198. — Zagszczone rozamy na wybo- rach —199. Utrata reprezentacyi w razie niedojcia sejmiku 200. Ustawy — wyjtkowe o obieraniu posów deputatów wikszocii 201. Czy wiadcz — one o postpie? 202. — Niezuytkowane przepisy z lat 1578 1601 i — 202. Prawo wikszoci w trybunale i innych sdach 203. Rugi poselskie — — 203. Spór na sejmie 1597 r. — 204. Zwycistwo zasady sdowniczej 205. — De- kret a konsens — 206. Generalizacya i rozlew idei jednomylnoci — 206. Strona 15 — XIII — ROZDZIA IV Str. 208-220 Sejm wzorem dla sejmików 208. — Emancypacya posów z pod wspólnej dy- rektywy caego województwa 209 — Sejmiki relacyjne 210. Jak powsta- — way Yolumina Legum? — 211. Brak cisego regulaminu w izbie poselskiej — 211. Sprowadzanie instrukcyi do wspólnego mianownika 212. Wota se- — natorskie — 212. Osabiony duch inicyatywy w izbie poselskiej 213. Ucie- — ranie artykuów 214. — Resztki fakultatywnej reguy wikszoci— 215. Spo- sób obierania marszaka w wieku XVII 216. — Gosowania powtórne — 218. Mówcy generalni — 218. Odbicie „ucierania artykuów" w redakcyi ustaw — 219. Nieco o psychice izby poselskiej — 220. ROZDZIA V Str. 221-240 Gosy publicystów jednomylnoci — 221. Dlaczego nie przeciwko zasadzie naley do nich Modrzewski? 221 — Piotr Skarga wrogiem demokracyi par- i lamentaryzmu — 223. Stanowisko królów: Batorego, Zygmunta III, Wady- sawa IV — 224. .Jan Zamoyski — Zdania spóczesnego senatu, zwaszcza bi- skupów — 226. Krytycy instrukcyi sejmikowych 227. Ocieski; „Naprawa — Rzplitej" (1573) 228. — Uniwersay królewskie 229. Senat przeciwny in- — strukcyom 229.— wietna mowa Ostroroga (1613) 230. Publicyci 231. — — Jeszcze o nastroju izby poselskiej — 232. Zboczenia wybitnych parlamentary- stów z naleytej drogi 233. — czynów — 234. Rzadkie projekty re- Brak formy sejmowej za Zygmunta III — Dyskusya w r. 1597 234. 234. Inicya- — tywa dworu w r. 1606 przyczynia si do wybuchu rokoszu — 235. Co sdzi o roli Skargi na „Pamitnym Sejmie"? — 236. Projekt reformy elekcyi w roku 1631 — 237. przygotowywana na elekcyi Wadysawa IV Reakcyjna reforma, — 239. Popularne pórodki danie obostrze przeciwko spóniajcym si : posom, próby wznowienia sejmików prowincyonalnych w XVII wieku 240. — ROZDZIA VI Str. 242—264 O chorobie sejmowej — 242. Dalszy wzrost prdów odrodkowych za Zyg- munta III -- 243. Konflikty midzy instrukcyami — 243. Taktyka niepozwa- lania na nic — 244. Zygzakowata linia rozkadu — 245. Dwojaka moralno publiczna — 245. Zajcie na sejmie r. 1627 246. — Wraliwo izby na pro- testy wzrasta — Tamowanie czynnoci 247. 248. Podstaw jego pojcie — — jednoci aktu sejmowego — 248. Moment zamknicia przetargu 250. Fakul- — tatywny przepis o terminie posiedze 252. Sceny kocowe — 253. Gos — wolny w opresyi 253. — Naduycia niezbdne dla ocalenia sejmu - 254. Unormowanie sprzeciwów — 255. W jakim momencie s one wane ? 255. — Stopniowe przygotowanie opinii szlacheckiej do przyjcia zasady liberi veto — 256. Protestacyepimienne — 257. Ostatnia próba walki z niemi 258. Dwór ust- — puje — Czste przejawy a dziwne skutki legalizmu szlacheckiego — 259. 259. Siciski — 261. Uwagi ogólne o pochodzeniu „wolnego niepozwalam" 262. — Veto, jako wynik syntezy zasad elementarnych póniejszych zwyczajów 263. i — Podmiotowa przedmiotowa strona norm prawnych i 263. Przedwczesne pre- — tensye do zrywania obrad — 263. Poprzednicy Siciskiego — 264. Strona 16 XIV CZ II. ROZKWIT. ROZDZIA I Str. 266—285 Kto zakasuje Siciskiego? — 266. Jego nastpcy Ubysza a do Olizara i w- cznie — 267. Skutki zerwania sejmu roku 1652 województw w yciu 268. — Rozkad w prowincyi Pruskiej — 269. Dbrowski na sejmie grodzieskim roku 1688 — 270. Nec plus ultra — 271. Dylemat Karwickiego 272. Próby re- — formy sejmowej w wieku 273. XVII — Gosy poetów 273. Plan naprawy — Rzplitej po najedzie szwedzkim (1658—61) 274. Sprawcy przyczyny nie- — i powodzenia 275. — Dobre chci And. Olszowskiego 279. Program And. — Chr. Zauskiego (1679) — 282. Sobieski spóczesny mu senat wobec kwestyi re- i formy sejmowej — 283. Rewolucyjne zachcianki Bogusawa Baranowskiego — 284. ROZDZIA II Str. 286—313 Czy liberum veto miao podstaw w prawie pisanem ? — 286. Przepisy z lat 1609, 1632, 1669, 1673, 1679, 1683, 1696, 1717, 1718, 1736 — 287. Jus ve- tandi przy prawie — 289. Opinie uczonych prawników — 290. Dresner, -Zalaszowski — 290. Chwakowski, Hartknoch, Lengnici 291. — Doktrynerzy, And. Maks. Fredro. — 291. Jego „Fragmenta" póniejsze pisma — 292. Po- i pularyzacya doktryny— 293. Nasze okrelenie konstrukcya „wolnego niepo- i zwalam" 293. Róne stopnie tego prawa — 294. Jednomylno w senacie — 295. Czy mona skasowa protest? — 296. Bezwzgldna moc veto — 297. Po- równanie z konstytucyjnem veto monarchy — 298. Niezbywalno suwerenitetu jednostki — 298. Znamienne przykady z 1669, 1670, 1683 — 299. Ekstra- lat wagancye — 300. Odstpstwa od doktryny: „nic na mnie bezemnie" — 302. Nietykalno sdów sejmowych dla zrywacza — 302. Les absents ont tort — 303. Konfederacye w wieku XVII — 303. Elekcya jednomylna jednak zerwa ; jejniemona — 304. Prawo wikszoci w konfederacyach — 305. Sejmy pod wzem — 306.. Dwojaka synteza sejmu konfederacyi — 306. Czy mona byo i prawnie zerwa konwokacy? — 308. Analiza taktu, zaszego w 1696 — 310. r. ROZDZIA 111 . Str. 314—334 Jak wygldao veto w praktyce? — Sceny satyryczne w Holandyi 314. We- i necyi —314. Wyidealizowany obraz zerwanego sejmu w dramacie Szyllera — 315. Zakulisowa rzeczywisto — 315. Zeznania sprawcy zepsucia sejmu roku 1732 — 317. Msza, cynamonka dukaty 318. Niedokoczony wykaz Si- i — ciskich w trzecim tomie dziea Konarskiego — 320. Nasza rewizya i jej wyniki — 321. Nihil est occultum, quod non revelabitur. Cyfry statystyczne — Winy poszczególnych ziem, mocarstw postronnych rodzin magnac- 330. , kich — Skutki stuletniego panowania liberi veto wewntrz kraju 331. 332. — skutki zewntrzne: klski wojenne dyplomatyczne 333. Veto, jako wynik i — dobrego humoru — 334. Strona 17 XY l^OZDZIA IV Str. 336-357 Uwagi syntetyczne. Saby wpyw wolnoci pols]<iej na zagranic 336. Prze- — ciwiestwo midzy Europ a PoIs!< — 337. O cze imienia polsl\icgo —338. Dokd siga paralelizm midzy Rzplit a Zachodem ? 338. Veto a dissenti- — miento — 339. Trybuni rzymscy a polscy — 340. Przeoczona rónica nicwy- i snuty wniosel( — 341. Wzrost absolutyzmu naoi<oo — 342. Anglia bez wpywu na Polsk — utrzymyway liberum veto w epoce rozkwitu ? — 343. Jakie siy ^44. Rola monowadztwa — 344. Idea równoci wobec zasady jednomylnoci i majoryzmu — 345. Konserwatyzm szlachecki 346. Stan bezwzgldnej sy- — toci — 347. Veto a charakter narodowy Polaków 347. Infiltracya jednomyl- — noci do kapitu 348. — „Gos wolny" w wykadni Mickiewicza Sowackiego i — 349. Jak warto maj ich hypotezy ? — 351. Gosy indywidualistów — 353. Indywidualizm rozbija osobowo — 354. Brak wybitnych mów stanu w wieku XVII — 354. Jednostka roztopiona w tumie — 355. Wpyw vcto na cntuzyazm rycerstwa — 355. i na uczuciowe zespolenie narodu — 356. CZ III. UPADEK. ROZDZIA I Str. 358-371 Od zotej wolnoci do wolnoci nowoczesnej — 358. Punkt zwrotny w dziejach narodu okoo roku 1700 — 359. Wieniec swobód szlacheckich — 360. Veto, jako gwarancya konstytucyjna — 361. Jego odbicie Pala- w pimie „Domina iii" — 362. Stanowisko historyka wobec nieracyonalnych ideaów przeszoci — 363. Dostojestwo wszelkiej swobody - 364. Ewolucya zalenoci spoecznych jednostki w XVIII wieku 364. Veto — zota wolno w systemie praw pod-i miotowych — 365. Wolno bierna i czynna — 366. Akcenty sceptycyzmu na przeomie wieków — 367. Jeszcze o „Domina Palatii" — 367. Pochwala swo- body „w bocie" — 368. Klski — 369. Koniec zudze — 369. Rola owiaty — 369. Pomieszanie poj wolnoci i niepodlegoci 370. — Obd partyjny — 371. Opieka cudzoziemska nad zot wolnoci — 371. Brak wzorów na Zachodzie— 371. ROZDZIA II Str. 372—390 Linia graniczna midzy planami reformy w wieku XVII i XVIII — 373. August Mocny wobec liberi veto — 374. Niezdolno Sasów do podjcia naprawy sej- mowania — 375. Limita sejmu, jej istota i praktyka — 375. Pobudki opozycyi — 376. Skasowanie limity. 377. Czartoryscy Potoccy wobec sprawy reformy i parlamentarnej — 378. Projekt partyi Leszczyskiego z lat 1734-5 379. Inne — zamysy z czasów Augusta III, — 380, zwaszcza w latach 1746-9 381. Kon- — trola cudzoziemska — 382. Opór Austryi (1749-1752) — 383. Stanowisko repu- blikantów — 384. Ich narady i projekt z r. — Porednie zamachy na 1749 385. veto — 386. Gosowania w organizacyi zamierzonych Komisyi (1746-8) 386. — Starcia przekonaniowe w izbie poselskiej — 387. Poczynania jednostek gin w od- mcie partyjnym — 387. Ostatnie liberum veto — 389. Strona 18 XVI ROZDZIA III. Str. 391-409 Vcto prawo wikszoci w wietle literatury politycznej czasów saskich i sta- i nisawowskich 391. Karwicki — trzy izby specyalne, sejm gotowy; ogranicze- : nia czstkowe jednomylnoci — 392. Jak przyjto myli Karwickiego? — 393. Szczuka — 393. Rozmowa Polaka z Francuzem — 39-4. Debiut Konarskiego ^ 396 „Glos Wolny, Wolno Ubezpieczajcy"— 396. Poniatowski 397. Poklate- — cki, Garczyski, Rzewuscy — 398. „O Skutecznym Rad Sposobie-' 399. Bieg — myli autora — 399. Pluralitas jedyn desk ratunku 400. Reakcya: W. Rze- — wuski, Zauski, Sienicki, Granowski inni 401. Póniejsze ustpstwa Konar- i — skiego — 403. Krasiski, Wybicki — 404. Gosy cudzoziemców: Rousseau'a, Mably'ego, Mercier de la Riviere'a — 405. Wielhorski — 406. Kotaja „Listy Anonima" i „Prawo polityczne" — 407. Staszica „Uwagi" i „Przestroga-* — 408. Stanisaw Potocki, Seweryn Rzewuski — 409. ROZDZIA IV Str. 410-427 Walka o reform sejmow za Stanisawa Augusta. Pocztek jej na konwokacyi 1764 r. — 410. Skromne ulepszenia 411. Figura judiciaria 411. Intrygi— — przeciwników naprawy 412. Wnioski Zamoyskiego— Wielhorskiego na sejmie i 1. 1766 — 413. Pogldy konferencyi króla z ministrami 414. Tryumf reakcyi — — 41^. Denia konfederacyi Radomskiej — 415 wiadectwo Repnina o sto- sunku narodu do liberi veto — Podzia ustaw na prawa kardynalne, mate- 415. rye pastwowe ekonomiczne i — 416. Repnin pozwala na ograniczenie veto wbrew zdaniu Prusaka Benoita — 417. Inne spóczesne ulepszenia machiny par- lamentarnej — 418. Konfederaci barscy wobec zotej wolnoci 418. Veto — — przyczyn niedojcia pacyfikacyi w latach 1769-71. 419. Dalsza opieka nad — niem dworów ssiedzkich — 420. Reforma zaniedbana przez szefów Delegacyi Traktatowej 1773-5 r. — 421. Projekt Moszczeskicgo 421. Interpretacya praw — wikszoci gosów — 423, Jak obradoway sejmy w latach 1778-1786? 424. — Hyperkrytycyzm Sejmu Czteroletniego wobec reguy wikszoci 425. Zasady — do poprawy formy rzdu (1789). Projekt praw kardynalnych 1791 r. — 425. Prze- sadne stosowanie wikszoci kwalifikowanej — 426. Uchway o instrukcyach i o sejmie konstytucyjnym — Ustawa Rzdowa 426. — 427. Veto w ustawo- dawstwie Sejmu Grodzieskiego r. 1793 — 427. REKAPITULACYA ' 128-432 ZACZNIKI. 1. Manifest Litwinów przeciwko sejmowi r. 1590 433 2. „Sposób prowadzenia i konkludowania sejmów" (1632) 435 3. Projekt reformy sejmu i senatu przybocznego, omawiany na konwoka- cyi r. 1660 440 4. „Ordinatio sejmu clectionis, take i sejmów ordynaryjnych, jakote i sejmików" (1734-5) , 448 5. Projekt o poprawie praw (1749) 452 Skorowidz osób i miejscowoci 454 Strona 19 WSTP. Kwestya stosunku jednostki do zgromadzenia w dawnej Polsce. — Nasze stano- wisko. Poprzednicy. Pogld stary nowy na pochodzenie „wolnego niepozwa- i lam". Troch polemiki. Co znaczy geneza czynu lub rzeczy? Przejcie od ne- gacyi do antytezy reguy wikszoci. Niezbadana geneza tej reguy na Zacho- dzie. Uamkowe Konieczno metody porównawczej wobec ubóstwa przyczynki. róde. Spodziewane skutki jej zastosowania. Cay tom, powicony rozpamitywaniu tej smutnej prawdy e by kiedy Siciski, mia poprzedników kilkudziesiciu, kilku i a nawet kilkuset naladowców, e kady pose mia u nas prawo zerwa sejm, a kady szlachcic móg zerwa sejmik, czy to — niezaduo? Czy nie zawiele zaszczytu dla tego upiora z Upity? Czy da si tyle powiedzie o rzeczaci, zdawaoby si, ju wy- janionyci przedyskutowanych! ? i Nie dziwilibymy si wcale, gdyby kto powzi tak wt- pliwo, jakkolwiek sami pozbylimy si jej oddawna. Zagbiwszy si w drobiazgowe badania archiwalne nad epok sask stanisawowsk, napotykalimy liberum veto, po- i woywane lub praktykowane w tak rónych okolicznociach, ko- jarzone z innemi pojciami w sposób tak wieloraki, doprawdy e nie naduyjemy symbolu, owszem, postpimy zgodnie z szero- kiem przez szlacht ujciem gbokiem, wszechstronnem prze- i yciem tej idei, gdy pod nazw jej podcigniemy ca kwesty stosunku jednostki do zgromadzenia w dawnej Rzeczypospolite] i ca kwesty tworzenia woli zbiorowej. Veto zajmowao wród ogóu urzdze staropolskich miejsce równie centralne, jak regua wikszoci w yciu konstytucyjnem pastw nowoczesnych. Zdaniem Monteskiusza stanowio ono sam 1 Strona 20 : — 2 — „cel" (objet) ustroju Polski, skazujc na niewol ogó w imi nadmiernej swobody jednostki. Zgubio pastwo polskie, nie zgubio odrbnej narodowoci ani cywilizacyi. Wydawao si najwiksz nasz chwa w wieku XVII, byo nieszczciem prze- i klestwem w epoce odbudowy. Pogryo cay kraj w anarchii — ale samo nie byo anarchi. Praktycznie rzecz biorc, byo sza- lestwem, ale z tych szalestw, o których mówi stary Poloniusz „though this be madness, yet, there is method in't..." I wanie dlatego, e miao swoj wasn metod rozwoju dziejowego, wasn metod praktycznego i systematycznego za- stosowania, dugoletniego przez dwa wieki czenia si metod z moralno-politycznem yciem narodu: dlatego zasuguje ono na uwag badaczów europejskich. Zasuguje na nie jeszcze pod pe- wnym ogólniejszym ktem widzenia, „Gos wolny", sam przez si interesujcy, odzwierciedla w swym rozwoju odwrotn stron dziaania tych samych zalenoci przyczynowych, które na innem podou doprowadziy do tryumfu zasady liczebnej. To te szerokie granice zostay zakrelone niniejszemu ba- daniu. Postaramy si uj przedmiot w jak najwszechstronniej- szym zwizku z calem yciem prawnopolitycznem poniekd i nawet z yciem kulturalnem Starej Polski, Spróbujemy ogar- — n go zrozumie z rónych punktów widzenia, ze szczegól- i nem uwzgldnieniem cisego pogldu prawniczego, ale te z ci- giem pytaniem o elementarne, yciowe róda zasad instytucyi. i Czas ju wielki na tak prób. Chodzi wszak o history nielada „choroby" — o history dyagnoz raka, co toczy siy i ywotne spoeczestwa ; i wanie dlatego, e mamy do czynienia z rakiem, z ran, z bolczk, musimy przystpowa do na cho- dno, bez domieszek optymistycznych lub pesymistycznych, z jak najmniejsz chtk moralizatorsk, z jak najwyczniejszem de- niem, aby rerum cognoscere causas. Sto kilkanacie lat upyno od chwili, gdy najgoniejsza z pamitek naszej przeszoci dziejowej natchna Szyllera do wietnej acz niewykoczonej kreacyi dramatycznej sceny sej- — mowej w „Dymitrze", Stulecie artystycznej twórczoci, przed- miotowi temu powiconej, zbiego si z pidziesit rocznic pierwszej próby jegonaukowego opracowania w Dodatku do — rozprawy J. K. Plebaskiego o projekcie elekcyi za ycia króla