Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 DZIEJE POWSZECHNE I CYWILIZACYI TOM IV. Strona 6 TEGO AUTORA: DZIEJE POWSZECHNE I GTWILIZA- GYI, T. I. EGIPT, BABILON I ASSYRYA. SYRYA 1PALESTYNA. AZYA MNIEJSZA. IRAN I TURAN. INDYE, CHINY I PACYFIK. (Z 256 ILUSTRACYA- MI I 2 MAPAMI). WARSZA WA. DZIEJE POWSZECHNE I CYWILIZA- CYI. GRECYA ARCHAICZNA. GRECYA T. II. BOHATERSKA. GRECYA WOLNA. PANOWANIE GRECYI NAD WIATEM. (Z 279 1LU8TRACYAMI, 2 PLANAMI I 3 MAPAMI). WARSZAWA. DZIEJE POWSZECHNE I CYWILIZA- CYI. T. III. RZYM— MIASTO. RZYM— PASTWO. TmPERYALIZM rzymski CEZARYZM. (Z 299 2 PLANAMI 1 2 MAPAMI). WAR- TlUSTRACYAMI, SZAWA. Strona 7 DZIEJE POWSZECHNE ICYWILIZACYI TOM IV. ODRODZENIE WSCHODU. GENEZA SPOECZESTWA NA ZACHODZIE. WIAT TURKO-SOWiASKI. NAPISAil ADAM SZELGOWSKI z 252 RYSUNKAMI. W NAKAD DRUK TOW. AKC. S. ORGELBRANDA SYNÓW, I SKADY GÓWNE: E. WENDE SPÓKA, WRRSZRWA, I L. FISZER W ODZI. Strona 8 ^i i:f UeprOft und auch flr die Ausfuhr freigegebea. Warschau, d. 6. 5. 1918. T. X2 10159. Dr. .Ks 803. Strona 9 PRZEDMOWA. Tom niniejszy obejmuje dzieje caego pierw- szego tysicolecia po Chr., a wic zarówno to, co przyjte jest nazywa kocem okresu staro- ytnego (do r. 476), jak i pocztki redniowie- cza. Do tego ukadu autor czu si upowanio- nym zarówno konwencyonalizmem dotychczaso- wego podziau dziejów na okresy (r. 395 wedug jednycli, r. 476 wedug drugich), jak punktem i widzenia, z jakiego w dziejach powszechnych naley traktowa dzieje Polski, Przyjmujc dzieje Polski, jako zwizane bezporednio z dziejami caoci czyli dziejami powszechnymi, te ostatnie zmuszony byem trak- towa, jako wstp, dzieje za Polski, jako wy- twór tych ostatnich. Tam, gdzie si zaczyna Polska histo- ryczna, koczy si staroytno w rozu- mieniu pierwocin dziejów polskich. Ale to jesz- cze nie wszystko. Rozumiemy, e kady naród, niemniej ludy Dalekiego Wschodu, maj swoje okresy: staro- ytny, redniowieczny nowoytny; niekoniecznie i przeto okresy te u rónych narodów musz przy- Strona 10 VI PRZEDMOWA. pada równoczenie. Inaczej jednak w dziejach Polski i Zachodu, z którym ona jaknajcilej jest zwizan. Okreleniem wspóczesnym najwaniej- i szym dla dziejów kadej czstki ludzkoci jest narodowo, i z tego punktu widzenia niezale- nie od tego, czy on jest suszny i jedyny, jak ze szczytu górskiego, patrzymy si dzisiaj wstecz na rozwój historyczny poprzednich wieków. Otó z tego punktu widzenia musimy przy- gna, i schyek pierwszego tysicolecia jest nie tylko pocztkiem Polski historycznej, ale i po- cztkiem wspóczesnych narodowoci w pojciu nie tylko jzykowym, ale i politycznym, i to tak dobrze narodowoci, dzisiaj panujcych w cywili- zacyi, jak woskiej, francuskiej, angielskiej czy niemieckiej, jak i modszych oraz drugorzdnych Sowian, Wgrównawet Turków. zdaniem autora, kryteryum do po- Jestto, — dziau na okresy wewntrzne, tak mocne, i nie potrzebuje si on tumaczy z odstpstwa od szab- lonów, do dzi dnia przyjtych. Ale z takiego pojmowania stosunku dziejów powszechnych do dziejów poszczególnych naro- rodów wynikaj pewne konsekwencye, które obo- wizuj ju dzisiaj piszcego i ukadajcego hi- story. Jak bez rozumienia dziejów powszech- nych historya, dajmy na to polska, jest splotem powikanych i nierozwizanych zagadek, tak na odwrót z ustaleniem si osobowoci narodowej i indywidualnoci cywilizacyjnej historya kadego Strona 11 PRZEDMOWA. Vir narodu — a chyba do ostatnich czasów jeszcze- i historya polska —jest w caoci history po- wszechn. I inaczej historyi narodu wspó- czesnego, czy to woskiego, niemieckiego czy francuskiego, angielskiego rozumie mona. nie Dlatego wszelkie próby przyswajania na jzyk polski dziejów powszechnych to tumaczenias historyi, pisanychna sposób obcy. Brakuje tylko dziejów powszechnych, pisanych przez Polaka dla tego, enieodzownym warunkiem jest napisanie wprzód dziejów Polski. Wyoyem swój punkt widzenia, aeby wy- tumaczy, dla czego istotnie na r. 1000 po Chr. uwaam zaoenie: „Dziejów powszechnych cy- i wilizacyi" za skoczone i wyczerpane w caoci, i .e dalsze opracowanie tego samego tematu mo- e nosi i powinno jedynie tytu: „Dzieje Polski i cywilizacyi". Przerwa blizko czteroletnia w wydawni- ctwie midzy tomem poprzednim a ostatnim jest spowodowana wypadkami wojny. Bya ona szko- dliw dla wydawnictwa, do którego materya ilu- stracyjny, ju raz zaginiony, trzeba byo w mniej szczliwych warunkach zbiera uzupenia. Go- i rzej, bo samemu autorowi wskutek oddalenia jego od warsztatu pracy utrudnia ostateczn rewizy dziea w nazwach i datach i zmusza go prosi czytelnika o wiksz pobaliwo wzgldem usterek, napotykanych, anieli w czasach nor- malnych. Strona 12 Strona 13 ODRODZENIE WSCHODU. § 1. PRZEOM W DZIEJACH CEZARYZMU. Okres, nazwany panowaniem 30 tyranów, jest okresem rzdów odactwa. Wadza cesar- ska jest przedmiotem kupna i targu w obozie. Obóz ten jest zarazem rezydency cesarza. Rzym pozosta si nominalnie gow wiata. Ale ani o lud, ani o senat aden panujcy nie dba. Rzym zuboay, Italia wyludniona nafówni z innymi prowincyami na zachodzie. Na miejsce pustki, która si wy- twarza, napywaj barbarzycy, naprzód jako od- dziay wojska rzymskiego, póniej, jako kolono- wie. wiat rzymski, wiat cywilizowany kurczy si. Cywilizacya zachodnia nie przetrwaa okre- su panowania Rzymu nad wiatem czyli okre- su cezaryzmu. Wschód, istotna kolebka cywi- lizacyi, z upadkiem politycznym Rzymu, przycho- dzi do swych praw pierszestwa w dziejach cy- wilizacyi. § 2. PROWINCYE NA WSCHODZIE. Na wschodzie stan rzeczy by cakiem od- mienny, jak na zachodzie. Przedewszystkiem Jak si nazywa okres historyl rzymskiej w poo- wie III-go w.? Gdzie jest rezydency cesarza? Jaki stan Tom IV. 1 Strona 14 2 ODRODZENIE WSCHODU. Wschód by bogatszy, anieli Zachód. Wyczerpanie linansowe Rzymu Italii obracao si na korzy i prowincyi wschodnich. Najsilniejszymi ekonomicz- nie prowincyami rzymskimi byy Egipt i Syrya, chocia i Azya Mniejsza cyfr urzdow sw 500 miast wiadczy o swej ludnoci i zamono- ci. Egipt by spichrzem Rzym^u za czasów ce- sarstwa, Aleksandrya za ogniskiem ycia prze- 1. Godo miasta Rzymu. Z czaszy zotej. Ze zbioru Morgana w Nowym Yorku. mylowego. Wspóczeni (w III w. po Chr.) uwaaj j za miasto bogactw, dostatku i zbytku, ale równoczenie za miasto, w którym nikt nie prónuje. Ten wyrabia szko, ów papier, tamten za pótno. Nie Rzym by panem rynku zachod- niego, ale Aleksandrya. Std te pienidz rzym- Italii i Rzymu? prowincyi zachodnich? Jakie skutki wy- ludnienia i zuboenia? Jaki stan rzeczy na wschodzie? Strona 15 ODRODZENIE WSCHODLt. 3 ski odpywa wci na wschód. Alelisandrya bya stolic kapitalistyczn wiata. Tutaj ludzie nie znali innego hasa, jak bogacenie si. Pienidz by jedynym ich bogiem. Ale te dziki boga- ctwu dostatkom klas wyszych kwity tutaj i nauka i sztuka póna helleska. Museion wraz ze swymi zbiorami i bibliotek dziery wci prymat w wiecie naukowym. Tutaj te zakwi- 2. GiidJii tu. Aleksandryi. Z czaszy zotej. Ze zbioru Morgana w Nowym Yorku. ta nowa szkoa platoska (neoplatonizm) w III w. ze swym najwybitniejszym przedstawicielem Plo- tinem (um. 270 a idee filozoficzne pogaskie r.), krzyoway si pojciami judaistycznymi i no- z wymi chrzeciaskimi. Ta wanie sztuka aleksan- dryjska przenikaa wszdzie na zachód, i podzi- Jakio s najbogatsze prowincye cesarstwa? Czego do- starcza Egipt wraz z Aleksandry? Jakie znaczenie Ale- Strona 16 ODRODZENIE WSCHODU. wiajac freski pompejaskie lub malowida w wil- li tiburtyskiej, nie naley zapomina, e s to tylko odbyski sztuki helleskiej, zaszczepionej na gruncie cywilizacyi egipskiej przez Ptolo- Strona 17 ODRODZENIE WSCHODU. 5 meuszów. Te same warunki, które zapewniy rozkwit Egiptowi wraz z Aleksandry, sprzyjay równie rozwojowi Syryi wraz z dawn rezyden- — cy Seleucydów Antyochi. Kotlina Orontu nie przestaa by nigdy ziemi iyzn chlebodajn, a wzgórza Libanu jednym wspaniaym ogrodem. Wedug sów wspólczesnycli w lY w. caa Syrya miaa nadmiar zboa, oliwy i wina. Syrya równie posiadaa swój przemys wasny i wielki handel. Nie byo miasta, któreby nie syno specyalnie w jakiej jednej gazi przemysu ówczesnego: Sy- — don ze szklannyci wyrobów, Tyr i Beryt z tka- — nin, zwaszcza jedwabnych, prócz tego pótna, pur- pury, skór (safianu). Futra, kadzido, korzenie, nie- wolnicy wschodni — oto przedmioty handlu Syryj- czyków. To te Antyochia bogactwem, blaskiem i ludnoci dorównywaa prawie Aleksandry!. Rónica midzy jedn, a drug bya ta, e gdy Aleksandry jest bya zawsze wielkim portem i handlowym, to Antyochia bya punktem wyjcia dla karawan ldowych. Lecz i jedna, druga i porednicz w wielkim handlu midzy wschodem a zachodem. Ten handel obejmuje teraz najdal- sze krace wiata wschodniego zachodniego.i Tkaniny aleksandryjskie jednej strony wysy- z ane s do Tndyi, z drugiej do Brytanii. Alek- sandry ma monopol w caym wiecie handlo- w}^. Syrya ma ten sam monopol na wyroby z jedwabiu, który drog ldow sprowadzano a z Chin w stanie surowym, a przerabiano i far- bowano w Berycie lub w Tyrze, a który rozchodzi si na wszystkie strony wiata. Jako kupcy ksandryi w dziejach handlu i picnidza? Co si mieci w Museion? Jaki ma charakter sztuka aleksandryjska, i jaka jest jej rola w pastwie rzymskiem? Jakie s wa- runki przyrodzone dla rozwoju Syryi? Jakie s gazie Strona 18 ODRODZENIE WSCHODU. rzymscy byli znani w Chinach pod nazw Ta-tsin, a nazwa ta, ogólnie przyjta dla europejczyków, wywodzi si, od nazwy Antyochii. Z drugiej" stro- 4. Ruiny Petiy. Strona 19 ODRODZENIE WSCHODU. 7 ny kupców syryjskich mona byo spotka w Italii i w miastach handlowych pogranicznych imperium, jak w Salunie w Dalmacyi, w Apulum w Dacyi, w Malace w Hiszpanii, a niebawem zakwitnie dziki nim handel ze wschodem miast poudnio- wych Francy i, jak Bordeaux, Lyonu, chocia do- tr oni z czasem do Parya, Orleanu i do Tre- wiru. Nawet i w handlu indyjskim Antyochia braa udzia, a towary, przywoone m. Czerwo- nem, w porcie Leuko-kome przeadowywano i dro- g karawanow wysyano na pónoc, do Antyochii, Dziki temu ruchowi lub na zachód, do Gazy. karawanowemu nawet stacje na pustyni, jak Petra (po arabsku Sela), stolica pastwa arab- skiego nabatejskiego, póniej prowincji rzymskiej, Arabii Skalistej (Arabia Petrea), przyozdobiy si za czasów rzym- skich pomnikami sztuki budo- i wnictwa takimi, jakich pówysep arabski nie bdzie ju nigdy po- siada. Temu samemu pooeniu _ swemu na przejciu od m. ród- 5. zenobia-kró- ziemneffo z zachodu na wschód, iowaPa]myry(dja- dem na r g-o^ie). wgb Azyl, , , . 1 . zawdzicza swoj wzrost / . , Bronz. Palmyra, po której do dzi pami dnia pozostaa w ukach i kolumnach, szcztkach akwaduktów i hal rzymskich, a o której istnieniu, jako stolicy pastwa pod rzdami mdrej a dzielnej królowej Zenobii (po syryjsku Bat-Zabbai), przez dugi czas nawet wtpiono. Miasta Azyi Mniej- przemysu miast syryjskich? Jakie s przedmioty han- dlu? Jaka rónica midzy handlem Antyochii 1 Aleksan- dry!?. Jakie s gówne drogi morskie? ldowe? Kto trzy- ma w rkach swych drogi handlowe w Azyi rod- gb kowej? Jaki by handel syryjski z Chinami, i skd na- zwa Europejczyków w Chinach? Jak daleko przenikali kupcy syryjscy na zachodzie? Jakie miasta zawdziczaj Strona 20 S ODRODZENIE WSCHODU. szej uczestnicz w handlu ze wschodem za po- rednictwem wrót kaukazkich (rzeka Fazis Kura — z Araksem) albo za porednictwem Syryi. Ale te maj wyroby swego wasnego przemysu: Mi- let —tkaniny, pótno farbowane, Laodicea ko- — bierce,Tralles — naczynia gliniane, Cibyra — elazo cyzelowane. Szy na zachód z Azyi Mniej- szej zarówno dziea sztuki, posgi, biuterye srebrne zote (synne piercienie bityskie), jak i i marmur przedziwny o ykach krwawych syn- nadzki, barwnik Hierapolisu wino Tmolusa. i Miasta, jak Halikarnassus, Pergamon, Ephesus, Milet, Sardes syny zarówno z piknoci gma- chów, jak z bogactwa ludnoci. Na czele wszyst- i kich staa Smyrna. Z miast Bitynii Nicea rywa- lizuje z Nikomedy, która jeszcze w IV w. ucho- dzi za may Rzym. A Cesarea Kappadocyi, na w drodze z Cylicyi do wybrzeów m. Egejskiego i Pontu pooona, liczya w III st. 400 tys. miesz- kaców. Ale nietylko pod wzgldem bogactw ma- teryalnychi stopnia kulturalnego prowincye wschod- nie wayy wiele dla Rzymu. Tak sam donioso miay one i pod wzgldem politycznym, a Antio- chia bya jakby kluczem strategicznym posiado- ci Rzymian na wschodzie. § 3. GRANICA WSCHODNIA. PARTOWIE. Ta sama rónica, która bya pod wzgldem materyalnym kulturalnym midzy Wschodem i swó> wzrost handlowi karawanowemu? Co to Petra? s Palmyra? Skd bogactwo miast mao-azyatyckich? Które z nich s najwaniejsze? Gdzie lea punkt strategiczny posiadoci Rzymian na wschodzie? Jakie przeciwie- stwo midzy granic wschodni a zachodni Rzymian? Kto byli ssiedzi Rzymian na wschodzie? Jaki charak-