Strona 1 86 PO DS TAWOWE ZA⇤O ENIA PSYCHOLOGII EWOLUCYJ NEJ s ki z nich p⌅yn ce uogólnia i pr z enosi Wyj cie m z tej sytuacji jest k or z y na obsz ar normalnego ycia. Dok u menty, stanie z wielu róde⌅ informacji. Sz c z e cho po z ornie o bie k tyw ne, ró wnie mog gólnie cenn e s informacje powt ar z a b y z nie ks z t a⌅cone poprz e z d⌅u g otrwa⌅y j ce si w ro z maitych ród⌅ach, ró nych w p ⌅y w jak ie g o obycz aju, normy lub wia pod w z gl de m metodologicz nym. K o r z y topogl du. N a w e t w y t w o ry c z ⌅o wie k a m u staj c z wielu róde⌅, badacz pr z e z wyci a sz by in terp ret ow an e za pomoc ca⌅ego ogranic z enia ka dego pojedyncz ego ród⌅a ⌅a cucha z a⌅o e , k tóre nie musz by i k⌅ad zie trwals z e, e m pirycz ne podwaliny trafne. pod gmach psychologii ewolucyjnej. Identyfikowanie problemów adaptacyjnych Je s t oc z ywist e, e lud zie, ja k w i e le innych W sk a zó w ki d ost a rcz a n e przez gatunków, napotkali w toku sw ej e w olu w sp ó ⌅c z e s n t e o ri e w olucji cyjn ej hist orii ogro mn licz b pro ble m ów adaptacyj nych, na sk ut e k cz ego wy k s z t a⌅ Pi er w s z a ze ws k a z ó we k wyni k a ze wsp ó⌅ ci⌅y si u nich licz ne z⌅o one mechani z my c z esnej t eorii ewolucji, mówi cej nam, maj ce za z adanie j e ro z wi z a . N ajw a e ró nicuj ca re prod u kcja genów koduj niejs z e pyt anie br z mi: sk d wie my, jakie cych cechy organi z mu, zachodz ca poprzez s t e proble my adaptacyj ne? sp⌅od z enie w⌅asn eg o pot omst wa lub p o ma A b y na nie odpowied zie , tr z eba doko ganie sw oi m k r e w n y m w wy p e⌅nianiu za na nie z b dnych ro zró nie . adna praca da re prod u k cyj nych, jest maszyn nap t eoretyc z na, cho by najobsz erniejsz a, nie d zaj ca proces ewolucji. Dlatego ws z yst k ie je st w stanie d ostarc z y k o m plet nej li pro ble my adaptacyj ne musz z definicji sty p ro ble mów adaptacyj nych, ja k ie musia⌅ mie cho by po redni z wi z ek z re p ro ro z wi z a gat un e k lud z ki. Sk ⌅a d a si na to dukcj . k il k a powodów. Po pierws z e, nie potrafimy Na pocz tek mo e my wi c wyró ni cofn z egara ewolucji, by naoc z nie si nast puj ce, obs z erne klasy proble mów pr z ekona , ja k wy gl d a⌅o ycie naszych adaptacyj nych: prz odków. Po drugie, ka dy n o wy m e chani z m adapt acyj ny tw or z y k olej ne pro 1. Pr o b l e m y p r z e t r w a n i a i r o z w o j u : blemy, t a k ie na pr z yk⌅ad, jak koniec z no doprowad z enie danego organi z mu do koordynacji z innymi mechani z ma mi ada mo mentu, w k t óry m sam je st z dolny do pt acyj ny mi. Zid entyfik owanie ws z yst kich re produkcji. pro ble m ów adaptacyj nych gatun ku lud z 2. Pr o b l e m y d o b o ru p a r t n e r a : wybór, kiego je st ogrom ny m z adaniem, k tóre b po z yskanie i utr z y manie partnera oraz d zie absorbowa⌅o nau k o wców w nadcho wy k o nyw a nie c z yn no ci se ksualnych d z cych dekadach. Nie m niej je d n a k mo na nie z b d nych do udanej reprodukcji. j u t era z sfor m u⌅owa k il k a ws k a z ó we k na 3. Pr o b l e m y r o d z ic i e ls t w a : dbanie o to, pr z ys z ⌅o . aby p ot o mstwo pr z e y⌅o i osi gn ⌅o Strona 2 PSYCHOLOGIA EWOLUCYJ NA - NOWA NAUKA 87 faz ro z woju, w k tórej samo je st si wania pozycji (i m wy s z a po zycja, tym w stanie re produkowa . leps zy dost p do z asobów) oraz u tr z y m a 4. Pr o b l e m y p o m o cy k r e w n y m : poma nia jej, proble m ry w a li walc z cych o z do ganie w wyp e⌅nianiu zada re produ k byt prz e z nas po zycj , a t ak e pro cyj nych k re wny m, k tór z y nosz w so ble m k o nse k we ncji gniewu kogo z aj mu bie kopie naszych genów. j cego wy sz po zycj , komu z agra a my nasz e ksp ansywno ci . Po dsu m owuj c, T e c z t ery klasy pro ble m ów stanowi dobry wyró nie nie u niwersalnych w⌅a ciwo ci, punkt wyj cia i wska z uj k ieru n e k posz u cechuj cych in tera k cje w spo⌅ec z no ciach kiwa . Sa m e w sobie jed nak chara k t ery lud z kich - t akich jak k oniec z no y zuj si wyso k i m stopnie m ogólno ci i nie cia w gru pie ora z ist nienie hierarchii - mówi nam, jakie specyfic z ne problemy poz wala z identyfi kowa pro ble my adapta adaptacyj ne napotykaj lud zie i cz ym si cyjn e cz ⌅owieka. one ró ni od pro ble m ów w⌅ a ciwyc h in ny m organi z mom. W sk a zó w ki p och od z ce z o bse rw acji sp o⌅ecz n o ci tradycyjnych W sk a zó w ki w y n ik a j ce z p o z n a n ia Tr z eci m ród⌅e m ws k a z ó we k j e s t o b u n i w e rs a ln ych stru k tu r g a tu n k u serwacja spo⌅ec z no ci tra d ycyjnych, t a lu d z k i e g o kich jak spo⌅ec z no ci ⌅owieck o - z bierackie. Dru gi m ród⌅e m ws k a z ó we k pomagaj Istnieją dowody, e f or my ich ycia b ar cych z identyfi kowa pro ble my adaptacyjne dziej pr z ypominaj waru n ki, w jakich jest nagromad z ona wied z a o u niwersal ro z wija⌅ si gat une k lud z ki, ni for my nych stru k t urach z biorowo ci lud z kich. ycia wsp ó⌅c z esnych spo⌅ec z e stw. Z g ro Ws z yscy lud zie, z wyj t k ie m pustelników; mad z ono pr z e k onuj ce dowody, e lu yj w grupach. wia d o m o tego faktu d zie z aj mowali si ⌅o wiectw e m i z bierac podsuwa s z ereg pro ble m ów adaptacyj t we m prz e z 99% swojej hist orii - a wi c nych, k tóre ludzie w toku e wolucji musieli prz e z kilka milion ów lat, z ani m 100 00 ro z wi z a . N a pr z yk⌅ad tr z eba nauc z y si lat te mu narod zi⌅o si rolnictw o (Tooby, ro z po z nawa , c z y je st si c z⌅on kie m grupy D e V ore, 1987). T ra k to wali oni wie l k ie cz y te z osta⌅o si z niej wy kluc z o ny m z wier z t a jako z wier z yn ⌅own . Ba d a nie lub poddanym ostracy z m owi (Bau m eist er, obyc z ajów spo⌅ec z e stw ⌅owiecko - z bierac - Leary, 1995). In ny m pro ble m e m wynik aj kich dostarcz a w i c wielu ws k a z ó we k na cy m z ci g⌅ego pr z e bywania w gru pie je st te mat pro ble m ów adaptacyj nych, k tóre na be z po rednia rywali z acja o dost p do za potyk ali nasi pr z odkowie. sobów, z wi ks z aj cych s z anse pr z etrwania Up olow anie wiel kie g o z wier z a w poje i reprodukcji. dyn k je st w⌅ a ci wi e nie m o liwe, s zc z e Ws z yst k ie z nane spo⌅ec z no ci lud z kie gólnie je eli dysponuje si t ak broni , z budowane s hierarchicz nie. Je s t to cecha jaka ist nia⌅a pr z ed wynale z ienie m str z elby. stru k turalna nasz ego gatun ku. U ni w ers al W spo⌅ec z e stwach ⌅owiecko - z bierackich no hierarchii wsk a z uje na nast pn klas polowanie na grubego z wier z a odbywa pro ble m ów adaptacyj nych (z ob. rozdzia⌅ si p ra wie z aws z e w grupach. A b y osi 12). Zalic z a my do niej p ro ble m z doby gn su kces, tr z eba ro z wi z a ca⌅y s z e Strona 3 88 PO D S TAWOWE ZA⇤O ENIA PSYCHOLOGII EWOLU CY J NEJ reg pro ble mów adaptacyjnych, takich jak wi c okno, prz e z k tóre mo e my ujr z e na w⌅a ci wy pod zia⌅ pracy c z y k oordynacja t ur pro ble m ów adaptacyjnych, tra pi cych d zia⌅a grupy. O b yd w a wymagaj sprawnej niegdy nasz ych przodków. ko munikacji. W s k a z ó w k i w y n i k a j c e z a n a li z y z a d a W s k a z ó w k i p ⌅ y n c e z p a l e o a r c h e o l o g ii F or maln proce dur identyfikowania pro C z w arty m ród⌅e m ws ka z ó we k s w y k o ble m ó w adaptacyj nych jest anali za za p alisk a archeologic z ne. N a pr z yk⌅ad ana da (Marr, 1982). Pu n k t e m wyj cia jest liza z bów nasz ych pr z odków pozwala spostr z e enie dotyc z ce str u k t ury grup snu pr z ypus z c z enia o tym, co jedli. A n a lud z kich (pr z yk⌅a d: lud zie yj w grupach liza usz kod z e ko ci wi ele m ówi o tym, jak z organi z owanych hierarchic z nie) albo do u mierali. Z ko ci mo na nawet wyc z yt a , br z e udok u mentowanego z jawiska (p r z y ja kie choroby tra pi⌅y rodzaj lud z ki, co k⌅ad: ludzie fawory z uj swoich g e n e tyc z wska z uje na nast pn grup proble mów nych k rew nych). Pr z e prowad z aj c anali z adaptacyjnych. zada , sta wia my nast puj ce pyt anie: j a k ie zadania po z nawcz e lub behawioraln e tr z eba wykona , aby dana stru k tura lub W s k a z ó w k i w y n i k a j c e z a n a li z y z jawisko m og⌅y z aistnie ? o b e cn ie fu n k c jo n u j cy ch m e ch a n iz m ó w Ro z wa my spostr z e enie, e lud zie Pi ty m i bardzo bogatym ród⌅e m informa ch t niej pomagaj swoim k r e w ny m ni cji s o becnie funkcjonuj ce mechani z my, osobom niesp o k rewnionym. Je eli kto w⌅a ciw e c z ⌅owie k owi. Fakt, e najc z j est studente m, to istnieje du e p ra w ciej powtar z aj ce si w ró nych kulturach dopodobie stwo, e rod zice w ja k i spo fobie dotyc z w y, paj ków, wyso k o ci sób mu pomagaj w op⌅atach za studia, oraz obcych ludzi, a nie na pr z yk⌅ad sa wynaj ciu pokoju, kupowaniu ubra czy m ochodów c z y gnia z dek ele k tryc z nych, p o krywa niu k osz tów transportu. Zara z e m j est wa ny m ród⌅e m wie d z y o tym, jak we d⌅u g ws z el kie g o prawdopodobie stwa nasi pr z od k owie walc z yli o byt. Mó wi rod zice nie pomagaj d zieciom swoich s nam on, e ro z win li m y w sobie s k⌅on siadów, nawet je eli je bardzo l ubi . Po m oc no do odcz uwania l ku w nawi z aniu rod zicielska je st oc z ywi cie tyl k o je d ny m do z agro e pradawnych, a nie wsp ó⌅c z e pr z yk⌅a de m ro z powsz echnionej tendencji snych. U niw ersaln o zaz dro ci seksualnej do pomagania tym, któr z y nosz w sobie u z mys⌅awia nam, e nasi prapr z odkowie kopie naszych genów. Lu d z ie z a z wycz aj i prapr z o dkinie niekoniec z nie byli sobie bard ziej pomagaj bliski m k rew ny m ni da wierni. G d y b y z aws z e d otr z ymywali sobie lekim, szcz ególnie w sytuacjach z agro e wierno ci, to u m czy z n nie musia⌅by si nia ycia (B ur ns t e in , Crandall, Kit aya m a, wy ks z ta⌅ci pot ny mechani z m z az dro ci 1994). seksualnej, o k tóry m wiadomo, e jest Anali z a zada polega na wyodr b nianiu g⌅ówn pr z yc z yn pr z e mocy ma⌅ e skiej zada po z nawczych, k tóre tr z eba wy k o i m ord erstw pope⌅nianych na osobie p art na , aby z aistnia⌅o ro z p atrywane zjawisko. n er k i (D a ly, Wilso n, 1988). Fu n kcjon uj ce Pod uwag bier z e si pr zy ty m tyl ko te o b ecnie mechani z my psychic z ne stanowi informacje, k tóre b y⌅y dost pne w ro Strona 4 PSYCHOLOGIA EWOLUCYJ NA - NOWA NAUKA 89 d owisk u nasz ych prz odków. N a pr zyk⌅ad Po t o m st wo lud z kie nie p r z e trw a⌅o by bez lud zie musz u mie ro z po z nawa , kto nosi p o mocy rod ziców, wi c stoso wny rozdzia⌅ w sobie k opie ich g enów - je st to problem p o wi cony b d zie opisowi sposobów in ro z po z nawania p o k rewie stw a. Proble m w est o w a nia ro d z iców w d zieci. Ws z yst k o t en m usieli ro z wi z a , dysponuj c tyl k o to d zieje si w ramach s z ersz ej grupy tym i informacja mi, k tóre b y⌅y wówc z as krewniac z ej, po⌅ cz onej pase m k a mi kodu dost pne, a wi c na pr z yk⌅a d podobie D N A , wsp ólny mi lud ziom sp o krewnio ny m stw e m fi z yc z nym. Ponadto lud zie musz ze sob . u mie ro z po z nawa , ja k blisko s z kim N ast p nie pr z ej d z ie my do spo⌅ecz nego spo k re wnie ni - to z k olei proble m blis rod owisk a c z⌅owiek a. Se d no tej cz ci ko ci p o krewie stwa. N a ogól nie my li sta nowi b d ro z d zia⌅y p o wi con e za si o ty m wiado mie; ws z yst k o zachodzi gadnienio m wspó⌅pracy, agresji, k onfliktu a ut o m atyc z nie. M ó w i c krót ko, anali za za p⌅ci oraz po zycji spo⌅ecz nej. da po z wala nam z identyfi k owa proble my Ro z d zia⌅ k o cowy wraca do zagadnie a daptacyj ne, k tóre m usia⌅y z osta ro z wi ogólniejsz ych, skupiaj c si na dwóch zane, aby dane z jawisko mog⌅o zaistnie . k westiach. Po pierws z e, o m ó wi m y unika t o w y aspe kt na tury lud z kiej, ja k im jest k ultura. Ro z p atryw a b d zie my konse O rg a n iz a cj a p ro b le m ó w a d a p t a cy jn ych k w e ncje faktu, e pr z ys z ⌅o nam y we Wi k s z a c z tej ksi ki d otyc z y proble wsp ó⌅c z esnym wiecie z mó z gami w y m ó w adapt acyj nych c z ⌅o wie k a ora z m echa ks z t a⌅conymi w epoce k a miennej i po ni z m ów psychicz nych, k tóre wy k s z t a⌅ci⌅y c z ynimy spe k ulacje na t emat pr z ys z ⌅o ci si w k ont akcie z nimi. Z ac z nie m y od gatun ku homo sapiens. N ast p nie podej proble m ów wal k i o byt, poniewa bez mie m y prób pr z ef on n u⌅owania podst awo z wyci s t w a w tej walce nie by⌅oby re wych d zia⌅ów psychologii, patr z c na nie produkcji. N ast p nie pr z ej d z ie my be z po z p ers p e k ty wy ewolucyj nej. Ro z wa y m y red nio do pro ble mów doboru partnera, bard ziej szc z egó⌅owo k w estie my lenia w⌅ c z aj c w to k w es tie z nale zienia, po racjonalnego (psychologia po z nawcz a), do z ys kiwa nia i utr z y ma nia po danego p art minacji (psychologia osobowo ci), psych o nera. Pó niej z aj mie my si „p ro d u k t a mi” patologii (psychologia klinic z na) oraz re la z wi z k u dwoj ga lud zi - c z yli d zie mi. cji spo⌅ec z nych (psychologia spo⌅ecz na). Podsumow anie Niniejs z y ro z d zia⌅ porus z a⌅ c z t e ry t e m a ty: Ro z p a trywa nie logiki hipote z e w o lucyj (1) logi ki t wor z e nia hipote z na t e m a t nych ro z pocz yna si od opisu c z t erech m ech ani z m ów psychic z nych u ks z ta⌅to wa po z io mów analizy, od najbard ziej ogólnego nych w tok u ewolucji, (2) pro d u k t ów do najbard ziej s zc z egó⌅owego - ogólna procesu ewolucyj ne g o, (3) n a tury m e t e oria ewolucji, p o red nie t eorie, w ysp e cha ni z m ów psychic z nych u ks z t a⌅towa nych cjali z owane hipote z y e wolucyjn e ora z kon w to k u e wolucji oraz (4) na u k owych p ro k re t n e z a⌅o enia wy p⌅yw aj ce z tych hi ce d ur w eryfi k o w a nia hipote z. pote z. Je d n metod twor z e nia hipote z Strona 5 90 PO D S T AWOWE ZA⇤O ENIA PSYCHOLOGII EWOLU CYJ NEJ je st p osuwanie si od najwy sz ego pi tra t acyjn eg o. D z i ki ewolucji lud z ki umys⌅ w dó⌅ . T e orie p o red nie mog da asu mpt jest w sta nie po⌅ c z y ze sob w jedn do stwor z e nia kilk u hipote z. Z ka dej ca⌅o w i e le m echani z m ów psychic z nych z nich z kolei da si wyprowad zi kilka u k ieru n k o wa nych na k o n k ret ny proble m w eryfi k o w a nych pr zypuszcz e . Proces ten funkcjonalny. mo na na z wa strat egi twor z enia hipote z K i e d y dana hipote z a na t e m a t m ech a ni i pr z ypus zc z e od g óry do do⌅u. z mu psychic z neg o z ostanie sformu⌅owana, Wed⌅ug drugiej meto dy punkte m w y j nale y j z weryfik owa . Weryfik o wa nie cia je st z ao bserwowan e, realnie ist niej ce hipote z e w olucyj nych polega na p oró w zjawisko, na pr z yk⌅ad fakt, e m cz y ni nywa niu w celu stwierd z enia, czy grupy, pr z ywi z uj du wag do kobiecego w y k tóre w m y l danej hipote z y powinny si gl du. N ast p nie wyprowad z a si hipote z ró ni , r z ec z ywi cie si ró ni . Po ró w ny dotyc z c funkcji tego z jawiska. Ta metoda wa mo na ró ne gatunki, samce i sa mice z do⌅u do góry na z ywa si odwrotn in y tego sa mego gatunku, ró nych osob nik ów nieri i je st po ytec z na jako u z upe⌅nienie tej samej p⌅ci ora z d zia⌅ania tego samego m e to dy „g óra - d ó⌅” , szcz ególnie z tego osob nik a w ró nych kontekstach. wz gl du, e wi ele z jawisk dotyc z cych Po wy b ra niu k on kretnej meto dy po c z ⌅owie k a z namy na d⌅ugo pr z edte m, za ró wna wc z ej tr z eba z decydowa , z jakich nim potrafi my wyja ni je naukowo. róde⌅ informacji si kor z ysta. Psy c h o W e fe k cie procesu ewolucji powstaj logia e wolucyjn a dysponuje bogactwe m tr z y rod z aje wytw oró w: adaptacje, pro róde⌅, t akich ja k wyk o palisk a archeolo d u k ty ubocz ne oraz pr z ypadkowy szum. gicz ne, wsp ó⌅c z e nie ist niej ce spo⌅ec z no C ho ws z yst k ie tr z y w y t w o ry s wa ne ci ⌅owiecko - z bierackie, z wier z enia, o bser i nau k owcy ró ni si w ocenach za wacje, e k sp ery m e n ty laboratoryjne, dok u k resu ka dego z nich, to psychologowie m e n ty ora z w y t w o ry c z ⌅owieka. e w olucyjni k oncentruj si na adaptacjach. K a de ród⌅o informacji ma swoje D ok⌅ad niej r z ecz bior c, koncentruj si na m ocne i s⌅abe strony. Ka de dostarcz a je d nej klasie adaptacji w⌅a ciwych c z ⌅o wie informacji, k tóre z a z wyczaj nie m o g⌅yby k owi: mechani z mach psychic z nych. by u z ysk ane w tej samej for mie z innego Mech a ni z m y psychic z ne dzia⌅aj na za ród⌅a. K a d e z ara z em ma swoist e, je m u sad zie pr z et war z ania informacji. Ist niej tyl k o w ⌅a ciw e wa dy i ogranicz enia. M ó one w swojej obecnej formie, poniewa wi c ogólnie, w eryfi k ow a nie hipote z e w o podczas d⌅ugiej hist orii ewolucji gatunku lucyjnych za pomoc informacji z dwóch lud z kiego ok a z a⌅y si skutec z ne w ro z lub wi c ej róde⌅ jest lepsz e ni k or z yst a wi z ywa niu k on k ret nych proble mów wal k i nie z je d n e g o ród⌅a, bo ust anawia mocne o b yt i re produ kcji. Sk onstruo wan e s podstawy e m piryc z n e. w t en sposób, e uwz gl dniaj je d ynie W ost at niej c z ci niniejsz ego ro z w s k ie pasmo informacji, pr z eksz ta⌅caj je d zia⌅u opisano podstawkowe klasy pro ble poprz e z proce d ury d ecy z yj ne i daj w y m ów a dapt acyj nych. B d one sta n owi⌅y nik w postaci pobud zenia fizjologicz nego, g ⌅ó w ny t e m a t a do ko ca tej ksi ki. Z e pr z eka z ania informacji do innego m echa wsp ó⌅c z esnej t e orii ewolucji wyprowad z i ni z mu psychic z nego albo jawnego d zia⌅a mo na c z t e ry k lasy pro ble m ów adaptacyj nia. Rol mechani z mu psychic z nego je st nych: w a l k i o b yt i ro z woju, doboru p art ro z wi z anie k on kret ne go proble mu adap nera, ro d z icielst wa oraz p o k rewie stw a. Strona 6 PSYCHOLOGIA EWOLUCYJ NA - NOWA NAUKA 91 Id e ntyfi k o wa nie pro ble m ów adaptacyjnych psychic z nych. O b ecnie ist niej ce m ech a u⌅at wiaj ws ka z ó wk i pochod z ce ze z najo niz my, t a k ie jak l k wyso k o ci, z a mi⌅owa mo ci u niwersalnych stru k t ur z biorowo ci nie do t⌅uste g o jed z enia oraz p ref erowa lud z kich, tra d ycyjnych spo⌅ecz no ci ple nie miejsc pr z ypo minaj cych sawann , s miennych, paleoarcheologii, anali zy zada o k ne m na wiat pro ble m ów adaptacyjnych oraz obecnie istniej cych mechani z mów wyst p uj cych w d awnych czasach.