Strona 1 Strona 2 Strona 3 © Ilya Akinshin/Fotolia.com Strona 4 Strona 5 Spis treści Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego, III etap edukacyjny: 4-letnie liceum ogólnokształcące oraz 5-letnie technikum ........... 5 Podstawa programowa przedmiotu historia ............................................................................13 Komentarz do podstawy programowej przedmiotu historia Włodzimierz K. Kowalczyk ..................................................................................................................39 Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego, III etap edukacyjny: branżowa szkoła I stopnia ........................................................................51 Podstawa programowa przedmiotu historia ............................................................................57 Komentarz do podstawy programowej. Szkoła branżowa Włodzimierz K. Kowalczyk...................................................................................................................63 Strona 6 Strona 7 Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego III etap edukacyjny: 4­‍‑letnie liceum ogólnokształcące oraz 5­‍‑letnie technikum Kształcenie ogólne w szkole ponadpodstawowej tworzy programowo spójną całość i stanowi fundament wykształcenia, umożliwiający zdobycie zróżnicowanych kwalifi- kacji zawodowych, a następnie ich doskonalenie lub modyfikowanie, otwierając proces uczenia się przez całe życie. Celem kształcenia ogólnego w liceum ogólnokształcącym i technikum jest: 1) traktowanie uporządkowanej, systematycznej wiedzy jako podstawy kształto- wania umiejętności; 2) doskonalenie umiejętności myślowo­‍‑językowych, takich jak: czytanie ze zrozu- mieniem, pisanie twórcze, formułowanie pytań i problemów, posługiwanie się kryteriami, uzasadnianie, wyjaśnianie, klasyfikowanie, wnioskowanie, definio- wanie, posługiwanie się przykładami itp.; 3) rozwijanie osobistych zainteresowań ucznia i integrowanie wiedzy przedmio- towej z różnych dyscyplin; 4) zdobywanie umiejętności formułowania samodzielnych i przemyślanych sądów oraz uzasadniania własnych i cudzych sądów w procesie dialogu we wspólno- cie dociekającej; 5) łączenie zdolności krytycznego i logicznego myślenia z umiejętnościami wyobrażeniowo­‍‑twórczymi; 6) rozwijanie wrażliwości społecznej, moralnej i estetycznej; 7) rozwijanie narzędzi myślowych umożliwiających uczniom obcowanie z kulturą i jej rozumienie; 8) rozwijanie u uczniów szacunku dla wiedzy, wyrabianie pasji poznawania świata i zachęcanie do praktycznego zastosowania zdobytych wiadomości. Do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia w trakcie kształcenia ogólnego w liceum ogólnokształcącym i technikum należą: 1) myślenie – rozumiane jako złożony proces umysłowy, polegający na tworzeniu nowych reprezentacji za pomocą transformacji dostępnych informacji, obejmu- jącej interakcję wielu operacji umysłowych: wnioskowania, abstrahowania, rozu- mowania, wyobrażania sobie, sądzenia, rozwiązywania problemów, twórczości. Dzięki temu, że uczniowie szkoły ponadpodstawowej uczą się równocześnie różnych przedmiotów, możliwe jest rozwijanie następujących typów myślenia: analitycznego, syntetycznego, logicznego, komputacyjnego, przyczynowo­ ‍‑skutkowego, kreatywnego, abstrakcyjnego; zachowanie ciągłości kształcenia ogólnego rozwija zarówno myślenie percepcyjne, jak i myślenie pojęciowe. Syn- teza obu typów myślenia stanowi podstawę wszechstronnego rozwoju ucznia; 5 Strona 8 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM 2) czytanie – umiejętność łącząca zarówno rozumienie sensów, jak i znaczeń sym- bolicznych wypowiedzi; kluczowa umiejętność lingwistyczna i psychologiczna prowadząca do rozwoju osobowego, aktywnego uczestnictwa we wspólnocie, przekazywania doświadczeń między pokoleniami; 3) umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych, za- równo w mowie, jak i w piśmie jako podstawowa umiejętność społeczna, której podstawą jest znajomość norm językowych oraz tworzenie podstaw porozu- miewania się w różnych sytuacjach komunikacyjnych; 4) kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin, ze świadomym wykorzy- staniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie; 5) umiejętność sprawnego posługiwania  się nowoczesnymi technologiami informacyjno­‍‑komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autor- skich i bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni; 6) umiejętność samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania, rzetelnego korzystania ze źródeł; 7) nabywanie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania; 8) umiejętność współpracy w grupie i podejmowania działań indywidualnych. Jednym z najważniejszych zadań liceum ogólnokształcącego i technikum jest rozwijanie kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej stanowiących kluczowe narzędzie poznawcze we wszystkich dyscyplinach wiedzy. Istotne w tym zakresie jest łączenie teorii i praktyki językowej. Bogacenie słownictwa, w tym poznawanie terminologii właściwej dla każdego z przedmiotów, służy rozwojowi intelektualnemu ucznia, a wspomaganie i dbałość o ten rozwój należą do obowiązków każdego nauczyciela. Ważnym zadaniem szkoły jest przygotowanie uczniów do życia w społeczeństwie in- formacyjnym. Nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni stwarzać uczniom wa- runki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz dokumentowania swojej pracy, z uwzględnieniem prawidłowej kompozycji tekstu i zasad jego organizacji, z zastosowaniem technologii informacyjno­‍‑komunikacyjnych. Realizacji powyższych celów powinna służyć dobrze wyposażona biblioteka szkolna, dysponująca aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i zasobów multi- medialnych. Nauczyciele wszystkich przedmiotów powinni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpracować z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszech- stronnego przygotowania uczniów do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystywania informacji. 6 Strona 9 SZKOŁA PONADPODSTAWOWA – HISTORIA Ponieważ środki społecznego przekazu odgrywają coraz większą rolę, zarówno w życiu spo- łecznym, jak i indywidualnym, każdy nauczyciel powinien poświęcić dużo uwagi edukacji medialnej, czyli wychowaniu uczniów do właściwego odbioru i wykorzystania mediów. Istotny cel działalności szkoły polega na skutecznym nauczaniu języków obcych. Bar- dzo ważne jest dostosowanie zajęć do poziomu przygotowania ucznia, które uzyskał na wcześniejszych etapach edukacyjnych. Ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest rozwijanie u uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. W procesie kształcenia ogólnego szkoła kształtuje u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takie jak: uczciwość, wiarygod- ność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie własnej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultura osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej. Dla roz- woju społecznego uczniów bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także innych kultur i tradycji. Kształcenie i wychowanie w liceum ogólnokształcącym i technikum sprzyja rozwijaniu postaw obywatelskich, patriotycznych i społecznych uczniów. Zadaniem szkoły jest wzmacnianie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i regionalnej, przywiązania do historii i tradycji narodowych, przygotowanie i zachęcanie do podejmowania działań na rzecz środowiska szkolnego i lokalnego, w tym do angażowania się w wolontariat. Szkoła dba o wychowanie młodzieży w duchu akceptacji i szacunku dla drugiego czło- wieka, kształtuje postawę szacunku dla środowiska przyrodniczego, motywuje do działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwija zainteresowanie ekologią. Duże znaczenie dla rozwoju młodego człowieka oraz jego sukcesów w dorosłym życiu ma nabywanie kompetencji społecznych, takich jak: komunikacja i współpraca w grupie, w tym w środowiskach wirtualnych, udział w projektach zespołowych lub indywidual- nych oraz organizacja i zarządzanie projektami. Strategia uczenia się przez całe życie wymaga umiejętności podejmowania ważnych decyzji, poczynając od wyboru szkoły ponadpodstawowej, kierunku studiów lub kon- kretnej specjalizacji zawodowej, poprzez decyzje o wyborze miejsca pracy, sposobie podnoszenia oraz poszerzania swoich kwalifikacji, aż do ewentualnych decyzji o zmianie zawodu. I te umiejętności kształtowane będą w szkole ponadpodstawowej. 7 Strona 10 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM Przedmioty w liceum ogólnokształcącym i technikum mogą być nauczane w zakresie podstawowym lub w zakresie rozszerzonym: 1) tylko w zakresie podstawowym – przedmioty: muzyka, plastyka, podstawy przed- siębiorczości, wychowanie fizyczne, edukacja dla bezpieczeństwa, wychowanie do życia w rodzinie, etyka; 2) w zakresie podstawowym i w zakresie rozszerzonym: język polski, język obcy nowożytny, matematyka, język mniejszości narodowej lub etnicznej oraz język regionalny – język kaszubski, historia, wiedza o społeczeństwie, geografia, bio- logia, chemia, filozofia, fizyka, informatyka; 3) tylko w zakresie rozszerzonym – przedmioty: historia muzyki, historia sztuki, język łaciński i kultura antyczna. Szkoła ma stwarzać uczniom warunki do nabywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do rozwiązywania problemów – z wykorzystaniem metod i technik wywodzących się z informatyki, w tym logicznego i algorytmicznego myślenia, programowania, posługi- wania się aplikacjami komputerowymi, wyszukiwania i wykorzystywania informacji z róż- nych źródeł, posługiwania się komputerem i podstawowymi urządzeniami cyfrowymi oraz stosowania tych umiejętności na zajęciach z różnych przedmiotów, m.in. podczas pracy z tekstem, wykonywania obliczeń, przetwarzania informacji i ich prezentowania w różnych postaciach. W każdej sali lekcyjnej należy zapewnić dostęp do internetu, uczniowie i nauczyciele powinni mieć dostęp do pracowni stacjonarnej lub mobilnej oraz możliwość korzystania z własnego sprzętu. Wszystkie pracownie powinny być wyposażone w monitor inte- raktywny (z wbudowanym komputerem i oprogramowaniem) lub zestaw: komputer, projektor i tablica interaktywna lub ekran. Szkoła ma również przygotowywać uczniów do dokonywania świadomych i odpowie- dzialnych wyborów w trakcie korzystania z zasobów dostępnych w internecie, krytycznej analizy informacji, bezpiecznego poruszania się w przestrzeni cyfrowej, w tym nawią- zywania i utrzymywania opartych na wzajemnym szacunku relacji z innymi użytkow- nikami sieci. Szkoła oraz poszczególni nauczyciele podejmują działania mające na celu zindywiduali- zowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia, stosownie do jego potrzeb i możliwości. Uczniom z niepełnosprawnościami szkoła zapewnia optymalne warunki pracy. Wybór form indywidualizacji nauczania powinien wynikać z rozpoznania potencjału każdego ucznia. Zatem nauczyciel powinien tak dobierać zadania, aby z jednej strony nie prze- rastały one możliwości ucznia (nie uniemożliwiały osiągnięcia sukcesu), a z drugiej nie powodowały obniżenia motywacji do radzenia sobie z wyzwaniami. 8 Strona 11 SZKOŁA PONADPODSTAWOWA – HISTORIA Bardzo istotna jest edukacja zdrowotna, która prowadzona konsekwentnie i umiejętnie będzie przyczyniać się do poprawy kondycji zdrowotnej społeczeństwa oraz pomyśl- ności ekonomicznej państwa. Zastosowanie metody projektu, oprócz wspierania w nabywaniu opisanych wyżej kom- petencji, pomaga również rozwijać u uczniów przedsiębiorczość i kreatywność oraz umożliwia stosowanie w procesie kształcenia innowacyjnych rozwiązań programowych, organizacyjnych lub metodycznych. Opis wiadomości i umiejętności zdobytych przez ucznia w szkole ponadpodstawowej jest przedstawiany w języku efektów uczenia się, zgodnie z Polską Ramą Kwalifikacji1. Działalność edukacyjna szkoły określona jest przez: 1) szkolny zestaw programów nauczania; 2) program wychowawczo­‍‑profilaktyczny szkoły. Szkolny zestaw programów nauczania oraz program wychowawczo­‍‑profilaktyczny szkoły tworzą spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela. Oprócz realizowania zadań wychowawczych i profilaktycznych nauczyciele podejmują również działania opiekuńcze odpowiednio do istniejących potrzeb. Działalność wychowawcza szkoły należy do podstawowych celów polityki oświatowej pań- stwa. Wychowanie młodego pokolenia jest zadaniem rodziny i szkoły, która w swojej działal- ności musi uwzględniać wolę rodziców, ale także i państwa, do którego obowiązków należy stwarzanie właściwych warunków wychowania. Zadaniem szkoły jest ukierunkowanie pro- cesu wychowawczego na wartości, które wyznaczają cele wychowania i kryteria jego oceny. Wychowanie ukierunkowane na wartości zakłada przede wszystkim podmiotowe traktowa- nie ucznia, a wartości skłaniają człowieka do podejmowania odpowiednich wyborów czy decyzji. W realizowanym procesie dydaktyczno­‍‑wychowawczym szkoła podejmuje działania związane z miejscami ważnymi dla pamięci narodowej, formami upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości, najważniejszymi świętami narodowymi i symbolami państwowymi. W czteroletnim liceum ogólnokształcącym i pięcioletnim technikum są realizowane następujące przedmioty: 1) język polski; 2) język obcy nowożytny; 3) filozofia;   Ustawa z dnia 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji (Dz.U. z 2017 r., poz. 986 i 1475). 1 9 Strona 12 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM 4) język łaciński i kultura antyczna; 5) muzyka; 6) historia muzyki; 7) plastyka; 8) historia sztuki; 9) historia; 10) wiedza o społeczeństwie; 11) geografia; 12) podstawy przedsiębiorczości; 13) biologia; 14) chemia; 15) fizyka; 16) matematyka; 17) informatyka; 18) wychowanie fizyczne; 19) edukacja dla bezpieczeństwa; 20) wychowanie do życia w rodzinie2; 21) etyka; 22) język mniejszości narodowej lub etnicznej3; 23) język regionalny – język kaszubski3. Historia Zbiorowa pamięć przechowuje obraz dziejów. Nasza rodzima pamięć formuje się od ponad tysiąca lat. Ta, która obejmuje dzieje powszechne, liczy tysiąclecia. Szkoła powinna zadbać o to, aby uczeń nie pogubił się w gąszczu szczegółów, ale poznając najważniejsze z nich, potrafił wyjaśnić rządzące przeszłością reguły: polityczne, społeczne, gospodar- cze, religijne i kulturowe. Takie podejście do wykładu dziejów w założeniu ma pomóc uczniowi w zrozumieniu mechanizmów współczesności. Chodzi również o to, aby uczeń w dorosłym życiu świadomie i odpowiedzialnie współtworzył europejską wspólnotę wartości z nadrzędną, szczególnie bliską nam, Polakom, ideą wolności. Wolności, która w ostatnich stuleciach wyrażała się w dążeniu do odzyskania niepodległości i utrzymania państwowej suwerenności. 2   Sposób nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie określają przepisy wydane na podstawie art. 4 ust. 3 Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U., poz. 78, z 1995 r., poz. 334, z 1996 r., poz. 646, z 1997 r., poz. 943 i poz. 1040, z 1999 r., poz. 32 oraz z 2001 r., poz. 1792). 3   Przedmiot język mniejszości narodowej lub etnicznej oraz przedmiot język regionalny – język kaszubski są realizowane w szkołach (oddziałach) z nauczaniem języka mniejszości narodowych lub etnicznych oraz języka regionalnego – języka kaszubskiego, zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 13 ust. 3 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2017 r., poz. 2198, 2203 i 2361). 10 Strona 13 SZKOŁA PONADPODSTAWOWA – HISTORIA Edukacja historyczna pełni ważne cele wychowawcze. Umożliwia uczniom w szczególności: 1) pogłębianie wiedzy o ważnych wydarzeniach z dziejów narodu polskiego i dzie- jów powszechnych, by mogli krytycznie odnosić się do przeszłości, lepiej rozu- mieć teraźniejszość i odpowiedzialnie budować przyszłość; 2) wzmacnianie poczucia miłości do Ojczyzny przez szacunek i przywiązanie do tra- dycji i historii własnego narodu oraz jego osiągnięć, kultury i języka ojczystego; 3) kształtowanie więzi z krajem ojczystym, świadomości obywatelskiej, postawy szacunku i odpowiedzialności za własne państwo; utrwalanie poczucia godności i dumy narodowej; budowanie szacunku dla innych ludzi oraz dokonań innych narodów i państw; 4) kształtowanie szacunku dla dziedzictwa narodowego; wyrabianie poczucia troski o pamiątki i zabytki historyczne; 5) rozbudzanie zainteresowania własną przeszłością, przeszłością swojej rodziny oraz historią lokalną i regionalną; 6) rozwijanie myślenia historycznego oraz wrażliwości moralnej i estetycznej; 7) kształtowanie zdolności humanistycznych, sprawności językowej, umiejętności samodzielnego poszukiwania wiedzy i korzystania z różnorodnych źródeł infor- macji, krytycznego formułowania i wypowiadania własnych opinii. W szkole podstawowej uczeń poznawał przede wszystkim dzieje ojczyste. W podstawie programowej dla szkół ponadpodstawowych historia państwa i narodu została znacz- nie mocniej wpisana w historię powszechną, choć nadal, co oczywiste, wątek dziejów ojczystych pozostaje najważniejszy. 11 Strona 14 Strona 15 Podstawa programowa przedmiotu historia III etap edukacyjny: 4-letnie liceum ogólnokształcące oraz 5-letnie technikum Zakres podstawowy i rozszerzony Cele kształcenia – wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń: 1) porządkuje i synchronizuje wydarzenia z historii powszechnej oraz dzie- jów ojczystych; 2) dostrzega zmienność i dynamikę wydarzeń w dziejach, a także ciągłość procesów historycznych i cywilizacyjnych. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń: 1) analizuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w kontekście epok i dostrzega zależności pomiędzy różnymi dziedzinami ży- cia społecznego; 2) rozpoznaje rodzaje źródeł, ocenia przydatność źródła do wyjaśnienia problemu historycznego; 3) dostrzega mnogość perspektyw badawczych oraz różnorakie interpre- tacje historii i ich przyczyny; 4) ugruntowuje potrzebę poznawania przeszłości dla rozumienia współ- czesnych mechanizmów społecznych i kulturowych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń: 1) tworzy narrację historyczną w ujęciu przekrojowym, jak i problemowym; 2) dostrzega problem i buduje argumentację, uwzględniając różne aspekty procesu historycznego; 3) dokonuje selekcji i hierarchizacji oraz integruje informacje pozyskane z różnych źródeł wiedzy. 13 Strona 16 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM Treści nauczania – wymagania szczegółowe ZAKRES PODSTAWOWY ZAKRES ROZSZERZONY I. Historia jako nauka. Uczeń: 1) definiuje podstawowe pojęcia (prehi- spełnia wymagania określone dla zakresu storia, historia, historiografia, źródło podstawowego, a ponadto: historyczne); 1) charakteryzuje nauki pomocnicze 2) rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych; historii; 3) przedstawia periodyzację dziejów po- 2) wyjaśnia zasady krytycznej analizy wszechnych i ojczystych. i interpretacji różnych rodzajów źródeł historycznych; 3) analizuje różne oceny historiogra- fii, dotyczące dziejów ojczystych i powszechnych. II. Pradzieje i historia starożytnego Wschodu. Uczeń: 1) wyjaśnia zagadnienie rewolucji neo- spełnia wymagania określone dla zakresu litycznej; podstawowego, a ponadto: 2) porównuje uwarunkowania geograficz- 1) charakteryzuje pradzieje ludzkości z po- ne rozwoju cywilizacji na Bliskim i Dale- działem na epoki; kim Wschodzie; 2) charakteryzuje organizację państw 3) charakteryzuje organizację państw i strukturę społeczeństw w cywilizacjach i strukturę społeczeństw w cywilizacjach starożytnego Dalekiego Wschodu; starożytnego Bliskiego Wschodu; 3) porównuje systemy prawne i etyczne 4) rozpoznaje najważniejsze osiągnięcia cywilizacji starożytnego Bliskiego i Dale- kulturowe starożytnych cywilizacji Bli- kiego Wschodu. skiego i Dalekiego Wschodu; 5) charakteryzuje wierzenia ludów tworzą- cych cywilizacje starożytnego Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z uwzględnie- niem judaizmu. III. Świat starożytnych Greków. Uczeń: 1) charakteryzuje geograficzne warunki spełnia wymagania określone dla zakresu ukształtowania się cywilizacji greckiej; podstawowego, a ponadto: 2) porównuje organizację społeczeństwa 1) porównuje geograficzne uwarunkowa- Aten i Sparty oraz formy ustrojowe grec- nia narodzin cywilizacji starożytnego kich polis; Wschodu i Grecji; 3) opisuje różne formy ekspansji w świecie 2) charakteryzuje kulturę kreteńską greckim (kolonizację grecką i fenicką, i mykeńską wojny grecko-perskie i ekspansję Alek- 3) ocenia funkcjonowanie demokracji sandra Macedońskiego); w Atenach czasów Peryklesa; 14 Strona 17 SZKOŁA PONADPODSTAWOWA – HISTORIA 4) charakteryzuje religię starożytnych 4) opisuje państwo Aleksandra Greków; Macedońskiego; 5) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe staro- 5) wyjaśnia specyfikę kultury żytnych Greków. hellenistycznej. IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu. Uczeń: 1) charakteryzuje przemiany ustrojowe spełnia wymagania określone dla zakresu i społeczne (w tym problem niewolnic- podstawowego, a ponadto: twa) w państwie rzymskim doby republi- 1) omawia początki Rzymu, z uwzględnie- ki oraz cesarstwa, z uwzględnieniem roli niem kultury Etrusków; Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta; 2) charakteryzuje organizację armii oraz 2) omawia charakter ekspansji rzymskiej etapy ekspansji rzymskiej; i wyjaśnia ideę imperium rzymskiego; 3) rozpoznaje dziedzictwo antyku grecko- 3) charakteryzuje wierzenia religijne staro- -rzymskiego we współczesnym świecie; żytnych Rzymian; 4) wyjaśnia pojęcia obywatel i obywatelstwo 4) wyjaśnia genezę chrześcijaństwa w polis ateńskiej i republikańskim i zmiany sytuacji chrześcijan w pań- Rzymie oraz wyjaśnia recepcję antyczne- stwie rzymskim; go pojęcia obywatel w późniejszych 5) wyjaśnia wewnętrzne i zewnętrzne przy- epokach. czyny upadku państwa rzymskiego; 6) rozpoznaje osiągnięcia kulturowe staro- żytnych Rzymian. V. Bizancjum i świat islamu. Uczeń: 1) lokalizuje w czasie i przestrzeni cesar- spełnia wymagania określone dla zakresu stwo bizantyjskie i charakteryzuje jego podstawowego, a ponadto: osiągnięcia w zakresie kultury; 1) opisuje charakterystyczne cechy bizan- 2) wyjaśnia genezę islamu i charakteryzuje tyjskiego systemu politycznego; główne zasady tej religii; 2) charakteryzuje etapy ekspansji Arabów 3) przedstawia główne kierunki ekspansji i ocenia ich politykę wobec ludno- arabskiej; ści podbitej; 4) opisuje charakterystyczne cechy kultury 3) wyjaśnia wpływ cywilizacji islamskiej arabskiej i rozpoznaje jej najważniej- na cywilizację łacińską i bizantyjską. sze osiągnięcia. VI. Europa wczesnego średniowiecza. Uczeń: 1) opisuje zasięg terytorialny, organizację spełnia wymagania określone dla zakresu władzy, gospodarkę i kulturę państwa podstawowego, a ponadto: Franków, ze szczególnym uwzględnie- 1) opisuje wierzenia i organizację społecz- niem polityki Karola Wielkiego; ną Słowian; 2) charakteryzuje ideę cesarstwa karo- 2) opisuje proces powstawania pierwszych lińskiego i porównuje ją z ideą cesar- państw w Europie Środkowo-Wschodniej stwa Ottonów; z uwzględnieniem wpływu cywilizacji łacińskiej i bizantyjskiej; 15 Strona 18 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM 3) opisuje proces tworzenia się państw 3) charakteryzuje kierunki ekspansji Nor- w Europie, z uwzględnieniem ich manów i ocenia jej skutki; chrystianizacji. 4) ocenia znaczenie renesansu karolińskie- go dla rozwoju kultury europejskiej. VII. Europa w okresie krucjat. Uczeń: 1) wyjaśnia ideowe i polityczne przyczyny, spełnia wymagania określone dla zakresu a także charakter rywalizacji papiestwa podstawowego, a ponadto: z cesarstwem o zwierzchnictwo nad 1) wyjaśnia przyczyny rozłamu w Kościele średniowieczną Europą; w XI w.; 2) charakteryzuje polityczne, społecz- 2) charakteryzuje i ocenia rolę zakonów no-gospodarcze i religijne uwarunko- w średniowiecznej Europie; wania wypraw krzyżowych do Ziemi 3) opisuje kierunki, charakter oraz kon- Świętej i rekonkwisty oraz przedstawia sekwencje najazdów mongolskich ich skutki. dla Europy. VIII. Gospodarcze i społeczne realia średniowiecznej Europy. Uczeń: 1) charakteryzuje funkcjonowanie władzy, spełnia wymagania określone dla zakresu struktur społecznych i gospodarki w sys- podstawowego, a ponadto: temie feudalnym; 1) opisuje formy produkcji i handlu 2) opisuje charakterystyczne przejawy w średniowieczu; ożywienia społeczno-gospodarczego 2) charakteryzuje genezę, rozwój i rolę śre- w Europie XI–XIII w.; dniowiecznych miast, z uwzględnieniem 3) charakteryzuje realia życia codziennego miejskich republik kupieckich. w średniowiecznym mieście i wsi. IX. Polska w okresie wczesnopiastowskim. Uczeń: 1) wyjaśnia uwarunkowania narodzin spełnia wymagania określone dla zakresu państwa polskiego i jego chrystianizacji, podstawowego, a ponadto: z uwzględnieniem roli Mieszka I i Bole- 1) przedstawia geografię plemienną sława Chrobrego; Polski przedpiastowskiej; 2) opisuje zmiany terytorialne państwa 2) charakteryzuje organizację pań- polskiego w X–XII w.; stwa wczesnopiastowskiego; 3) rozpoznaje tendencje centralistyczne 3) dokonuje bilansu panowania władców i decentralistyczne w życiu politycznym piastowskich (do 1138 r.); państwa polskiego w X–XII w.; 4) charakteryzuje spór Bolesława Śmiałego 4) zestawia najważniejsze wydarzenia z biskupem Stanisławem. z dziejów Polski i Europy w X–XII w. X. Polska w okresie rozbicia dzielnicowego. Uczeń: 1) wyjaśnia przyczyny polityczne i spo- Spełnia wymagania określone dla zakresu łeczno-gospodarcze oraz następstwa podstawowego, a ponadto: rozbicia dzielnicowego; 1) charakteryzuje przebieg walk o tron se- nioralny w kontekście postanowień tzw. testamentu Bolesława Krzywoustego; 16 Strona 19 SZKOŁA PONADPODSTAWOWA – HISTORIA 2) przedstawia nowe zagrożenia zewnętrz- 2) porównuje zasady kolonizacji na prawie ne (Marchia Brandenburska, Zakon polskim i na prawie niemieckim; Krzyżacki, Mongołowie); 3) charakteryzuje proces formowania się 3) opisuje przemiany społeczno-gospodar- społeczeństwa stanowego w Polsce. cze na ziemiach polskich oraz ocenia społeczno-kulturowe skutki kolonizacji na prawie niemieckim; 4) charakteryzuje proces przezwyciężenia rozbicia politycznego ziem polskich, ze wskazaniem na rolę władców i Kościoła; 5) zestawia najważniejsze wydarzenia z okresu rozbicia dzielnicowego i dzie- jów Europy. XI. Europa późnego średniowiecza. Uczeń: 1) charakteryzuje przemiany społeczne spełnia wymagania określone dla zakresu i gospodarcze w Europie w późnym podstawowego, a ponadto: średniowieczu; 1) wyjaśnia przyczyny kryzysu idei władzy 2) opisuje zmiany na mapie politycznej uniwersalnej w Europie późnego Europy w XIV–XV w.; średniowiecza; 3) charakteryzuje następstwa upadku 2) charakteryzuje kryzysy polityczne, spo- cesarstwa bizantyjskiego i ekspansji łeczne i religijne późnego średniowiecza; tureckiej dla Europy. 3) opisuje i wyjaśnia proces powstawania monarchii stanowych w Europie. XII. Polska w XIV–XV w. Uczeń: 1) opisuje proces zjednoczeniowy i rozwój spełnia wymagania określone dla zakresu terytorialny państwa polskiego podstawowego, a ponadto: w XIV–XV w.; 1) ocenia znaczenie unii polsko-litewskiej 2) charakteryzuje rozwój monarchii stano- z perspektywy obu narodów; wej w Polsce, uwzględniając strukturę 2) rozpoznaje przejawy wielokulturowo- społeczeństwa polskiego w późnym ści na ziemiach polskich w XIV–XV w., średniowieczu i rozwój przywilejów z uwzględnieniem stosunku Kazimierza szlacheckich; Wielkiego do diaspory żydowskiej; 3) wyjaśnia międzynarodowe i wewnętrzne 3) wyjaśnia wpływ rozwoju przywilejów uwarunkowania związków Polski z Wę- szlacheckich na sytuację gospodar- grami i Litwą w XIV–XV w.; czą państwa; 4) charakteryzuje i ocenia stosunki polsko- 4) dokonuje bilansu panowania władców -krzyżackie na płaszczyźnie politycznej, panujących w Polsce w XIV i XV w.; gospodarczej i kulturowej; 5) ocenia politykę dynastyczną Jagiellonów 5) zestawia najważniejsze wydarzenia w XV w. z dziejów Polski i Europy w XIV–XV w. 17 Strona 20 PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO Z KOMENTARZEM XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń: 1) wyjaśnia uniwersalny charakter kultury spełnia wymagania określone dla zakresu średniowiecza, wskazując na wyjątkową podstawowego, a ponadto: rolę chrześcijaństwa; 1) opisuje rolę uniwersytetów i ich organi- 2) rozpoznaje dokonania okresu średnio- zację oraz wyjaśnia przyczyny trwałości wiecza w dziedzinie kultury, z uwzględ- idei uniwersyteckiej; nieniem dorobku polskiego średnio- 2) charakteryzuje przemiany życia religijne- wiecza; go w okresie średniowiecza; 3) określa znaczenie chrześcijaństwa 3) określa znaczenie włączenia ziem pol- w obrządku łacińskim dla rozwoju kultu- skich do cywilizacyjnego kręgu świata ry polskiej; zachodniego (łacińskiego). 4) charakteryzuje sztukę romańską i gotycką. XIV. Odkrycia geograficzne i europejski kolonializm doby nowożytnej. Uczeń: 1) charakteryzuje przyczyny i przebieg spełnia wymagania określone dla zakresu wypraw odkrywczych; podstawowego, a ponadto: 2) opisuje udział poszczególnych państw 1) charakteryzuje cywilizacje europejskich w podziale Nowego Świata prekolumbijskie; w XVI–XVIII w.; 2) przedstawia proces rozrostu posiadło- 3) wyjaśnia wpływ wielkich odkryć geo- ści kolonialnych państw europejskich graficznych na społeczeństwo, gospo- w XVI–XVIII w. darkę i kulturę Europy oraz obszarów pozaeuropejskich. XV. Czasy renesansu. Uczeń: 1) wyjaśnia główne prądy ideowe epoki; spełnia wymagania określone dla zakresu 2) rozpoznaje dokonania twórców renesan- podstawowego, a ponadto analizuje sowych w dziedzinie kultury; i interpretuje teksty obrazujące myśl filozo- 3) charakteryzuje sztukę renesansową. ficzną i polityczną doby renesansu. XVI. Reformacja i jej skutki. Uczeń: 1) wyjaśnia religijne, polityczne, gospodar- spełnia wymagania określone dla zakresu cze, społeczne, kulturowe uwarunkowa- podstawowego, a ponadto: nia i następstwa reformacji, opisując jej 1) porównuje najważniejsze wyznania główne nurty i postaci; protestanckie; 2) wyjaśnia rolę soboru trydenckiego 2) przedstawia i ocenia kontrreformacyjne i opisuje różne aspekty reformy Kościo- działania Kościoła katolickiego; ła katolickiego; 3) wyjaśnia wpływ reformacji i kontrrefor- 3) opisuje mapę polityczną i wyznaniową macji na kulturę; Europy w XVI w. 4) charakteryzuje najważniejsze wojny religijne. 18