Strona 1 -Robert GRAVES KROL 1EZUS Strona 2 Robert GRAV KROL JEZUS Przełożył Maciej Swierkocki ar Rachocki RACHOCKI I S-KA • Pruszków Strona 3 Kiedy w Ewangelii według Egipcjan Szelom spytała Pana: „ D o k ą d śmierć rządzić będzie?", On odpowiedział: „ D o t ą d , aż wy, kobiety, dzie­ ci rodzić będziecie..." A kiedy spytała znowu: „ D o b r z e m więc uczyniła, dzieci nie rodząc?", On odpowiedział: „Jedz wszystkie rośliny, krom gorzkich..." A potem pytała znowu, kiedy wiadomymi staną się te rze­ czy, które p o z n a ć od N i e g o chciała, a On odpowiedział: „ G d y wy, ko­ biety, nastąpicie na szatę wstydu, i kiedy dwoje jednym się stanie, i kiedy mąż z niewiastą ni mężem, ni niewiastą nie będzie..." I rzekł Zbawiciel w tej samej Ewangelii: „Przyszedłem zniszczyć dzieło Niewiasty." Klemens Aleksandryjski (Kobierce, III.). ...Komentatorzy wspominają p e w n e g o człowieka imieniem Je- szua-Ha-Nokri [tzn. Jezusa] w związku z nikczemnym królestwem Edo- mu, pochodził bowiem z tego ludu... P o w i e s z o n o go w wigilię Paschy... Był blisko Królestwa [tzn. blisko w kolejności do tronu]. Chromy Balaam [tzn. Jezus] miał 33 lata, gdy zabił go Pincjasz Ra- buś [tzn. Poncjusz Piłat]... Powiadają, że jego matka rodziła się z książąt i władców, ale zadawała się z cieślami. Lexicon Talmudicum, sub „Abanarbel" i Talmud Bąbli Sanhédrin 106b, 43a, 5 l a . Strona 4 CZĘŚĆ PIERWSZA Strona 5 ROZDZIAŁ PIERWSZY PROSTACZKOWIE JA, A G A B U S Dekapolitańczyk, rozpocząłem to dzieło w Alek­ sandrii dziewiątego roku panowania cesarza Domicjana i ukończyłem je w Rzymie w trzynastym roku jego panowania*. Jest to historia prawowitego dziedzica Heroda, króla Żydów, cu­ dotwórcy Jezusa, w piętnastym roku panowania cesarza Tyberiu- sza skazanego na śmierć przez prokuratora Judei, Poncjusza Piłata. I nie najbłahszym z licznych a niezwykłych dokonań Jezu­ sa było to, że choć oprawcy ukrzyżowawszy go, jak nakazuje obyczaj, śmierć jego stwierdzili i złożyli go w grobie, on dwa dni później powrócił do swoich galilejskich przyjaciół w Jerozolimie i przekonał ich, że nie jest duchem; następnie pożegnał się z nimi i zniknął w równie tajemniczy sposób. Króla Jezusa (miał bowiem prawo, by nosić to miano) czci teraz sekta znana jako chrestiań- scy poganie. Chrestianie to pospolita nazwa chrześcijan albo „wyznawców Pomazanego Króla". Chrestianie to „wyznawcy Chrestosa, czyli Dobrego Człowieka" — „dobrego" znaczy prostego, szczerego, zwykłego i szczęśliwego — dlatego też nazwa ta mniej jest podej­ rzana w oczach władz niźli „chrześcijanie", bo słowo Chrystos sugeruje nieposłuszeństwo wobec cesarza, który oznajmił, że chce wytępić żydowski nacjonalizm raz na zawsze. Wyrazu „Chres- t o s " można oczywiście używać także w pogardliwym znaczeniu „prostaczek". „Chrestos ei" — „Jakiś ty prostoduszny!" — oto słowa, którymi Piłat wyszydził Jezusa rankiem w dniu ukrzyżo- Anno Domini 89-93. 9 Strona 6 wania; a ponieważ chrześcijanie szczycą się swoją prostotą, którą najgorliwsi z nich doprowadzają do skrajności, znosząc od świata te same szyderstwa, co sam Król Jezus, nie sprzeciwiają się również nadaniu im miana „Prostaczków". Pierwotnie wyznanie to spotykało się jedynie wśród Żydów, którzy traktowali Jezusa zupełnie inaczej niż pozostali chrestia- nie; potem, poprzez Żydów z Palestyny, rozprzestrzeniło się ono wśród Żydów w Diasporze, a więc wśród społeczności żydows­ kich w Babilonii, Syrii, Grecji, Italii, Egipcie, Azji Mniejszej, Li­ bii i Hiszpanii — niemal we wszystkich krajach świata — i obec­ nie wyznają tę wiarę przedstawiciele wielu różnych narodów, którzy stanowią zdecydowaną większość wśród wyznawców. Albowiem jasnowidzący Paweł z Tarsu, który przewodził schi­ zmie sam będąc tylko pół-Żydem, chętnie przyjmował do swego Kościoła licznych pogan nawróconych na żydowską wiarę, zna­ nych jako Bogo-bojnych, którzy nie poddali się obrzezaniu i ry­ tualnym przepisom judaizmu, i dlatego nie mogli stać się hono­ rowymi synami Abrahama. Paweł ogłosił, że obrzezanie nie jest konieczne do zbawienia i że sam Jezus lekceważył żydowskie prawo obrzędowe twierdząc, że w oczach Jahwe, Boga żydow­ skiego, cnota moralna ważniejsza jest od rytualnej gorliwości. Paweł zapewniał ponadto, że Jezus (którego Paweł osobiście nie znał), nakazał, aby po jego śmierci zwyczajem Kościoła Chres- tiańskiego stało się symboliczne spożywanie jego ciała i picie je­ go krwi. Obrzęd ten, znany jako Eucharystia, stanowi widomy pomost między judaizmem a greckimi i syryjskimi misteriami — mam tu na myśli pewne obrzędy, nakazujące sakramentalne spożywanie świętego ciała Tammuza i picie świętej krwi Dioni­ zosa; a pomost ten przeszły już tysiące nawróconych. Żydzi chrestianie odrzucili jednak Eucharystię jako bałwochwalczą. Za bluźnierczy uznali też pogląd gojów chrestiańskich głoszący, że Jezus pozostaje w takim stosunku do Jahwe jak na przykład Bóg Dionizos do Ojca Dzeusa, który począł go z nimfy Semele. A Bóg poczęty, powiadają Żydzi, musi z konieczności mieć matkę i przeczą, jakoby Jahwe miał kiedy sprawę z jakąś nimfą lub boginią. 10 Strona 7 I w istocie Żydzi jako naród są przeświadczeni, że w jednym różnią się od innych narodów zamieszkujących wybrzeża Morza Śródziemnego, a mianowicie, że nigdy nie mieli nic do za­ wdzięczenia ani Wielkiej Troistej Bogini Księżyca, którą uważa się powszechnie za matkę ludów śródziemnomorskich, ani jakiej­ kolwiek innej bogini lub nimfie. Twierdzenie to jest nie do utrzy­ mania, albowiem święte księgi Żydów zawierają wyraźne ślady dawnej wiary, szczególnie w opowieściach o żydowskich bohate­ rach, jak Adam, Noe, Abraham, Jakub i Mojżesz. A fakt, że obec­ nie Żydzi są zapewne najnieszczęśliwszym ze wszystkich cywilizo­ wanych narodów — rozproszeni, bezdomni, podejrzliwie trakto­ wani — ludzie przesądni przypisują nieuniknionej zemście Bogi­ ni: Żydzi bowiem byli przywódcami religijnego ruchu przeciwko niej nie tylko w swoim kraju, lecz we wszystkich krajach diaspory. Ogłosili Jahwe jedynym Władcą Wszechświata, przedstawiając Boginię jako zwykłego demona, czarownicę, królową ladacznic, sukkuba oraz źródło wszelkiej niegodziwości. Zdaje się jasne, że uważano niegdyś Jahwe za oddanego syna Wielkiej Bogini, który we wszystkim był jej posłuszny i z jej dopu­ szczenia wchłonął wielu rywalizujących z nim bogów i bożków — boga-Terebint, boga-Piorun, boga-Granat, boga-Byka, bo- ga-Kozła, boga-Antylopę, boga-Cielę, boga-Morświna, boga- Tryka, boga-Osła, boga-Jęczmień, boga Uzdrowienia, boga- Księżyc, boga Psiej Gwiazdy i boga-Słońce. Następnie (jeżeli wol­ no mi pisać w tym stylu) Jahwe uczynił dokładnie to, co jego rzymski odpowiednik, Jowisz Kapitoliński: sformował boską Trójcę, łącząc się z dwiema z trzech osób bogini, a więc z Anat Lwów i z Aszimą Gołębic, odpowiedniczkami Junony i Minerwy; trzecia osoba, przypominająca Hekate, lecz o imieniu Szeol, odeszła władać światem piekielnym. Większość Żydów sądzi, że wciąż tam króluje, powiadają bowiem: „Jahwe nie ma nic wspólnego z Szeol" i cytują autorytet Psalmu 115: „To nie umarli chwalą Pana, nikt z tych, którzy zstępują do Szeolu." Jowisz jed­ nak (którego żona i niegdyś matka, Junona, pozostaje jedyną nadzorczynią spraw kobiecych, podczas gdy jej tak zwana córka, Minerwa, rządzi wszelką działalnością intelektualną), Jowisz 11 Strona 8 więc, który sam jest dwupłciowy, nigdy nie zdecydował się postąpić tak, jak Jahwe, zanim popadł w niewolę w Babilonie: a więc nie rozwiódł się ze swymi boskimi towarzyszkami i nie próbował w samotnej chwale królować tak nad mężczyznami, jak i nad kobietami. Nawet Dzeus Olimpijski nie ośmielił się tak postąpić. Ponoć i on był niegdyś oddanym synem Troistej Bogini, i później, wykastrowawszy jej kochanka Kronosa, wymówił jej posłuszeństwo: lecz Dzeus nadzór nad niewieścimi sprawami po­ wierzył swej małżonce Herze, jej siostrze Demeter i swoim córkom Artemidzie, Afrodycie i Atenie. Niewątpliwie niekiedy okazywał im surowość (jeżeli dać wiarę pisarzom), ale nie może bez nich sprawować właściwie rządów. Bóg pozbawiony bogini, jak zgodnie twierdzą Grecy i Rzymianie, to duchowa ułomność; Żydzi jednak przeczą temu twierdzeniu. W cokolwiek sprośnym fragmencie Księgi Proroka Ezechiela znajdziemy świadectwo rozwodu Jahwe z jego dwiema boskimi partnerkami, które noszą tam imiona Ohola i Oholiba. Lecz jesz­ cze pięćset lat temu nienaruszona Trójca istniała w żydowskiej świątyni w Elefantynie w Górnym Egipcie. Nikt nie zdoła inaczej pojąć historii Jezusa jak tylko w świetle owej żydowskiej obsesji na tle niebiańskiego patriarchatu; nigdy nie wolno nam bowiem zapominać, że pomimo wszelkich po­ zorów, nawet pomimo wprowadzenia obrzędu Eucharystii, Jezus był wierny Jahwe od dzieciństwa i nie sprzeniewierzył mu się ani razu. Powiedział raz Szelom akuszerce, która odbierała jego na­ rodziny, że „przyszedł zniszczyć dzieło niewiasty": przyjął też ty­ tuł „Syna Dawidowego" — syna króla Dawida, który umocnił monarchię żydowską i przekonał kapłanki Anat, dotąd dumne władczynie rodów i plemion, aby zadowoliły się przynależnością do królewskiego haremu. A jako Drugi Adam Jezus podjął się zadania odczynienia zła, które, wedle patriarchalnej legendy, sprawił Pierwszy Adam dając grzeszny posłuch kuszącym namo­ wom swojej żony, Ewy. Któż mógłby ocenić, czy patriarchat jest lepszym rozwiąza­ niem odwiecznego problemu stosunków między mężczyznami i kobietami niźli matriarchat albo niż rozmaite rozwiązania kom- 12 Strona 9 promisowe, jakie przyjęły narody cywilizowane? Tutaj musimy odnotować jedynie, że w przełomowym momencie swojej historii Żydzi postanowili zakazać kapłankom dalszego udziału w świętych obrzędach. Twierdzili, że kobiety zakłócają tryb życia religijnego: wprowadzają doń pierwiastek seksualny, co niechyb­ nie prowadzi do pomieszania erotyzmu z mistyczną ekstazą. Można się z tym spostrzeżeniem zgodzić, jako że skutkiem roz­ wiązłości seksualnej podczas różnych uroczystości bywa rozluźnienie więzi rodzinnej i zaburzenie układu społecznego. Ale teoria żydowska miała również oblicze polityczne: albowiem je­ dyną nadzieją przetrwania dla ludu mieszkającego na skrzyżowa­ niu światowych dróg była ścisła izolacja i unikanie związków z obcymi, do takich zaś związków prowadzą niezmiennie swoich poddanych rozmiłowane w przepychu królowe i kapłanki. Jed­ nak Żydzi, którzy posiadają tylko niektóre cechy ludów Wscho­ du, nigdy nie zdołali całkowicie ujarzmić swoich kobiet i dlatego nigdy nie mogli służyć Jahwe z tą czystością, którą głoszą. Wielka bogini, do której należały pierwotnie ziemie Palestyny, ciągle tro­ pi ich błędy i wiedzie ich ku szaleństwu. Belili, jej najstarsze imię, Żydzi piszą Belial, co oznacza Całkowite Zniszczenie. Wymówie­ nie posłuszeństwa bogini początkowo wzbudziło w nich wyrzuty sumienia, a poeta Jeremiasz, który żył w tamtych czasach, utrzy­ muje, że byli nawet i tacy, którzy powiadali: „Będziemy znów składać ofiary kadzielne królowej nieba, składać na jej cześć ofia­ ry płynne, podobnie jak czyniliśmy my, nasi przodkowie, nasi królowie oraz nasi przywódcy w miastach judzkich i na ulicach Jerozolimy. Wtedy mieliśmy pod dostatkiem chleba, powodziło się nam dobrze i nie spotkało nas nic złego. Od czasu gdy zaprze­ staliśmy składać królowej nieba ofiary kadzielne i płynne, cier­ pimy niedostatek wszystkiego i giniemy od miecza lub głodu." Ale inni Żydzi nie chcieli zmienić swojej decyzji. Z pewnością warto odwiedzić czcigodną świątynię bogini w Hierapolis, na syryjskim brzegu górnego Eufratu, w okolicy związanej z legendą biblijną o patriarchach Abrahamie i Izaaku. Bóg-Słońce, ktoś jakby Dionizos-Apollo-Dzeus jadący na byku, zaślubia tam swoją matkę, boginię-Księżyc, która jedzie na lwie 13 Strona 10 i dzierży w dłoni węża. Trójcę, którą włada matka, uzupełnia zagadkowe, dwupłciowe bóstwo, któremu poświęcona jest gołębica. Świątynia, gdzie służą prorokinie i kapłani-eunuchy, zwrócona jest na Wschód; przed wejściem stoją dwa olbrzymie słupy falliczne, podobne do tych, które zdobiły portal Świątyni Salomona; wewnątrz wszystko jest ze złota, klejnotów i marmu­ ru. Obrządek jest skomplikowany—wymaga przedmałżeńskiego nierządu od młodych kobiet i samokastracji od młodych mężczyzn; od pozostałych wiernych zaś modlitw orędowniczych, udziału w nabożeństwach, hymnów pochwalnych, libacji, oczysz­ czenia, palenia kadzidła oraz składania ofiar z owiec, kóz i dzieci; kult ten wymaga ponadto ofiar całopalnych z wieszanych na drze­ wach terebintu zwierząt; a także wróżb ze świętych ryb i wydzie­ lających ciecz posągów. Powiadają, że tę świątynię założył Deu- kalion (zwany przez Żydów Noe), kiedy nareszcie opadły wody Potopu, jaki zalał niegdyś Azję. Ku czci Noego w świątyni stanęła święta arka z akacjowego drewna, a w rozpadlinie, którą spłynęły ponoć wody Potopu, sączy się wciąż woda. Kananejczycy, których Izraelici podbili i uczynili niewolnika­ mi za czasów Jozuego, byli wyznawcami owej wielkiej bogini. Ich nieliczni potomkowie nadal wyznają kult terebintu, gołębicy i węża, pieką jęczmienne podpłomyki na cześć bogini oraz przy­ znają każdej młodej kobiecie prawo do zdobycia posagu przez uprawianie nierządu. Rozumiem korzyści polityczne, płynące z ukrycia przed wszy­ stkimi pewnych nadzwyczajnych zdarzeń związanych z narodzi­ nami i pochodzeniem Jezusa, wyjąwszy wewnętrzny krąg wtajem­ niczonych chrestian. Udało mi się do nich dotrzeć dzięki cierp­ liwemu i dyskretnemu śledztwu i jest dla mnie oczywiste, że gdyby stanęli przed obliczem cesarza, trudno byłoby winić go za podej­ rzenie, iż religijna wspólnota innego świata chrestiaństwa to po prostu wojujący monarchizm żydowski w przebraniu. Rozumiem też korzyści płynące z decyzji Pawła, który pragnął w miarę możliwości oddzielić nową wiarę od wyznania, z którego wyrosła, i choć nieprawdą byłoby powiedzieć, że Żydzi jako naród odrzu­ cili Jezusa, to nie ma wątpliwości, że od chwili upadku Jerozolimy 14 Strona 11 nieszczęsne niedobitki nacjonalistów żydowskich znienawidziły nie tylko pogan, lecz także Żydów chrestiańskich. Wzbudzili oni ich gniew tchórzliwą, jak się wówczas zdawało, i niepatriotyczną odmową udzielenia pomocy w obronie Świętego Miasta: chres- tiańscy Żydzi wynieśli się bowiem z Judei i osiedli w mieście Pella, na drugim brzegu Jordanu. Chrestianie żydowscy trzymali się ściśle litery Prawa, pozo­ stając pierwotnie pod przewodnictwem Jakuba (mam tu na myśli biskupa Jerozolimy, przyrodniego brata Jezusa). Nie byli tchórzami, lecz udział w wojnie uważali za grzech; a jako że sam Jezus przewidział los Jerozolimy i płakał nad nią, trudno było od nich oczekiwać, żeby ryzykowali zbawienie wieczne broniąc murów miasta. Po jego zdobyciu przez Tytusa wielu chciało wy­ rzec się judaizmu, ponieważ jako Żydzi byliby uciskani przez Rzymian, inni zaś Żydzi gardziliby nimi jako tchórzami, zna­ leźliby się więc w podwójnie niekorzystnym położeniu. Nie chcieli jednak wyrzec się Jezusa. Czyżby musieli więc zmienić swoje zasa­ dy i wstąpić do kościoła pogan chrestiańskich, kierowanego pier­ wotnie przez Filipa apostoła, ale zreorganizowanego po jego śmierci przez ich dawnego wroga i prześladowcę, Pawła — tego samego, który zrzucił kiedyś Jakuba ze schodów świątyni? Wszak oznaczałoby to konszachty z nieobrzezanymi i nieczystymi obrzędowo neofitami chrestiańskimi wszelkich klas i stanów społecznych —'- i niewielu było wśród nich ludzi, znających choćby pięć słów po hebrajsku, wszyscy zaś mieli Prawo Mojżeszowe za unieważnione. Wybór był trudny i tylko niewielu odważnych zdecydowało się dotrzymać raczej wierności Prawu. Poganie chrestiańscy przyjmowali do swego grona tych, którzy szli na kompromis, al­ bowiem Jakub już nie żył, i Paweł już nie żył, i Piotr już nie żył, a oni otrzymali od samego Jezusa zalecenie, aby przebaczać wro­ gom. Było rzeczą ważną, żeby religii miłości braterskiej nie pod­ kopały nieprzystojne swary. Chociaż nie było już mowy o ponow­ nym podniesieniu problemu obrzezania, naruszenie przepisów Prawa załatwiono kompromisem doktrynalnym; a ponadto po­ ganie, jak sami twierdzili, odpłacili żydowskim chrestianom dob- 15 Strona 12 rem za złe, wspierając ich w biedzie. Trzeba bowiem wiedzieć, że waśnie Pawła z pierwszym Kościołem tyczyły się głównie pie­ niędzy. Paweł liczył między innymi na znaczną kwotę od przechrztów w Azji Mniejszej, a także na ekstatyczną wizję dostąpienia Apostolstwa, zesłaną mu jakoby z Niebios, kiedy po­ padł w padaczkowy trans. Paweł został jednak chłodno upomnia­ ny, że darów ducha kupić nie można, i że jego wizja jest nieprzy­ zwoicie ambitna. Kompromis ten, jak wszystkie kompromisy, miał jednak również niekorzystne strony; a jego wadą największą był bezlik drobnych sprzeczności w oficjalnych dziejach żywota i nauczania Jezusa, powstałych wskutek zespolenia dwóch konkurencyjnych tradycji. A obie społeczności pogodzili petryniści, czyli zwolen­ nicy galilejskiego apostoła Piotra, co dziwne, nawróconego zelo­ ty, czyli wojującego nacjonalisty, którego zwolennicy Jakuba od­ rzucili za kontakty ze zwolennikami Pawła, a zwolennicy Pawła za kontakty ze zwolennikami Jakuba. Jak przewidział Jezus, to na Piotrowej opoce założono w końcu Kościół: a na dyptychach imię Piotra poprzedza dziś imię Pawła. Nie dajcie się zwieść wymierzonym przeciwko Żydom w ogóle, a w szczególności przeciwko faryzeuszom, oszczer­ stwom, jakie pomimo formalnego pojednania krążą wciąż wśród chrestian z Rzymu. Pogańscy potwarcy oskarżają Żydów, że ci odrzucili powszechnie Jezusa. Pozwolę sobie powtórzyć, iż Żydzi niczego takiego nie uczynili. Wszyscy apostołowie byli Żydami. Żydowscy chrestianie pozostali sektą szanowaną w Judei i Galilei aż do tak zwanego „odejścia do Pełli". W swoim czasie z całą pewnością uczestniczyli w nabożeństwach w świątyni i w synago­ gach; nie ma w tym nic dziwnego, albowiem i Jezus tak czynił, i wprost rzekł pewnej kobiecie z Sychem w Samarii, że „zbawienie przyjdzie od Żydów". Żydom zarzuca się też, że to oni oficjalnie skazali Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie, przeprowadziwszy wpierw urzędowy proces przed Bejt Dinem, czyli przed Najwyższym Sądem; otóż nic podobnego. Nikt, kto ma jakiekolwiek pojęcie o żydowskim postępowaniu prawnym, nie może przypisywać Najwyższemu 16 Strona 13 Sądowi wydania wyroku skazującego Jezusa na śmierć i nikt nie może wątpić, że to rzymscy żołnierze ukrzyżowali go z rozkazu Piłata. A co do faryzeuszy, których oszczercy przedstawiają jako naj­ większych wrogów Jezusa — on nigdy nie potępił tej światłej sek­ ty jako takiej, lecz tylko jej niektórych członków, którzy nie po­ trafili spełnić swoich własnych wysokich wymagań moralnych lub którzy fałszywie podawali się za faryzeuszy — a zwłaszcza tych, którzy wykorzystując jego dialektyczną metodę nauczania podstępnie usiłowali sprowokować go do buntowniczych dekla­ racji. Albowiem faryzeusze, obdarzeni niezwykłym poczuciem miłosierdzia, złagodzili najtwardsze zasady starodawnego Prawa Mojżeszowego i zarówno głosili, jak i praktykowali dokładnie te same cnoty, które pogańscy chrestianie podają obecnie za wyłącznie i pierwotnie chrestiańskie. Faryzejski kodeks moralny sformułowali po raz pierwszy wkrótce po wygnaniu potomkowie wywodzącego się w prostej linii od Aarona rodu kapłanów, który za panowania króla Salomona odsunęli od arcykapłańskiego urzędu uzurpujący sobie doń prawo zwolennicy Sadoka, czyli sa­ duceusze; a jako kapłani nie pobierający wynagrodzenia i nie pełniący czasochłonnych obowiązków wyznaniowych faryzeusze mogli doskonalić cnoty duchowe nie wdając się w politykę. I Je­ zus miałby potępić faryzeuszy, też coś! To tak jakby powiedzieć, że Sokrates potępił wszystkich filozofów, ponieważ w tezach niektórych sofistów znalazł słabe punkty. Kapłani saduceusze, siłą rzeczy będący także politykami, nie odznaczali się raczej tym szczególnym poczuciem misji duchowej, którą przypisywali sobie Żydzi jako naród, i zawsze gotowi byli dogadać się z cudzoziemcami, rozmyślnie nie zwracając uwagi na ich narodowe osobliwości. Kiedy faryzeusze, co znaczy „Odłączeni" — czyli ci, którzy odłączają się od tego, co nieczyste — wzniecili pod wodzą Machabeuszy narodowe powstanie prze­ ciwko hellenizującym Seleucydom, syryjskim spadkobiercom Aleksandra Wielkiego, to właśnie saduceusze zniweczyli ich dzieło, gdy przekonali potomków Machabeuszy, żeby na powrót zbliżyli się do hellenizmu. Faryzejska zasada pozwalająca sięgać 17 Strona 14 po broń tylko w obronie swobód religijnych została przez sa­ duceuszy odrzucona, a przyczyną późniejszego upadku małego i ubogiego królestwa żydowskiego było ciągłe poszerzanie jego granic na drodze zaborczych wojen przeciwko Edomowi i Sa­ marii. Powołujący się na Jezusa poganie chrestiańscy utrzymują, ja­ koby poddał on ostrej krytyce Prawo Mojżeszowe, nie wiedzą jednak, że Jezus zazwyczaj przytacza po prostu krytyczne uwagi Rabbiego Hillela, najbardziej poważanego wśród uczonych fary- zejskich; i trzeba tu dodać, że w pewnych odległych wioskach syryjskich, gdzie Żydzi i żydowscy chrestianie żyją nadal w przy­ jaźni obok siebie, dopuszcza się chrestian do udziału w synagogal- nych nabożeństwach i uważa się ich za sektę wywodzącą się od faryzeuszy. Przyznaję, że w czasach Jezusa faryzeizm przybierał różne kształty; jak on sam zauważył, dostatek osłabia zazwyczaj władze duchowe, i wielu tak zwanych faryzeuszy zapomniało ducha Pra­ wa, pamiętając jedynie literę; ale na ogół duch triumfował jednak nad literą, a w zakonie esseńczyków, najbardziej zachowawczego odłamu faryzeuszy, praktykowano miłość, dobroć i cnoty ducho­ we w sposób bardziej ludzki i rygorystyczny niż w jakiejkolwiek dzisiejszej wspólnocie chrestiańskiej, która nie wzorowała się na ich regule. Zapyta ktoś: „Jaki powód mieliby potwarcy, by rozpowszech­ niać podobne pogłoski, jeśli nie ma w nich prawdy?" Odpowiedź jest prosta. Oto żydowscy chrestianie wciąż nie chcą ubóstwić Jezusa, dla Żydów bowiem jest tylko jeden Bóg; ale też, ponieważ poganie chrestiańscy nie znają hebrajskiego, judaiści mają natu­ ralnie wielką przewagę w objaśnianiu proroctw mesjanistycz- nych, przypisywanych Jezusowi, jak również w egzegezie jego ze­ branych wystąpień i wypowiedzi tyczących moralności. Posiało to zawiść i niechęć. Prawdy zdające się wychowanemu w olimpij­ skiej wierze poganinowi autentyczną iluminacją, dla judaistów stanowią jedynie logiczną konsekwencję faryzeizmu. Słyszałem kiedyś rzymskiego chrestianina wołającego na pew­ nej uczcie weselnej, na której byłem gościem: „Słuchajcie, bracia 18 Strona 15 i siostry w Chrystusie, przynoszę wam bowiem dobre nowiny! Jezus uzupełnił Dziesięcioro Przykazań danych Mojżeszowi dwo­ ma swoimi: «Będziesz miłował Pana Boga swego z całego serca swego, z całej duszy swojej i ze wszystkich sił swoich». I «Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego»." Rozległ się wielki aplauz. Siedzący koło mnie były judaista zamrugał powiekami, po czym rzekł sucho: „Tak, bracie, zaiste pięknie to Jezus powie­ dział! A słyszę jednak, że ci łajdaccy kopiści żydowscy ukradli jego mądrość i umieścili pierwsze z tych dwóch najważniejszych Przykazań w szóstym rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa, a drugie w dziewiętnastym rozdziale Księgi Kapłańskiej!" „Niech Bóg nasz Pan przebaczy im tę złodziejską nikczem- ność!" — krzyknęła pewna pobożna matrona z drugiego końca stołu. — „Pewna jestem, że to sprawka faryzeuszy!" Nie chcąc wywoływać wzburzenia powstrzymałem się od przypomnienia jej, że Jezus chwalił faryzeuszy jako „sprawied­ liwych, którzy nie potrzebują pokuty" i jako „zdrowych, którzy nie potrzebują lekarza", a w przypowieści o opuszczającym dom synu martnotrawnym porównał ich do prawego syna, który po­ został w domu: „Synu, ty zawsze jesteś ze mną, a wszystko moje twoim jest." W kościołach chrestiańskich, tak jak wśród orfików i w in­ nych społecznościach religijnych, tajemnej doktryny naucza się głównie w formie dramatycznej. Choć jest to starodawny i czci­ godny sposób przekazywania prawdy religijnej, posiada on również strony ujemne, jeżeli postaci dramatu są historyczne, a nie mityczne i jeśli wyznawcy przyjmują za dosłowną prawdę to, co jest jedynie wymysłem dramatycznym. Oto leży przede mną kopia odgrywanego teraz w kościele egipskim dramatu o Naro­ dzeniu, w którym głównymi mówcami są Anioł Gabriel, Maria — Matka Jezusa, kuzynka Marii Elżbieta, mąż Elżbiety, kapłan imieniem Zachariasz, Józef, mąż Marii, trzej pasterze, trzej astro­ logowie, akuszerka Salome, król Herod, Anna prorokini i Szy­ mon kapłan. Sztuka jest prosto, lecz zręcznie napisana i nie znaj­ duję w niej nic niewłaściwego jako w literaturze wyznaniowej. 19 Strona 16 Zadaniem jej jest wykazać, że Jezus był z dawna oczekiwanym Mesjaszem żydowskim, a co więcej, tym samym Boskim Dzie­ cięciem, którego narodziny zapowiadają wszystkie pradawne mi­ steria — greckie, egipskie, celtyckie, armeńskie, a nawet hindu­ skie. Na przykład trzecia scena rozpoczyna się w półmroku bet­ lejemskiej stajni w taki oto sposób: Kogut (pieje): „Chrystus się narodził!" Byk (ryczy): „Gdzie?" Osioł (ryczy): „W Betlejem!" Nawiasem mówiąc stworzenia te nie są jakimiś osobliwymi postaciami rodem z bajek Ezopa: są to zwierzęta święte. Kogut poświęcony jest Hermesowi, Przewodnikowi Dusz i Eskulapowi Uzdrowicielowi. Rozprasza mroki nocy i jest zwiastunem odro­ dzonego Słońca. Pamiętacie zapewne, że w niemal ostatnich słowach Sokrates przed wypiciem cykuty przypomina swemu przyjacielowi, iż obiecał ofiarować Eskulapowi koguta: jak mnie­ mam, Sokrates wyraził w ten sposób nadzieję, że zmartwychwsta­ nie. Kogut pojawia się również w opowieści o ostatniej męce Jezu­ sa i bywa obecnie pojmowany jako zwiastun jego zmartwych­ wstania, choć mnie interpretacja taka wydaje się mocno naciąga­ na. Natomiast byk i osioł to zwierzęta symbolizujące dwóch zapo­ wiedzianych Mesjaszy, Syna Józefa i Syna Dawida, z którymi chrestianie utożsamiają Jezusa. „Kopyta byka i osła", wspomnia­ ne w trzydziestym drugim rozdziale Księgi Izajasza*, żydowscy komentatorzy niezmiennie tłumaczą jako odniesienie do dwóch różnych Mesjaszy. Po tym krótkim dialogu zwierząt zaczyna świtać i oczom na­ szym ukazuje się Święta Rodzina. Dziewica Matka z Dzieciąt­ kiem w swojej odwiecznej pozie: matka ubrana w niebieską szatę ma na głowie koronę ze srebrnych gwiazd, dziecko tradycyjnie spoczywa w koszyku z sianem, którego używa się w tym samym W Biblii Tysiąclecia mowa jest tylko o „wołach i osłach" (przyp. tłum.). 20 Strona 17 celu zarówno w misteriach delfickich, jak i w eleuzyniach. Broda­ ty Józef wspiera się na lasce nieco dalej i nie nosi korony, a nawet purpurowej szaty — uosabia on sprawiedliwego męża, któremu cnota pozwoliła dostąpić boskiego oświecenia. Powoli zbliżają się z dala dźwięki bębna i piszczałki. Wchodzą trzej radujący się pas­ terze, jak ci z góry Ida, którzy adorowali nowo narodzonego Dzeusa... Jednak są oni raczej (jeśli wolno mi to zdradzić) po­ dobni wtajemniczonym kapłanom misteriów przebranym za pas­ terzy, którzy podczas uroczystości adwentu, dającej nazwę mis­ teriom eleuzyjskim, przedstawiają w świetle pochodni narodzone z dziewicy dzieciątko i wołają: „Radujcie się, radujcie, znaleźliśmy bowiem Króla naszego, syna Córki Morza, spoczy­ wającego w tym oto koszyku pośród rzecznych trzcin!" Otóż nie kwestionuję tradycji głoszącej, że nowo narodzonego Jezusa złożono w stajni w koszyku z sianem, ani też że pasterze przybyli go adorować, ale reszty tej sceny nie należy odczytywać jako prawdziwej dosłownie, bo, jak powiada Arystoteles w swojej Poetyce, jest ona raczej „prawdziwa filozoficznie". Nie mogę na­ wet być pewien, chociaż opieram się na wiarogodnych źródłach, że moja opowieść o Narodzeniu jest akuratna w każdym szczególe, ale tyle powiem: znawca rzeźby greckiej albo garncar­ stwa potrafi zazwyczaj odtworzyć zniszczone fragmenty uszko­ dzonego dzieła sztuki. Weźmy na przykład wazę pokrytą czar­ nymi malowidłami, przedstawiającymi Orfeusza przemierzające­ go Piekło. Jeżeli ujrzymy również Danaidy z ich przetakami, obok zaś, nad zniszczonym płatem malowidła, znawca spostrzeże kiść winogron, dwa palce obejmującej ją dłoni i — dalej — kawał poszarpanej skały, to więcej szczegółów już mu nie trzeba: w wy­ obraźni widzi bowiem cierpiącego pragnienie Tantala i innego zbrodniarza, Syzyfa, toczącego pod górę olbrzymi głaz. A prob­ lem mojej rekonstrukcji jest jeszcze o wiele trudniejszy, ponieważ nie idzie o mit, lecz o historię. Ale historia Jezusa od Narodzenia i dalej tak bardzo przypomina coś, co można by nazwać wprzódy ustanowionym porządkiem mitycznym, że w wielu wypadkach udawało mi się przewidzieć wydarzenia, których prawdziwość potwierdzały następnie moje badania historyczne. Pozwala mi to 21 Strona 18 ufać, że tam, gdzie moja relacja nie jest oparta na faktach, tkwi jednak cząstka prawdy. Na przykład Jezus tak wiele ma wspólne­ go z herosem Perseuszem, że podjęta przez króla Akrisiosa próba zgładzenia nowo narodzonego Perseusza wydaje się również is­ totna dla opowieści o Jezusie; a ów Akrisios był dziadem Pe­ rseusza. Oglądałem także przedstawienie innego dramatu religijnego, dotyczącego ostatniej męki Jezusa. Chrestiański lęk przed urażeniem uczuć Rzymian czyni tę sztukę arcydziełem obłudy. Ponieważ na scenie odgrywa się tylko to, co powiedziano lub uczyniono podczas tego bolesnego wydarzenia, niesławne zacho­ wanie Piłata jawi się jako poprawne, a nawet wspaniałomyślne, całą winą zaś obarcza się zatem Żydów, których wyrazicielem mieni się być arcykapłan. Muszę w tym miejscu przestrzec czytelników przed dosłow­ nym rozumieniem Świętych Ksiąg hebrajskich. Jedynie rapsody poetów hebrajskich, tak zwane „księgi proroków", czytać można bez nieustannych podejrzeń, że tekst zniekształcili kapłańscy cen­ zorzy, ale i te księgi są w większości mylnie datowane, a za ich autorów podaje się ludzi, którzy w żadnym wypadku nie mogli ich napisać. Owe niegodne uczonego praktyki Żydzi usprawied­ liwiają w taki oto sposób: „ K t o mówi coś dobrego w imię tego, kto sam powinien był to powiedzieć, niesie światu zbawienie". Z biegiem lat księgi prawnicze i historyczne tak zepsuto, częścio­ wo przez przypadek, częściowo zaś wskutek celowych zmian, że nawet najbieglejsi uczeni nie zdołają rozplatać tej gmatwaniny i odtworzyć oryginalnego tekstu. Niemniej porównując mity heb­ rajskie z ludowymi mitami Kanaanu, a historię żydowską z dzie­ jami narodów sąsiednich, można uzyskać ogólną wiedzę o staro­ dawnych wydarzeniach i obyczajach prawnych najważniejszych w tajemnej historii Jezusa — i to jedynie powinno nas tutaj inte­ resować. A historia jest w rzeczy samej wielce nadzwyczajna! Choć jes­ tem niewolnikiem ksiąg, nigdy nie zdarzyło mi się czytać czegoś, co mogłoby się równać tej opowieści. I, pomimo wszystko, któż krom pobożnego Żyda winić może pogan chrestiańskich, jeśli bez 22 Strona 19 względu na wyraźny zakaz bałwochwalstwa w prawie hebrajskim chcą oni czcić Jezusa jako Boga i współuczestniczyć w jego sub­ stancji w symbolicznej Eucharystii, powiadając: „Nie było dotąd nikogo takiego jak on i nie będzie, dopóki Jezus nie powróci na ziemię!" Dziecięciem spocząć w koszyku z sianem, być korono­ wanym na Króla, cierpieć dobrowolnie na krzyżu, zwyciężyć śmierć, dostąpić nieśmiertelności: takie było przeznaczenie owego ostatniego i najszlachetniejszego potomka najczcigodniejszego rodu królewskiego na świecie. Strona 20 ROZDZIAŁ DRUGI DZIECI RACHAB A N N A , córka Fanuela z plemienia Asera, była wdową od sześćdziesięciu pięciu lat, ale pamięć o dobrodziejstwach, jakie jej mąż wyświadczał świątyni, oraz jej osobista a nadzwyczajna po­ bożność, nakazująca jej spędzać dni i noce na Dziedzińcu Kobiet w świątyni, zapewniły w końcu Annie zaszczytne stanowisko matki przełożonej świętych dziewic. Dziewczęta pozostawały pod kuratelą świątyni, posłusznie i z pokorą ucząc się muzyki, tańca, przędzenia, haftowania oraz prowadzenia domu. Wszystkie dzie­ wice były córami Aarona, należały do arystokracji rodu Lewitów i w większości przypadków rodzice poświęcili je świątyni, żeby nie wydawać dziewcząt za jakiegoś niegodnego kandydata. Dziewi­ com świątyni natomiast zawsze łatwo było znaleźć pobożnych, majętnych i dobrze urodzonych mężów. Wprowadzenie dziew­ cząt w tajemnice rodowe należało do matki przełożonej — na­ miestnik arcykapłana sprawdzał nawet specjalnie jej znajomość obyczajów świątynnych i właściwego zachowania się, ale ponie­ waż Anna była kobietą, nikt nie oczekiwał, by mogła bezbłędnie pojmować doktrynę religijną. Od czasu powrotu z niewoli babi­ lońskiej pod przywództwem Ezry, lewici zabronili Córom Aaro­ na pełnienia ich dawnych funkcji kapłańskich, zabraniając im również, podobnie jak innym kobietom, przekraczać Dziedziniec Kobiet i zbliżać się do Miejsca Świętego, znajdującego się zaraz za masywnym murem i przestronnym Dziedzińcem Mężczyzn, czyli Dziedzińcem Izraela. Anna zawodziła i mruczała coś pod nosem z pobożnym zaśpiewem, gdy przebywała wśród kapłanów i sług świątyni, ale 24