Jesteś autorem/wydawcą tego dokumentu/książki i zauważyłeś że ktoś wgrał ją bez Twojej zgody? Nie życzysz sobie, aby podgląd był dostępny w naszym serwisie? Napisz na adres
a my odpowiemy na skargę i usuniemy zabroniony dokument w ciągu 24 godzin.
Zobacz podgląd pliku o nazwie PAUZANIASZ Wędrówki po Helladzie PDF poniżej lub pobierz go na swoje urządzenie za darmo bez rejestracji. Możesz również pozostać na naszej stronie i czytać dokument online bez limitów.
Strona 1
PAUZANIASZ
WĘDRÓWKA PO HELLADZIE
KSIĘGI
I, II, III i VII
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIL TO:
[email protected]
MMIII©
Strona 2
WYKAZ STOSOWANYCH W PRZYPISACH SKRÓTÓW
J.G. Frazer Pausanias’s Description of Greece. Translated with a
Commentary by J. G. Frazer. T. VI. London 1913
R. Graves Robert Graves. Mity greckie. Warszawa 1967
P. Grimal Pierre Grimal. Dictionnaire de la mythologie Grecque et
Romaine. Paris 1958
Hitzig- Pausaniae Greciae descriptio. Commentarium addiderunt
Blümner Herman Hitzig et Hugo Blümner. Berolini 1896 – 1910
MEA Mała encyklopedia kultury świata antycznego. Warszawa 1966
E. Meyer Pausanias. Beschreibung Griechenlands. Neu übersetzt und mit
einer Einleitung und erklärenden Anmerkungen versehen von
Ernst Meyer. Zürich 1954
RE Artykuły z Pauly-Wissowa. Realencyclopädie der classischen
Alterumswissenschaft. Stuttgart
Roscher Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen
Mythologie. Hrsg. von W. H. Roscher
Strona 3
KSIĘGA PIERWSZA
Rozdział I
1 Z całego lądu stałego Hellady w kierunku wysp Cyklad i Morza
Egejskiego najdalej wysunięty jest Sunion1, przylądek ziemi attyckiej.
Gdy zaś podpłyniesz pod sam przylądek, ukaże ci się port i świątynia Ateny
Sunias2 [tj. Suniadzkiej] na jego szczycie. Płynąc dalej naprzód, ujrzysz
Laurion3. Tam Ateńczycy
Przypisy archeologiczne oznaczone zostały na końcu zapisu inicjałami (B.F.) ich
Autorki.
1
Sunion, skalisty przylądek poświęcony był kultowi Ateny i Posejdona. Najstarszą
wzmiankę literacką o nim jako miejscu świętym spotykamy u Homera (Od. III 278). Tu
Ateńczycy umieścili wygnanych Eginetów (Herod. VI 90). W czasie wojny peloponeskiej
(413 — 412 p.n.e.) ufortyfikowali go dla zabezpieczenia dowozu żywności morzem do
Aten (Tuk. VIII 4, por. VII 28). Antygonos Gonatas zajął go ze swymi wojskami.
Ateńczycy odzyskali w r. 229 p.n.e. z inicjatywy Aratosa (Pauz. II 8, 6).
2
Na szczycie ufortyfikowanej akropoli Sunion stała świątynia Posejdona, natomiast
świątynia Ateny Sunias leżała nieco niżej, po północno-wschodniej stronie okręgu
Posejdona. Ze świątyni Posejdona, wzniesionej w latach 444—440, zachowało się
czternaście kolumn doryckich oraz fragmenty płaskorzeźb z przedstawieniem Czynów
Tezeusza, Gigantomachii i Centauromachii. Był to peripteros 6x13 kolumn z miejscowego,
gruboziarnistego marmuru. Świątynia Ateny miała dwa okresy budowy. W VI wieku
zbudowano świątynię w typie zwykłego ojkosu, bez kolumnowego przedsionka. W latach
460—450 dodano do tego ojkosu jońskie podcienia kolumnowe na froncie i z południowego
boku świątyni oraz ustawiono cztery kolumny jońskie w celi. Zachowały się fragmenty
jońskiej architektury tej świątyni. Po północno -wschodniej stronie świątyni Ateny stała
trzecia malutka świątynia archaiczna z w. VI p.n.e., która miała ściany z suszonej cegły na
kamiennym cokole oraz dwie doryckie kolumny w przedsionku. Zachowały się w niej dolne
partie muru i fragmenty kapiteli doryckich. Dotychczas nie ustalono, komu ta świątyńka
była poświęcona. W zatoce Sunion odbywały się tzw. Małe Panatenaje, obejmujące zawody
żeglarskie (fig. 1). B.F.
3
Te kopalnie stanowiły w swoim czasie bogactwo Aten (zob. Herod. VII 144; Ksenof.
Vect. V 25), gdyż Hellada uboga była w metale. Kopalnie srebra (i złota) znajdowały się
ponadto jeszcze na wyspie Sifnos, jednej z Cyklad (Herod. III 57).
Strona 4
Strona 5
mieli ongiś kopalnie srebra. Ujrzysz także nie zamieszkaną, niewielką
wysepkę, zwaną wyspą Patrokla. Nazwa stąd, że na niej wzniósł obwa-
rowania i wbił palisadę Patroklos4,
który podpłynął tam jako admirał na trójrzędowcach egipskich, wysłanych
przez Ptolemeusza5, syna Ptolemeusza, a wnuka Lagosa, na pomoc
Ateńczykom, gdy Antygon, syn Demetriosa, pustoszył kraj6 wpadłszy z
wojskiem, a znowu od strony morza blokował go za pomocą okrętów.
2 Pireus ongiś był tylko demem7, ale jeszcze nie był portem morskim,,
zanim Temistokles nie objął rządów nad Atenami8. Mianowicie, portem
Aten był wtedy Faleron. Tam najmniejsza jest odległość morza od miasta. Z
niego podobno odpłynął Menesteus9 z flotą do Troi, a jeszcze przed nim
Tezeusz, aby dać Minosowi zadośćuczynienie za śmierć Androgeosa10.
Dopiero gdy Temistokles objął władzę, zarządził, aby Pireus stał się portem
Aten. Uznał go bowiem za bardziej dogodny dla żeglarzy ze względu na
jego położenie i ze względu na to, że ma trzy przystanie11 zamiast jednej,
jaką posiadał Faleron. W Pireusie są doki dla okrętów jeszcze obecnie.
Niedaleko od największego portu był grobowiec Temistoklesa. Mówią12, że
Ateńczycy pożałowali swego postępowania względem Temistoklesa i że
jakoby
4
W r. 265 p.n.e.
5
Ptolemeusz II, Filadelfos. O tej pomocy jego dla Aten mówi jeszcze Pauzaniasz w I
7,3.
6
Około r. 267—263 p.n.e.; o zniszczeniu Aten przez Antygona Gonatasa mówi jeszcze
Pauzaniasz w I 30,4.
7
∆ήµοι (demoj) były prastarymi gminami wiejskimi, o pewnej niezależności
gospodarczej i politycznej.
8
Temistokles został archontem eponimem, tj. nadającym nazwę rokowi swych rządów,
na r. 493/2 p.n.e.
9
Menesteus, syn Peteosa, porównywany przez Homera z Nestorem pod względem
znajomości taktyki wojennej (Iliada II 546, 552), potykał się na czele 50 okrętów
ateńskich z Sarpedonem i Glaukosem (Iliada XII 331).
10
Androgeos, syn króla kreteńskiego, Minosa. O jego śmierci mówi Pauzaniasz I
27,10.
11
Te trzy przystanie to: Kantaros, tj. właściwy Pireus, przy tym przystań handlowa;
Zea i Munichia, przystanie wojenne.
12
Tuk. I 138.
Strona 6
krewni po pogrzebie zabrali jego kości z Magnezji13. W każdym razie
synowie Temistoklesa, powróciwszy do Aten, ufundowali mu tablicę w
Partenonie, na której jest przedstawiony sam Temistokles. 3 Najbardziej
godny obejrzenia w Pireusie jest okręg święty Ateny i Zeusa14. Obydwa
posągi są z brązu. Zeus ma berło i Nike, Atena włócznię15. Tutaj także
Arkezylaos16 wymalował Leostenesa i jego synów. Owego mianowicie
Leostenesa, który stojąc na czele Ateńczyków i w ogóle wszystkich
Hellenów dwukrotnie pokonał Macedończyków na polu bitwy: raz w Beocji,
powtórnie zaś niedaleko Termopil. Zadawszy klęskę zamknął ich w Lamii17,
położonej naprzeciw Ojty. Jest także w Pireusie długi portyk. Mieścił się w
nim targ dla mieszkańców nadbrzeża. Mieszkańcy dzielnic położonych dalej
od portu — mieli inny. Na tyłach portyku zbudowanego tuż nad morzem18
stały posągi Zeusa i Demosu19, dzieła Leocharesa20. Bezpośrednio nad
morzem Konon21 wzniósł
13
Magnezja, miasto w Azji Mn., nad rzeką Meandrem, na południe od Efezu, dokąd
Temistokles został zesłany wyrokiem słynnego sądu skorupkowego.
14
Epitet czczonego tu Zeusa brzmiał Soter, tj. Zbawiciel, jako ten, który ocalił od
floty spartańskiej.
15
Oba posągi wystawili Ateńczycy, w okręgu Ateny i Zeusa, z wdzięczności za
zwycięstwo Konona nad flotą spartańską koło Knidos w r. 394 p.n.e. Pliniusz (W.A.
XXXIV 74) przypisuje ich autorstwo Kefizodotowi Starszemu, zob. Pauz. I, przyp. 131.
Marmurowa kopia rzymska Zeusa znajduje się w kolekcji Blundell Hali, kopia głowy
Ateny w muzeum w Neapolu. S.F.
16
Arkezylaos, malarz grecki z końca IV w. p.n.e., wspomniany przez Pliniusza (N.h.
XXXV 146). Prawdopodobnie ten sam, o którym wspomina Pauzaniasz.
17
Łamią, w Tesalii. Bitwa wspomniana tutaj przypada na r. 323 p.n.e. O Leostenesie
mówi jeszcze Pauz. w I 25,5.
18
Port handlowy Pireus tzw. Kantaros był otoczony od wschodu i północy pięcioma
leżącymi koło siebie portykami, z których pozostały zaledwie dostrzegalne zarysy.
Mieściły się w nich: bazar zw, dejgma, rynek — agora, magazyn zbożowy — alfitopolis.
Tzw. Wielki Portyk — Makra Stoa, o którym mówi Tukidydes (VIII 90), że przylegał
bezpośrednio do fortyfikacji, był wysunięty najdalej na północ. B.F.
19
Personifikacje Demosu w rzeźbie są znane sztuce helleńskiej. W Atenach były
rzeźba Lisona przedstawiająca Lud (Pauz. I 3,5) oraz malowidło Eufranora (Pauz. I 3,3),
Parrazjos wykonał malowidło przedstawiające Lud ateński (Plin. N.h. XXXV 69). W
Sparcie był wielki posąg Ludu Spartiatów (Pauz. III 2,10). Lud nie tylko per-
sonifikowano, lecz deifikowano; miewał kapłanów, świątynie, ołtarze.
20
Leochares był, obok Praksytelesa, najwybitniejszym przedstawicielem attyckiej
szkoły rzeźbiarskiej w IV w. p.n.e. W oryginale zachowały się tylko fragmenty fryzu
Mauzoleum w Halikarnasie (Plin. N.h. XXXVI 30). Pauzaniasz przypisuje mu posąg
Apollona Patroos na agorze w Atenach (I 3,4); dwa posągi Zeusa: przed Par-
Strona 7
przybytek Afrodyty, pokonawszy trójrzędowce lacedemońskie w pobliżu
Knidos22, położonego na półwyspie Karii. Afrodyty zaś dlatego, że
Knidyjczycy szczególną czcią otaczają Afrodytę i wznoszą jej przybytki.
Najstarszy z nich to przybytek Afrodyty Doritis [tj. Dobrotliwie Darzącej],
późniejszy odeń to przybytek Afrodyty Akraja [tj. Szczytowej], najnowszy
zaś — tej Afrodyty, którą większość nazywa Knidyjską, a sami Knidyjczycy
Afrodytą Euploja23 [tj. Łaskawą w Podróży]. 4 Mają Ateńczycy jeszcze inne
porty: Jeden w Munichii ze świątynią Artemidy Munichijskiej. Drugi w
Faleronie, o którym już poprzednio wspomniałem. Do niego należy
świątyńka Demetry. Tam również jest świątynia Ateny Skiras24, nieco
dalej Zeusa, oraz ołtarze bogów zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi]25, także
tenonem na Akropolu (I 24,4) oraz w Pireusie (zob. tekst); ponadto posąg macedońskiej
rodziny królewskiej wykonany dla Filipiejonu w Olimpu (V 17,4). Pliniusz przypisuje mu
ponadto posąg Ganimedesa porywanego przez orła, posąg Apollona Anadumenos oraz
pankratiasty Autolikosa (N.h. XXXIV 79), zob. Pauz. I 18,3. W zakresie sztuki
portretowej wykonal brązowy posąg Izokratesa dla Eleuzys (kopia popiersia w Villa
Albani w Rzymie). Leocharesowi przypisuje się posągi: Apollona belwederskiego oraz
tzw. Diany wersalskiej. B.F.
21
Koń on, syn Tymoteosa, słynny admirał ateński, fanatyczny rzecznik hegemonii
morskiej Aten, zacięty wróg Lacedemonu; w walce z nim nie zawahał się szukać pomocy
u Persów. Urodzony nie wcześniej niż po r. 444 p.n.e. Strateg dwukrotny w czasie wojny
peloponeskiej, mianowicie w 414/13, 406/405. Pomógł finansowo i wojskowo Atenom
odbudować mury Pireusu, których budowę zainicjował Temistokles, a Lacedemończycy z
końcem wojny peloponeskiej zburzyli w 404 r. Zostaty odbudowane przez Ateny w 10 lat
później. Fortyfikacje Pireusu ostatecznie zniszczył Sulla. Obwód tych fortyfikacyj, według
Tukidydesa, wynosił 60 stadiów, tj. 10 644 m; Długie Mury wiodące do Aten — 40
stadiów. Ateńczycy wznieśli mu posągi. Jego grób znajduje się pod Atenami. Pauzaniasz
wspomina o nim często (I 24,3; I 29,15; III 9,2; VI 3,16; VIII 52,4).
22
W sierpniu r. 394 pokonał flotę lacedemońską w sile 85 okrętów pod dowództwem
Pejsandrosa, mając razem z dowódcą perskim, Farnabazosem, 90 okrętów.
23
Pierwszą świątynię Afrodyty Euploja, tj. Łaskawej w Podróży, wzniósł w Pireusie
Temistokles w pobliżu brzegu zatoki portowej; nie jest zachowana. Opodal Konon po r.
393 p.n.e. zbudował drugą świątynię, też nie zachowaną. Od niej nazwano Afrodizjonem
ślady bramy flankowanej przez dwie wieże, odkopanej w murach Konona. B.F.
24
Fundatorem jej był Skiros (Pauz. I 36,4). W czasie Oschoforiów dwu mło-
dzieniaszków niosących kiście winogron biegło z przybytku Dionizosa do przybytku
Ateny Skiras w Faleronie. Rodzice młodzieniaszków musieli żyć oboje.
25
W Olimpii też był ołtarz poświęcony bogu Nieznanemu (Pauz. 14, 8).
Strona 8
herosów26 oraz synów Tezeusza, a nawet samego Falerosa27. Ateńczycy
twierdzą, że ten właśnie Faleros popłynął z Jazonem do Kolchidy. Ma
również swój ołtarz Androgeos, syn Minosa, a nazywa się ten ołtarz tylko
ołtarzem Herosa. Że jest to właściwie ołtarz Androgeosa, wiedzą tylko ci,
którym leży na sercu dokładniej od innych znać dzieje ojczyste. 5 Stąd w
odległości dwudziestu stadiów jest przylądek Kolias. Gdy flota Medów, tj.
Persów, uległa zniszczeniu, fale morskie zaniosły nań szczątki ich okrętów28.
Tam jest posąg Afrodyty Koliadzkiej29, a także bogiń, które nazywają się
Genetyllides [tj. Opiekunkami Narodzin]. Wydaje mi się, że te boginie, które
Fokajczycy jońscy nazywają Gennaidami, są tymi właśnie czczonymi w Ko-
liadzie. Przy drodze prowadzącej z Faleronu do Aten jest świątynia Hery bez
drzwi i bez dachu30. Mówią, że ją spalił Mardonios31, syn Gobryasa. Jeśli
jednak posąg bogini, który dotychczas w niej stoi, jest dziełem Alkamenesa32,
jak to powiadają, nie mógł w takim razie być przez Persów naruszony.
Św. Paweł znał w Atenach ołtarz boga Nieznanego (Acta Ap. XVII 23), także Tertulian o
nim wspomina (Ad nationes II 9).
26
Tymi herosami byli prawdopodobnie Nauzytoos i Fajaks, pochowani obok świątyni
Ateny Skiras, towarzysze wyprawy Tezeusza na Kretę.
27
Zob. Apollonios Rodyjski I 96.
28
Mówi o tym Herodot VIII 96.
29
Kapłanka tej bogini miała swoje stałe miejsce w teatrze Dionizosa w Atenach.
30
Zob. Pauz. X 35,2.
31
Mardonios, syn Gobryasa i siostry Dariusza, ożeniony z córką Dariusza, doradca
jego syna, Kserksesa, projektodawca wyprawy na Helladę. Po klęsce Kserksesa pod
Salaminą pozostał jeszcze w Helladzie i zginął pod Platejami w r. 479.
32
Alkamenes, rodem z Lemnos, był uczniem i następcą Fidiasza, po którym, jak
można sądzić, objął kierownictwo nad dekoracją rzeźbiarską budowli państwowych w
Atenach. Działał głównie w ostatniej ćwierci V w. p.n.e. Należy jeszcze do generacji
artystów okresu Peryklesa, ale pełnym ożywienia sposobem opracowania szat i ciała
zapowiada swobodny styl IV w. Dzieła jego znamy tylko z kopii rzymskich. Pauzaniasz
wymienia posągi Dionizosa (I 20,3), Aresa (I 8,4), Afrodyty z Ogrodów (I 19,2), Prokne i
Itysa (I 24,3), Hekate Epipyrgidia (II 30,2). Niesłusznie przypisuje mu autorstwo rzeźb
zachodniego przyczółka świątyni Zeusa w Olimpu. Alkamenesowi przypisuje się posągi
Hefajstosa i Ateny, zob. przyp. 229, oraz Hermesa, zob. przyp. 327, fryz świątyni Nike
Apteros oraz kariatydy Erechtejonu w Atenach. Pliniusz uważa go za Ateńczyka,
przypisuje mu, obok Afrodyty, posąg brązowy zawodnika w pięcioboju (N.h. XXXIV 72 i
XXXVI 16). B.F.
Strona 9
Rozdział II
1 Po wejściu do miasta od razu rzuca się w oczy pomnik Amazonki
Antiopy33. Pindar podaje, że ją porwali Pejritus i Tezeusz. Hegias zaś z
Trojdzeny tak o niej napisał. Oto Herakles, trzymając w oblężeniu Temiskirę
nad Termodontem, długo nie mógł jej zdobyć, lecz Antiope rozkochana w
Tezeuszu (brał udział w wyprawie u boku Heraklesa) zdradą wydała miasto
ojczyste. To przekazał Hegias. Ateńczycy zaś podają, że, gdy do ich miasta
wkroczyły Amazonki, Antiope została zraniona strzałą z łuku przez
Molpadię. Ta zaś poległa z ręki Tezeusza. Mają Ateńczycy także pomnik
Molpadii.
2 Idąc z Pireusu widzi się szczątki murów, które odbudował Konon po
bitwie morskiej, stoczonej w pobliżu Knidos. Co się tyczy murów
wzniesionych przez Temistoklesa po odwrocie Persów34, to zostały one
zburzone za rządów tzw. trzydziestu tyranów. Wzdłuż drogi z Pireusu do
Aten umieszczone są bardzo sławne grobowce: Menandra35, syna
Diopejtesa, i kenotaf Eurypidesa36.
Ten ostatni pochowany został właściwie w Macedonii, podczas swego po-
bytu u króla Archelaosa. Jaką zaś śmiercią zginął, o tym wielu już mówiło.
Niech więc tak będzie, jak to przedstawiają.
3 Jeszcze wtedy z królami współżyli poeci. A przedtem! Gościem
33
Zob. Pauz. I 15,2; I 41,7. Antiope została zabita za zdradę kraju przez inną
Amazonkę, Molpadię.
34
Dzieło to późniejsze od fortyflkacyj Pireusu. Niewątpliwie za namową Temistoklesa
(Tuk. I 107) rozpoczęte około r. 460 p.n.e., ukończone po bitwie pod Ojnofytami w Beocji
w r. 456 (Tuk. I 108). Perykles namówił Ateńczyków do budowy trzeciej linii Długich
Murów, mianowicie do Munichii. Dwie linie poprzednie prowadziły do Pireusu i do
Faleronu.
35
Epigram, na jego grobie wyryty, został zachowany w Anth. Pal. VII 370.
36
Epigram, na jego kenotafie, tj. pustym grobie, wyryty, zachowany jest w Anth. Pal.
VII 45. Eurypides, ur. w 480 p.n.e., zmarł w r. 406 w Pełli, stolicy Macedonii,
przebywając od r. 408 na dworze króla macedońskiego, Archelaosa.
Strona 10
Polikratesa, tyrana Samosu, bywał Anakreont37. Ajschylos i Symonides
jeździli do Hierona do Syrakuz. Z późniejszym tyranem Sycylii,
Dionizjosem, pozostawał w zażyłych stosunkach Filoksenos. Z Antygenem,
który władał Macedonią, przyjaźnił się; Antagoras z Rodosu38 i Aratos z
Soloj39. Hezjod zaś i Homer albo przypadkowo nie pozostawali w przyjaźni
z królami, albo świadomie nią wzgardzili. Hezjod z zamiłowania do życia
wiejskiego i z obawy przed tułaczką. Homer, ponieważ w swych
wędrówkach po krańce świata wolał sławę powszechną ponad korzyści
pieniężne ze strony władców. Ale nawet u niego Demodok przebywa na
dworze Alkinoosa40, zaś Agamemnon pozostawia u boku żony poetę41.
Niedaleko od bram miasta42 jest grobowiec z pomnikiem, który przedstawia
wojownika stojącego obok konia. Kim on jest, nie wiem. To tylko pewne, że
zarówno konia, jak wojownika wykonał Praksyteles.
4 U samego wejścia do miasta widać budynek43 do przygotowywania
procesyj, które się urządza raz na rok lub od czasu do czasu. Tuż
37
Źródłem jest Herodot III 121.
38
Antagoras z Rodosu, znany poeta III w. p.n.e., epik i epigramatyk.
39
Aratos z Soloj w Cylicji, poeta III w. p.n.e., autor Φαινόµενα (Fajnomena), co
znaczy: Zjawiska na niebie.
40
Odyseja VIII 43.
41
Odyseja III 267.
42
Pauzaniasz idąc drogą z Pireusu wchodzi do Aten bramą Dipylońską, tj. Podwójną.
Brama ta, wzniesiona przy budowie drugiego rzędu murów za Likurga (338 — 326) na
miejscu starej bramy w murach Temistoklesa, składała się z dwu bliźniaczych fasad:
zewnętrznej, włączonej w linię fortyfikacji, i wewnętrznej od strony miasta. B.F.
43
Był to Pompejon (ποµπή = procesja), którego podmurowania odslonięto obok bramy
Dipylońskiej. Przechowywano w nim przedmioty używane w czasie procesji
Panatenajskiej, która z tego miejsca wyruszała w kierunku Akropolu. Wymieniona w
następnym zdaniu świątynia Demetry nie zachowała się do naszych czasów, ale w pobliżu
znaleziono wmurowaną koło Portyku Zeusa Eleuthereusa bazę dedykowaną Demeter i
Korze, sygnowaną przez Praksytelesa, która może pochodzić z posągu wymienionego
przez Pauzaniasza. Archeolodzy przypuszczają, że rzeźba mogła być zniszczona przy
zdobywaniu miasta przez Sullę w r. 86 p.n.e. Aby ocalić ją od zapomnienia, odpisano
inskrypcję bazy, użytej jako budulec, na pobliskie) ścianie literami świadomie
archaizowanymi tzw. attyckimi (alfabet attycki używany był oficjalnie do 403 r. p.n.e.,
potem przyjęto alfabet joński). B,F.
Strona 11
niedaleko jest świątynia Demetry. W niej stoją posągi: Demetry, jej córki i
Jakcha niosącego pochodnię. Na ścianie literami attyckimi jest napisane, że
to dzieła Praksytelesa. Tuż obok tej świątyni jest posąg Posejdona na koniu,
godzącego włócznią w giganta Polibotesa44, w związku z którym mieszkańcy
Kosu opowiadają mit o przylądku Chelony. Ale napis współczesny pod
posągiem przeznacza go dla kogo innego, nie dla Posejdona. Od bram do
Keramejku prowadzą portyki, a przed nimi stoją posągi brązowe kobiet i
mężczyzn, którzy mieli jakiś tytuł do sławy.
5 Jeden z portyków mieści kapliczki bogów, ma też gimnazjon, zwane
gimnazjonem Hermesa. Mieści się także w portyku domostwo Pulitiona45, w
którym podobno co najznamienitsi Ateńczycy jeszcze przed misteriami
eleuzyńskimi odprawiają wstępne uroczystości religijne. Ale za mojej tam
bytności ten portyk poświęcony był Dionizosowi. Tego Dionizosa nazywają
Melpomenos [tj. Śpiewającym], z tej samej przyczyny, z jakiej Apollona
Muzegetes [tj. Przewodnikiem Muz]. Tam jest również posąg Ateny Pajonia
[tj. Uzdrowicielki], posąg Zeusa, Mnemosyny46, muz oraz posąg Apollona,
dar i dzieło Eubulidesa47. Oprócz nich demon należący do orszaku
dionizyjskiego, Akratos48.
44
Polibotes, jeden z gigantów, został przez Posejdona przywalony częścią wyspy Kos,
chwyconą przez boga trójzębem. Leży pod wyspą Nizyros powstałą z owej części wyspy
Kos.
45
Wykopaliska Szkoły Amerykańskiej w Atenach odsłoniły częściowo zarysy
wymienionych przez Pauzaniasza portyków obrzeżających tzw. Dromos, tj. drogę
prowadzącą od Dipylonu ku agorze. Nie znaleziono natomiast żadnych posągów, które
najprawdopodobniej przetopili na brąz Bizantyjczycy. Wymieniając domostwo Pulytiona
Pauzaniasz robi aluzję do Alkibiadesa (Tuk. VI 27), którego obwiniano o parodiowanie
misteriów eleuzyńskich, przy czym Alkibiades miał grać rolę hierofanty, a Pulytion —
nosiciela pochodni (Plut. Ale. 19). B.F.
46
Mnemosyne była bóstwem pamięci, jej córami z Zeusem były muzy w liczbie
dziewięciu.
47
Baza sygnowana przez Eubulidesa, syna Euchejrosa, rzeźbiarza z poł. II w. p.n.e.,
została znaleziona nieco na południe od bramy Dipylońskiej (CIA II 1645). Znaleziono
także głowę Ateny w hełmie, z paryjskiego marmuru, która należała prawdopodobnie do
wymienionej przez Pauzaniasza grupy posągów. B.F.
48
Akratos utożsamiany ze znalezioną w Munichii płaskorzeźbą, przedstawiającą
herosa Akratopotes, tj. pijącego nie zmieszane wino.
Strona 12
Jest to tylko twarz wmurowana w ścianę. Za świątynią Dionizosa widnieje
kapliczka, mająca posągi z gliny. Oto Amfiktyon, król ateński, goszczący
między innymi bogami także Dionizosa. Jest tam także przedstawiony
Pegazos49 z Eleuteraj, który pierwszy wprowadził do Aten religię boga
Dionizosa, a to za sprawą wyroczni delfickiej, która mu przypomniała o
bytności ongiś tego boga w Attyce za czasów Ikariosa50.
6 Władza królewska w ten oto sposób znalazła się w rękach Amfiktyona.
Mianowicie mówią, że Aktajos pierwszy panował na tym obszarze, który
obecnie zajmuje Attyka. Po jego śmierci przejmuje rządy Kekrops, którego
poślubiła córka Aktajosa. Ten miał córki: Herse, Aglauros, Pandrozos51,
oraz syna Eryzychtona52. Ten ostatni nie objął władzy królewskiej w
Atenach, przyszło mu zejść ze świata jeszcze za życia ojca. Królewskie
dziedzictwo po Kekropsie przejął natomiast Kranaos, potęgą górujący nad
resztą Ateńczyków. Podobno Kranaos miał wśród wielu córek jedną
imieniem Attys. Od niej nazywają Attyka cały ten kraj, który przedtem
nazywano Aktają. Lecz Amfiktyon powstawszy przeciw Kranaosowi, choć
miał jego córkę za żonę, pozbawia go władzy. A później sam pada z ręki
Erychtoniosa i jego towarzyszy spisku. Powiadają, że Erychtonios nie miał
ojca i matki śmiertelnych; rodzicami jego mają być Hefajstos i Gaja.
49
Pegazos przewiózł drewniany posąg Dionizosa do Aten z Eleuteraj. O tym szerzej
nieco mówi Pauzaniasz I 38,8. Posąg umieszczono w świątyni Dionizosa obok teatru w
Atenach, zob. I 20,3.
50
Ateńczyk Ikarios, ojciec Erygony, za gościnne przyjęcie Dionizosa przybyłego do
Aten otrzymał w darze umiejętność wyrobu wina. Gdy Ikarios w towarzystwie swej suki,
Majra, zgodnie z poleceniem bóstwa obchodził Attykę, szerząc uprawę winnej latorośli i
produkcję wina, został przez pasterzy i wieśniaków pobity kijami i wykończony na śmierć.
Pies pokazał Erygonie grób ojca. Powiesiła się na tym grobie. Lecz Dionizos ukarał
ludność Attyki za morderstwo Ikariosa szałem samobójczym dziewcząt. Za radą Apollona
uczczono Ikariosa i Erygonę heroizacją, a Dionizosa zawodami w skoku na jednej nodze
na mieszek z winem, co nazwano άσκωλιασµός (askoliasmos), dziewczętom sporządzano
huśtawki. Zob. T. Zieliński, Puchar krzywdy, [w:] Irezyona. Klechdy attyckie, t. I,
Warszawa 1922.
51
Szerzej o nich opowiada Pauz. I 18,2.
52
O nim wspomina jeszcze Pauz. w I 18,2 i I 31,2.
Strona 13
Rozdział III
1 Dzielnica Keramejkos nosi nazwę od herosa Keramosa53. Powiadają, że
był on synem Dionizosa i Ariadny. Pierwszy po prawej stronie jest Portyk
tzw. Królewski54. Tam bowiem zasiada król55, który zarządza. państwem,
przez rok mając władzę zwaną królewską. Na dachu tego portyku są posągi z
wypalanej gliny. Oto Tezeusz wrzucający do morza Skirona56; bogini Dnia,
unosząca Kefalosa57. Ten młodzieniec uchodził za najpiękniejszego i został
podobno porwany przez zakochaną w nim
53
Pauzaniasz wchodzi na agorę ateńską, która stanowi część dzielnicy Keramejkos.
Nazwa dzielnicy pochodzi od κεραµεύς (kerameus), tj. garncarz, ponieważ tu właśnie
skupiały się warsztaty ceramiczne Aten. Agora na Keramejku została założona
prawdopodobnie w okresie Solona. Stara agora leżała u zachodniego zbocza Akropolu w
pobliżu sanktuarium Afrodyty Pandemos, zob. Pauz. I 22,3. Agora na Keramejku została
odkopana i częściowo zrekonstruowana w latach 1931 — 1940 oraz 1946—1954 przez
Amerykańską Szkołę Studiów Klasycznych w Atenach, por. The Athenian Agora. A Guide
to the Excavation and Museum4, Ateny 1962, oraz The Route ofPausanias in the Athenian
Agora, Hesperia XVIII 1949, s. 128 nn. (plan).fi.F.
54
Podmurowania i fragmenty budowli określonej jako Stoa Basilejos, tj. Portyk
Królewski, zachowały się w północno-zachodnim narożniku agory. Jest to wydłużona
prostokątna budowla z wcięciem w środkowej partii fasady. Pochodzi z lat 430—400.
Portyk miał stopnie z niebieskiego marmuru hymetyjskiego, a kolumny (doryckie w
zewnętrznym, a jońskie w wewnętrznym rzędzie) z żółtego marmuru pentelickiego.
Zachowały się częściowo akroteria zdobiące dach budowli: marmurowa figura Nike (fig.
2) oraz fragmenty dwu grup figuralnych wymienionych przez Pauzaniasza: Tezeusza ze
Skironem i Eos z Kefalosem. B.F.
55
Arystoteles opowiada (Aten. polit., 7), że jedna z kopij praw Solona została wyryta
na tabliczkach zw. κύρβεις (kyrbeis) i umieszczona w Portyku Królewskim. W r. 410
p.n.e. umieszczono na froncie Portyku Królewskiego kopię praw Drakona o mężobójstwie.
Tu sprawował sądy karne archont zw. królem, jeden z dziewięciu archontów. Nadzorował
obrzędy i sądził sprawy o bezbożność. Tu był sądzony Sokrates, a także Eutyfron (Platon,
Eutyfron).
56
Szerzej o tym opowiada Pauz. w I 44,8.
57
Bogini nie tyle dnia, ile wschodu dnia, Eos, tj. Jutrzenka. Kefalos odmówił miłości
pięknej bogini, Eos, w imię swej miłości do Prokris, swej żony, a córy Erechteusa.
Zamieniony do niepoznania przez Eos i obdarzony naszyjnikiem, przybywa do domu.
Prokris go nie poznaje i przyjmuje jako nieznanego kochanka. Jutrzenka unosi go do
swego pałacu. Dalsze dzieje Prokris i Kefalosa opisuje T. Zieliński, w tymże tomie
Irezyony w opowiadaniu Zamek Jutrzenki (zob. też Owid. Met. VII 700 i nn.).
Strona 14
boginię Dnia. Synem ich miał być Faetont58, którego porwała później
Afrodyta... i uczyniła strażnikiem świątyni. O tym wspomina wśród
innych pisarzy także Hezjod w swym poemacie o kobietach59.
58
Również Hezjod (Teog. 986) uważa Faetonta za syna Kefalosa. O wiele bardziej
rozpowszechniony jest mit, wyprowadzający Faetonta od boga Słońca tj. Heliosa (Owid.
Met. I 751), i nimfy Klimeny, córy Okeanosa. Ale i sam Pauzaniasz podaje drugą wersję w
I 4,1; II 3,2.
59
W tzw. Wielkich Bojach (αϊ Ήοΐοα καλούµενοα; nazwa Ήοΐαι pochodzi
Strona 15
2 Blisko portyku stoi Konon i Tymoteos60, syn Konona, oraz król Cypru,
Euagoras, który sprawił, że król Artakserkses przekazał fenickie triery
Kononowi. Euagoras postąpił jak rodowity Ateńczyk, choć rodem był z
Salaminy. Wyliczając swych przodków, dochodził aż do Teukra i córki
Kinyrasa. Tam stoi również Zeus zw. Eleuterios [tj. Wyzwoliciel] i cesarz
Hadrian, który zarówno w stosunku do innych ludów, którymi rządził, jak
szczególnie w stosunku do Aten okazał się szczodrym dobroczyńcą61.
3 Portyk62, który wzniesiono na tyłach portyku poprzedniego, ma
malowidła przedstawiające tzw. dwunastu bogów63, a na tylnej ścianie
wymalowany jest Tezeusz, Demokracja i Demos. To malowidło
świadczy w sposób oczywisty, że Tezeusz stanąwszy na czele państwa
zaprowadził równość obywatelską. Niezależnie od tego utrwaliło się
powszechne przekonanie, jakoby Tezeusz miał przekazać ludowi władzę
zwierzchnią nad państwem i że od tego
od formuły ή οί'η, wprowadzającej poszczególne historie), często wspominanych przez
Pauzaniasza, zob. I 43,1; III 24,10; IX 31,5. Dzieje Faetonta opowiedział Hezjod w Teog.
(986 — 991). Pauzaniasz idzie za nim.
60
Ich posągi stały również na Akropolu. Euagoras I, król Cypru, na którego cześć
napisał swe enkomion (IX) Izokrates, rządził w latach 410—374; wielki przyjaciel Aten,
udzielił pomocy Kononowi w bitwie przy Knidos.
61
Bazę posągu Zeusa odkopano na osi środkowej fasady portyku, a posąg cesarza
Hadriana (bez głowy) przy północno-wschodnim narożniku Metroon. Pancerz cesarza
(117—138) ozdobiony jest reliefem przedstawiającym Atenę wieńczoną przez dwie
skrzydlate Niki, które stoją nad wilczycą karmiącą Romulusa i Remusa (symbol Rzymu).
Hadrian, jak wiadomo, był zwolennikiem maksymy, że „podbita Grecja zwyciężyła swego
najeźdźcę". B.F.
62
Na podstawie opisu Pauzaniasza poszukiwano portyku Zeusa Eleuteriosa, ale nie
znaleziono żadnych śladów. Archeolodzy przypuszczają, że Pauzaniasz mówi dalej o
Portyku Królewskim, który mógł być znany pod dwiema nazwami, z których jedna
pochodziła od funkcji sakralnych (Eleuterios, tj. Wyzwoliciel), a druga od funkcji
cywilnych (Basilejos, tj. Królewski) urzędującego archonta basileusa. Malowidłami
zdobiona była prawdopodobnie tylna ściana portyku od wewnątrz. B.F.
63
Twórcą malowideł przedstawiających dwunastu bogów był Eufranor z Koryntu,
zasłynął najbardziej w latach 364-361 p.n.e. (Plin. N.h. XXXIV 50; XXXV 128). Artysta
niezwykle wszechstronny: brązownik, malarz, rzeźbiarz, reliefista. Ponadto teoretyk
sztuki: pisał o symetrii, o kolorycie. Jego nauczycielem był Arystejdes z Teb, malarz i
rzeźbiarz.
Strona 16
czasu utrzymywał się ustrój demokratyczny aż do chwili, gdy Pizystrat64
dokonawszy zamachu stanu wprowadził tyranię. Inne jeszcze baśnie
opowiadają ludzie, którzy, nie mogąc zapoznać się z prawdziwą historią,
wszystko to, czego się dowiedzieli w dzieciństwie z chórów i tragedyj, od
razu uważają za wiarygodne. Przekazano także pamięci potomnych
wiadomość, jakoby po śmierci Menesteusa władza królewska aż do
czwartego pokolenia przetrwała w rodzie Tezeusza. Lecz gdybym za swe
zadanie postawił sobie opracowanie rodowodów, to bym mógł wyliczyć
wszystkich królów od Melantosa aż do Klejdika, syna Ajsimidesa. 4 W tym
samym portyku jest malowidło przedstawiające oddział Ateńczyków pod
Mantyneą65, przysłany na pomoc Lacedemończykom. Wielu innych, a także
Ksenofont, opisało całą tę wojnę: a więc zdobycie Kadmei, klęskę
Lacedemończyków pod Leuktrami, wtargnięcie Beotów na Peloponez oraz
pomoc dla Lacedemończyków przybyłą z Aten. Na malowidle przedstawiona
jest potyczka jazdy, w której wyróżniają się: Grylos, syn Ksenofonta, wśród
Ateńczyków, zaś Epaminondas wśród jazdy tebańskiej. To wszystko
wymalował Ateńczykom Eufranor, a w pobliskiej świątyni66 wykonał
Apollona z przydomkiem Patroos, tj. Ojcowski. A przed świątynią posąg
jednego Apollona wykonał Leochares, drugiego, którego nazywają
Aleksikakos67 [tj. Broniącym od Nieszczęścia], wykonał Kalamis68. Ów bóg
otrzymał tę nazwę stąd, że za pośrednictwem wyroczni delfickiej wstrzymał
zarazę morową, zawleczoną tu razem z wojną peloponeską69.
64
Jego rządy przypadły na lata 560—527 p.n.e.
65
Bitwa pod Mantyneą przypada na r. 462 p.n.e.
66
Świątynia Apollona Patroos, ojca Iona, przodka Jończyków, z których wywodzą się
Ateńczycy, została zbudowana w końcu IV w. p.n.e., na miejscu dwu wcześniejszych
świątyń z VI i z V w. Niewielki prostylos tetrastylos dorycki z głębokim przedsionkiem.
Zachowane podmurowanie oraz posąg kultowy Apollona Patroos, dzieło Eufranora (fig.
3). B.F.
67
Pauz. VI 24,6; VIII 41,8.
68
Rozkwit artystyczny Kalamisa przypada na lata 500—460 p.n.e. Pliniusz Starszy
(N.h. XXXIV 71) mówi o nim jako mistrzu rzeźby koni, ale i ludzi.
69
Kalamis nie mógł wykonać posągu z początkiem wojny peloponeskiej, tj. ok. r. 431
p.n.e. Być może posąg uzyskał przydomek już wcześniej, w czasie innej zarazy.
Strona 17
5 Jest tu także wzniesiony przybytek Matki Bogów70, której posąg wykonał
Fidiasz71. Niedaleko stąd buleuterion, tj. miejsce obrad tzw. Pięciuset, którzy
przez rok rządzą Atenami72. Wewnątrz tego budynku stoją posągi:
drewniany Zeusa Bulajosa [tj. Doradcy] i Apollon, dzieło Pejsiasa, i Demos
[tj. Lud], dzieło Lisona. Wszystkich zaś tesmotetów73 wymalował
Protogenes z Kaunos74.
Olbiades75 wykonał Kallippa, który powiódł Ateńczyków pod Termopile,
aby nie dopuścić do wtargnięcia Galatów do Hellady.
Rozdział IV
1 Ci Galatowie zamieszkują najdalszą część Europy, nad wielkim morzem,
którego krańce są niedostępne dla żeglugi. Pod względem
70
Metroon, tj. świątynia Matki Bogów, stanowi kompleks pomieszczeń, zachowany
jedynie w najniższych partiach, złożony z czterech pokoi poprzedzonych od strony placu
portykiem o czternastu kolumnach jońskich. Była budowana, tak jak Stoa Basilejos, z dwu
gatunków marmuru: niebieskiego i żółtego. Pochodzi z drugiej połowy II w. p.n.e.
Znajdowało się w niej archiwum dokumentów miejskich przechowywanych pod opieką
bogini. B.F.
71
Pliniusz przypisuje autorstwo tego posągu nie Fidiaszowi, lecz jego uczniowi
nazwiskiem Agorakrytos (N.h. XXXVI 17).
72
Buleuterion, leżące na tyłach Metroonu, zbudowano w końcu V w. p.n.e. po
zachodniej stronie starszego buleuterionu, które służyło od tego czasu prawdopodobnie
tylko jako archiwum państwowe. Starsze buleuterion było budowlą czworoboczną z
audytorium wzdłuż trzech ścian. Nowe miało audytorium półkoliste. W II w. p.n.e. na
miejscu starego buleuterionu i dawnej świątyni Matki Bogów, istniejącej przed wojnami
perskimi po pomocnej stronie tego buleuterionu, zbudowano Metroon, które łączyło
funkcję świątyni oraz archiwum państwowego, zob. przyp. 70. — Lison, którego posąg
wymienia Pauzaniasz, był rzeźbiarzem w. V p.n.e. B.F.
73
Tesmoteci (οι θεσµοθέτοα), tj. prawodawcy, sześciu archontów z ogólnej ich liczby
dziewięciu, po trzech najważniejszych, noszących odrębne nazwy, jak: archont eponim,
nadający nazwę rokowi swych rządów; archont bazyleus (król), zajmujący się
urządzaniem świąt i składaniem ofiar publicznych; archont polemarch (dowódca), który
miał pod zarządem sprawy wojskowe i dowodził wojskiem podczas wojny.
74
Protogenes z Kaunos w Azji Mn., jeden z najsłynniejszych malarzy greckich, z IV
w. p.n.e., współczesny Apellesowi i Aleksandrowi Wielkiemu (Plin. N.h. XXXV 81-83,
87, 101-106).
75
Olbiades, malarz, działał w Atenach w drugiej ćwierci III w. p.n.e., Kaliippos w r.
279 p.n.e., zob. Pauz. I 4,2; X 20,5; X 23,14.
Strona 18
odpływu i przypływu oraz rodzaju fauny nie przedstawia ono żadnego
podobieństwa z resztą mórz. Przez ich kraj płynie rzeka Erydanos76,
nad którą podobno córy Heliosa opłakiwały boleśnie stratę brata, Faetonta.
Późno dopiero przyjęła się dla tego ludu nazwa Galatów. Oni sami z dawien
dawna nazywali siebie Celtami i tak przez innych byli nazywani77.
Zebrawszy wojsko zwrócili się ku Morzu Jońskiemu. Podbili plemię Illirów
oraz wszystko, co mieszka aż do Macedonii, a także samych Macedonów,
następnie napadli na Tesalię78. Gdy podeszli pod same Termopile, wtedy
wielu spośród Hellenów zachowało się biernie wobec napaści
barbarzyńców. Oto przedtem doznali wielu szkód od Aleksandra i Filipa, a
już Antypater i Kassander doszczętnie wyniszczyli żywioł helleński.
Powszechnie więc nie uważano sobie za ujmę, ze względu na ogólne
wyniszczenie, uchylić się od pomocy przeciw najeźdźcom.
2 Tymczasem Ateńczycy, przecież najbardziej znużeni długotrwałą wojną
macedońską, doznawszy przy tym wielu strat w bitwach, ruszyli jednak pod
Termopile z ochotnikami helleńskimi. Na wodza tej wyprawy obrali sobie
Kalippa. Zająwszy najciaśniejszy odcinek wąwozu, udaremnili
barbarzyńcom wejście do Hellady. Tymczasem Celtowie znaleźli ścieżkę,
którą ongiś poprowadził Medów Efialtes z Trachiny79. Pokonawszy oddział
Fokijczyków tam ustawiony, niepostrzeżenie dla Hellenów sforsowali górę
Ojtę.
3 Wtedy właśnie okazali Ateńczycy, czym jest ich pomoc dla Hellenów.
Oto, osaczeni z obydwu stron, podjęli jednak obronę przed barbarzyńcami.
Ale najbardziej utrudziła się ich flota wojenna, ponieważ Zatoka Lamijska
tuż przy Termopilach jest bagnista; przyczyną zaś jest, jak mi się zdaje, to,
że gorąca woda spływa tamtędy do morza. Podjęli więc marynarze ateńscy
trud prawie ponad siły. Przyjąwszy na pokład Hellenów, musieli płynąć
przez błoto, mając statki obciążone
76
Erydanos to Rodan.
77
O Celtach mówi Pauzaniasz w I 33,4.
78
Szczegółowo o napaści Galatów na Helladę mówi Pauzaniasz jeszcze w X 19,4 do
23.
79
W r. 480 przed n.e.; Herod. VII 213.
Strona 19
sprzętem wojennym i ludźmi. Tak w sposób powyżej opisany ratowali
Hellenów.
4 Galatowie zaś sforsowawszy Pylaj [tj. Wrota], a za nic sobie mając
zdobywanie pozostałych miasteczek, skierowali wszelkie wysiłki ku
opanowaniu Delf i zagrabieniu skarbów boga. Im przeciwstawili się za-
równo sami Delfijczycy, jak i ci spośród Fokijczyków, którzy zamieszkują
miasta wokół Parnasu. Przybyła też cała siła Etolczyków. Plemię
Etolczyków wyróżniało się wtedy młodzieńczą aktywnością. Gdy doszło do
spotkania wręcz, wtedy i pioruny biły w Galatów, same skały odłupywały
się z Parnasu i leciały na nich, przeraźliwego zaś strachu nabawili
barbarzyńców ciężkozbrojni rycerze. Z tych dwaj podobno przybyli aż od
Hyperborejczyków80: Hyperochos i Amadokos; trzeci — Pyrros był jakoby
synem Achillesa. Od czasu tej wspólnej wyprawy Delfy składają ofiary
religijne Pyrrosowi, przedtem zaś nie dbały nawet o jego grobowiec, jakby
był ich wrogiem.
5 W tym czasie wielu Galatów przeprawiło się na okrętach do Azji i tam
grabiło całe jej nadbrzeże. Później mieszkańcy Pergamu, zwanego dawniej
Teutranią81, odpędzili ich znad morza w głąb Azji82. Tu wreszcie
Galatowie znaleźli stale siedziby za rzeką Sangarios, zdobywszy miasto
frygijskie, Ankyrę83, którą przedtem założył Midas, syn Gordiosa. Jeszcze
do moich czasów zachowała się w świątyni Zeusa kotwica, którą znalazł
Midas, a także bije ciągle jeszcze źródło, zwane źródłem Midasa. Podobno
Midas zmieszał jego wodę z winem, aby zjednać sobie sylena. Galatowie
zdobyli więc Ankyrę i Pessinus u podnóża góry Agdistis84, gdzie także
pochowany jest podobno Attys.
80
Homer ich nie zna. Legenda o nich związana z kultem Apollona delfickiego i wyspą
Delos oraz orfizmem w VI w. Nazwa niejasna. Antyczna etymologia wyprowadza ich od
Boreasza, wiatru północnego, a więc mieszkańcy to dalekiej północy aż za Boreaszem.
Błogosławiony lud Apollona, który po swym urodzeniu na Delos udał się doń podobno na
łabędzim rydwanie na cały rok. Delfy miały być przez nich założone.
81
Zob. Pauz. I 11,2. Skądinąd jednak wiemy, że to były dwa oddzielne miasta,
mianowicie Teutranią leżała w połowie drogi między Pergamem i morzem.
82
Zob. Pauz. I 8,1; I 25,2.
83
Były dwie Ankyry w Azji Mn. Jedna we Frygii na granicy Lidii. Druga w Galatii.
84
Zob. Pauz. VII 17,10—12.
Strona 20
6 Pergameńczycy zachowali jeszcze do dnia dzisiejszego łupy wojenne,
zdobyte na Galatach. Mają też malowidło przedstawiające ich przewagi nad
Galatami. Okolica zaś, którą zamieszkują Pergameńczycy, miała być ongiś
świętością Kabirów85. Sami Pergameńczycy pragną uchodzić za Arkadów,
którzy z Telefosem86 przeprawili się do Azji. Co zaś tyczy innych wojen,
jeśli jakieś prowadzili, to nie do wszystkich ludów wieść o nich dotarła.
Trzy osiągnęli przewagi najsławniejsze; po pierwsze: zdobyli· władzę nad
Azją południową; po drugie: wypędzili Galatów z tego terenu; po trzecie:
pod dowództwem Telefa ośmielili się stawić czoło wojskom Agamemnona,
gdy Hellenowie po zdobyciu Troi pustoszyli równinę myzyjską, myśląc, że
należy ona do Troady. Lecz już wracam do tematu, o którym zacząłem
mówić.
Rozdział V
1 W pobliżu siedziby Rady Pięciuset jest tzw. Tolos87. Tam prytanowie
składają ofiary i tam są przechowywane pewne niewielkie przedmioty
kultowe ze srebra. Wyżej nieco stoją posągi herosów, od których później
fyle ateńskie otrzymały nazwy. Herodot i to także przekazał, kto powiększył
ilość fyl z czterech na dziesięć i nadał im nowe nazwy zamiast dawnych88.
85
Bóstwa frygijskie. Kult misteryjny. Miejsce szczególnego kultu: Lemnos,
Samotrake, Teby. Najstarsze bóstwa Pergamu.
86
Telefos, syn Heraklesa i Auge, urodzony w Tegei, umieszczony w skrzyni razem z
matką, dopływa do brzegów Azji Mn. i przybywa do Teutranii. Inna znowu legenda
opowiada, że Telefos był Arkadem, który w celach kolonizacyjnych przybył do doliny
Kaiku. Telefos umarł w Pergamie, zob. Pauz. III 26,10; V 13,3. Szerzej o Telefle mówi
Pauzaniasz w VIII 48,7.
87
Tolos, zbudowany na planie koła, jest ostatnią z budowli, które wymienia Pauzaniasz
idąc z północy w kierunku południowym. Został wzniesiony ok. r. 470 p.n.e. na miejscu
dawnego prytanejonu, zniszczonego przez Persów. Istniejący w czasach Pauzaniasza
portyk wejściowy został zbudowany za Augusta w końcu 1 w. p.n.e. Przylegające małe
pomieszczenia mieściły kuchnie i zabudowania gospodarcze. Tu kolejno urzędowali
prytanowie, a także spożywali posiłki na koszt państwa. Tu Sokrates został skazany na
karę śmierci. B.F.
88
Reforma, o której mowa, pochodzi z r. 508 p.n.e. (Herod. V 66,69). Twórcą reformy
był Klejstenes. Sam wyraz fyle nie znany jest jeszcze Homerowi. Nie jest to