Strona 1 Strona 2 IRENEUSZ MATERNIAK PRZEMYŚL 1914-15 scan - zawisza Strona 3 WYBUCH WOJNY I PIERWSZE WALKI W GALICJI Pod koniec XIX wieku w Europie zaczę­ ciwko Serbii - sojuszniczce Rosji. 23 lipca ty zaostrzać się stosunki pomiędzy mocar­ Austro-Węgry przekazały Serbii oskarżonej stwami. Gwałtowny rozwój jednych (Niemcy o inspirowanie zamachu bardzo ostre w tre­ po zjednoczeniu w 1870 roku) i rozpad in­ ści ultimatum i po niezadowalającej odpo­ nych (Imperium Osmańskie), zachwiały rów­ wiedzi, w dniu 28 lipca siły austro-węgier- nowagą sił w świecie. Rozpoczęła się wza­ skie rozpoczęły działania wojenne przeciw­ jemna gwałtowna rywalizacja o strefy wpły­ ko Serbii. W dniu 29 lipca car Mikołaj II wów. Ostatecznie uformowały się dwa podpisał rozkaz o częściowej mobilizacji w przeciwstawne bloki. Trójprzymierze: Nie­ Rosji, a następnego dnia o mobilizacji po­ mcy, Austro-Węgry i Włochy, po wybuchu wszechnej. W tym samym czasie ogłoszono wojny i odstąpieniu Włoch określane jako mobilizację powszechną w Austrii. 1 sierp­ Państwa Centralne oraz Trójporozumienie nia wydany został rozkaz o powszechnej znane jako Entcnta od brytyjsko - francu­ mobilizacji w Niemczech i Francji. Tego sa­ skiego przymierza z 1904 roku zwanego En- mego dnia Niemcy wypowiedziały wojnę tente Cordiale (porozumienie serdeczne). Rosji, a 3 sierpnia Francji. Ponadto Niemcy W skład Ententy wchodziły Wielka Brytania, wkroczyli jednocześnie na terytorium neu­ Francja i Rosja. tralnej Belgii. Skutkiem tego było przystą­ Oba bloki dążyły do poprawienia swojej pienie do wojny w dniu 4 sierpnia Wielkiej pozycji w przypadku ewentualnego konfliktu Brytanii. Austro-Węgry wystąpiły przeciwko zbrojnego, co spowodowało nie spotykany w Rosji w dniu 6 sierpnia. dotychczasowej historii wyścig zbrojeń. Jed­ Konflikt, planowany jako lokalna wojna nak do 1914 roku wszelkie nieporozumienia mocarstwa z dużo słabszym sąsiadem w cią­ udawało się rozwiązać drogą dyplomatyczną gu zaledwie kilku dni objął 3/4 Europy i (np. aneksję Bośni i Hercegowiny czy spra­ wkrótce przerodził się w wojnę światową. wę Maroka) lub lokalnych konfliktów (ta­ Po wybuchu wojny dowództwo austriac­ kich jak wojny bałkańskie 1912-13). kie uznało, że najbardziej odpowiednim Gdy w dniu 28 czerwca 1914 dokonano miejscem na stanowisko dowodzenia będzie w Sarajewie - stolicy Bośni i Hercegowiny Przemyśl, z którego - jak zakładano - stanie zamachu na austriackiego następcę ironu się możliwe dowodzenia frontami: rosyjskim arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, uznano i serbskim. Od tej chwili do Przemyśla z ca­ to w Wiedniu za znakomity pretekst do roz­ łej monarchii szły pociągi z dostawami amu­ poczęcia lokalnej wojny prewencyjnej prze- nicji, żywności i wyposażeniem wojskowym. (Jdekorowany punki mobilizacyjny w Galicji w sierpniu 1914 roku. Po lewej dekoracje w języku polskim, a po prawej w ukraińskim Strona 4 Pierwszy patrol rosyjski na ulicach Lwowa witany kwiatami przez członków prorosyjskich ugrupowań ukraińskich Zadanie jakie postawiono przed woj­ Rosjanie zajęli opuszczony przez Austria­ skami austro-węgierskimi było rozbicie Ro­ ków Lwów. W wyniku dalszych walk wojska sjan między Bugiem a Wisłą. Dowództwo austro-węgierskie poniosły dalsze klęski i 11 rosyjskie dążyło zaś do zdobycia najpierw września Austriackie naczelne dowództwo jednego z najważniejszch ośrodków Galicji wydało rozkaz oderwania się od nieprzyja­ Lwowa. Później zamierzało rozwinąć ciela i wycofanie się na linię Sanu. Jedno­ ofensywę i wyeliminować Austro-Węgry z cześnie naczelne dowództwo austriackie wojny. W tym celu rosyjska 4 Armia miała przeniosło swoją siedzibę z Przemyśla do wykonać uderzenie oskrzydlające z północy Nowego Sącza. na południe, natomiast 8 Armia ze wschodu Przez Przemyśl przetoczyły się w tym na zachód. W dniach od 23 sierpnia do 12 czasie kolumny taborowe cofających się ar­ września 1914 roku stoczona została w Ga­ mii, a oddziały liniowe w swoim odwrocie licji bitwa, która przyniosła zwycięstwo Ro­ obeszły twierdzę bokiem. Miało to na celu sjanom. Cztery armie rosyjskie (4, 5, 3 i 8) uniknięcie dezorganizacji obrony. Część rozwinięte na ogromnym 450-kilometro- przechodzących przez miasto formacji pozo­ wym łuku od Lublina przez Chełm, Kowel, stała w obrębie twierdzy - jak się później Łuck, Dubno, Proskurow do Kamieńca Po­ okazało, niepotrzebnie zwiększając liczbę dolskiego starły się w bitwach z czterema ludzi do wyżywienia. armiami austro-węgierskimi (1, 4, 3 i 2). Rosjanie odnieśli wielki sukces militar­ Wojska austro-węgierskie działające prze­ ny, którego do końca nie wykorzystali. Po­ ciwko 4 i 5 Armii rosyjskiej zajmowały do­ ścig za przeciwnikiem nastręczał szereg godne pozycje operacyjne i dlatego 4 i 5 trudności, gdyż znacznie oderwali się od Armia zostały początkowo zmuszone do od­ swoich baz zaopatrzenia. Żołnierze byli wy­ wrotu, a wojska austro-węgierskie, po krwa­ czerpani, straty sięgały około 80.000 zabi­ wych bitwach pod Kraśnikiem i Komaro- tych, rannych i zaginionych. Sytuację utrud­ wem, zajęły Lubelszczyznę. Nie mogło to niał fakt, że główną linię kolejową na tym jednak zapobiec sukcesom wojsk dowodzo­ kierunku blokowała twierdza przemyska. nych przez generała Brusiłowa w Galicji Dodatkowo działania wojenne utrudniała Wschodniej. 3 i 8 Armia rosyjska wtargnęły pogoda; ulewne deszcze uniemożliwiały po­ do Galicji od strony Proskurowa w kierun­ ruszanie się po drogach artylerii, która ku na Lwów i w bitwach nad rzekami Złota grzęzła po osie w błocie, a przybór wody na i Gniła Lipa pokonały wojska austro-wę­ Sanie ułatwił wycofanie się wojskom au­ gierskie odrzucając je na zachód. 3 września striackim. Strona 5 Strona 6 16 września generał Herman Kusmanek chwili, w nocy z 18 na 19 września udało się otrzymał rozkaz: "Twierdza Przemyśl tym­ doprowadzić do Przemyśla cysterny z naftą, czasowo jest pozostawiona własnym siłom i które "zapodziały się" w panice ewakuacyj­ należy jej bronić do ostateczności." W mo­ nej. Chwilowo wolna pozostała jedynie dro­ mencie kiedy Kusmanek otrzymywał ten ga kołowa doliną Sanu na zachód. Podjęte rozkaz z najdalej wysuniętych punktów ob­ przez Austriaków 26 września próby prze­ rony twierdzy można było już zobaczyć nad­ dostania się do Dynowa nie powiodły się. ciągające wojska rosyjskie. Rosjanie kontrolowali już ten odcinek W dniu 18 września oddano pierwsze drogi i wysłany samochód musiał zawrócić. strzały do Kozaków, którzy stanowili zwiad Przemyśl został odcięty od świata. nadciągających wojsk. W ostatniej niemal 8 Strona 7 P|ERWSZE OBLĘŻENIE PRZEMYŚLA Szlab dowództwa twierdzy Przemyśl Głównodowodzący rosyjskiego frontu zarządzeń. Za samo podejrzenie o sprzyja­ poludniowo-zachodniego generał Iwanow w nie i sympatię do Rosjan można było stanąć oparciu o plany operacyjne otrzymane ze przed sądem polowym, wystarczył zwykły stanowiska dowodzenia od generała Ale- donos aby trafić przed pluton egzekucyjny. ksiejewa wydał rozkaz o blokadzie twierdzy. Wyroki śmierci wykonywano najczęściej na Pierwsze dni oblężenia minęły bez działań stokach Winnej Góry. bojowych. Rosjanie budowali stanowiska dla 1 października przyleciał do twierdzy sa­ artylerii oraz pozycje wyjściowe dla piecho­ molotem kapitan Raabl, przywożąc informa­ ty. W sumie skierowali przeciwko Przemy­ cje dla generała Kusmanka. Dostarczył także ślowi ponad 8 dywizji - 128 batalionów prze­ radiotelegrafistom klucz do szyfru rosyjskie­ ciwko 68 w twierdzy. Była to ilość absolutnie go, dzięki czemu możliwe stało się odczyty­ niewystarczająca do przeprowadzenia skute­ wanie przechwytywanych depesz. W tych cznego szturmu. Wspierało je około 900 dniach potwierdziły się informacje o prze­ dział, głównie polowych. W sumie zgroma­ grupowaniu wojsk rosyjskich. 2 października dzono około 280.000 żołnierzy w ramach 3 odesłali oni 3 dywizje w kierunku na Dęblin. Armii Rosyjskiej, pod dowództwem genera­ Również prawdziwa okazała się informacja o ła Radko Dimitriewa - Bułgara w służbie ro­ przygotowaniach Rosjan do bliskiego sztur­ syjskiej. mu twierdzy. Rosjanie byli zmuszeni go Działaniom, które prowadzili wokół przyspieszyć ze względu na groźbę kontr­ twierdzy Rosjanie starała się przeszkadzać ofensywy sił austriacko-niemieckich, które artyleria austriacka. Rosjanie, zajęci budową po odwrocie zatrzymały się na linii Dunajca. i umacnianiem swoich pozycji, nie odpowia­ Mimo, że były to siły liczące około 400.000 dali. Prowadzili natomiast akcję propagan­ żołnierzy wyczerpanych odwrotem, to jednak dową zrzucając z samolotów ulotki nawołu­ wraz z nadciągającymi posiłkami z terenu ca­ jące żołnierzy pochodzenia ukraińskiego do łej monarchii i wojskami niemieckimi stano­ przechodzenia na ich stronę. Wprowadzało wiły one dla Rosjan pod Przemyślem poważ­ to dodatkowy zamęt i niepokój zarówno ne zagrożenie. wśród żołnierzy jak i na terenie miasta. Dla Przed rozpoczęciem szturmu generał Di- poprawy dyscypliny dowództwo twierdzy wy­ mitriew skierował do generała Kusmanka dało szereg nie zawsze do końca rozsądnych list następującej treści: 9 Strona 8 Strona 9 Strona 10 Strona 11 "Panie Komendancie! Szczęście opuściło Przy okazji przybycia rosyjskiego parla- cesarsko-królewską armię. Ostatnie skutecz­ mentariusza spróbowano wprowadzić go w ne walki naszego wojska dały mi możliwość błąd, umieszczając na drzwiach dowództwa otoczenia pierścieniem twierdzy przemy­ napis "Dowódca Armii" zamiast "Dowódca skiej, powierzonej Waszej Ekscelencji. Spo­ Twierdzy". Zaskoczony tym faktem pułkow­ dziewana przez Was pomoc z zewnątrz zdaje nik Wandam czekał niecierpliwie na się niemożliwa. Celem uniknięcia daremne­ odpowiedź, chcąc jak najszybciej powiado­ go rozlewu krwi, sądzę, że we właściwym mić swoje dowództwo o pomyłce jaka zaszła czasie proponuję oddanie twierdzy, gdyż jest przy ocenie sił znajdujących się w twierdzy. to najlepsza sposobność dla Waszej Eksce­ 4 października Rosjanie rozpoczęli lencji i całego garnizonu uprosić od naszego ostrzeliwanie twierdzy. Ostrzał ten prowa­ Naczelnego Dowództwa przychylne warunki dzony był głównie przy użyciu szrapneli i nie poddania. W razie przyjęcia przez waszą przysporzył większych strat załodze, nato­ Ekscelencję naszej propozycji czynimy od­ miast wyrządził szkody w umocnieniach zie­ powiedzialnym, a zarazem upoważnionym mnych. Nie zdołał jednak zniszczyć zasieków do postawienia swoich życzeń i warunków broniących dostępów do fortów. Podkreślić pułkownika Wandama. Przy tej sposobności należy dużą celność prowadzonego ognia - pozwalam sobie wysłać Waszej Ekscelencji kojarzyło się to nieodparcie oblężonym ze wyrazy głębokiego poważania. zdradą. Atak rosyjski rozwijał się powoli, a Dowódca Armii blokującej Przemyśl, ge­ ogień prowadzony z twierdzy znacznie nerał Radko Dimitriew". utrudniał posuwanie się naprzód. Mimo Generał Kusmanek, który posiadał in­ znacznych strat w ludziach i straty czasu na formacje, że spod Przemyśla odeszła część okopywanie się przy każdym nowo zdoby­ wojsk rosyjskich oraz, że własne wojska tym stanowisku, Rosjanie zbliżyli się jednak przygotowują się do kontrofensywy dał krót­ do twierdzy o kilometr od czasu jej zabloko­ ką odpowiedź: "Panie Komendancie! Ubli­ wania. żyłoby to mojej godności gdybym na tak ha­ Na podstawie obserwacji i kierunków niebną propozycję dał merytoryczną odpo­ ataków wojsk rosyjskich dowództwo Prze­ wiedź. Dowódca załogi przemyskiej." myśla mogło się zorientować, że jest piano- Rosjanie na przedpolach Przemyśla Strona 12 Strona 13 Strona 14 Strona 15 Austriacki samolol na lotnisku Murku wany szturm z trzech stron. Od północy na forty od X - XII, od wschodu na forty 1/1 - do 1/6 czyli na grupę siedliska, oraz od po­ łudnia na forty IV i V. Wzmógł się też ostrzał artyleryjski. Przed ostatecznym atakiem wojska ro­ syjskie zostały przegrupowane. 3 Armia ob­ legająca dotychczas Przemyśl odeszła w stro­ nę Dunajca, a jej miejsce zajęła 11 Armia generała Szczerbaczewa, który otrzymał po­ lecenie zdobycia szturmem Przemyśla. Za­ kładano zdobycie Przemyśla od strony wschodniej, aby po zdobyciu południowych i zachodnich fortów opierając się na linii Sa­ nu łatwiej powstrzymać kontrofensywę wojsk austriackich. Ten plan, gdyby się po­ wiódł, dałby możliwość wykorzystania prze­ myskiego węzła drogowego i kolejowego, co znacznie ułatwiłoby przygotowania do nastę­ pnej ofensywy. 5 października generał Szczerbaczew wy­ dał rozkaz szturmu. Na twierdzę uderzyło 117 batalionów i 483 działa (w większości były to lekkie działa artylerii polowej, tylko 1/12 stanowiły działa ciężkie i haubice polo­ we). Pierwsze uderzenie przeciwko fortom siedliskim o 6 rano zostało odparte. Rosja­ nie ponawiając ataki jeden za drugim posu­ nęli się jednak o 500 metrów do przodu, po forty siedliskie i około kilometra od strony północnej. Na najbardziej zagrożony odcinek wschodni obrońcy skierowali część głównych rezerw twierdzy. Najbardziej zagrożony był fort I/l. Dowodzący z niego grupą artylerii porucznik Swerliuga meldował o ostrzale fortu ogniem na wprost. Ponadto Rosjanie gromadzili w lesie obok wsi Byków coraz większe siły do kolejnego ataku. W tym cza­ sie fort 1/1 był wyposażony w 4 działa 80 mm oraz 6 karabinów maszynowych. Jego załogę stanowiło około 140 żołnierzy. Strona 16 Strona 17 Strona 18 7 października Rosjanie rozpoczęli ko­ wadzące do wnętrza schronu. Po wykonaniu lejny atak, skupiając siłę uderzenia na for­ tego rozkazu, mimo że na zewnątrz zostało tach siedliskich. Sam car osobistym rozka­ kilkudziesięciu własnych żołnierzy, poprosił zem zażyczył sobie zdobycia Przemyśla. telefonicznie o skierowanie na jego fort og­ Atak ten opisuje w swoich wspomnie­ nia artylerii ze wszystkich baterii znajdują­ niach Heiden: cych się w pobliżu. Było to jego zdaniem ko­ "Szturm rozpoczął się o trzeciej nad ra­ nieczne nie tylko ze względu na sam fort, nem. Pocisk artyleryjski rozbił reflektor ale i na całą twierdzę. oświetlający przedpole fortu 1/1. Zaraz po­ Pomysł okazał się skuteczny. Po otwar­ tem rozpętało się piekło. Zadudniły działa, ciu ognia już żaden Rosjanin nie dostał się ziemia jęczała od wybuchu pocisków, drżały na wal, a posiłki nie mogły osiągnąć nawet potężne mury. linii zasieków. Wszystkie baterie, które nie Do wnętrza schronu wpadł śmiertelnie miały przed sobą nieprzyjaciela, strzelały w ranny żołnierz. Rosjanie na wale! - krzyknął rejon fortu l/l. Pozostali w obrębie fortu rozdzierającym głosem i padł martwy. Wę­ Rosjanie mieli do wyboru: albo zginąć nie gierscy żołnierze pod dowództwem porucz­ dokonawszy niczego, albo zdobyć fort. Wy­ nika Swerliugi ruszyli natychmiast do kontr­ brali to drugie próbując wedrzeć się do ataku, wypadając z nisko sklepionego kory­ wnętrza schronu. Z grupy około 400 rosyj­ tarza na wał. Wdarli się tam już rzeczywiście skich oficerów i żołnierzy, którym udało się Rosjanie. Zlikwidowali oni austriackie po­ przejść przez zasieki i wedrzeć do fortu sterunki, a następnie przyciągając kłody dwie trzecie zginęło już na wale lub przed drzewa spuścili je przed otwory strzelnicze strzelnicami. Oficerowie podjęli ostatnią kazamat aby uniemożliwić prowadzenie og­ próbę. Kazali żołnierzom wejść na sklepie­ nia. W ten sposób zdobyli przedpole i wał nie fortu i przez kominy rzucić ładunki wy­ fortu 1/1. Rozpoczęła się walka wręcz. Poszły buchowe, które jednak nie eksplodowały. w ruch bagnety i kolby karabinów. Nikt się Nie powiodła się też próba wyważenia żela­ nie poddawał, nikt nie prosił o życie. Bito znych drzwi. się na noże, duszono. Porucznik Swerliuga, Mijał czas. Obrońcy jak i atakujący po­ sam ranny wrócił do schronu i wydał żołnie­ woli słabli. Dochodziła godzina 9 rano. Za­ rzom rozkaz by zamknęli ciężkie wrota pro­ łoga fortu niecierpliwie oczekiwała odsieczy. 20 Strona 19 Strona 20 Kawaleria rosyjska pod Przemyślem jesienią 1914 roku Ta zaś, w sile kompanii 7 Pułku Honwedów, W czasie tego ataku forty 1/2, 1/3, 1/ nie mogła się przedrzeć przez ogień zaporo­ nie były atakowane bezpośrednio, miały b( wy artylerii rosyjskiej. Sztuki tej zdołała do­ wiem zostać zdobyte przez obejście. NaU konać tylko niewielka grupa żołnierzy tej miast w szturmowanym forcie 1/5 wali kompanii. Wykorzystując nierówności tere­ rozegrała sie podobnie jak w forcie 1/1. P nu i jego pokrycie - w miejscu tym znajdo­ załamaniu się ataku doszło do tragedii. Gn wał się niewielki lasek, dotarli do fortu. Te­ pa około 300 rosyjskich żołnierzy osaczor raz koniec walki nastąpił szybko. Wzięci w ogniem z fortów poddała się, a wezwana d dwa ognie Rosjanie niedługo się bronili. Po­ przejścia na pozycje austriackie weszła u została przy życiu nieliczna grupa żołnierzy pole minowe, na którym większość z nic rosyjskich, widząc całkowitą bezskuteczność zginęła. swoich wysiłków poddała się do niewoli, a Na południu pod Grochowcami ogie dowodzący oficer popełnił samobójstwo. zaporowy zmusił atakujących do wycofani Fort 1/1 był uratowany. Jednocześnie zażeg­ się na pozycje wyjściowe. Niemniej jedna nane zostało poważne niebezpieczeństwo ja­ zbliżenie się do miasta na odcinku poh kie zawisło nad całą twierdzą. dniowo-wschodnim pozwoliło Rosjanom n Również na pozostałych odcinkach rozpoczęcie ostrzału samego miasta. Z koli twierdzy w północnej i południowej jej czę­ Austriakom, po wykorzystaniu obserwatoi ści trwała krwawa bitwa. Rosjanie atakowali w balonie na uwięzi, udało się zlokalizows na szerokim froncie. To co działo się w for­ stanowiska baterii rosyjskich. Po wskazani cie 1/1 było tylko małym wycinkiem zmagań celów w okolicach Hermanowie i na półne jakie toczyły się na przestrzeni wielu kilo­ od fortu XI artyleria twierdzy zniszczyła bi metrów. Prawie jedną czwartą obwodu terie rosyjskie. twierdzy zaatakowała 11 Armia. Atakująca Kolejny atak wojsk rosyjskich zost; od południowego wschodu rezerwowa 58 skierowany na północny odcinek twierdz Dywizja Piechoty, której udało się podejść ciężar obrony spoczywał tam na forcie pai koło Hurka pod fort wpadła w silny ogień cernym Duńkowiczki. Odegrał on tam tal czołowy pasa fortecznego oraz w ogień rolę jak forty siedliskie na odcinku wschoi skrzydłowy dział umieszczonych w strzelni­ nim. Szturmujący Rosjanie zdołali dojść j< cach kazamat i nie dotarła do stoków fortu". dynie do pierwszej linii zasieków. Atak pr< 22