Strona 1 1. WPROWADZENIE Początki zakonów rycerskich, do których zaliczał się także Zakon krzyżacki, związane były z ruchem wypraw krzyżowych i terenem Ziemi Świętej. Tam gdzie od czasu pierwszej wyprawy krzyżowej (1096- 1099) chrześcijaństwo zachodnie nieustannie walczyło z muzułmanami, rzeczą konieczną stało się posiadanie zawsze dyspozycyjnej formacji wojskowej. Najbardziej skutecznymi formacjami, których obawiali się mu- zułmanie, były zakony rycerskie. W przeciwieństwie do tych jednostek krzyżowcy przybywali i walczyli, jed- nakże z reguły, w zależności od złożonego ślubu, pozo- stawali w Ziemi Świętej tylko przez jakiś ograniczony czas, a następnie wracali do ojczyzny. Bez zakonów ry- cerskich, które w Ziemi Świętej były formacjami od- znaczającymi się największą siłą bojową, muzułmanie zawładnęliby Palestyną o wiele wcześniej, niż rzeczy- wiście to się stało. Zakon krzyżacki był młodym zakonem rycerskim i powstał dopiero kilka pokoleń po założeniu zakonu templariuszy oraz po militaryzacji zakonu joannitów, który pierwotnie był zakonem szpitalnym. Mimo spo- radycznych głosów krytycznych, przy końcu XII wieku ludzie należący do chrześcijaństwa łacińskiego przy- zwyczaili się i zaakceptowali tę nową formę zakonu. Dopiero później uczeni, a zwłaszcza kanoniści, próbu- jąc zaszeregować zakony rycerskie do świata zakonne- go, natknęli się na trudności, ponieważ braci rycerzy nie można było określić mianem mnichów lub kanoni- Strona 2 ków. Jako grupa spoza wyżej wymienionego grona, wraz z beginkami i innymi osobami zakonnymi, nie mieścili się w jednoznacznych klasyfikacjach, a niekie- dy określani byli nawet jako „semireligiose”. Określe- nie to zostało ukute w czasach nowożytnych. Jednak pozostaje sprawą wątpliwą, czy tym samym w sposób wystarczający da się opisać zakony rycerskie oraz czy nie należałoby raczej mówić o ich własnej, religijnej formie życia, nawet jeśli była ona odrzucana przez nie- których średniowiecznych uczonych. W każdym razie współczesna nauka domaga się również dla zakonów rycerskich określenia ich własnej formy życia. Opinia ta jest bardziej zgodna ze źródłami, ponieważ przekazy zakonów rycerskich nigdy nie mówią o tym, że miały- by się one zaszeregowywać jako „semireligiose”, na jednej płaszczyźnie np. z begardami lub beginkami. Istnieje natomiast wiele wskazówek, na podstawie któ- rych można dojść do wniosku, że bracia rycerze czuli się rzeczywistością samodzielną, jak podkreślał to rów- nież Bernard z Clairvaux w swym słynnym dziele „De laude novae militiae”. Ponieważ Zakon krzyżacki powstał dużo później niż templariusze i joannici, dlatego też mógł czerpać z istniejących tradycji oraz mógł przejmować sposób zarządzania, formy organizacyjne i terminologię star- szych zakonów rycerskich, przystosowując je do wła- snych potrzeb. Nie musiał wypracowywać sobie żadne- go nowego stylu życia, ale mógł przyswoić sobie to, co sprawdziło się już w starszych zakonach rycerskich, a tym samym mógł liczyć na to, że najwyższe autoryte- Strona 3 ty świata zachodniego, przede wszystkim papieże, za- twierdzą jego formy organizacyjne i reguły. Zakon krzyżacki zaskakująco szybko rozprzestrze- nił się w krajach śródziemnomorskich, w Europie środ- kowej, aż po Wschód, a w obszarze Morza Bałtyckiego zbudował własną potęgę. Gdy w Ziemi Świętej pozo- stały po nim nikłe ślady, to w rejonie Morza Bałtyckie- go jego władztwo trwało do końca średniowiecza, a częściowo nawet wykraczało poza nie. Można powie- dzieć, że skutki panowania Zakonu widoczne są rów- nież w naszych czasach, szczególnie po upadku Związ- ku Sowieckiego. Historią Zakonu krzyżackiego zajmowało się już wiele pokoleń uczonych. Spór naukowy rozpoczęły prace archiwisty z Królewca, Johannesa Voigta. Zainte- resowanie naukowców koncentrowało się na Zakonie w Prusach, szczególnie na jego inflanckiej gałęzi, a rza- dziej na baliwatach leżących w Rzeszy Niemieckiej, al- bo na jego działalności w Ziemi Świętej. Krzyżacy jako korporacja, która w ówczesnym świecie zachodnim re- prezentowana była prawie wszędzie oraz znana w całej Europie, wzbudzali niewielkie zainteresowanie history- ków. Historię Zakonu, z uwzględnieniem wszystkich jego rozgałęzień, jako pierwszy napisał były wielki mistrz Marian Tumler. W czasach nam bliższych Hart- mut Boockmann opublikował książkę, która zajmuje się historią Zakonu, ale w centrum stawia pruską gałąź. Moja własna praca przedstawia historię Zakonu do 1309 roku i podejmuje próbę oglądu wszystkich jego gałęzi w początkowym okresie istnienia. Nie ulega Strona 4 wątpliwości, że w Prusach ‒ a w mniejszym stopniu również w Inflantach ‒ stworzył on państwo podziwia- ne już przez współczesnych mu. Nie dziwi więc fakt, że właśnie na to państwo zakonne historycy zwracali swą szczególną uwagę. Jeśli chodzi o stronę niemiecką na- leżałoby wymienić Bruno Schumachera i Hartmuta Bo- ockmanna, a ze strony polskiej Mariana Biskupa i Ge- rarda Labudę oraz Zenona Huberta Nowaka. Na temat Inflant dobrą pracę napisał Heinz von zur Mühlen, na- tomiast ze strony polskiej warta polecenia jest książka wydana pod kierunkiem Mariana Biskupa. Jako szcze- gólnie godne uwagi prace angielskojęzyczne można wymienić książki Erica Christiansena i Alana Foreya. Podstawę wszystkich rozpraw stanowią obszerne pu- blikacje źródłowe, na które w tym momencie nie ma potrzeby zwracać uwagi. Historia Zakonu krzyżackiego nie była jedno- znaczna, ale ‒ jak w przypadku prawie wszystkich hi- storycznych grup i korporacji ‒ naznaczona przemia- nami i załamaniami, które z góry nadają jej określoną strukturę. Pierwsza część będzie omawiać powstanie korporacji w Ziemi Świętej, rozszerzenie się Zakonu w Europie, budowę jego potęgi i zarządu oraz zamiary i uwikłanie w politykę, przede wszystkim cesarzy i pa- pieży. Utrata Ziemi Świętej nie stanowiła dla Zakonu istotnej cezury, ponieważ bracia nie dokonali rozstrzy- gającego wyboru, przed którym wciąż powstrzymywali się. Dopiero wraz z przeniesieniem Domu Głównego z Wenecji do Malborka Krzyżacy przenieśli punkt ciężkości na kraje nadbałtyckie, przede wszystkim na Strona 5 kraj Prusów. Drugi obszerny rozdział tej książki będzie omawiał rozwój potęgi zakonnej w Prusach i w Inflan- tach. W tym czasie Zakon cieszył się największą akcep- tacją wśród szlachty europejskiej oraz u papiestwa. XIV wiek postrzegano, przynajmniej częściowo, jako „czas rozkwitu” Zakonu. Epoka ta skończyła się w 1410 roku bitwą pod Grunwaldem, po której nastę- pował powolny upadek. Wraz z przyjęciem wyznania luterańskiego przez ostatniego wielkiego mistrza, Al- brechta Brandenburskiego, i przekształceniem, w 1525 roku, kraju zakonnego w zależne od Polski księstwo, oraz z upadkiem w 1561/62 władzy zakonnej w Inflan- tach, ostatecznie skończyła się epoka, w której można było określać zakon mianem potęgi europejskiej. Wte- dy znalazł się on w granicach Rzeszy Niemieckiej. Końcowy rozdział zajmuje się losami Zakonu aż po nowożytność, gdy korporacja zakonna przypomniała sobie o swych duchowych funkcjach. Wzmocniła się wówczas pozycja braci kapłanów, którzy po pierwszej wojnie światowej stali się decydującą grupą korporacji. Jeśli chodzi o średniowiecze i okres do 1525 roku, to istotną rolę wobec Zakonu odgrywały Prusy. Dlatego też nie dziwi, że literatura historyczna poświęciła Za- konowi krzyżackiemu w Prusach więcej uwagi niż w innych regionach. Tradycja ta ma swe usprawiedli- wienie. Stąd też w kolejnych rozdziałach szczególna waga będzie przypisywana Prusom. Strona 6 2. POWSTANIE I ROZSZERZANIE SIĘ ZAKO- NU KRZYŻACKIEGO W XIII WIEKU 2.1 Założenie zakonu Czwartego lipca 1187 roku, po druzgocącej dla za- chodnich chrześcijan klęsce w bitwie na wzgórzu Hat- tin, w pobliżu Tyberiady, nad Jeziorem Genezaret, suł- tan Saladyn, nie napotykając większego oporu, zdobył Jerozolimę oraz wszystkie dalsze miasta i twierdze w Ziemi Świętej. Jedynie Tyr stawiał opór. Dopiero prawie dwa lata po tej katastrofie wkroczyły oddziały pomocnicze z Zachodu, a mianowicie kontyngent z Sy- cylii oraz flota z Pizy. Połączył się z nimi król Gwidon Jerozolimski i w sierpniu tegoż roku znienacka ruszył na Akkę, gdzie stacjonowały broniące jej oddziały Sa- ladyna. Jeśli Gwidon mniemał, że może zdobyć miasto, to szybko się rozczarował. Mimo to zdołał rozlokować pod miastem niewielki oddział zbrojny i w ten sposób był w stanie odpierać ataki przybywających z odsieczą. We wrześniu i w listopadzie do Ziemi Świętej dotarły statki z nowymi posiłkami z Danii, Fryzji, Francji i Niemiec. Wśród nich był landgraf Ludwik z Turyngii, który wolał drogę morską natomiast cesarz Fryderyk Barbarossa wraz z główną armią obrał drogę lądową, co zajęło mu więcej czasu. Gdy cesarz wraz z częścią oddziałów utonął pod Seleucją (Silifke), wówczas jego syn Fryderyk Szwabski poprowadził resztkę armii na Akkę, dokąd dotarł na początku października. Strona 7 Tymczasem, prawdopodobnie z powodu zachoro- wania na malarię, landgraf Ludwik już odjechał. W drodze powrotnej do domu zmarł szesnastego paź- dziernika 1190 roku. Również Fryderykowi Szwab- skiemu nie było dane długie życie. Umarł dwudziestego stycznia 1191 roku u bram Akki. Jego miejsce zajął po- chodzący z rodu Babenbergów Leopold Austriacki. Liczne przypadki śmierci dziesiątkujące wybitnych krzyżowców ukazują wątpliwy stan armii oblegającej miasto. Zarówno oblegający, jak i oblężeni cierpieli z powodu głodu i upału. Warunki higieniczne panujące na zewnątrz miasta musiały być katastrofalne, co wy- woływało liczne choroby. Trzeba dodać do tego rany będące wynikiem wciąż wybuchających nowych walk. Wojsko potrzebowało kogoś, kto przejąłby opiekę nad chorymi i rannymi. Zadania tego podjęli się najpierw joannici, chociaż nic nam nie wiadomo o istnieniu szpi- tala polowego, który należałby do tego zakonu i znaj- dował się na terenach pod Akką. Jeśli istniał on, to w istocie musiał być przepełniony. Zimą 1189 roku lub na początku 1190 roku przypłynęli tu kogami miesz- kańcy Lubeki oraz Bremy i ofiarowali żagiel, który rozpięli nad chorymi i rannymi, aby zapewnić im choć trochę cienia. Nieopodal tego miejsca Anglicy wybu- dowali do opieki nad chorymi szpital, umiejscowiony w pobliżu kaplicy św. Tomasza, gdzie powstał zakon rycerski św. Tomasza z Canterbury. Informacje na te- mat skromnych początków niemieckiego szpitala czer- piemy z tradycji Zakonu krzyżackiego. Taki opis histo- rii Zakonu był przepracowywany i miał określony cel, Strona 8 a mianowicie: miał pokazać współbraciom zakonnym, że są zobowiązani do posługi przy chorych oraz do walki z poganami. Miał on też ukazać, jaką rolę od- grywał cesarz, a zwłaszcza panujący dom Staufów. Po- nieważ tradycja podkreślała skromne początki, dlatego też musimy wyjść z założenia, iż rzeczywiście na po- czątku wzniesiono szpital polowy oraz że dokonali tego raczej krzyżowcy z Bremy niż z Lubeki. Założyciele pochodzący z Bremy, a w skromniejszej części z Lube- ki, nadali szpitalowi formę małego bractwa z mistrzem na czele. W podobny sposób zorganizowane były naj- bardziej wzorcowe szpitale w ich rodzinnych miastach. Szpital polowy był nową fundacją i w żadnym razie nie stanowił kontynuacji tradycji szpitala pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, istniejącego w Jerozolimie przed zdobyciem jej przez Saladyna w roku 1187. Był to lazaret, który miał zapewniać ulgę w biedzie podczas oblężenia. Prawdopodobnie nie było zamiarem obywa- teli obu miast wznoszenie nowej, trwałej instytucji. Jednak najpóźniej jesienią 1190 roku na czele szpitala stanął mistrz Sibrand, któremu w połowie września król jerozolimski Gwidon przekazał szpital Ormian, znajdu- jący się w niezdobytej jeszcze Akce. Król Gwidon wi- dział w Sibrandzie założyciela leżącego przed miastem szpitala Niemców. Tradycja zakonna ukrywała imię pierwszego mistrza, choć nie znamy przyczyny tego faktu albo możemy się jej tylko domyślać. Według tradycji Zakonu Fryderyk, książę Szwab- ski, który w październiku 1190 roku znajdował się u bram Akki, zajął się nowym szpitalem, biorąc go pod Strona 9 swoją opiekę i prawdopodobnie polecając go swemu bratu, cesarzowi Henrykowi VI. Jednakże książę Fryde- ryk nie mógł skutecznie zająć się nową fundacją, gdyż dwudziestego stycznia 1191 roku zmarł pod Akką. Mimo papieskiego przywileju ochronnego, wydanego szóstego lutego 1191 roku przez papieża Klemensa III, szpital natknął się na wiele trudności. Po zdobyciu Ak- ki przez krzyżowców, dwunastego lipca 1191 roku, nie otrzymał on obiecanego wcześniej szpitala Ormian i musiał zaakceptować fakt, że to joannitom udzielono przywileju, który wszystkie szpitale w zdobytym mie- ście poddawał ich nadzorowi. Odtąd nowa wspólnota szpitalna powiększała swe posiadanie w Akce i wokół niej. W roku 1193 czuwała ona nad wieżą św. Mikołaja i nad łączącym się z nią odcinkiem murów i musiała utrzymywać je w dobrym stanie. Rok później nowy król jerozolimski, Henryk z Szampanii, zwolnił ją od daniny w formie środków do życia i odzienia, które mogła pozostawić na własne potrzeby. Z kolei w roku 1196 papież Celestyn III zwolnił ją z dziesięciny od nowo zdobytych ziem, a także zapewnił, bądź potwier- dził, prawo do grzebania również osób nie będących członkami Zakonu na ich cmentarzach oraz potwierdził wolny wybór mistrza. Wprawdzie nowa wspólnota otrzymała przywileje, które przysługiwały obu star- szym zakonom rycerskim, tzn. templariuszom i joanni- tom, jednak nie stanowiła jeszcze militarnej siły. Była wspólnotą powołaną do opieki nad chorymi, pielgrzy- mami i kalekami, jednak dzięki przywilejom nabrała charakteru podobnego do zakonu, chociaż nie była Strona 10 jeszcze zakonem rycerskim. Z trudem można więc mówić o „pełzającej militaryzacji”. Ponieważ w 1195 roku cesarz zaplanował wyprawę krzyżową, trzydziestego pierwszego maja tego roku przyjął w Bari, w południowej Italii, krzyż. Wydaje się więc, iż nowa wspólnota stała się dla Henryka VI inte- resująca. W marcu 1197 roku uczestnicy wyprawy krzyżowej pożeglowali do Ziemi Świętej, a we wrze- śniu w ślad za nimi podążyła główna część floty. Jed- nakże Henryk VI rozchorował się, pozostał w domu, gdzie zmarł dwudziestego ósmego września 1197 roku. W ramach jego planów dotyczących wypraw krzyżo- wych i szeroko zakrojonej polityki w basenie Morza Śródziemnego nowa wspólnota zajęła ważne miejsce. Henryk VI podarował jej przecież w Palermo klasztor pod wezwaniem Trójcy Świętej i potwierdził darowiznę szpitala św. Tomasza w Barletcie. Po wspólnocie szpi- talnej spodziewał się, że będzie ona jego stronnikiem i podporą jego planów związanych z wyprawami krzy- żowymi. Niestety wraz z jego śmiercią polityka ta upa- dła, a wspólnota znowu utraciła ważnego protektora. Krzyżowcy, którzy w listopadzie 1197 roku usły- szeli o śmierci cesarza, w marcu 1198 roku, prawdopo- dobnie z polecenia zmarłego tymczasem cesarza, pod- nieśli wspólnotę do rangi zakonu rycerskiego. Do opie- ki nad pielgrzymami, chorymi i potrzebującymi pomo- cy dołączyła się teraz nowa funkcja, a mianowicie wal- ka przeciw Saracenom. Krzyżowcy zobowiązali Zakon do opieki nad chorymi w oparciu o zasady joannitów, a do walki przeciw Saracenom w oparciu o Regułę Strona 11 templariuszy. Dziewiętnastego lutego 1199 roku papież Innocenty III zatwierdził wyniesienie wspólnoty szpi- talnej do rangi zakonu rycerskiego oraz przestrzeganie reguł obu starszych zakonów. Tym samym zamyka się faza powstawania Zakonu. 2.2 Reguła W średniowieczu żaden zakon nie mógł obyć się bez reguł lub statutów. Reguły te musiały być usank- cjonowane przez papieża lub przez autorytety kościel- ne, takie jak np. synody. Trudno powiedzieć, w jaki sposób przeniesiono reguły templariuszy i joannitów. W każdym razie Reguły templariuszy nowy zakon ry- cerski nie otrzymał w domu templariuszy, ani tym bar- dziej nie otrzymał ich od samego mistrza templariuszy. Trudno też ocenić, co miano na myśli mówiąc o Regule joannitów, ponieważ w tym czasie istniały liczne wer- sje Reguły z różnymi dodatkami. Ponieważ nie zacho- wały się żadne rękopisy tych wersji z wczesnej epoki, trudno dokonać wyboru jakiejś wersji. W pierwszej po- łowie XIII wieku papieże wielokrotnie zgadzali się na zmiany Reguły Zakonu krzyżackiego, stąd też rzeczą trudną jest rekonstrukcja pierwotnego ujęcia Reguły zakonu z roku 1198. W końcu, w roku 1244 Gerhard von Malberg przedłożył papieżowi życzenie zmian, które zostały zatwierdzone. Skoro zmiany wprowadzo- no do najstarszych rękopisów Reguły, to przekazana redakcja Reguły Zakonu krzyżackiego nie mogła być sporządzona przed 1244 rokiem. Z uwagi na to, że w 1244 roku papież Innocenty IV pozwolił Zakonowi Strona 12 na zmianę i uzupełnienie Statutów, to bracia czuli się upoważnieni do samodzielnego wprowadzenia również przyszłych dodatków, bez konieczności każdorazowego zatwierdzania ich przez papieży. Najstarszy zachowany rękopis datowany jest na rok 1264. Z uwagi na to, że już w 1251 roku powoływano się na Statuty, to rewizję Reguły i ustalenie jej trzeba ograniczyć do okresu mię- dzy latami 1244-1251. Niektórzy uczeni jeszcze bar- dziej ograniczają przestrzeń czasową, a mianowicie do lat 1244-1249. Kary określone w Statutach, przede wszystkim w części zatytułowanej „prawa”, pokazują istotną zgodność z regułą dominikańską. Można więc wyjść z tej przesłanki, że to nie dominikanie wzorowali się na Zakonie krzyżackim, ale przeciwnie ‒ to Zakon krzy- żacki przejął do swej Reguły definicje dominikanów. Wątpliwym pozostaje fakt, czy zapożyczenia z reguły benedyktyńskiej, z carta caritatis cystersów, z reguły augustianów oraz franciszkanów należy sprowadzić do wzajemnych zależności, czy też można je wyjaśniać przejęciem danych z zasobu, który był wspólny wielu regułom. Wysuwano wniosek, by za właściwego re- daktora Reguły lub wszystkich statutów uważać Wil- helma z Modeny. Jednakże jak dotąd hipotezy tej nie można udowodnić. Rzeczą pewną jest, że najstarszą re- gułę napisano po łacinie. Ponieważ bracia rycerze w większości nie znali łaciny ‒ a przecież musieli rozu- mieć postanowienia Reguły, skoro swe życie musieli ukierunkowywać według niej ‒ wkrótce nastąpiły jej Strona 13 tłumaczenia na język środkowoniemiecki, dolnonie- miecki, holenderski, a nawet na francuski. Statuty regulowały dzień powszedni Zakonu krzy- żackiego zarówno w Domu Głównym, jak też w pozo- stałych domach zakonnych. Kandydat, który chciał wstąpić do Zakonu krzyżackiego, musiał złożyć śluby czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. Ten wymóg stał na początku Reguły i stanowił fundament tworzonej wspólnoty, jak było to zresztą również w innych zako- nach. Na tej podstawowej zasadzie Zakon krzyżacki mógł budować swój właściwy zarząd. Ponieważ bracia musieli żyć w czystości, w stanie bezżennym, nie mając prawnego potomstwa, o które musieliby się troszczyć, mogli pracować wyłącznie dla Zakonu. Z uwagi na ślu- by ubóstwa nie mogli domagać się żadnej własności. Statuty szczegółowo określały, ile brat mógł posiadać i przy jakiej okazji mógł wydawać pieniądze, a także kiedy mógł przyjmować zapisy testamentowe i w jakiej wysokości. Przede wszystkim jednak w czasie pełnie- nia funkcji zarządzania brat nie mógł gromadzić bo- gactw dla siebie, ale musiał działać na korzyść Zakonu. W końcu nakaz posłuszeństwa zobowiązywał do przyjmowania urzędów tylko na określony czas i na wyraźne polecenie każdorazowego przełożonego, a przede wszystkim wielkiego mistrza. Dalej ślub ten zobowiązywał do zdawania urzędu po określonym cza- sie oraz do rozliczania się z dochodów i wydatków. Obowiązek rozliczania się został szczególnie zaostrzo- ny i doprowadził w końcu, zwłaszcza w Prusach, do osławionej formy pisemnej. Strona 14 Z trzech najważniejszych ślubów, tzw. „rad ewan- gelicznych”, wynikały również przykazania domagają- ce się prowadzenia prostego życia, prostoty ubioru, a nawet łoża, spania we wspólnej sali, zwanej dormito- rium. Wywodził się z tego również fakt, że bracia nie mogli mieć żadnych zamykanych szaf ani kufrów. Przecież, skoro ślubowali ubóstwo, to nie mogli rozpo- rządzać własnością, którą musieliby zabezpieczać przed współbraćmi. Wyjątki dopuszczano w odniesieniu do piastujących urzędy i posłańców. Posiłki miały być proste, a nie przygotowywane z użyciem wchodzących w modę obcych przypraw. Rozkład dnia brata zakonnego był ściśle uregulo- wany. Znaczną część dnia zabierała służba Boża. Czło- nek Zakonu budzony był przed świtem, aby mógł od- prawić matutinum lub wigilię. Potem, wraz z nastaniem dnia, celebrowano Mszę Świętą. Następnie co trzy go- dziny odmawiano modlitwy, a jako ostatnią ‒ wieczo- rem w czasie nieszporów. Dzień kończyła kompleta, po czym bracia kładli się spać. Przebieg zwykłego dnia określony był Mszą Świętą i podzielony modlitwami brewiarzowymi. Tak więc brat zakonny aż do siedmiu godzin zajęty był działaniami związanymi ze służbą Bożą. Pozostały czas miał zarezerwowany na czynności związane z zarządzaniem, na ćwiczenia wojskowe oraz pracę w domu i na polu. Przedstawiony przebieg dnia w klasztorze dotyczył tylko czasów pokoju. Podczas wojny, lub w czasie wyprawy wojennej, mogły zburzyć go wymogi wojskowe; wówczas modlitwy trzeba było przesuwać, a potem nadganiać je wieczorem. W każdy Strona 15 piątek brat otrzymywał swą disciplina, którą biczował się albo musiał pozwolić innym biczować siebie. Pod- czas kampanii wojennej ćwiczenie pokuty traciło moc obowiązującą. Początkowo oficjum Zakonu kierowało się obe- diencją kanoników Grobu Świętego. Ponieważ dla wie- lu braci był on niezrozumiały, dlatego w 1244 roku pa- pież zezwolił, żeby Zakon przejął oficjum zakonu do- minikanów. Również tej liturgii nie zachował on w formie niezmienionej, ale z biegiem czasu dopasował ją do swoich wyobrażeń. Również Zakon krzyżacki nie mógł obyć się bez instytucji kar i w szerokiej mierze przejął postępowanie pokutne i karne od templariuszy, dostosowując je do własnych potrzeb. Zwykle brat podlegający karze sam musiał się obwinie, a w przypadku denuncjacji ‒ zmu- szany był do samooskarżenia. Otrzymywał potem karę odpowiednią do ciężaru występku. Do najgorszych wy- stępków należały symonia, a więc przekupstwo przy wstąpieniu do Zakonu, dezercja, apostazja i homosek- sualizm. W przypadku symonii jedynie wielki mistrz mógł złagodzić karę. Poza tym podpadających pod karę braci trzeba było wydalić z Zakonu albo trzymać w więzieniu do końca życia. Wydalenie nie oznaczało powrotu do życia świeckiego, ale przekazanie osoby, której to dotyczyło, do zakonu o ostrzejszej regule. Za- kon krzyżacki wprowadził różnicę między braćmi ryce- rzami a braćmi kapłanami, którym z racji święceń ka- płańskich nie wymierzano kary przynoszącej ujmę. Strona 16 2.3 Struktura i organizacja domu głównego Tradycja Zakonu, która swój zapis znalazła w „Narratio de primordiis ordinis Theutonici”, opowia- da o skromnych początkach i wspomina tylko jednego mistrza. Można więc wyjść z założenia, że na czele ma- łej wspólnoty zakonnej nie potrzeba było nikogo wię- cej, jak tylko jednego człowieka. Dopiero gdy wy- kształciły się dalsze urzędy, nie wystarczał już prosty tytuł „mistrz” lub „magister”. Kierownika korporacji nazwano „wielkim mistrzem”, lub „magister generalis”. Był on dożywotnio wybieranym zwierzchnikiem Zako- nu. Ponieważ wielki mistrz dzierżył najważniejszy urząd oraz reprezentował cały Zakon, jego wybór mu- siał być pieczołowicie zaplanowany, aby urząd otrzy- mał najbardziej godny kandydat. Sam proces wyboru w dużej mierze zapożyczony był od obu pozostałych zakonów rycerskich, jednak wykazywał wiele odrębno- ści. Po pierwsze umierający wielki mistrz przekazywał pieczęć swemu zastępcy, który aż do nowego wyboru miał prowadzić sprawy Zakonu, a następnie zwoływał Kapitułę Elekcyjną na której musieli stawić się przed- stawiciele z najbardziej oddalonych okolic, jak np. z krajów nadbałtyckich. Po odprawieniu Mszy Świętej do Ducha Świętego i po spełnieniu innych czynności li- turgicznych zastępca rozpoczynał właściwy proces wy- boru, wyznaczając za zgodą Kapituły Elekcyjnej kom- tura elekcyjnego. Ten ostatni dokooptowywał ko- lejnego, a następnie obaj dołączali kogoś trzeciego itd., Strona 17 aż zebrała się liczba trzynastu braci, którzy ‒ na podo- bieństwo Chrystusa i Jego uczniów ‒ tworzyli „kole- gium elektorów”. W jego skład wchodzili: brat kapłan, ośmiu braci rycerzy i czterech „braci w szarych płasz- czach”, zwanych inaczej braćmi sariantami. Poza tym trzeba było zwracać baczną uwagę na to, żeby propo- rzec należący do określonej prowincji pozostawał w widocznym miejscu oraz żeby żadna prowincja nie miała przewagi nad inną. Obrady „kolegium elekto- rów” odbywały się w oddzielonym pomieszczeniu. Je- śli kolegium w większości zgodziło się na jednego kan- dydata, wówczas komtur elekcyjny ogłaszał wynik Ka- pitule Elekcyjnej. Następnie bracia kapłani intonowali Te Deum laudamus. Zarządzano bicie w dzwony. W końcu zastępca wprowadzał wybranego przed ołtarz, gdzie przekazywał mu pierścień oraz pieczęć. Począt- kowo proces wyborczy ograniczał się tylko do braci na- leżących do Domu Głównego. Ponieważ jednak w cza- sie pisemnego ustalania Statutów, około 1250 roku, Zakon rozszerzył się na Europę, w procesie wyborczym musieli uczestniczyć też przedstawiciele wszystkich re- gionów. U boku wielkiego mistrza stała kapituła Domu Głównego, z którego wywodziła się Kapituła General- na z przedstawicielami wszystkich gałęzi Zakonu. Bez kapituły, bądź bez Kapituły Generalnej, wielki mistrz nie mógł podejmować żadnych ważnych decyzji. Do kapituły lub Kapituły Generalnej należał również wy- bór najważniejszych dostojników zakonnych. Kapituła lub Kapituła Generalna zawsze obradowała pod prze- Strona 18 wodnictwem Wielkiego Mistrza. Tak jak to zostało już wcześniej powiedziane, do Kapituły Generalnej należa- ło podejmowanie postanowień. Początkowo każdego roku w święto Podwyższenia Krzyża Świętego, czyli czternastego września, odbywała się taka Kapituła Ge- neralna, na której wszyscy dostojnicy musieli złożyć swe urzędy do dyspozycji wielkiego mistrza i Kapituły oraz musieli zdać sprawę ze swych urzędów. Na takiej Kapitule bracia mogli uzyskać potwierdzenie na swych urzędach, co rzeczywiście często się zdarzało, albo też powierzano im inne zadania lub odbierano je, zgodnie z tym, co za radą Kapituły nakazał wielki mistrz. Około 1300 roku wielki mistrz zrezygnował z powoływania co roku Kapituły Generalnej, która odtąd miała odby- wać się co sześć lat. Poza tym kompetencje wielkiego mistrza i Kapituły zostały ograniczone. Regulacja ta była jednak przejściowa i trzeba patrzeć na nią w związku ze wzrostem znaczenia oraz z dążeniami do samodzielności krajowego mistrza w Prusach i w Inf- lantach, a także mistrza niemieckiego. Z innym dostojnikiem, którego na początku okre- ślano mianem „praeceptor”, spotykamy się w latach 1207-1208. Później zyskał on określenie „commenda- tor” lub, dla odróżnienia od innych komturów, tytuł „Wielkiego Komtura” albo też określenie „commenda- tor magnus”. Był on zastępcą mistrza lub mistrza nie- mieckiego w głównym domu zakonnym. Niewiele młodszy od niego jest urząd marszałka i na pierwszą wzmiankę o nim można się natknąć w 1208 roku. Mógł powstać dopiero po przekształceniu wspólnoty szpital- Strona 19 nej w zakon rycerski. Później, w odróżnieniu od innych marszałków, nazywano go „Wielkim Marszałkiem”. W tym samym, tzn. 1208 roku, mamy poświadczone stanowisko „szpitalnika” lub „hospitalariusa”, który później nazywany był „Wielkim Szpitalnikiem”. Ci trzej nosiciele urzędów, czyli Wielcy Urzędni- cy, jak miało się zwyczaj mówić w Zakonie, zapewniali wykonywanie najważniejszych spraw w Domu Głów- nym. Do Wielkiego Komtura należało zastępowanie wielkiego mistrza podczas jego nieobecności, Marsza- łek zajmował się dziedziną militarną natomiast Szpital- nik sprawami szpitala. Wprawdzie nie jest to wyraźnie poświadczone, ale można przypuszczać, że trzej Wielcy Urzędnicy, jak będzie się ich później określać, już na początku XIII wieku wybierani byli przez zgromadze- nie braci, a nie mianowani wyłącznie przez mistrza. Dopiero w 1228 roku do trzech starszych Wielkich Urzędników dołączył tzw. „Wielki Szatny”, który za- rządzał garderobą. Również on wybierany był przez zgromadzenie braci. Jeszcze później, bo dopiero w 1240 roku, a więc rok po śmierci Hermana von Salza, do pozostałych urzędników dołączył „Skarbnik” lub „thesaurarius”. Jego główne zadanie polegało na za- rządzaniu skarbem Zakonu i na prowadzeniu kasy cen- tralnej. Być może urząd ten istniał już wcześniej, ale miał podrzędne znaczenie. Jednakże przy końcu kaden- cji Hermana von Salza został podniesiony do urzędu dostojnika, chociaż w źródłach Skarbnik występuje do- piero po śmierci Hermana von Salza. Strona 20 Wprawdzie tych pięciu Wielkich Urzędników, bę- dących przedstawicielami mistrza lub wielkiego mi- strza, wyrosło z zarządzania Domem Głównym, to już na początku XIII wieku nie byli oni urzędnikami do- mowymi, lecz przedstawicielami centrali Zakonu. Za- rządzali resortami w centrali zakonnej, posiadając po- nadregionalne kompetencje, choć z tej racji nie można było ich określać mianem „ministrów resortowych”. W pozostałych sprawach struktura zarządu Domu Głównego bardziej wzorowała się na organizacji joan- nitów niż templariuszy. Po Zwyczajach, spisanych około 1250 roku, można określić kompetencje dostojników. Wielki Komtur był namiestnikiem Wielkiego Mistrza podczas jego krótkiej nieobecności. Natomiast w innych przypadkach zstępcę musiała mianować Kapituła. Mogła ona obarczyć Wielkiego Komtura jakimś zadaniem, ale nie musiała tego czynić. Wielki Komtur zarządzał Domem Głów- nym, kontrolował kasę konwentu, a także zaopatrzenie domu w zboże i we wszystko, co konieczne do życia. W czasie pokoju podlegali mu bracia rycerze i kapłani oraz rzemieślnicy i niewolnicy należący do centrali. Ponieważ rozporządzał pojazdami i statkami, odpowie- dzialny był za transport. Podlegały mu warsztaty rze- mieślnicze w Domu Głównym, a przede wszystkim warsztat snycerski do sporządzania katapult, kusz i łu- ków. Musiał zaopatrywać infirmerię w lekarstwa i pro- wiant dla chorych braci oraz szpital dla obcych piel- grzymów i chorych. Przechowywał jeden z trzech klu- czy do skarbca zakonnego oraz do wielkiej pieczęci za-