Strona 1 Strona 2 Strona 3 JEAN-CLAUD E IZZO szurmo p r z e ł o Ŝ y ł a M A R Y N A O C H A B Strona 4 Strona 5 Patronat medialny Ce livre beneficie du soutien du Ministere des Affaires Etrangeres francais et du Service de Cooperation et d'Action Culturelle de 1'Ambassade de France en Pologne. KsiąŜka ta została wydana z pomocą francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Działu kultural- nego Ambasady Francji w Polsce. Tytuł oryginału: Chourmo Copyright © Editions Gallimard, 1996 Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo W.A.B., 2006 Copyright © for the Polish translation by Wydawnictwo W.A.B., 2006 Wydanie 1 Warszawa 2006 Strona 6 Od autora Nic z tego, co przeczytacie, nie miało miejsca. Z wyjąt- kiem oczywiście tego, co się zdarzyło naprawdę. Czyli tego, o czym mogliście się dowiedzieć z gazet albo telewizji. W sumie - niewiele. Mam szczerą nadzieję, Ŝe historia przez mnie opowiedziana pozostanie tam, gdzie jej miejsce: na stronicach tej ksiąŜki. Co powiedziawszy, oświadczam, Ŝe Marsylia jest jak najbardziej realna. Tak realna, Ŝe na- prawdę nie chciałbym, abyście się doszukiwali podobień- stwa moich postaci do osób, które istniały. Dotyczy to rów- nieŜ bohatera. To, co mówię o moim mieście, Marsylii, to po prostu, jak zawsze, tylko echa i reminiscencje. Czyli to, co się da wyczytać między wierszami. Strona 7 Isabelle i Gennaro, matce i ojcu, najprościej Strona 8 Paskudne czasy i tyle. Rudolph Wurlitzer Strona 9 Pamięci Ibrahima Mego, zabitego 24 lutego 1995 roku w północnych dzielnicach Marsylii przez rozlepiaczy plakatów Frontu Narodowego Strona 10 Prolog Końcowa stacja, Marsylia, dworzec Saint-Charles Z góry schodów przy dworcu Saint-Charles Guitou - tak go wciąŜ jeszcze nazywała mama - patrzył na Marsylię. „Wielkie miasto". Tutaj mama się urodziła, ale nigdy go tu nie przywiozła. ChociaŜ obiecywała. A teraz przyjechał sam. Jak dorosły. I za dwie godziny spotka się z Naimą. Po to przyjechał. Z rękami w kieszeniach dŜinsów i camelem w ustach wolno schodził po stopniach. Twarzą do miasta. „Zejdziesz schodami na boulevard d'Athenes - powie- działa Naima. - Pójdziesz bulwarem aŜ do Canebiere. Skrę- cisz w prawo, w stronę Starego Portu. Jak tam dojdziesz, to po prawej, dwieście metrów dalej, zobaczysz duŜy bar na rogu. Nazywa się Samaritaine. Tam będziemy na ciebie czekać. O szóstej. Nie moŜesz się zgubić." Dobrze, Ŝe ma dwie godziny przed sobą. Znajdzie bar. ZdąŜy na czas. Nie chce, Ŝeby Naima na niego czekała. Bardzo pragnął ją zobaczyć. Wziąć za rękę, objąć, pocało- wać. Tę noc spędzą razem. Pierwszy raz pójdą do łóŜka. Pierwszy dla niej i dla niego. Mathias, kolega Naimy z li- ceum, zostawia im swoją kawalerkę. Będą tylko we dwoje. Nareszcie. 9 Strona 11 Uśmiechnął się do swoich myśli. Nieśmiało, tak jak do Naimy, kiedy się poznali. Potem się skrzywił, matka mu się przypomniała. Na pewno zrobi mu awanturę, gdy wróci do domu. Nie dość, Ŝe wyjechał bez pozwolenia, trzy dni przed rozpoczęciem roku szkolnego, to jeszcze przed wyjazdem rąbnął tysiąc franków z kasy w sklepie. Butik z konfekcją w centrum Gap, bardzo elegancki. Wzruszył ramionami. Tysiąc franków mniej nie nad- szarpnie rodzinnego budŜetu. Z matką się dogada. Jak zwykle. Tylko tamten go niepokoi. Ten palant, który się uwaŜa za jego ojca. Raz juŜ go sprał z powodu Naimy. Przechodząc przez skrzyŜowanie z alleés de Meilhan, przyuwaŜył kabinę telefoniczną. Pomyślał, Ŝe dobrze było- by jednak zadzwonić do mamy. śeby się nie martwiła. PołoŜył plecak na ziemi i sięgnął do tylnej kieszeni dŜin- sów. A niech to szlag! Po portfelu! Nerwowo obmacał drugą kieszeń, potem kieszenie płóciennej kurtki, choć nigdy tam nie kładł pieniędzy. Niczego. Jak mógł zgubić portfel? Miał go, wychodząc z dworca. WłoŜył do środka bilet. Przypomniał sobie. Na schodach jakiś beur* poprosił go o ogień. Guitou wyjął zapalniczkę Zippo i w tym momen- cie potrącił go inny beur, wielkimi susami zbiegający w dół. Jak złodziej, pomyślał sobie wtedy. Pchnięty przez tamtego w plecy, omal się nie przewrócił na stopniach i wylądował w ramionach tego pierwszego. Ale się dał obrobić! Zakręciło mu się w głowie z wściekłości i niepokoju. Nie ma papierów, nie ma karty telefonicznej, nie ma biletu, a przede wszystkim prawie nie ma forsy. Została mu tylko reszta z biletu i paczka cameli. Trzysta dziesięć franków. * Beur - potoczna nazwa potomków imigrantów z Maghre- bu, z velan, języka przedmieść, polegającego na przestawianiu sylab, np. beur zamiast arabe, meuf zamiast femme itp. (wszystkie przypisy tłumaczki). 10 Strona 12 - Psiakrew! - powiedział głośno. - Wszystko w porządku? - spytała jakaś starsza pani. - Skradziono mi portfel. - Nie przejmuj się, biedaku. Nic juŜ nie poradzisz! Kra- dzieŜe są tutaj na porządku dziennym. (Patrzyła na niego ze współczuciem.) Tylko nie idź na policję! Nie radzę. Jesz- cze sobie biedy napytasz! I poszła dalej swoją drogą, przyciskając do piersi toreb- kę. Guitou odprowadził ją wzrokiem. Znikła w pstrokatej masie przechodniów, w większości kolorowych. Marsylia kiepsko się zaczyna! śeby odpędzić pecha, pocałował złoty medalik, wiszący na piersi jeszcze opalonej po spędzonych w górach wa- kacjach. Prezent od matki na pierwszą komunię. Zdjęła go wtedy z siebie i załoŜyła mu na szyję. „Jest z daleka. Ochroni cię", powiedziała. Nie wierzył w Boga, ale był przesądny jak wszystkie włoskie dzieci. A poza tym pocałować Madonnę to tak jak- by pocałować mamę. Kiedy był mały, mama kładła go do łóŜka, a potem całowała w czoło. Medalik dyndał mu nad ustami, gdy nachylała ku niemu cięŜkie piersi. Odegnał ten zawsze podniecający obraz. Pomyślał o Na- imie. Miała tak samo piękne piersi jak mama, tylko mniej- sze. Tak samo ciemne. Któregoś dnia, kiedy całowali się za stodołą Reboulów, wsunął rękę pod sweter Naimy. Pozwo- liła się pieścić. Powoli podciągnął sweter, Ŝeby się przyjrzeć jej piersiom. Dłonie mu drŜały. „Podobają ci się?" - spytała szeptem. Nie odpowiedział, tylko rozchylił wargi, Ŝeby je wziąć w usta, najpierw jedną, potem drugą. Poczuł podnie- cenie. Zaraz zobaczy Naimę, cała reszta nie ma znaczenia. Da sobie radę. Naima obudziła się znienacka. Jakiś dźwięk z piętra wy- Ŝej. Dziwny. Głuchy. Serce zabiło jej mocniej. Wstrzymując 11 Strona 13 oddech, nadstawiła uszu. Nic. Cisza. Przez Ŝaluzje sączyło się słabe światło. Która to godzina? Nie miała zegarka. Gu- itou spokojnie spał na brzuchu. Twarzą zwrócony do niej. Ledwie słyszała jego regularny oddech. Poczuła ulgę. Wy- ciągnęła się na łóŜku i przytuliła do chłopca, z otwartymi oczami. Chętnie by zapaliła, Ŝeby się uspokoić. I znowu zasnąć. OstroŜnie musnęła dłonią ramiona Guitou i długim, pieszczotliwym gestem przesunęła ręką po jego plecach. Miał jedwabistą skórę. Miękką i delikatną jak jego oczy, uśmiech, głos, słowa, które do niej mówił. Jak jego dłonie na jej ciele. To ta delikatność ją urzekła. Niemal kobieca. Znajomi chłopcy byli bardziej brutalni, nawet Mathias, z którym flirtowała. Gdy Guitou pierwszy raz się do niej uśmiechnął, od razu zapragnęła znaleźć się w jego ramio- nach i oprzeć głowę na jego piersi. Chciała go obudzić. Niech ją pieści jak przedtem. Polu- biła to, polubiła jego palce na swoim ciele, jego zachwyco- ne spojrzenie, które sprawiało, Ŝe czuła się piękna. I zako- chana. Seks wydawał mu się czymś najbardziej naturalnym pod słońcem. Jej teŜ się to spodobało. Czy będzie tak samo dobrze, kiedy zaczną od nowa? Czy tak jest zawsze? Prze- biegi ją dreszcz na wspomnienie jego pieszczot. Uśmiech- nęła się, pocałowała Guitou w ramię, przytuliła się do niego jeszcze mocniej. Był gorący. Drgnął. Wsunął nogę między jej nogi. Otworzył oczy. - Obudziłaś się? - spytał, głaszcząc jej włosy. - Usłyszałam jakiś dźwięk. - Zlękłaś się? Nie było Ŝadnego powodu do lęku. Piętro wyŜej spał Hosin. Rozmawiali z nim trochę, kiedy przyszli po klucze. Zanim poszli na pizzę. Hosin był algier- skim historykiem. Specjalistą od staroŜytności. Interesował się marsylskimi wykopaliskami archeologicznymi. „Niewia- rygodnie bogate", zaczął im objaśniać. To było na pewno 12 Strona 14 pasjonujące, ale oni co innego mieli w głowie. Spieszno im było znaleźć się tylko we dwoje. Wyznać sobie miłość. A potem się kochać. Hosin od przeszło miesiąca gościł u rodziców Mathiasa. Wyjechali na weekend do swojej willi w Sanary, w depar- tamencie Var. No i Mathias mógł im zostawić swoją kawa- lerkę na parterze. To był jeden z tych pięknych odrestaurowanych do- mów w dzielnicy Panier, u zbiegu rue Belles-Ecuelles i rue Puits Saint-Antoine, w pobliŜu place Lorette. Ojciec Mathia- sa, architekt, zaprojektował nowe wnętrze. Trzy piętra aŜ po taras na dachu, a I'italienne, skąd roztaczał się widok na całą zatokę, od Estaque po Madrague de Montredon. Cudo. „Rano pójdę po chleb. Zjemy śniadanie na tarasie. Zo- baczysz, jak tam pięknie", powiedziała Naima. Chciała, Ŝeby Guitou pokochał Marsylię. Jej rodzinne miasto. Tyle mu o nim opowiadała. Guitou był trochę zazdrosny o Mathiasa. „Chodziłaś z nim?" Roześmiała się, ale nie odpowiedziała. Później, kiedy mu wyznała: „To był pierwszy raz, napraw- dę", zapomniał o Mathiasie. Obiecali sobie wspólne śniada- nie. Taras. Marsylię. - Czego się boisz? Zarzuciła na niego nogę, podciągnęła ją w górę, kolanem dotykała jego męskości, poczuła, jak twardnieje. Przywarła policzkiem do piersi chłopca. Guitou przytulił ją do siebie i pogłaskał po plecach. Naima zadrŜała. Zapragnął jej znowu, mocno, mocno, ale nie wiedział, czy to wypada. Czy ona chce. Nie wiedział nic o dziewczy- nach ani o miłości. Był strasznie podniecony. Naima pod- niosła na niego oczy. Ich usta się spotkały. Guitou przygar- nął ją, połoŜyła się na nim. A potem usłyszeli krzyk Hosina. Ten krzyk ich zmroził. - O BoŜe - szepnęła Naima. Guitou odepchnął ją i wyskoczył z łóŜka. Wciągnął spo- denki. 13 Strona 15 - Dokąd idziesz? - spytała, bojąc się poruszyć. Nie wiedział. Czuł strach, ale nie mógł przecieŜ nic nie zrobić. Okazać, Ŝe się boi. Teraz jest męŜczyzną. Naima na niego patrzy. Usiadła na łóŜku. - Ubieraj się - powiedział. - Dlaczego? - Nie wiem. - Co się dzieje? - Nie wiem. Usłyszeli tupot nóg po schodach. Naima pognała do łazienki, zbierając po drodze rozrzu- cone ubranie. Guitou nadsłuchiwał z uchem przyklejonym do drzwi. Znowu kroki na schodach. Szepty. Otworzył drzwi, nie wiedząc właściwie, dlaczego to robi. Jakby ska- pitulował przed własnym strachem. Najpierw zobaczył re- wolwer. Potem oczy męŜczyzny. Okrutne, jakŜe okrutne. ZadrŜał na całym ciele. Nie usłyszał wystrzału. Poczuł je- dynie przeszywający ból w brzuchu i pomyślał o mamie. Upadł. Grzmotnął głową o kamienny stopień. Rozbił sobie łuk brwiowy. Poczuł smak krwi w ustach. „Wiejmy" - to było ostatnie słowo, jakie usłyszał. Po- czuł, Ŝe ktoś przez niego przeskakuje. Jak przez trupa. Strona 16 Rozdział pierwszy, w którym szczęście to prosta rzecz, kiedy się patrzy na morze Nic przyjemniejszego, kiedy nie ma się nic do roboty, jak przekąsić coś rano, patrząc na morze. W charakterze przekąski Fonfon przygotował puree z sardeli, prosto z pieca. Rano wypłynąłem na ryby i wró- ciłem szczęśliwy z pięknym okoniem, czterema doradami i tuzinem tępogłowów. A teraz w dodatku ta zapiekanka. Niewiele mi trzeba do szczęścia. Otworzyłem butelkę róŜowego Saint-Canat. Jakość win prowansalskich z roku na rok zachwyca mnie coraz bar- dziej. Trąciliśmy się kieliszkami i napili po łyku, dla spró- bowania. Wino z Commenderie de la Bargemone było wy- śmienite. Czuło się na języku cudowne nasłonecznienie wzgórz nad Trevaresse. Fonfon mrugnął do mnie, zaczę- liśmy maczać kawałki chleba w puree z sardeli, dopra- wionymi pieprzem i siekanym czosnkiem. Przy pierwszym kęsie mój Ŝołądek się obudził. - Ale pycha! - Rzekłeś. Nie było nic więcej do dodania. KaŜde słowo byłoby zbyteczne. Jedliśmy w milczeniu, błądząc wzrokiem po mo- rzu. Pięknym, ciemnoniebieskim, niemal aksamitnym je- siennym morzu. Nie mogłem się nim nasycić. Za kaŜdym 15 Strona 17 razem dziwię się, Ŝe aŜ tak mnie pociąga. Czuję zew morza, choć nie jestem ani marynarzem, ani podróŜnikiem. Kiedyś marzyłem o tym, co jest hen, tam, za linią horyzontu. Chło- pięce marzenia. Ale nigdy się nie zapędziłem tak daleko. Wyjąwszy jeden jedyny raz: na Morze Czerwone. Dawno temu. Mam blisko czterdzieści pięć lat i, jak wielu marsylczy- ków, wolę czytać o podróŜach, niŜ podróŜować naprawdę. Nie wyobraŜam sobie, Ŝe mógłbym wsiąść w samolot do Mexico City, Sajgonu czy Buenos Aires. Dla mojego poko- lenia podróŜe miały jeszcze jakiś sens. Kojarzyły się ze stat- kami, transportem towarów, nawigacją. Z powolnym mija- niem czasu, jakie narzuca morze. Z portami. Z trapem spuszczonym na nadbrzeŜe, z upojeniem nowymi zapacha- mi i nieznanymi twarzami. Zadowalałem się moją Tremolino, łódką, w której wy- puszczałem się w okolice wyspy Maire i archipelagu Riou, Ŝeby spędzić kilka godzin na rybach, otulony morską ciszą. Nie miałem juŜ nic innego do roboty. Tylko to: wybrać się na ryby, kiedy przyjdzie ochota. Pograć w belotkę między trzecią a czwartą. Zagrać w bule o aperitif. Dobrze uregulowane Ŝycie. Od czasu do czasu chodziłem na wycieczki do calanqu- es: Sormiou, Morgiou, Sugiton, En-Vau...* Maszerowałem całymi godzinami, z plecakiem. Pot się ze mnie lał, od- dychałem pełną piersią. To mnie utrzymywało w formie. Koiło moje wątpliwości i obawy. Moje lęki. Uroda tych zatoczek godziła mnie ze światem. Zawsze. Prawda, Ŝe ca- lanques są przepiękne. Nie wystarczy tego powiedzieć, trzeba je zobaczyć. Ale moŜna tam dotrzeć tylko na piechotę albo łódką. Turyści rzadko się na to decydują, no i całe szczę- ście. * Szereg niewielkich wąskich zatok na wschód od Zatoki Marsylskiej. 16 Strona 18 Fonfon dobre kilka razy wstał od stołu, Ŝeby obsłuŜyć klientów. Facetów, którzy, tak jak ja, często tu zaglądali. Starych bywalców, których nie odstraszał jego trudny cha- rakter. Ani to, Ŝe nie mogli sobie poczytać „Le Meridional". W barze Fonfona tylko „Le Provencal" i „La Marseillaise" były dozwolone. Fonfon udzielał się w SFIO*. Miał otwar- tą głowę, ale nie na tyle, by tolerować poglądy Frontu Naro- dowego. Zwłaszcza we własnym barze, gdzie nieraz odbywa- ły się zebrania polityczne. Raz pojawił się nawet Gastounet, jak go poufale nazywano, były mer. Przyszedł razem z Mi- lou, Ŝeby uścisnąć rękę działaczy socjalistycznych. W 1981 roku. Potem nastały czasy rozczarowania. I goryczy tak- Ŝe. Któregoś ranka Fonfon zdjął ze ściany portret prezydenta Republiki, tronujący nad ekspresem do kawy, i cisnął go do plastikowego czerwonego pojemnika na śmieci. Rozległ się dźwięk tłuczonego szkła. Fonfon przyjrzał nam się uwaŜnie zza kontuaru, ale nikt nie odezwał się słowem. Fonfon nie zwinął jednak sztandaru. Ani nie zamknął gęby na kłódkę. Fifi Uszatek, jeden z naszych partnerów do belotki, w zeszłym tygodniu próbował mu wytłumaczyć, Ŝe dziennik „Le Meridional" ewoluował. Zgoda, nadal jest to gazeta prawicowa, lecz jednak liberalna. Zresztą w całym departamencie stronice poświęcone sprawom lokalnym są w „Provencal" i Meridional" takie same, więc nie ma co wybrzydzać... O mało się nie pobili. - Rzygać mi się chce, jak pomyślę, Ŝe zdobyli sobie czy- telników namawianiem do rŜnięcia Arabów. Na sam widok tej gazety czuję się, jakbym miał brudne ręce. - Rany boskie! Z tobą nie da się gadać! - To nie gadanie, ciulu, tylko trucie. Nie po to dowaliłem szkopom, Ŝebym teraz musiał wysłuchiwać tych bredni. * SFIO - francuska partia socjalistyczna. 17 Strona 19 - A niech go! Znów zaczyna - odezwał się Momo, kładąc ósemkę karo na asa treflowego Fonfona. - Nikt cię nie pyta o zdanie! SłuŜyłeś u tej faszystow- skiej kanalii, Mussoliniego. Ciesz się, Ŝe siedzisz z nami przy stole. - Belotka - powiedziałem. Ale juŜ było za późno. Momo rzucił karty na stół. - A co tam! Mogę grać gdzie indziej! - No właśnie. Idź do Luciena. On ma karty niebiesko- biało-czerwone. I króla pik w czarnej koszuli. Momo wstał i wyszedł. Nigdy więcej nie postawił stopy w barze Fonfona. Nie poszedł jednak do Luciena. Po prostu przestał grać z nami w belotkę i tyle. Szkoda, bo bardzo- śmy go lubili. Ale Fonfon miał rację. To, Ŝe się człowiek starzeje, to nie powód, Ŝe ma stulić pysk. Mój ojciec tak samo by pyskował. MoŜe gorzej, bo był komunistą, a dzisiaj ze światowego komunizmu została tylko kupka popiołu. Fonfon wrócił z talerzem chleba natartego czosnkiem i świeŜymi pomidorami. Coś na ząb, Ŝeby złagodzić smak sardeli. I nowy powód, Ŝeby rozlać róŜowe wino do kie- liszków. W gorących promieniach słońca port budził się powoli do Ŝycia. Nie panował tu taki jazgot jak na Canebiere, nie, tylko zwykły szum. Ludzkie głosy, gdzieniegdzie muzyka. Samochody ruszające z miejsca. Zapuszczane motory łó- dek. I pierwszy nadjeŜdŜający autobus, który za chwilę zapełni się licealistami. Goudes, które leŜy zaledwie pół godziny od centrum miasta, po sezonie na powrót staje się mieściną liczącą rap- tem sześciuset mieszkańców. Od kiedy wróciłem do Mar- sylii, dobre dziesięć lat temu, nie mogłem się zdecydować na mieszkanie gdziekolwiek poza Goudes. W domku odzie- dziczonym po rodzicach - małe dwa pokoje z kuchnią. W wolnych chwilach wyremontowałem go jako tako. śaden luksus, ale osiem stopni poniŜej tarasu kołysała się na wo- 18 Strona 20 dzie moja łódka. A to z pewnością więcej było warte niŜ wszelkie obietnice raju. Ktoś, kto nigdy nie trafił aŜ tutaj, do tego spalonego słońcem portu, nie uwierzyłby, Ŝe znajduje się w jednym z marsylskich okręgów. W drugim co do wielkości mie- ście Francji. Ma się tu poczucie, Ŝe to koniec świata. Droga kończy się niespełna kilometr dalej, w Callelongu- e, gdzie przechodzi w ścieŜkę biegnącą pośród białych skał, porosłych skąpą roślinnością. Tamtędy wyruszałem na wycieczki. Przez parów Mounine. A potem Plan des Cailles, którędy moŜna dojść do przełęczy Cortiou i Sor- miou. Łódź szkoły nurkowania wyszła z zatoczki, sterując ku wyspom Frioul. Fonfon śledził ją wzrokiem, potem spojrzał na mnie i spytał surowym głosem: - To co o tym myślisz? - Myślę, Ŝe nam dokopią. Nie wiedziałem, o co mu chodzi. Równie dobrze mógł mieć na myśli ministra spraw wewnętrznych, co FIS* albo Clintona. Nowego trenera OM.** Albo nawet papie- Ŝa. Ale moja odpowiedź tak czy owak była dobra. Bo Ŝe nam dołoŜą, to nie ulega wątpliwości. Im więcej ględze- nia o społeczeństwie, demokracji, wolności, prawach człowieka itepe, tym bardziej nam dokopią. Pewne jak dwa i dwa to cztery. - Mhm. TeŜ mi się tak wydaje. To jak gra w ruletkę. Stawiasz i stawiasz, a dziura jest tylko jedna i zawsze przegrywasz. Zawsze wychodzisz na jelenia. - Ale póki stawiasz, Ŝyjesz. - A tam! Dzisiaj trzeba stawiać wysoko, Ŝeby się utrzymać przy Ŝyciu. A mnie, bracie, skończyły się Ŝeto- ny. Dopiłem kieliszek i spojrzałem na niego. Przyglądał mi się. Fioletowe worki pod oczami zjadały mu pół twa- rzy, * Front Islamique de Salut - Muzułmański Front Ocale- nia. ** Olympique Marseille, marsylska druŜyna piłki noŜnej. 19