Strona 1 HISTORIA DUCHOWOŚCI Wydawnictwo „ORDO”, „HOMO DEI” 1998r. TOM I TOM II DUCHOWOŚĆ STAREGO DUCHOWOŚĆ NOWEGO TESTAMENTU TESTAMENTU Antonio Fanuli CM, José L. Sicre Diaz SJ, Rinaldo Fabris, Mauro Pesce, Maurice Gilbert SJ, Romeo Cavedo, Bruno Maggoni, Ugo Vanni, Elio Peretto, Gianfranco Ravasi Mauro Laconi, Giuseppe Segalla TOM III TOM IV DUCHOWOŚĆ OJCÓW KOŚCIOŁA DUCHOWOŚĆ ŚREDNIOWIECZA Tomas Špidlik, Innocenzo Gargano, Benedetto Calati, Reginaldo Grégoire, Vittorino Grossi Antoni Blasucci OFMConv TOM V TOM VI DUCHOWOŚĆ CZASÓW DUCHOWOŚĆ CHRZEŚCIJAŃSKA NOWOŻYTNYCH CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH Constanzo Brovetto, Luigi Mezzadi, Luigi Borriello, Giovanna della Croce, Fulvio Ferrario, Paolo Ricca Bruno Secondin TOM I DUCHOWOŚĆ STAREGO TESTAMENTU Antonio Fanuli CM, José L. Sicre Diaz SJ, Maurice Gilbert SJ, Romeo Cavedo, Gianfranco Ravasi SPIS TREŚCI WPROWADZENIE - Antonio Fanuli CM 5 DUCHOWOŚĆ STAREGO TESTAMENTU: TRADYCJE HISTORYCZNE - Antonio Fanuli CM 17 ROZDZIAŁ I CZASY ABRAHAMA, IZAAKA, JAKUBA, IZRAELA: DUCHOWOŚĆ OJCÓW 18 1. Wielu ojców, wiele rodów 18 2. Ojciec mój był wędrownym Aramejczykiem: społeczno-kulturowy i religijny kontekst nomadycznego życia na Wschodzie 20 3. Duchowość pierwotnych rodów hebrajskich 23 4. Duchowość o dwóch obliczach: duchowość tego, co już zostało przeżyte, i duchowość będąca nieustanną propozycją 36 ROZDZIAŁ II EPOKA WYJŚCIA: DUCHOWOŚĆ PIERWOTNEGO JAHWIZMU 43 1. Różne klany semickie w Egipcie 43 2. Mojżesz: u źródeł duchowości biblijnej 47 3. Jahwizm jako nowa religia 51 4. Duchowość wyzwolonych niewolników 55 ROZDZIAŁ III DOŚWIADCZENIE PUSTYNI: DUCHOWOŚĆ OKRESU WZROSTU 79 Strona 2 1. Aspekty historyczne i geograficzne 80 2. Aspekty egzystencjalne i religijne 82 ROZDZIAŁ IV DOŚWIADCZENIE SYNAJU: DUCHOWOŚĆ WIEKU DOJRZAŁEGO 93 1. Synaj jako punkt docelowy Exodusu 94 2. Teofania na Synaju 96 3. Na Synaju Izrael staje się „ludem JHWH” 101 4. Doświadczenie grzechu i przebaczenia na Synaju 134 5. Mojżesz: postać podsumowująca i symbolizująca duchowość Starego Testamentu 145 ROZDZIAŁ V OD ZDOBYCIA KANAANU DO NIEWOLI BABILOŃSKIEJ: DUCHOWOŚĆ CODZIENNOŚCI 153 1. Izrael osiedla się w Kanaanie: tematyka ziemi obiecanej i już ofiarowanej 154 2. Jozue - klasyczna postać czasów zdobywania Kanaanu 159 3. Zderzenie z kulturą kananejską: rozwój pierwotnego jahwizmu oraz jego zniekształcenie 162 4. Centra religii jahwistycznej będące dawnymi sanktuariami kananejskimi 166 5. Pieśń Debory: najstarsza pieśń wiary jahwistycznej 168 6. Instytucje Izraela 172 7. Wielkie szkoły duchowości 185 ROZDZIAŁ VI DOŚWIADCZENIE NIEWOLI: DUCHOWOŚĆ CZASÓW KRYZYSU 229 1. Sytuacja historyczno-religijna babilońskich wygnańców 230 2. Aktywne kręgi religijne: szkoły duchowości na wygnaniu 231 ROZDZIAŁ VII DUCHOWOŚĆ PO NIEWOLI: POMIĘDZY TRADYCJĄ A NAPIĘCIEM ESCHATOLOGICZNYM 262 1. Odbudowa życia narodowego pod obcym panowaniem oraz okres pewnej niezależności 263 2. Teologiczno-religijne fermenty w okresie po niewoli 265 3. Duchowość Tory: posłuszeństwo i kult, mądrość i chwała 267 4. Kult synagogalny skoncentrowany na słowie Bożym 272 5. Uniwersalizm Jonasza i innych proroków po niewoli oraz integralizm religijno-kulturowy pierwszych Hasmoneuszów 277 BIBLIOGRAFIA OGÓLNA 282 DUCHOWOŚĆ PROROKÓW - José L. Sicre Diaz SJ 291 WPROWADZENIE 292 ROZDZIAŁ I KIM JEST PROROK? 294 ROZDZIAŁ II OSOBISTE DOŚWIADCZENIE BOGA 306 1. Doświadczenie sprawiedliwości: Amos 307 2. Doświadczenie miłości: Ozeasz 309 3. Doświadczenie klęski: Jeremiasz 313 ROZDZIAŁ III BÓG ZAZDROSNY: WALKA PRZECIW BAŁWOCHWALSTWU 318 1. Próba aktualizacji problemu 318 2. Rywale Boga 320 3. Manipulacja Bogiem 331 ROZDZIAŁ IV WALKA O SPRAWIEDLIWOŚĆ 336 1. Ewolucja społeczno-ekonomiczna Izraela 336 Strona 3 2. Wcześniejsze próby rozwiązania problemu społecznego 342 3. Oskarżenia płynące z ust proroków 345 4. Zagadnienia szczegółowe 352 5. Czy jest nadzieja na rozwiązanie tej sytuacji? 356 6. Czy krytyka proroków osiągnęła jakiś skutek? 359 ROZDZIAŁ V PROROCY I KULT 361 1. Kult w starożytnym Izraelu 362 2. Orędzie proroków 366 ROZDZIAŁ VI PROROCKA WIZJA HISTORII 382 1. Słowo Boże tworzące historię 383 2. Słowo Boże interpretujące historię 385 3. Słowo, które jest dla nas wyzwaniem 393 4. Wizja prorocka a wizja Nowego Testamentu 395 ROZDZIAŁ VII PROROCY WOBEC IMPERIALIZMU 398 1. Wiek asyryjskiego ucisku (734-632 r. przed Chr.) 399 2. Pod babilońskim młotem (603-539 r. przed Chr.) 406 3. Cyrus przyjęty - Persja odrzucona (540-520 przed Chr.) 413 4. Antioch IV i Księga Daniela 415 5. Zakończenie 418 ROZDZIAŁ VIII MONARCHIA I MESJANIZM 420 1. Początek i charakter izraelskiej monarchii 420 2. Postawa proroków 424 3. Wnioski końcowe 460 DUCHOWOŚĆ PSALMÓW - Maurice Gilbert SJ 463 WPROWADZENIE 464 ROZDZIAŁ I PSALMY A LITURGIA 466 ROZDZIAŁ II PSALMY CAŁEGO IZRAELA 470 ROZDZIAŁ III GATUNKI LITERACKIE PSALMÓW 473 1. Psalmy uwielbienia 473 2. Kiedy przychodzi utrapienie 480 3. Pouczenia 485 ROZDZIAŁ IV PSAŁTERZ JAKO DUCHOWA PIELGRZYMKA 489 1. Wprowadzenie: Ps 1 i 2 489 2. Księga I: Psalmy 3 - 41(40) 490 3. Księga II: Psalmy 42(41) - 72(71) 491 4. Księga III: Psalmy 73(72) - 89(99) 492 5. Księga IV: Psalmy 90(89) - 106(105) 492 6. Księga V: Psalmy 107(106) – 150 493 ROZDZIAŁ V - „TY JESTEŚ WIERNY DLA WIERNEGO” [PS 18(17),26] 495 1. Wierny człowiek 495 2. Bóg wierny 498 BIBLIOGRAFIA 500 POZNAĆ ŚWIAT, ABY STAĆ SIĘ MĄDRYM. Księga Przysłów 10-31, Pieśń nad Pieśniami, Księga Koheleta - Romeo Cavedo 501 Strona 4 ROZDZIAŁ I POZNANIE PORZĄDKU STWORZENIA (Prz 10-31) 502 1. Zaufanie złożone w rozumie oraz świadomość jego ograniczeń 502 2. Duch badawczy i postęp wiedzy 504 3. Alternatywa: dobro - zło oraz jej radykalna nieusuwalność 505 4. Roztropność mędrca uznającego Boże panowanie 508 5. Ostrożność, realizm, przezorność 510 6. Świadomość ludzkich ograniczeń 512 ROZDZIAŁ II OBJAWIAJĄCA SIŁA TKWIĄCA W LUDZKIEJ MIŁOŚCI (Pieśń nad Pieśniami) 513 ROZDZIAŁ III ODNALEZIENIE RÓWNOWAGI POMIMO PORAŻKI ROZUMU (Księga Koheleta) 515 1. Różnorodność perspektyw 515 2. Rozumienie, które wymyka się ludzkiemu rozumowi 516 3. „Marność” 517 4. Pokorne przyjęcie Bożego panowania 518 „OBECNIE UJRZAŁEM CIĘ WZROKIEM”. Duchowa droga Hioba - Gianfranco Ravasi 521 1. Jasny i fascynujący program duchowy 522 2. „Nigdy nie kończące się dyskusje” - duchowość Hioba w ujęciu diachronicznym 525 3. „Wiem, że Ty wszystko możesz”: duchowość Hioba w ujęciu synchronicznym 534 BIBLIOGRAFIA 540 MĘDRZEC WYCHOWANY PRZEZ WIARĘ. (Mądrość Syracha, Prz 1-9, Księga Mądrości) - Romeo Cavedo 541 ROZDZIAŁ I SZUKANIE BOGA ŹRÓDŁEM MĄDROŚCI (Mądrość Syracha) 542 1. Mądrość potrzebuje wiary 542 2. Boża mądrość wchodzi w świat 543 3. W dialogu z Bogiem wycisza się niepokój szukania 544 4. Szacunek, uwielbienie, poczucie bezpieczeństwa 547 5. Rozum uzdrowiony 549 6. Dawne uprzedzenia i brak odwagi do nowego spojrzenia 550 ROZDZIAŁ II BOŻA MĄDROŚĆ POSZUKUJĄCA CZŁOWIEKA (Prz 1-9) 553 1. Samoobjawienie uosobionej Mądrości 553 2. Poznanie i miłość 554 ROZDZIAŁ III MĄDROŚĆ JAKO ŹRÓDŁO ZWYCIĘSTWA NAD ŚMIERCIĄ (Księga Mądrości) 556 1. Kultura śmierci i kultura życia 556 2. Działanie Mądrości w świecie materialnym 558 Strona 5 Antonio Fanuli CM WPROWADZENIE Strona 6 Uważny obserwator fenomenów religijnych bez trudności zda sobie sprawę z tego faktu, że religiami najbardziej rozpowszechnionymi pod względem geo­ graficznym i najbardziej otwartymi na różne narody i kultury są chrześcijaństwo oraz islam. Są to dwie religie powstałe w tym gorącym tyglu ludów i kultur, jakim był starożytny Bliski Wschód. Obydwie te religie zawdzięczają swoje życiodajne źródło hebraizmowi. Chrześcijanie i muzułmanie razem z Hebrajczykami uważają się za synów wspól­ nego ojca, pradawnego pasterza z górnej Syrii - Abrahama. Abraham i Mojżesz to dla muzułmanów prekursorzy Mahometa, a dla chrześcijan to prawdziwi ojco­ wie w wierze. Starożytny hebraizm jest bowiem macierzystym łonem ich wiary. Bóg Abrahama i Mojżesza, Bóg proroków i biblijnych mędrców jest Bogiem Jezusa. Bóg, który wyprowadził lud Izraela z Egiptu i wybawił go nad Morzem Czerwonym, jest tym samym Bogiem, który dokonał zbawienia ludzkości przez krzyż Jezusa i Jego zmartwychwstanie oraz udzielił jej daru Ducha Świętego. Jeśli duchowość jest egzystencjalnym przejawem wiary, jeśli jest zarówno codziennym, jak i wyjątkowym doświadczaniem obecności Boga, który same­ go siebie objawia człowiekowi i nawiązuje z nim kontakt w czasie oraz w jego przestrzeni życiowej, to wynika stąd jasno, że historia duchowości chrześcijańskiej nie może być opracowywana bez przedstawienia najpierw historii duchowości starożytnego hebraizmu. W niej bowiem duchowość chrześcijańska znajduje swój początek i wytłumaczenie, dzięki niej może zrozumieć samą siebie. Jeśli chodzi o historię duchowości starożytnego hebraizmu, to dysponujemy praktycznie jednym tylko dokumentem: Biblią, a dokładniej tym, co chrześcijanie nazywają Starym Testamentem. Do swojej Biblii chrześcijanie przyjęli cały zestaw ksiąg uznawanych za na­ tchnione, a zatem święte, od tłumaczenia hebrajsko-hellenistycznego III-II wieku przed Chr., zwanego Septuagintą. Aktualna Biblia hebrajska, jak wiemy, zawiera o siedem ksiąg mniej. Zaprezentowany przez nas historyczny przegląd duchowości biblijnej będzie uwzględniać cały kanon, czyli kompletny zbiór ksiąg. Wychodząc od tego kanonu, będziemy krok po kroku pytać, jaki jest - zgod­ nie ze świadomością biblijnego Izraela - punkt wyjścia jego wiary; możemy go również nazwać żywotnym zarodkiem wiary, leżącym u podstaw całego religijnego życia narodu. Następnie rozważymy, jakie były jego historyczne i literackie tradycje, które o nim świadczą i poprzez które został on zapropono­ wany różnym pokoleniom Izraela jako wiara, którą należy wprowadzić w życie, oraz jako etyka, której nakazy należy zachowywać; wreszcie kim byli przywódcy, Strona 7 Wprowadzenie 7 którzy to wszystko urzeczywistniali, jakie były osoby wezwane, by tą wiarą żyć, jakie kręgi socjo-kulturowe, które się nią karmiły i które w niej znalazły swą żywotną siłę. Oto kolejne pytania, na które będziemy się starali odpowie­ dzieć. W ten oto sposób postaramy się przedstawić syntezę całego duchowego doświadczenia ludu Biblii. 1. Duchowość Starego Testamentu jest zakorzeniona w historii Dla wielu uczonych określenie początku historii biblijnego Izraela w sensie ścisłym jest zagadnieniem bardzo kontrowersyjnym. Są tacy, którzy łączą go z osiedleniem się półnomadycznych pokoleń pochodzenia izraelskiego na te­ rytorium kananejskim w epoce Sędziów (od XII do XI wieku przed Chr.). Inni umieszczają go w okresie zjednoczenia dwunastu pokoleń w jedno państwo pod panowaniem Dawida (1010-970 przed Chr.). Są również tacy, którzy przesuwają ten początek na czasy jeszcze późniejsze. Dla aktualnego tekstu biblijnego i dla sa­ mego Izraela, który podejmuje nad nim refleksję, nie ma wątpliwości, że początki te trzeba przesunąć na czasy i na sytuacje o wiele bardziej odległe. Punktem wyjścia religijnej historii Izraela, a więc i jego duchowości jako „ludu Bożego”, są wydarzenia zaistniałe w Egipcie (XIII wiek przed Chr.), gdzie Izrael (względnie jego najsilniejszy zarodek, tzw. grupa Mojżesza) przeżył doświadczenie wolności. Zmienił się wtedy zasadniczo jego status społeczny: z bezkształtnej masy spo­ łecznej wykorzystywanej do prac przymusowych stał się ludem wyzwolonym. A wszystko to było dziełem Boga, którego lud ten w Egipcie nauczył się nazywać Bogiem JHWH. W Egipcie Izrael doświadczył Boga JHWH jako Boga Wybawiciela, w drodze przez Pustynię Synajską poznawał Go codziennie jako Boga Opatrzności lub Boga-Towarzysza. Natomiast na Synaju był On dla niego Bogiem objawiającym się i dyktującym warunki przynależności do Niego i komunii z Nim (Przymierze). Na podstawie tego zobowiązania, przyjętego przez lud dobrowolnie, Bóg wpro­ wadził go do Kanaanu i dał mu tę ziemię jako dziedzictwo, wypędzając stamtąd inne narody. Na mocy takiego exodusu i konkwisty, a także na mocy tórah z Synaju Izrael „posiadł” swego własnego Boga i swoją własną ziemię. I w ten sposób - według starożytnej mentalności - stał się narodem. Jego tożsamość jako narodu, związana z własnym Bogiem i własną ziemią, została na zawsze utrwalona w historii. A jest to historia ujęta w swych wymiarach najgłębszych, gdzie czynniki ludzkie współdziałają z tajemniczym działaniem Bytu transcen­ dentnego i w zależności od Niego. Strona 8 8 Antonio Fanuli CM Do tak rozumianej tożsamości narodu odwołują się ciągle jego wybitne osobistości, którymi są prorocy, po to, by napiętnować wszelkie przejawy zepsucia oraz wzywać do zdecydowanego do niej powrotu. Również mędrcy, a więc ludzie obdarzeni wspaniałym zmysłem praktycznym oraz podejmujący uważną refleksję nad wszystkimi wydarzeniami życia, doszli do przekonania, że wielkością Izraela, źródłem jego pełnej pomyślności, jego chlubą wobec innych narodów, nawet kul­ turalnie bogatszych od niego, jest bycie sobą samym, czyli ludem JHWH, ludem żyjącym Jego prawem. W szkole proroków i mędrców formowali się ci, których dzisiaj możemy nazwać historiografami Izraela, a których dzieło zajmuje połowę obecnego tekstu Starego Testamentu. Ich lektura czy - inaczej mówiąc - ich interpretacja najważniejszych, fundamentalnych wydarzeń historii oraz tego, co one spowodo­ wały, stała się dla następnych pokoleń lekcją profetyczną i mądrościową płynącą z przeszłości. Wiara albo niewierność dawnego Izraela była lekcją duchowości i etyki dla Izraela współczesnego. Ci izraelscy historiografowie patrzyli na przeszłość oczyma i w ten sposób stworzyli jedną z cech duchowości biblijnej, do której prezentacji jeszcze powrócimy. 2. Przebieg, tradycje historyczne i bohaterzy duchowości Starego Testamentu Kiedy chcemy przedstawić duchowość Starego Testamentu pod względem historycznym, musimy zdać sobie sprawę z jej powolnego rozwoju. Z drugiej zaś strony nie można pominąć jej systematyzacji, jaką stworzyli sami autorzy biblijni. Wiadomo, że Biblia grecka, za którą poszły współczesne przekłady, stawia na pierwszym miejscu linię tradycji historycznych. Rozpoczynają się one od opisu stworzenia świata i człowieka, przechodzą do historii patriarchów, a następnie przez całą historię starożytnego Izraela, okres monarchii, niewoli i epoki po niewoli aż do początków Nowego Testamentu. Na drugim miejscu znajdują się księgi mądrościowe, a na trzecim i ostatnim - prorockie, z dwunastoma prorokami „mniejszymi”, którzy poprzedzają czterech proroków „większych” lub którzy po nich następują (jak w Bibliach współczesnych). Ujmując rzecz historycznie, trzeba przyznać, że te trzy linie przebiegają równocześnie, z mniejszym lub większym zaakcentowaniem jednej czy drugiej, w zależności od danej epoki. Uwidacznia się to szczególnie w linii mądrościowej, bardzo znaczącej w epoce po niewoli, ale w pewien sposób obecnej również w epokach poprzednich. Strona 9 Wprowadzenie 9 Plan prezentowanej tutaj historii duchowości Starego Testamentu trzyma się układu biblijnego, z jedną tylko różnicą: po tradycjach historycznych następu­ je omówienie tradycji prorockiej, a dopiero na końcu mądrościowej. Wewnątrz poszczególnych działów każdy autor usiłuje przeprowadzić swoją historyczną i literacką rekonstrukcję duchowego doświadczenia Izraela. Pozwala to zachować biblijny kształt samych świadectw i jednocześnie nie pominąć wymagań obiektyw­ nej rekonstrukcji historycznej. Ta metoda nie pozwala na pomieszanie wszystkich tekstów, co należałoby uczynić dla rygorystycznej rekonstrukcji historycznego schematu obejmującego wszystkie świadectwa, niezależnie od ich przynależności do poszczególnych tradycji. Ze względu na krańcową hipotetyczność takiego sche­ matu pozytywny rezultat byłby tu możliwy jedynie dla poszczególnych autorów, i to w równie hipotetycznych kategoriach interpretacji. Dlatego bardziej praktycz­ ną wydaje się droga samej Biblii i jej linii, oczywiście kosztem nieuniknionych powtórzeń dotyczących tej samej treści, epoki czy osoby, przedstawianych jednak zawsze z innego punktu widzenia. Zakładamy, że Rdz 1-11, czyli tzw. historia początków, była etiologicznym wytłumaczeniem historii patriarchów (Rdz 12-50) i historii Izraela (Wj-Joz). Jako taka wymagała ona od refleksji mądrościowej i tradycji kultycznosakral- nych, czyli od dwóch autorów południowych (Jahwisty i Kodeksu Kapłańskiego), stworzenia pewnego początku wiary, duchowości biblijnych tradycji oraz umieszczenia w tym wszystkim pierwszej pielgrzymki semickiego rodu Abrama z Syrii do Palestyny. Nasza historyczna droga zaczyna się więc od patriarchów. Aktualny tekst biblijny odnoszący się do historii patriarchów, podobnie jak całość historii Izraela, jest owocem ciągle ponawianej jego (tegoż tekstu) lektury, która doszła do ostatecznego stadium w epoce niewoli, a nawet jeszcze później. Dlatego trzeba dokonywać ciągłej pracy polegającej na „filtrowaniu” tych interpre­ tacji, aby dojść do „pierwotnego jądra” będącego egzystencjalnym świadectwem wiary w poszczególnych (wcześniejszych) epokach. Późniejsza, kolejna lektura każdego istotnego wydarzenia tworzy jakby zagęszczenie (pierwotne jądro ujęte tematycznie) tych świadectw wiary i duchowości różnych okresów Izraela histo­ rycznego. Właśnie dzięki tym kolejnym lekturom poznajemy rozwój świadomości wiary realnie przeżywanej przez lud Biblii pomiędzy wiernością a niewiernością Bogu w ostatnim przedchrześcijańskim tysiącleciu. Każda wielka epoka znajduje swoje podsumowanie w jakiejś wielkiej osobowości, która jest zarówno postacią historyczną, jak i typologiczną. Odnosi się to zwłaszcza do Abrahama, Mojżesza, Jozuego, Samuela, którzy stanęli u początków doświadczenia wiary i równocześnie syntetyzują w sobie okresy późniejsze, które się od nich rozpoczynają. Tak samo każde wielkie wydarzenie mające istotne znaczenie dla wiary biblijnej (Wyjście - pustynia - Synaj - zdobycie Ziemi Obiecanej - niewola - okres po niewoli), jeśli zostanie przełożone na kategorie współczesne, może Strona 10 10 Antonio Fanuli CM stanowić antropologiczny schemat - o znaczeniu powszechnym - ludzkiej dro­ gi wzrostu. W ten sposób Wyjście może być pojmowane jako początek drogi, gdzie - jak w każdym ludzkim życiu - wszystko zostaje człowiekowi dane, pustynia może być rozumiana jako czas wzrostu z jego trudnościami i wzlotami, zaś czas spędzony przez Izrael na Synaju jest już czasem wieku dojrzałego, kiedy człowiek jest zdolny podjąć odpowiedzialność i zobowiązania. Długi pobyt Izra­ ela w Kanaanie po jego zdobyciu odpowiada codzienności życia ludzkiego jako czas powszedni, „wydłużony”, gdzie podjęte przez człowieka zadania są przez niego spełniane lub zdradzane. Wygnanie, łącznie z upadkiem religijnej tożsa­ mości Izraela, jest interpretowane jako czas kryzysu w życiu każdego człowieka, kiedy to wszystkie wartości są poddawane pod dyskusję ze względu na poszu­ kiwanie bardziej trwałej tożsamości. Czas po niewoli jest okresem budowania od nowa, na podstawie dawnych tradycji, bardziej sakralnego oblicza Izraela, a równocześnie okresem wielkiego napięcia eschatologicznego, pomagającego Izraelowi przezwyciężyć trudne dla niego uwarunkowania historyczne (różne obce okupacje). Odczytanie tych wydarzeń w kluczu antropologicznym ukazuje ich korelację z zasadniczymi wymiarami każdego ludzkiego doświadczenia. Tradycje historyczne interesowały się wielkimi wydarzeniami, a wewnątrz nich ludźmi i grupami, które stały się bohaterami i podmiotami tych wydarzeń, natomiast linia prorocka akcentuje raczej przeżycia osobiste i historyczne ludzi wyjątkowych - proroków. O samych zaś prorokach, którzy tkwią całkowicie wewnątrz najczystszej tradycji wiary i duchowości biblijnej, wiemy bardzo mało. Ich przepowiadanie,powierzone stronicom świętego tekstu, jest jedynym źródłem poznania ich osobistego doświadczenia Boga oraz orędzia, które prezentują oni swoim współczesnym jako „słowo JHWH”. Dlatego najbardziej praktycznym sposobem przedstawienia duchowości proroków wydaje się całościowe ich po­ traktowanie, by w ten sposób ujawniły się zasadnicze zbieżności i różnice zaist- niałew samym życiu proroka jako człowieka i jako charyzmatyka, a także w jego orędziu ukazanym poprzez tematyczne powtórzenia i uzupełnienia, bowiem właśnie na płaszczyźnie tematyki prorocy ujawniają zarówno podobieństwa, jak i różnice. Każdy z nich podkreśla prymat Boga nad wszelkimi formami bałwochwalczego na­ śladownictwa czy też idolatrii, dlatego poznajemy ich jako ludzi „zakorzenionych” w Bogu, jako mistrzów życia i wiary. W sposób bardzo radykalny wymagają od swych współczesnych sprawiedliwych stosunków społecznych, które w ich przepo­ wiadaniu mają nawet priorytet nad kultem, a czynią to dlatego, aby przyznać Bogu pierwszorzędne miejsce w ludzkim życiu. Na tej zaś płaszczyźnie prorocy ukazują się nam jako zakorzenieni w społeczeństwie swoich czasów, ujawniający jego braki i zdrady oraz proponujący konkretne rozwiązania i właściwe postawy. Następnym tematem podjętym przez proroków jest ich wizja historii. W tej wizji słowo Boże nie tylko stwarza historyczne wydarzenia, ale także je inter­ Strona 11 Wprowadzenie 11 pretuje, a nawet poprzez same wydarzenia apeluje do sumienia zbiorowego oraz indywidualnego synów Izraela. W ten sposób w kontekście słowa Bożego dokonuje się osąd oraz potępienie wszelkich imperialistycznych potęg ówczesnej epoki, potęg bałwochwalczo dążących do stania się jedynym podmiotem i panem hi­ storii. Stosunek proroków do monarchii jest bardzo różnicowany: u proroków Północy - wręcz negatywny, u proroków Południa - raczej pozytywny; prorocy przed niewolą krytycznie odnoszą się do instytucji króla, zaś ci po niewoli wręcz oczekują powrotu monarchii. Kiedy zaś monarchia nie zrodziła się na nowo, wszyscy myślą jedynie o nadejściu „Królestwa Bożego”. Może kogoś rozczarować to, że u proroków brak prawdziwego mesjanizmu w ścisłym jego znaczeniu. Trzeba zauważyć, że ich przepowiadanie było skiero­ wane do im współczesnych, natomiast w sytuacji gorączkowego oczekiwania na nadejście Królestwa Bożego wiele wypowiedzi proroków wyinterpretowano na sposób mesjański. Takie interpretacje prezentuje Nowy Testament, a ich urze­ czywistnienie widzi w Jezusie z Nazaretu (Sicre - Diaz). Psalmy, przedzielające tradycję historyczno-prorocką od mądrościowej, stanowią kondensację duchowości hebrajskiej. Bóg, który objawił siebie jako Boga podejmującego inicjatywę i Boga obdarowującego człowieka w najważniej­ szych wydarzeniach historii ludzkości oraz który objawił się jako Bóg kierujący do ludu swe słowo przez proroków, jest sercem i punktem odniesienia wszystkich psalmów. Jest On przedmiotem uwielbienia ze strony Izraela za wielkie dzieła dokonane przez Niego w stworzeniu i historii oraz za wszelkie Jego przymioty dobroci i sprawiedliwości. Jest On Tym, do którego z pełną ufnością zwraca się krzyk cierpiącego, i Tym, którego wszyscy szczęśliwie ocaleni uważają za wieku­ istego Wybawcę Izraela. Dzięki psalmom możliwe jest podjęcie prawdziwej duchowej pielgrzymki. Dokonuje się to poprzez przejście z jednej księgi psalmów do drugiej, z ciemności do światła, od doświadczenia bólu do chwały, a zawsze jest to droga oczyszczenia. Koniecznym warunkiem pozytywnego zakończenia tej wędrówki jest zdecydowany wybór Pana, co zresztą psalm 1 uświadamia na początku całego zbioru. W przed­ stawieniu relacji pomiędzy wierzącym a Bogiem, pomiędzy wspólnotą a jej Panem Psałterz odsłania prawdziwą głębię swej duchowości. Jej zasadniczą cechą jest świa­ domość niewzruszonej wierności Boga, która jest podstawą ufności modlącego się, a której powinna odpowiadać analogiczna wierność człowieka (Gilbert). Natomiast tradycja mądrościowa Izraela, jako mądrość powszechna, pokła­ da ufność w człowieku, w jego możliwościach zapanowania nad swym życiem poprzez zdobyte doświadczenie i refleksję. Mędrcem jest człowiek, który myśli, zaś mędrcem biblijnym jest ten, kto swoje myślenie opiera na tradycji religijnej swego narodu. Wedle najstarszej biblijnej tradycji mądrościowej (Prz 10-31), Strona 12 12 Antonio Fanuli CM mędrzec żyje swoją duchowością, gdy zachowuje równowagę pomiędzy zaufaniem do siebie samego a świadomością swych własnych ograniczeń; innymi słowy, gdy ufa on solidności własnych refleksji rozumowych, a zarazem uznaje i respektuje granice, które Bóg człowiekowi wyznaczył. Stąd konieczność pokory w dążeniach, roztropności w osądach i mowie oraz wymóg słusznej miary w pragnieniach, posiadaniu, a nawet radowaniu się. W kontekście tego rozważania można zrozumieć znaczenie takiej księgi, jak Pieśń nad Pieśniami, która sławi miłość dwojga zakochanych. To, co jest auten­ tycznie ludzkie, zostało tutaj uznane za godne wyniesienia do poziomu słowa Bożego. Umiejętność znalezienia autentycznego sensu w tym wszystkim, co doczesne, co należy do porządku stworzenia, jest więc przejawem głębokiej duchowości, którą Biblia nie omieszkała zaofiarować swoim czytelnikom jako wielką lekcję. W Księdze Koheleta to zaufanie pokładane w ludzkim rozumie, który potrafi znaleźć sens we wszystkich aspektach rzeczywistości, podlega kryzysowi.Ludzki rozum nie wystarcza już człowiekowi. Może być dla nas zaskoczeniem dogłębny re­ latywizm tej biblijnej księgi, która przecież jest kontynuacją tradycji mądrościowej, pokładającej ufność w możliwościach ludzkiego rozumu. Ostatecznie jednak i ona nabiera charakteru pozytywnego, bo rozwiązanie tego kryzysu znajduje w prośbie skierowanej do Boga, by ofiarował się człowiekowi z większą bezpośredniością jako jego zasadniczy punkt odniesienia. W oczekiwaniu na Boże objawienie mę­ drzec proponuje pokorne przyjęcie rytmu życia wyznaczonego człowiekowi przez Boga, respektowanie praw czasu oraz posłuszne korzystanie z ofiarowanych nam energii życiowych (Cavedo). W Księdze Hioba widzimy już całkowity kryzys mądrości tradycyjnej. Echem przekonania o bezsensowności rzeczy i tragizmie ludzkiego istnienia z Księgi Koheleta jest u Hioba świadomość błędnego tradycyjnego pojęcia Boga. Gdzież jest ten Bóg i co czyni wobec cierpienia niewinnego człowieka? Milczy i ukrywa się. Protest i kontestacja człowieka sprawiedliwego, który jest tu modelem każdego człowieka, wydają się usprawiedliwione. Autor zbiera te protesty i wiernie przekazuje. Lecz księga nie daje na nie odpowiedzi, nie istnieje bowiem zadowalająca odpo­ wiedź zgodna z logiką rozumu. Interwencja Boga, który nie odpowiada na protesty Hioba, ale stawia własne pytania, takie ma właśnie znaczenie. Nie ma odpowiedzi, ale jest perspektywa, która sięga tam, gdzie nasze pytania nie mają już sensu, a tą perspektywą jest sam Bóg. Nauka, jaka płynie z Księgi Hioba, jest taka: szukanie odpowiedzi na pytanie o sens cierpienia jest problemem fałszywym, mimo że tak mocno odczuwanym przez człowieka. Za tym pytaniem kryje się bowiem fałszywy obraz Boga, stworzony na naszą miarę: to Bóg, od którego żąda się zdania rachunku ze wszystkiego, z zaistnienia dobra i zła, deszczu i słońca. Dopiero rezygnacja ze stawiania pytań o to, co i tak pozostanie tajemnicą, pozwoli człowiekowi otworzyć się na tajemnicę doświadczenia Boga. Można do niej dojść poprzez życie pełne Strona 13 Wprowadzenie 13 bólu i ryzyka oraz drogą wiary opartej na wolności. Właśnie po przebyciu takiej drogi Hiob może powiedzieć: Obecnie ujrzałem Cię wzrokiem. Wtedy odnajduje Boga i Pana, a w Nim również sens swego życia (Ravasi). Ostatnie hebrajskie księgi mądrościowe (Mądrość Syracha i Księga Mądro­ ści) rozwiązują problemy postawione przez Koheleta i Hioba, uznając mądrość za atrybut Boga. Jest ona rozsiana po całym świecie, potrzeba jednak dołożyć wiele starań, aby z niej zaczerpnąć. Należy o nią prosić, a potem przyjąć ją jako dar, który pochodzi od samego Boga. Mędrzec nie przestaje być człowiekiem nieustannie poszukującym, ale staje się też człowiekiem pobożnym i wierzącym. W dialogu z Bogiem wycisza się wreszcie jego niepokój wiecznego poszukiwacza prawdy. Obserwacja złożoności i przeciwieństw cechujących wszystkie życiowe przypadki przestaje już być dla niego trudnym rebusem, który należy rozwiązać, bo dostrzega błahość ludzkich pytań wobec wyższej mądrości Boga zbliżającego się do człowieka. W Księdze Mądrości, a także w Księdze Przysłów (1-9) mądrość zostaje uosobiona w postaci kobiety, i ona sama bierze inicjatywę w przedstawieniu siebie samej. Wystarczy przyjąć zaproszenie i usiąść u jej stołu, by wejść w głębokości samego Boga, świata i życia. Właśnie na tej płaszczyźnie biblijna mądrość roz­ wiązuje najtrudniejszą zagadkę ludzkiej kondycji, mianowicie ukazuje sens śmierci, która jest końcem wszystkiego. Mówi, że życie sprawiedliwego się nie kończy,bo jego przeznaczeniem jest nieśmiertelność. W takiej perspektywie naznaczonej nadzieją ak­ tualne cierpienia zyskują nowe znaczenie: nie są już upokorzeniem dla sprawiedliwego, lecz ujawniają w sobie wartości, które kiedyś objawią się w całej pełni. Również w złożoności i harmonii kosmosu pobożny mędrzec dostrzega pozytywne wartości. Chociaż ludzkim umysłem nie można ich ogarnąć, to jed­ nak mogą one oddać człowiekowi cenną usługę, prowadząc go bezpiecznie do Boga i chroniąc od bałwochwalczych dewiacji. W tej właśnie zdolności rozumu, pozwalającej człowiekowi otworzyć się na wiarę, mędrzec znajduje największą radość i odpowiedź na swoje pytania (Cavedo). 3. W poszukiwaniu centralnego punktu duchowości Starego Testamentu Wewnątrz tych wszystkich doświadczeń oraz ich form przekazu, które stopniowo staraliśmy się tutaj podsumować, jest jeden punkt zbieżny, będący zasadniczą per­ spektywą: sam Bóg. Przed człowiekiem biblijnym, który spogląda w głąb swej historii lub który w swoim życiu staje wobec sprawiedliwości lub niesprawiedliwości, który zapytuje o sens rzeczy, o sens swego cierpienia lub przeznaczenia, tą przepotężną, Strona 14 14 Antonio Fanuli CM a zarazem najsłodszą rzeczywistością, jaka się przed nim zarysowuje, jest zawsze i jedynie jego Bóg. Jest to Bóg, który człowieka wyzwala i obdarza tożsamością, który ofiaruje mu możliwość życia i wytycza drogę ku przyszłości, składając ją w jego ręce. Jednocześnie jest to Bóg, który żąda od niego zdania rachunku z jego wolności i poniesienia odpowiedzialności za źle spełnione zobowiązania. Poddaje go też twardym próbom, chcąc pociągnąć do pierwotnej (rajskiej) intymności ze sobą - co sam człowiek odkrywa jako centrum wszystkich swych refleksji - a czyni to dlatego, aby pomóc człowiekowi przezwyciężyć ograniczenia rozumu i dać mu odpowiedź na jego nienasycone pytania o sens poprzez zanurzenie go w bezdennym oceanie swej miłości, która wszystko rozumie i wszystko „wyjaśnia”. Taka jest fundamentalna nauka płynąca z biblijnej duchowości: nadanie Bogu pozycji centralnej, co wynika z poznania i pragnienia „dopełnienia” drugiej jeszcze biblijnej rzeczywistości, równie centralnej w całym biblijnym orędziu, a mianowicie - człowieka. Bóg i człowiek to bowiem jedna dwubiegunowa rzeczy­ wistość, zdolna do wzajemnego poznania i potwierdzenia, co jest konsekwencją ich wzajemnego spotkania - odrzucenia lub komunii. Z pozoru wydaje się to (tzn. owo połączenie Boga i człowieka) absurdem, a jednak jest prawdą: nie byłoby bowiem dyskusji o Bogu, gdyby człowiek jej nie podjął, niemożliwe też byłoby mówienie o człowieku w Biblii bez fundamentalnego odniesienia do Boga. Te dwie rzeczywistości albo istnieją razem, albo razem upadają. Zawsze kiedy z horyzontu człowieka znika Bóg, również człowiek popada w wielorakie formy bałwochwalstwa albo fałszywych wyobrażeń o Bogu, które nie są niczym innym, jak tylko fałszywą autosublimacją (samoubóstwieniem) człowieka, tracącego z oczu sens swej egzy­ stencji i owładniętego pokusą samobójstwa. Przeznaczeniem bowiem wszystkich społeczeństw bez Boga jest wygaśnięcie, a wszystkie kultury ateistyczne są kulturami śmierci. Nasza „laicka” historia daje na to dowody nie do odparcia. Drugą ważną nauką płynącą z duchowości biblijnej jest zrozumienie, że odnalezienie Boga nie jest tylko wynikiem ludzkiego poszukiwania, ponie­ waż to On sam podejmuje inicjatywę w objawianiu siebie samego. Formy tego samoobjawiania się Boga są wielorakie, nie tylko drogą doświadczenia mistyczne­ go i ludzkiej intuicji: Biblia stwierdza z całą pewnością, że Bóg daje się odnaleźć w każdym spotkaniu z drugim człowiekiem. Jego słowo naprawdę dociera do człowieka: Nie jest [ono] poza twoim zasięgiem, nie jest w niebiosach i (...) nie jest za morzem (...). Słowo to bowiem jest bardzo blisko ciebie: w twych ustach i w twym sercu (Pwt 30,11-14). Bóg biblijny jest Bogiem ludzkiej codzienności: jest wewnątrz „wielkiej” i „małej” historii, jest w twoich cierpieniach, słucha twego krzyku i przenika twe myśli. Poprzez to wszystko mówi do ciebie, daje ci odczuć swą solidarność i bliskość, napomina cię, słucha i wysłuchuje. Trzeba tylko umieć i chcieć Go słuchać. Strona 15 Wprowadzenie 15 Trzecią nauką płynącą z duchowości biblijnej jest żądanie komunii. Bóg biblijny nie objawia się nigdy jednostce tylko po to, by ją samą obdarzyć swą intymnością. Słowo Boże nie jest przywilejem, lecz misją mającą na celu stwo­ rzenie wspólnoty. Abraham, Mojżesz, prorocy, królowie nie zostali powołani dla samych siebie, lecz do diakonii. Są oni „sługami”, a sługa w języku biblij­ nym jest tytułem honorowym. Jako słudzy powinni zapoczątkować, prowadzić lub przyczyniać się do rozwoju takiej wspólnoty, w której każdy człowiek będzie się czuł bratem wszystkich i będzie mógł przyczyniać się do wzrostu sprawiedli­ wości i braterstwa. Największym grzechem przeciw Bogu jest właśnie grzech przeciw braciom. Widać tu doskonale, że ta duchowość była przygotowaniem dla duchowości Nowego Testamentu, w której znalazła swoje oczyszczenie i pełnię. Ale też sama w sobie pozostaje ona najwyższym świadectwem ludzkiego ducha i jako taka ma znaczenie uniwersalne. Strona 16 Antonio Fanuli CM DUCHOWOŚĆ STAREGO TESTAMENTU TRADYCJE HISTORYCZNE Te stronice, powstałe w szkole, ale przeznaczone dla życia, z serca dedykuję i przekazuję wszystkim alumnom Papieskiego Fakultetu Teologii w południowych Włoszech. Strona 17 ROZDZIAŁ I CZASY ABRAHAMA, IZAAKA, JAKUBA, IZRAELA: DUCHOWOŚĆ OJCÓW1 1. Wielu ojców, wiele rodów W aktualnie istniejącym tekście biblijnym Abraham przedstawiony został jako postać, o której wiemy właściwie wszystko. Jest on praojcem wielu ludów: Arabowie i Hebrajczycy, uważając się za potomków jego synów Izmaela i Izaaka, uznają go za wspólnego ojca (Rdz 25,12-18.21). Dla św. Pawła jest on ojcem wszystkich wierzących, a więc i chrześcijan, wszystkich ludów, które przyjęły wiarę w Jezusa Chrystusa (Rz 4). Jemu to, praktycznie już od pierwszej chwili po­ wołania, wszystko zostało przyobiecane: niezliczone potomstwo, wielka sława 1 Dla studium kontekstu kulturowego i historycznego, w którym żyli i działali patriarcho­ wie, jak to można poznać z danych archeologii, zaleca się wykorzystać następującą bibliografię: W. F. Albright, Abram the Hebrew, w: BASOR, 1 63 (1961), s. 36-54; W. F. Albright, The Story of Abraham in The Light of New Archeological Data, w: tenże, Archeology, Historical Analogy and Early Biblical History, Luisiana State Univ., Baton Rogue Louis. 1966, s. 22-41; Antica societa beduina, (opr.) F. Gabrieli, Centro di studi semitici, Roma 1959; F. M. T. Bohl, Das Zeitalter Abrahams, Hinrichs, Leipzig 1930; Die Patriarchenzeit, w: JOEL 1 7(1963), s. 1 25-1 40; A. Bonora, Recenti studi storiogra- fici sui racconti patriarcali, w: Titsett 8 (1 983), s. 83-108; O. Carderwi, II nasi biblico nell'epoca partiarcale e arcaica, w: BiOr 20 (1978), s. 65-74; H. Cazelles, Patriarches, w: SDB, VII, 1 961, 81 -1 56; Essays on the Patriarchal narratives, (opr.) A. R. Millard — D. J. Wiseman, Inter-Varsity, Leicester 1980; (por. esej J. Goldingaya, The patriarchs in Scripture and history, s. 11 -42; J. J. Bimsona, Archaelogical data and the dating of the patriarchs, s. 59-92; D. J. Wisemana, Abraham reassessed, s. 1 39-1 56); G. Fohrer, Storia della religione israelítica, Paideia, Brescia, 85, s. 27-43; J. C. L. Gibson, Light from Mari on the Patriarchs, w: JSS 7 (1962), s. 44-62; C. H. Gordon, Hebrew Origins in the Light of Recent Discoveries, w: Biblical and Other Studies, (opr.) A. Altmann, Cambridge, Mass. 1963, s. 3-14; H. Gressmann, Sage und Geschichte in den Patriar- chenerzahlungen, w: ZAW 30 (1910), s. 1-34; J. M. Grintz, On the Original Home of the Semites, w: INES 21 (1962), s. 186-206; J. Henninger, Zum frühsemitischen Strona 18 Duchowość Starego Testamentu. Tradycje historyczne 19 („wielkie imię”), własna ziemia, zdolność pośrednictwa u Boga dla dobra całej ludzkości (Rdz 12,1-2). W jego osobie, jak zresztą we wszystkich protoplastach poszczególnych szczepów, skondensowano historię i przeznaczenie całego ludu. W nim odnajdujemy, nawet jeśli tylko w zarysie, zasadnicze linie „historii zbawienia”, które potem bardziej szczegółowo przedstawi nam cały Stary i Nowy Testament. Tak przedstawionym Abrahamem zajmiemy się później, przy końcu naszych rozważań i interpretacji, które za podstawę będą mieć tradycje biblijne. Na razie pod uwagę weźmy Abrahama jako głowę pewnego rodu nomadów, czyli będzie to Abraham sprowadzony do swych pierwotnych proporcji. Aktualny zasięg badań nad Biblią pozwala nam dokonać jakby przefiltrowania wszystkich późniejszych reinterpretacji, aby wydobyć z nich postać Abrahama z jego czasów. Taka rekonstrukcja, hipotetyczna, ale dobrze uzasadniona, wydaje się w naszych Nomadentum, w: Viehwirtschaft und Hirtenkultur. Ethnographische Studien, (opr.) L. Földes, Budapest 1969, s. 33-68; J. M. Holt, The Patriarchs of Israel, Vanderbilt U. Pr., Nashville/New York, 1 964; K. A. Kitchen, Ancient Orient and Old Testament, Tyndale Pr., London 1 966; J. R. Küpper, Les Nomades en Mésopotamie au temps des roi de Mari, Les Belles Lettres, Paris 1 957; W. Leineweber, Die Patriarchen im Licht der archäologischen Entdeckungen. Die kritische Darstellung einer Forschungsrichtung (EurHS 23/127), Lang, Frankfurt 1980; M. Liverani, Un'ipotesi sul nome di Abramo, w: Henoch 1 (1979), s. 9-1 8; J. Mas I Anto, La familia patriarcal, w: Butlleti dell'Asso- ciaciö Biblica de Catalunya 7 (1978), s. 4-14; J. Morgenstern, Rites of Birth, Mariage, Death and Kindred Occasions Among the Semites in Ancient History, Univ. of Wales Press, Cardiff, 1 959; M. Noth, Die Ursprünge des Alten Israel im Lichte neuer Quel­ len, Westdeutscher Vg., Köln 1969; A. Parrot, Abraham et son temps, Delachaux et Niestlé, Neuchatel/Paris 1962; H. H. Rowley, Recent Discoveries and the patriarchal Age, w: BJRyL 32 (1949/50), s. 44-79; C. Savasta, L'eta dei patriarchi biblici in un recente commento a Gen 1-11, w: RivBibl 19 (1971), s. 321-25; H. Schmäkel, Ge­ schichte des alten Vorderasien, Broil, Leiden, 1957; J. J. Scullion, Some reflections on the present state of the patriarchal studies. The present state of the qestion, w: Abr-Nahrain 21(1983), s. 50-65; J. van Seters, Abraham in History and Tradition, Yale U.P., New Haven/London 1975; T. L. Thompson, The Historicity of the Patriarchal Narratives. The Quest for the Historical Abraham (BZAW 133), De Gruyter, Berlin/ New York 1974; T. L. Thompson, The Background to the Patriarchs. A Reply to W. Dever and Malcolm Clark, w: IStOT9 (1978), s. 2-43; F. Vattioni, Nuovi aspetti del problema dei patriarchi biblici, w: Augustinianum 4 (1964), s. 331-337; R. de Vaux, La Palestine et la Transjordanie au Ile millénaire et les origines Israélites, w: ZAW56 (1 938), s. 225-38; R. de Vaux, Les patriarches hébreux et les découvertes modernes, w: RB 53 (1946), s. 321-34; 55(1948), s. 321-347; 56(1949), s. 5-36; R. de Vaux, Les patriarches Hébreux et l'histoire, w: SBF/LA XXIII (1962/63), s. 287-97 (obecnie w: Bible et Orient, du Cerf, Paris 1967, s. 1 75-185); R. de Vaux, I Patriarchi ebrei e la storia, Paideia, Brescia 1967 (th RB 72 (1965), s. 5.-28); R. de Vaux, Histoire An­ cienne d'Israël. Des Origines a l'installation en Canaan, Gabalda et Cie, Paris 1971, s. 1 57-254; G. E. Wright, History and the Patriarchs, w: ET 71 (1959/60), s. 292-60; S. Yeivin, The Age of the Patriarchs, w: RSO 38 (1 963), s. 227-302. Strona 19 20 Antonio Fanuli CM czasach już możliwa. A tego typu studium pozwoli nam - na przykład - uzasadnić historyczność imion patriarchów dzięki odwołaniu się do ich środowiska kulturowe­ go, którym była Mezopotamia na początku II tysiąclecia przed Chrystusem. Od historyczności imion do historyczności osób droga już nie tak daleka, dlatego dzisiaj już nikt nie odważy się twierdzić, że protoplaści różnych rodów hebrajskich pochodzili od bóstw astralnych. Z drugiej znów strony, opierając się na danych ściśle historycznych, możemy bez wielkiego trudu uznać imiona Abra­ hama, Izaaka, Jakuba, Izraela za imiona protoplastów różnych rodów od siebie niezależnych, a łączonych sukcesywnie jedynie na zasadzie genealogii (Abraham - Izaak - Jakub)2 lub też ze sobą utożsamianych (w przypadku Jakuba-Izraela). Kiedy zaś różne pokolenia i rody spokrewniły się ze sobą poprzez wspólną kulturę i terytorium, a następnie zjednoczyły poprzez jedną religię, czyli jahwizm, i kiedy powstał naród o silnej, jednolitej strukturze, nazwany Izraelem, to wtedy tę osią­ gniętą sukcesywnie jedność będzie on transponował na czasy swoich początków. Będzie się wtedy mówić, że cały Izrael pochodzi od jednego ojca, Abrahama, potem od jego „syna” Izaaka, a następnie od „syna” Izaaka, czyli Jakuba, zwanego Izraelem. Zjednoczenie wszystkich pokoleń, które dokonało się za czasów Dawida, wpłynęło w ten sposób na kształt historii patriarchów i uczyniło ją taką, jaka jest nam znana z aktualnego tekstu Księgi Rodzaju (12-36). Na początku tak jednak nie było. Dlatego interesuje nas zebranie przynaj­ mniej elementarnych cech duchowości początków: to duchowość pierwotnej epoki nomadycznej, duchowość grupy wędrownych pasterzy, która bardzo powoli stawała się ludem Izraela. 2. Ojciec mój był wędrownym Aramejczykiem: społeczno-kulturowy i religijny kontekst nomadycznego życia na Wschodzie Patriarchowie Izraela przynależą do zróżnicowanej rodziny nomadów. Tworzyli oni różne ugrupowania: byli to Beduini wędrujący po pustyni na wielbłą­ dach, przewodnicy karawan w Negebie (tereny leżące na południe od Palestyny), właściciele stad, którzy nieustannie się przemieszczali. Patriarchowie należeli do tej ostatniej grupy. Poruszali się oni po terenie położonym między pustynią a żyznymi ziemiami, stosownie do potrzeb trzody, według możliwości znalezienia odpowiednich pastwisk. Zasadniczym jednak dla nich problemem było zdoby­ 2 Pogląd ten, podobnie zresztą jak wiele innych przedstawionych w tej książce, to hipoteza naukowa, nie zaś fakt niezbicie stwierdzony (przyp. red.). Strona 20 Duchowość Starego Testamentu. Tradycje historyczne 21 wanie wody. Na Wschodzie zaś, daleko od wielkich rzek, wodę znajdowano po­ przez kopanie studni. Biblia przechowała dla nas pewien rodzaj pieśni o studni, której znaczenie łatwo zrozumieć, kiedy uwzględni się nieustanną potrzebę wody na pustynnej ziemi: Tryskaj, źródło! Opiewajcie je! Studnię, którą kopali książęta i naczelnicy ludu drążyli berłem i swymi laskami (Lb 21,17n). Znalezienie wody przez wykopanie studni było więc dziełem samych przywódców. A było to przedsięwzięcie tak ważne, jak w innej kulturze wygranie wojny, odpędzenie wroga czy zdobycie cennych produktów na dalekich rynkach. Woda bowiem na terenach półpustynnych jest warunkiem przeżycia. Naczelnik, który dał życie jakiemuś klanowi, zapewnia jego kontynuację poprzez dostarcza­ nie wody. Dlatego kopie studnie. Jakub, przybywszy do Kanaanu z ziemi ojców, gdzie zdobył majątek i założył rodzinę, zatrzymał się przed Sychem i zakupił tam kawałek terenu, który miał służyć jego ludziom i trzodzie (Rdz 33,18-20). Według Jana (4,5.12), biblijny Jakub tam właśnie wykopał studnię, z której pił on sam i jego synowie i jego bydło. Odwołanie się w tym tekście do tematu studni, chociaż nie udokumentowanego w Księdze Rodzaju, idzie po linii panującego wówczas obyczaju, mówiącego, że ten, który jest głową rodu, jest też odpowie­ dzialny za znalezienie wody. Fakt, że Jakub po powrocie z emigracji osiedlił się w jednym miejscu i kupił teren - również Abraham dokonał podobnej transakcji (Rdz 23) - uświadamia nam, że nomadyzm dawnych Izraelitów przemienia się w pewnym momencie ich historii w pierwsze próby stałego osiedlenia. W takim środowisku społecznym, samowystarczalnym i wspólnie poszuku­ jącym pewnej stabilizacji, podstawowym prawem i obowiązkiem była gościnność. Gość, który tam się pojawia, potrzebuje wszystkiego: wody, żywności i opieki. Obowiązkiem klanu jest przyjąć go i dostarczyć mu tego, czego potrzebuje. Opowiadania biblijne ukazują Abrahama i Lota jako mistrzów w okazywaniu gościom należnej troski (Rdz 18,ln; 19,ln). Gościnność była przejawem dbałości o życie nowego przybysza. Ochronę życia wzmacniała właściwa tym środowiskom norma sprawiedliwości, która się wyrażała w prywatnej „pomście krwi”. Pozbawie­ nie życia członka rodu było uważane za ranę zadaną witalności i zwartości samego rodu. Dlatego odwet, powodujący umniejszenie siły życiowej obciążonego winą klanu, był rozumiany jako przywrócenie wcześniejszej równowagi. Pamiętając o tym, można zrozumieć nadmierne akcentowanie w tamtych środowiskach prawa zemsty, często nieznającej wprost granic. Było to po prostu prawo dżungli. Dzika pieśń Lameka jest echem takiego okrucieństwa: