Strona 1 Strona 2 Amana Fontanella-Khann Gang różowego sari Strona 3 Moim rodzicom i, oczywiście, Jamesowi Strona 4 Mapa Strona 5 Prolog JAK PO MAŚLE UCIEKŁA, BY RATOWAĆ ŻYCIE. – Achchhe Lal Nishad Świtało. W miasteczku Atarra panował całkowity spokój. W ogrodzie Purushottama Naresha Dwivediego, budzącego powszechną grozę potentata alkoholowego i jednocześnie posła zasiadającego w parlamencie stanowym, niepiśmienny rolnik Achchhe Lal Nishad wił się ponad liżącymi go językami ognia. Jego silne, lecz szczupłe ciało podtrzymywało nad płomieniem dwóch osiłków – jeden chwycił mężczyznę za ramiona, a drugi za nogi. Trzeci zaś okładał go po głowie i zadawał ciosy w żebra. Achchhe nie przebywał tu długo. Najwyżej pół godziny, choć czas płynie znacznie wolniej, kiedy człowiek panicznie boi się spalenia żywcem. Trzynastego grudnia 2010 roku około czwartej nad ranem telefon wyrwał go z niespokojnego, ciężkiego snu. Achchhe zerwał się i usiadł na baczność na swym plecionym łóżku charpoy. Spodziewał się, że to będą złe wieści. – Wstawaj, draniu! Twoja córka wymknęła się z domu posła i uciekła! Albo natychmiast tu się pojawisz, albo sami przyjdziemy i wywleczemy cię z łóżka! – warknął po drugiej stronie linii głos jednego z ludzi polityka. Następnie w słuchawce zapadła głucha cisza. Achchhe, owdowiały ojciec czworga dzieci, w pośpiechu pożyczył od sąsiada motorower i w towarzystwie najstarszego syna, Santoo, wyruszył ze swej glinianej chaty w wiosce Shahbajpur do miasteczka Atarra. Podróż wyboistymi, krętymi drogami z największą prędkością, jaką zdołał osiągnąć motorower, zajęła im dwie godziny. Kiedy dotarli na miejsce, świtało. Achchhe zaparkował motorower przy drodze, nieopodal głównego wejścia do domu posła. Ponieważ był z natury dość bojaźliwy, nakazał Santoo, by czekał na niego przy pojeździe, podczas gdy sam mroczną alejką udał się na podwórze polityka. Po upływie dłuższego czasu Santoo postanowił od drugiej strony zakraść się na tyły domu i zobaczyć, co się dzieje. Kiedy doszedł na koniec dróżki, wzdłuż której płynął strumyk ścieków, dostrzegł ojca. Torturowano go pośrodku podwórza, w miejscu doskonale osłoniętym od wścibskich oczu. – Twoja córka to złodziejka. Dlatego zostawiłeś ją w domu posła? – ryczał jeden z osiłków, podczas gdy Achchhe zwijał się nad płomieniem. Strona 6 Santoo w milczeniu przyglądał się, jak błagalnym głosem ojciec tłumaczy się i kaja przed napastnikami. – To nie był mój pomysł, to vidhayak powiedział, że ma zostać – skomlał, mając na myśli posła. – I co, może też zaproponował, żeby go okradła? – wrzasnął jeden z ludzi Dwivediego. – Musiałeś maczać w tym palce. To ty jej kazałeś kraść! – szczeknął drugi i wymierzył Achchhemu cios w głowę. – Nie zrobiłem tego! Możecie przeszukać mój dom! – krzyknął zdesperowany Achchhe. Na to oprawcy z łomotem upuścili go na ziemię. Wymierzając mu kolejne kopniaki, zawołali: – Wstawaj! Do samochodu! Zaraz się przekonamy, co tam chowasz w domu. Nie będziesz nam kłamał! Zaciągnęli Achchhego i Santoo, którego również zauważyli, do czarnego dżipa scorpio i ruszyli tą samą drogą, którą ojciec i syn pokonali w ciemnościach przedświtu. Przybywszy do domu Achchhego, ludzie polityka rozbijali garnki, trzaskali drzwiami, niczego jednak nie znaleźli. Głośno klnąc, wywrócili dom do góry nogami. Mieszkańcy wioski kryli się po kątach, a ci, którzy byli w tym czasie na dworze, robili wszystko, by nie rzucać się w oczy. – Ten drań myśli, że uda mu się ukryć przed nami łup, ale my już mu pokażemy! – wrzasnął jeden z napastników. Achchhe i Santoo zostali związani, z powrotem wrzuceni do dżipa i odwiezieni na posterunek policji w Atarze. – Sprawdźcie te psy – nakazali policjantom oprawcy. – Mieli czelność nas okraść. Santoo i Achchhe, choć nie padło przeciw nim oskarżenie, zostali zamknięci w celi przez usłużnych policjantów. – Tyłki wam poodcinamy – miał syknąć przez kraty jeden ze stróżów prawa. Ojciec i syn spędzili w areszcie wiele męczących godzin, zanim znowu pojawili się ludzie polityka. – Dobra, już można ich wypuścić – nakazali policjantom, którzy posłusznie otworzyli celę. Strona 7 W rejestrach policyjnych nie istnieją żadne dokumenty potwierdzające uwięzienie Achchhego i Santoo. Sługusi posła zawieźli ojca i syna z powrotem do domu swego zwierzchnika. Tam Dwivedi poinformował ich, że jego ludzie odnaleźli Sheelu i mają zamiar odstawić ją na policję. Kiedy zaś Achchhe i Santoo zapytali, czy mogą się z nią zobaczyć, zagroził im kolejnym biciem i rozkazał wracać do domu. Achchhe zignorował groźby i mimo wszystko poszedł na policję. Tak jak się obawiał, został odprawiony z kwitkiem. – Nie pozwolono mi z nią rozmawiać. Nie mogłem jej nawet zobaczyć... Powiedzieli, że ma się równie dobrze, jakby już nie żyła, i że mam natychmiast wyjść. Inspektor powiedział: „Jeśli natychmiast nie wyjdziesz, połamię ci nogi” – opowiadał później Achchhe. Achchhe i Santoo, chorzy ze strachu i bezradności, po raz drugi tego dnia udali się do domu. Nie wiedzieli, do kogo zwrócić się o pomoc. Choć sąsiedzi z wioski nie stanęli w ich obronie, kiedy ludzie polityka plądrowali ich dom, Santoo nie winił ich za to. – Wszyscy w Shahbajpurze są biedni, kto więc mógłby nam pomóc? To rolnicy, którzy jedzą tylko to, co uda im się wyhodować – dodał później. Widząc, że kruche struktury sprawiedliwości i praworządności, na których polegał, zawodzą jedna po drugiej, Achchhe zaczął rozważać przyłączenie się do rozbójników. Jak głosiły legendy, w jarach i lasach wokół jego wioski z dawien dawna kryli się banici, którzy, nie zaznawszy sprawiedliwości od państwa, postanowili wziąć prawo we własne ręce. Już miał zdecydować się na ten krok, kiedy zupełnie nieoczekiwanie pojawiło się inne rozwiązanie. Strona 8 Rozdział pierwszy RÓŻA NA PUSTYNI SAM BÓG NIE BYŁBY W STANIE OGRANICZYĆ PRZESTĘPCZOŚCI W UTTAR PRADEŚ – nagłówek w „Times of India” Zimowy poranek w Bundelkhandzie. Mimowolnie szczękają zęby, a ciało jest zupełnie zesztywniałe. Z domów, które w czasie nieznośnych upałów mają dawać jak najwięcej chłodu, w mgnieniu oka ucieka wszelkie, nawet najmniejsze ciepło – takie jak to spod rozgrzanego nocą koca. Najtrudniej jest wstać. W nieizolowanym budynku z cegły wilgotny, podstępny ziąb czai się na betonowej podłodze i przywiera do gołych stóp. Sampat Pal była nieugięta nawet w takich warunkach. Czternastego grudnia 2010, jak co rano, szefowa Gangu Różowego Sari wstała o świcie i wyszła z dwupokojowego biura, by umyć się pod pompą na podwórku domu swego gospodarza. Chwyciła zimną, stalową dźwignię ręcznej pompy i poruszyła nią kilkakrotnie w dół i do góry. Przenikliwy, metaliczny dźwięk odbił się echem od lodowatych ścian. Parę sekund później do starego wiadra po farbie chlusnęła woda. Kiedy wiadro napełniło się, kobieta zanurzyła w nim plastikowy dzbanek, po czym wylała jego zawartość na swe brązowe, pokryte gęsią skórką ciało. Sampat Pal prawie nie zwracała uwagi na dotkliwe zimno. Jej myśli, niczym nieustępliwy pies gończy, śledziły szczegóły pewnej podejrzanej historii, którą przedstawiono jej poprzedniego dnia. Jedna z jej podwładnych, Geeta Singh, szefowa dystryktu, zwierzyła się Sampat, że jej szwagier, Suraj Singh, poprosił ją o pomoc. Pracował w małym sklepiku z butami, mieszczącym się nieopodal domu Purushottama Naresha Dwivediego – członka zgromadzenia ustawodawczego stanu Uttar Pradeś. W związku z tym znał syna polityka – Mayanka – który zapraszał go czasem do siebie. Suraj dowiedział się ostatnio, że mieszka tam tajemnicza nieznajoma dziewczyna. Wkrótce potem był świadkiem, jak zabiera ją z domu Dwivediego policja. Ludzie mówili, że ukradła coś z domu vidhayaka, ale Surajowi wydało się to podejrzane. Zaalarmował więc Geetę, która z kolei poinformowała Sampat. Zielone, nakrapiane złotobursztynowymi plamkami oczy Sampat zwężają Strona 9 się, kiedy kobieta się zamyśla. Jej puszyste brwi, normalnie łagodnym łukiem wygięte do góry, opadają w dół. Goniąc jakąś myśl, nieświadomie wysuwa koniuszek języka. Wszystko to sprawia, że w chwilach głębokiego skupienia jej twarz przypomina buzię dziecka, pochłoniętego jakimś trudnym obliczeniem. – To wszystko nieprawda! – powiedziała Sampat sama do siebie, kolejną porcją zimnej wody spłukując ze skóry mydlaną pianę. – Jak to możliwe, by dziewczyna ukradła coś politykowi? Kim mogłaby być? Jego służącą? Kochanką? Sampat miała powody do podejrzliwości. W Uttar Pradeś – na indyjskim Dzikim Zachodzie – ponad jedna czwarta posłów zasiadających w zgromadzeniu ustawodawczym była oskarżona o przestępstwa. Przeciwko dziewiętnastu procentom z nich toczyły się w sądach niebłahe sprawy karne – o morderstwo, gwałt, szantaż czy porwanie. Sampat, teraz już rozgrzana emocjami, zaczęła niezwłocznie szykować się do wyjścia. W pośpiechu zawsze narzuca na siebie sari, a zimą wkłada na nie rozpinany sweter, który ma chronić ją przed zimnem. Chwyta grzebień i zapalczywie rozczesuje na gładko ociekające wodą czarne włosy do ramion. Przeważnie zbiera je w wilgotny kucyk, który następnie skręca jednym szybkim ruchem i spina metalową klamrą. Na tym kończy się krótki czas, który Sampat co dzień poświęca tylko sobie. Po raz ostatni ścierając spod powiek resztki snu, kobieta wyrusza z domu w pięciopalczastych skarpetkach i klapkach na gumowej podeszwie – czyli w swym zwyczajnym zimowym obuwiu – by stawić czoło kolejnemu dniowi. Patio biura Sampat wychodzi na Bisanda Road – ulicę, która nazywa się tak, bo prowadzi do pobliskiego miasteczka Bisanda, a jest jedną z głównych arterii komunikacyjnych w Atarze. Miasto, w którym żyje 10 700 mieszkańców, wciąż w znacznym stopniu zacofane, zostało zbudowane dość przypadkowo i chaotycznie. Jego sporą część stanowi rolnicza wioska, złożona z prostych glinianych chat. Na ruch uliczny na Bisanda Road składają się ręcznie pchane wózki, jaskrawo pomalowane samochody dostawcze, trójkołowe riksze, dzwoniące blaszanymi dzwonkami, szwendające się bez celu krowy i ludzie, którzy w plecionych z palmowych liści koszach, pieczołowicie ustawionych na głowach, dźwigają plony swych pól i ogródków. Nad ziemią unosi się stale niska chmura kurzu, wzbudzanego nieustannym ruchem. Strona 10 W zimowe poranki po przeciwległej w stosunku do biura Sampat stronie ulicy często utrzymuje się mgiełka, a powietrze wypełnia ostry smród palonego plastiku. Podczas srogich zimowych miesięcy ogniska, w których pali się śmieci, stanowią cenne źródło ciepła, a przy tym pozwalają pozbyć się nieczystości. Widok z biura Sampat jest równie przygnębiający jak spowijający całą okolicę zapach. Stojące wzdłuż Bisanda Road ceglane domy i rodzinne sklepiki kształtem przypominają pudełka. Gdyby nie wesołe, żywe kolory: miętowy, kobaltowy, jaskraworóżowy, można by je wziąć za warsztaty samochodowe. Żadna z tych prymitywnych budowli nie posiada okien, natomiast ściany frontowe w całości zasłonięte są metalowymi żaluzjami, ozdobionymi ręcznie wymalowanymi reklamami mało ekskluzywnych marek, na przykład największego indyjskiego producenta taśm klejących – Fevicol. Co rano żaluzje suną w górę, odsłaniając wnętrze małych sklepików, sprzedających plastikowe rury melioracyjne, opony do traktorów i sklejkę. Atarrę ze wszystkich stron otaczają nieprzewidywalne, podatne na suszę pola. Ostre słońce oświetla sylwetki wychudzonych wieśniaków, ubranych w dhoti – przepaski biodrowe i podkoszulki. Schyleni, w pocie i znoju plewią zagony lub orzą zaprzężonymi wołami. Rolnicy rok w rok modlą się o zbawienne monsunowe deszcze, po których dobrze rosłyby młode sadzonki ryżu, ciecierzycy, nikli indyjskiej, pszenicy i żółto kwitnącej gorczycy. Sezony, w których pada wyjątkowo mało, kończy zazwyczaj fala samobójstw zadłużonych rolników. Nie mając z czego spłacić długów, zaciągniętych na zakup drogich środków owadobójczych, wielu z nich postanawia zakończyć życie. Najpowszechniejszym sposobem jest wypicie tej samej substancji chemicznej, której zakup doprowadził nieszczęśnika do ruiny. W niektórych częściach Bundelkhand – rejonu, gdzie leży Atarra, w wyniku suszy całe wioski zadłużają się u lichwiarzy. Mimo okropnego wrażenia, jakie robiła tego ranka Bisanda Road, Sampat, spoglądając na nią, czuła rozpierającą ją dumę. Asfaltowa nawierzchnia nie istniała bowiem przed jej przybyciem do miasta w 2005 roku. Ulica była wówczas kamienistą drogą z koleinami. Jadącym po niej wozom koła spadały z osi, a podróż trwała dwa razy dłużej niż obecnie. – Widzisz tę drogę? – mawiają ludzie w Atarze. – To dzięki Sampat Pal położyli na niej asfalt. Strona 11 Pewnego dnia w 2006 roku Sampat wraz z grupą niezadowolonych kobiet wyszła na drogę z drewnianymi motykami w rękach, skandując głośno: – To ma być droga? Wygląda jak pole! Chodźcie, zasadzimy tu warzywa, przynajmniej będzie co jeść! Zaczęły siać, sadzić, spulchniać kamienisto-piaszczyste podłoże i wstrzymywać ruch. Przechodnie przystawali i patrzyli. Aby lepiej widzieć, schodzili z wozów, wózków i rowerów. Sampat zadzwoniła do urzędnika lokalnej administracji, pokazała mu stan, w jakim znajduje się droga i zmusiła, by w obecności tłumu zobowiązał się ją naprawić. – Tak, Sampat-ji. Naprawimy tę drogę. Z całą pewnością. Tego dnia jej kobiecy gang, którego członkinie nosiły jaskraworóżowe sari, a w rękach trzymały pomalowane na różowo kije, po raz pierwszy pokazał się publicznie. Miejscowi dziennikarze, opisujący to wydarzenie, ochrzcili grupę Gangiem Gulabi, co w języku hindi oznacza „Różowy Gang”. Organizacja liczyła wówczas tylko kilkadziesiąt członkiń. Do 2008 roku ich liczba wzrosła jednak do około dwudziestu tysięcy. Gang był więc dwukrotnie liczniejszy niż armia irlandzka, a ośmiokrotnie – niż afgańska al Kaida. – Jestem teraz taka feh-mas – lubiła mawiać Sampat, twardo wymawiając zapożyczone z angielskiego słówko (famous, czyt: fejmes, sławna), i szeroko rozkładając ramiona, by oddać skalę swej złej sławy. Jeden z jej przyjaciół twierdzi, że w ciągu paru lat awansowała „z zera na bohatera”. Biuro Sampat, a w zasadzie główna kwatera Różowego Gangu – bo właśnie ta nazwa najbardziej się upowszechniła – to pomieszczenie bez okien na parterze dwupiętrowego domu z cegły. Mieści się obok budynku, w którym jej zięć prowadził kiedyś mały gabinet lekarski. Choć Sampat nazywa je „biurem”, nie ma tam ani biurek, ani komputerów, ani żadnych innych sprzętów, których można by oczekiwać w miejscu pracy. Gdyby nie megafon na jednej z półek, rzut okiem na wysprzątane do czysta pomieszczenie nie zdradziłby, że dzieje się tam cokolwiek, co wykracza poza normalność. Drzwi frontowe biura wychodzą na małe, zadaszone patio, osłonięte przed słońcem i zawsze pełne komarów. Przeważnie tu właśnie, na tym kawałku betonu, Sampat przyjmuje nieprzerwaną strużkę rozżalonych interesantów – i kobiety, i mężczyzn. Zaczynają napływać już o świcie i opowiadają o swych kłopotach aż do nocy. Jak pacjenci w poczekalni u lekarza, z nadzieją Strona 12 wypisaną na twarzach przesiadują na rachitycznych plastikowych krzesłach i plecionych pryczach charpoy, poustawianych na patio jedna przy drugiej. Niektórzy ściskają w dłoniach kiepskiej jakości fotokopie dokumentów – raportów policyjnych, zaświadczeń o własności, aktów małżeństwa (które przydają się, kiedy mężczyzna bierze sobie inną żonę, a poprzednią wyrzuca z domu, odmawiając jej jakichkolwiek praw). Bywa, że kobiety przychodzą tu bezpośrednio po pobiciu przez męża – z fioletowym siniakiem pod okiem czy rozciętą, opuchniętą wargą. Dni Sampat wypełniają wizyty na posterunkach policji, protesty przed budynkami sądów i odwiedziny u kobiet w szpitalu. Dlatego często zdarza się, że nie ma jej w biurze, kiedy przybywają interesanci. W takiej sytuacji albo czekają, albo przyjeżdżają następnego dnia. Niewielu z nich pracuje od dziewiątej do piątej, więc swobodnie dysponują czasem i zmieniają plany. Z tego właśnie powodu Sampat – kobieta tuż przed pięćdziesiątką – podjęła decyzję, by wyprowadzić się z domu w pobliskim miasteczku Badausa, w którym pozostał jej mąż i czworo dzieci. Dopóki mieszkała u siebie, jej życie rodzinne było wywrócone do góry nogami przez nieustający napływ ludzi przynoszących przerażające historie. W miejscu takim jak Atarra to nie do pomyślenia, by kobieta zamężna mieszkała z dala od rodziny. Sampat nie boi się jednak czynić wyjątków od ogólnie przyjętych zasad. Wychodząc z tego samego założenia, nie zawahała się zamieszkać w jednym pokoju ze swym współpracownikiem – Jaiem Prakashem Shivhare – byłym nauczycielem liceum, teraz działaczem społecznym, mężczyzną wielkiej łagodności. Shivhare ma krótko ostrzyżone, srebrzyste włosy, pięknie kontrastujące ze śniadą cerą, ciężkie, opadające powieki, które zawsze sprawiają wrażenie, jakby za chwilę miały zamknąć się na czas drzemki, i senny, miękki głos. Swego wiernego towarzysza, który prawie nigdy jej nie odstępuje, Sampat nazywa „Babuji”. Jest to określenie pełne szacunku, używane wobec starszych mężczyzn i nauczycieli. Stosowanie go pozwala Sampat uniknąć plotek. Sampat i Babuji wprowadzili się do biura w Atarze w 2005 roku. Oboje pracowali już wtedy społecznie, ale ich działalność nie była jeszcze znacząca. W owych czasach wstawali ze świtem, zjadali skromne śniadanie, niekiedy po prostu chapatti – płaski, niewyrośnięty chlebek – z surową cebulą i pastą z zielonej papryki, po czym na rowerach ruszali do pobliskich osad, rozsianych Strona 13 pośród otaczających Atarrę rozległych pól ryżowych. Ich zadaniem była organizacja „grup samopomocy”. W ramach programu rządowego kobiety mogły składać do wspólnej puli niewielkie kwoty. Zgromadzenie pewnej puli, stanowiącej wkład własny, pozwalało otrzymać pożyczkę od państwa. Sampat od 2003 roku pracowała w tym programie jako mediator. Wtedy też założyła własną organizację pozarządową – Organizacja na rzecz Wsparcia i Równouprawnienia Kobiet. Rząd uważał, że program grup samopomocy mógł wyciągnąć miliony rodzin ze skrajnego ubóstwa. To właśnie wtedy jedna z grup samopomocy Sampat zapoczątkowała nową organizację samozwańczych strażniczek prawa i sprawiedliwości. Niewiele było w Indiach regionów, w których sprawiedliwość byłaby równie pożądana, jak w wyjałowionym Bundelkhandzie, leżącym na południowo-zachodniej granicy największego stanu Indii – Uttar Pradeś. Ten monolityczny ogromny, jednolity stan (którego nazwa oznacza dosłownie „stan północny”) liczy nieco poniżej dwustu milionów mieszkańców, przewyższając tym samym liczbę ludności Brazylii. Jako odrębne państwo zajmowałby piątą pozycję na liście najbardziej zaludnionych krajów świata. Równocześnie byłby krajem najuboższym – panuje tu większy niedostatek żywności niż w Afryce subsaharyjskiej. Na domiar złego szerząca się w Bundelkhandzie przestępczość nie ma sobie równych w innych częściach Uttar Pradeś. Bundelkhand to ojczyzna cieszących się najgorszą sławą indyjskich rozbójników, którzy, nie doczekawszy się sprawiedliwości od państwa, postanowili wziąć prawo w swoje ręce. Wielu zamordowało swoich wrogów, po czym zaczęło wieść życie bandytów, napadając i plądrując wioski. Widok mężczyzn ze strzelbami przewieszonymi przez ramię nie należy tu do rzadkości ani nie wzbudza sensacji. Z takich właśnie powodów rząd indyjski zaliczył Bundelkhand do najbardziej zacofanych rejonów kraju, a co za tym idzie – na świecie. Ogromne obszary Uttar Pradeś uważane są powszechnie – nawet przez władze – za miejsce, w którym panuje całkowite bezprawie. Już sam kamienisty, nierówny krajobraz Bundelkhandu, z gołym horyzontem i spłowiałym niebem, nie może budzić nadziei. Jednolitą paletę barw, na którą składa się spalona słońcem pszenica, ochra, a także brąz krowiego łajna i szarość popiołu, przełamuje tylko zieleń poletek ryżowych i bujnych tamaryndowców, drzew mahua i sheesham. Podróżując przez te ziemie, z łatwością można napotkać rozmaite metafory surowości tej krainy: Strona 14 leżący w rowie szkielet ogiera pożartego przez zdziczałe psy, stracha na wróble z czaszką byka zamiast głowy, rolnika okładającego batem wychudzonego muła. Babuji i Sampat przemierzyli te tereny wzdłuż i wszerz na wspólnym, zardzewiałym rowerze. Łatwo sobie ich wyobrazić: Babuji na siodełku w bawełnianej tunice, a Sampat bokiem na bagażniku, z sari powiewającym na wietrze. Z oddali mogli wyglądać na męża i żonę, a ich rozmowy mogły przypominać małżeńskie pogaduszki. Tak jednak nie było. Jadąc wyboistymi drogami w nieznośnie prażącym słońcu, godzinami szukali odpowiedzi na pytanie: „Jak wyciągnąć kobiety z domów?” lub na bardziej zasadnicze: „Jak stworzyć lepsze społeczeństwo?”. Nigdy nie rozprawiali o niczym innym. – Kobiety żyją w niewolnictwie – podsumowywała ich całodzienne rozważania Sampat. Żywiła nadzieję, że grupy samopomocy pomogą kobietom osiągnąć niezależność finansową, a co za tym idzie, i co ważniejsze wolność. Jedna z wiosek, w której Sampat i Babuji stworzyli najbardziej zaangażowaną grupę samopomocy, nazywała się Uraiya Purva. Niedaleko stamtąd właściciel budynku, w którym wynajmowali biuro, posiadał dwanaście i pół hektara ziemi. Choć Sampat od roku 2003 zakładała grupy w całym rejonie Banda, gdzie mieszkała, to wyjątkowo gorliwych członków udało jej się zwerbować właśnie w Uraiya Purvie. Jednym z powodów sukcesu tej grupy była bliskość Atarry. Obie miejscowości dzieliło tylko pięć minut jazdy rowerem. W skład grupy weszły kobiety, które potem stały się pierwszymi członkiniami Różowego Gangu. W Uraiya Purvie nie istniało pojęcie toalety. Każda chata miała w ścianie zewnętrznej dziurę, przez którą fekalia wpadały do szarej strużki ścieków, płynących wzdłuż przecinających wioskę dróżek. W osadzie była jedna pompa, ustawiona przez misjonarzy. Mieszkańcy czerpali nią wodę do picia i kąpieli. Kiedy Sampat i Babuji przyjeżdżali tam na spotkanie, nie mieli na czym siedzieć – w wiosce nie było ani jednego krzesła. Ludzie kucali po prostu lub wyciągali na dwór swoje charpoy, siadali na nich i słuchali, co ma do powiedzenia Sampat. Sampat to utalentowana mówczyni. Stosuje skuteczne techniki, dzięki którym na dłuższy czas udaje jej się przyciągnąć uwagę nawet najbardziej otępiałych od słońca rolników. Poszturchuje siedzących obok niej ludzi, gwałtownie odwraca głowę i zadaje pytania retoryczne albo patrzy Strona 15 słuchaczom prosto w oczy, kiedy najmniej się tego spodziewają, i głośno klaszcze, by podkreślić pointę. Gdyby przyjrzeć się jej z daleka, spoza zasięgu słuchu, z samej jej wyrazistej mimiki można by odczytać każdą emocję – wielki gniew z chmurnie zmarszczonego czoła, szczęście – z dziecięcego uśmiechu, zdziwienie z uniesionych brwi. Nadzwyczajna ekspresyjność Sampat sprawia, że jest ona niezwykłą aktorką i potrafi wywrzeć wielkie wrażenie, co bardzo jej się przydaje w snuciu barwnych opowieści o tym co złe, a co dobre. Bogaty język ciała Sampat to jednak nie wszystko. Prócz niego kobieta dysponuje mocnym, skupiającym uwagę głosem. Potrafi przemawiać z taką siłą, że słuchacz niemal czuje, jak jej słowa celują prosto w niego niczym wystrzelone z katapulty, a ich prędkość można by mierzyć w skali Beauforta. Spora szpara między górnymi jedynkami nadaje jej mowie jeszcze więcej dramatyczności. Przemawia zawsze wielkimi literami – pogrubioną i podkreśloną czcionką, każde zdanie wieńcząc kilkoma wykrzyknikami. Mówi donośnym głosem – zarówno w domu, jak wtedy, gdy rozmawia przez swą nokię wielkości cegły, do której nieustannie wykrzykuje rozkazy, porady i przestrogi. Nic więc dziwnego, że ma wieczną chrypkę, a w jej głosie dźwięczy ciepła, zgrzytliwa nuta. To wynik stałego, nadmiernego wysiłku strun głosowych, skutek lat przemawiania do tłumów kobiet siedzących po turecku w cieniu banianów. Mimo że Sampat była doskonałą mówczynią, to przekonanie kobiet, które wcześniej samodzielnie nie podejmowały przecież absolutnie żadnych decyzji finansowych, by wpłaciły pieniądze na wspólny fundusz, z którego potem mogłyby zaciągać pożyczki, wymagało wielkiej cierpliwości. Niektóre mówiły: – Nie ufam nawet własnemu bratu, więc jak mam zaufać tobie? Sampat tłumaczyła, że wyciągnięcie pieniędzy ze wspólnego rachunku oszczędnościowego będzie wymagać zgody przynajmniej dziesięciu sygnatariuszy, a w każdej z grup samopomocy nad sprawami finansowymi czuwać będzie skarbnik, sekretarz i przewodniczący. Babuji udzielał bardziej poetycznej odpowiedzi: – Świat nie może istnieć bez wiary – perswadował. – Przed wami umarły tysiące. Dlaczego więc wy wciąż oddychacie? W każdej minucie życia istnieje ryzyko śmierci, więc jak możecie mówić, że nie macie wiary? Babuji dodawał dyskusji wyrafinowania. Jako najstarszy z ośmiorga rodzeństwa ukończył studia licencjackie – filologię angielską i socjologię Strona 16 w Atarra Degree College, więc jest znacznie lepiej wykształcony od Sampat, która – jak większość mieszkańców Bundelkhandu – nie mówi po angielsku. Porozumiewa się tylko w hindi lub bundeli – narzeczu typowym dla Bundelkhandu. Ojciec Babujiego, choć prosty rolnik, był „najbardziej wykształconym człowiekiem w wiosce”, jak wspomina sam Babuji, ponieważ ukończył szkołę odpowiadającą w amerykańskim systemie edukacyjnym gimnazjum. Kiedy Babuji dorastał, matka, gorliwa hinduistka, zachęcała go, by uczył się na pamięć fragmentów świętych tekstów i recytował je na głos po obiedzie. Dzięki temu jako dorosły Babuji ma w zanadrzu setki celnych powiedzeń, które czerpie z różnych źródeł – od Mahabharaty po Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi Dale’a Carnegiego, którą to książkę w przekładzie na hindi kupił sobie w mieście Kanpur. Babuji ma zwyczaj parę razy dziennie cytować głośno maksymy i przysłowia. Znany jest też z tego, że swoje argumenty ilustruje przypowieściami i ludowymi podaniami. To dla niego normalne, by codzienne, zwyczajne rozmowy okraszać wtrętami typu: „Nostradamus twierdził, że XXI wiek będzie należał do kobiet” czy „Choć Gandhi ważył tylko czterdzieści kilo, zdołał potrząsnąć całym światem”. Kiedy zdarzało się, że Babuji w czasie spotkań grup samopomocy odpływał za daleko w swoje rozmyślania, Sampat naprowadzała rozmowę z powrotem na sprawy praktyczne, by nie stracić uwagi kobiet. Ona zawsze stoi twardo na ziemi, jest mocno zakotwiczona. Być może to kwestia ciężaru przywództwa, który spoczywa na jej barkach. To ona ma odwagę stawić czoła policji, agresywnym mężom, a nawet przestępcom – ona, nie Babuji. – W obliczu niebezpieczeństwa Babuji znika jako pierwszy. Bardzo się boi! – droczą się ich znajomi. Większość kobiet w Uraiya Purvie to podeszłe w latach wdowy, pozostawione przez młodsze pokolenie, które w poszukiwaniu źródła utrzymania wyprowadziło się do jednego z kipiących życiem indyjskich miast. Z historycznego punktu widzenia wdowy to najgorzej traktowani członkowie indyjskiego społeczeństwa. Indie to kraj sati – obecnie zabronionego przez prawo obyczaju, nakazującego owdowiałej kobiecie rzucić się na stos pogrzebowy, na którym płonęły zwłoki męża. Nieokreśloną liczbę wdów wepchnięto w płomienie siłą, jeśli opierały się samodzielnie zakończyć życie. W Bundelkhandzie – rejonie powierzchnią zbliżonym do Belgii – tradycji sati przestrzegano szczególnie zagorzale. Strona 17 Nawet bohater książki Juliusza Verne’a W osiemdziesiąt dni dookoła świata, Jean Passepartout, podróżując przez te okolice, uratował młodą kobietę od śmierci w płomieniach. Dziś, choć w Bundelkhandzie od wdów nie oczekuje się już złożenia życia w ofierze, często czeka je powolne konanie na skutek porzucenia i zaniedbania. – Wszyscy odeszli. Sama tu zostałam – mówi Kodia Dai, bezzębna siedemdziesięcioparolatka, jedna z najdawniejszych członkiń Różowego Gangu. Pozytywną stroną pozostawiania wdów na pastwę losu jest to, że choć muszą radzić sobie zupełnie same, krewni nareszcie przestają rządzić ich życiem. Zapomniane kobiety z Uraiya Purvy jesień swego życia mogły przeżyć tak, jak chciały – w końcu były wolne. Dlatego właśnie one w pierwszej kolejności zgodziły się wstąpić do grupy samopomocy. Kiedy grupa ta powstała, Sampat i Babuji zarobili pierwszą gażę rządową – około dwóch tysięcy rupii, czyli mniej więcej czterdzieści dolarów. Taka suma należała się bowiem za założenie każdej grupy samopomocy. Pieniądze podzielili równo między siebie. Jako mediatorzy w programie mogli zarobić dodatkowo osiem tysięcy rupii, wypłacone w czterech równych ratach, pod warunkiem, że ich grupa wypełni wszystkie zobowiązania i cele wyznaczone przez rząd w ramach projektu. Wkrótce po tym, jak zaczęli razem pracować, Sampat i Babuji postanowili: – Cokolwiek dostaniemy, choćby był to nawet jeden chapatti, podzielimy się po równo. Organizatorzy grup samopomocy w ramach programu rządowego mieli również obowiązek organizować comiesięczne spotkania członków każdej grupy i przeprowadzać na nich swego rodzaju kurs gospodarowania własnymi finansami i przedsiębiorczości. Sampat i Babuji mówili o tych sprawach, ale zebrania grup dostosowali przede wszystkim do potrzeb własnej misji, której najważniejszym celem było głoszenie równości i sprawiedliwości wobec kobiet, niższych kast i biedoty. Sampat swym donośnym głosem mówiła o rozmaitych problemach, jakie miała w życiu. Należały do nich na przykład: zamążpójście w wieku dwunastu lat, wieczna walka z trudną w kontaktach teściową, brak wykształcenia. Nie wahała się podejmować tematu przemocy rodzinnej, z którą sama się w życiu spotkała – na przykład mówić o sąsiedzie, który ustawicznie bił żonę – i nawoływać kobiet, by zjednoczyły siły i podjęły wspólną walkę. Strona 18 – Kiedy się zjednoczymy, będziemy silne! – wołała, wyrzucając w powietrze zaciśniętą pięść. Ze względu na wyrazistą osobowość Sampat i na fakt, że wielokrotnie udzieliła wsparcia i pomocy potrzebującym, kobiety z Uraiya Purvy wkrótce zaczęły zwracać się do niej ze swoimi problemami. A tych było wiele. Niektóre narzekały na brak drogi do wsi. Inne, jak Kodia i jej znajoma Lungi Dai, potrzebowały pomocy w uzyskaniu legitymacji emeryta, których wydania odmawiał im miejscowy urzędnik, bo nie chciały dać mu łapówki. Nie mając zaś kart, chodziły głodne. Z czasem Sampat zaczęła zachęcać kobiety z grupy samopomocy, by wspólnie szukały rozwiązań swych problemów. Choć te proste wieśniaczki nigdy dotąd nie brały udziału w protestach, dopingowała je, by zbierały się przed budynkami rządowymi, domagając się lepszych dróg i urzędów bez łapówek. Na początku urzędnicy drwili z Sampat i jej wspólniczek. – Kim wy właściwie jesteście? – pytali i prychali pogardliwie, kiedy kobiety wkraczały na posterunek policji lub do punktu wydawania żywności. Wkrótce jednak, dzięki zwykłemu przebłyskowi geniuszu, nikomu niepotrzebne starsze wdowy i natrętki w średnim wieku stały się przekleństwem skorumpowanych urzędników. Bardzo szybko w mieście zaczęło być o nich głośno. * Sampat po raz pierwszy zaczęła zastanawiać się nad wprowadzeniem jednolitego stroju dla kobiet ze swych grup w 2005 roku, w czasie Diwali – hinduskiego festiwalu świateł. Wtedy to zabrała część kobiet ze swej grupy samopomocy na małą pielgrzymkę do miasta Chitrakoot. Choć sama nie była szczególnie religijna, uznała, że dzięki wyprawie kobiety będą mogły doświadczyć samodzielnego podróżowania. Niestety, kiedy wysiadły z pociągu, okazało się, że jednej z nich brakuje. – Nie mogę sobie teraz przypomnieć jej imienia. Wszyscy mówiliśmy do niej Pappu ki didi, czyli siostra Pappu. Zasnęła i pojechała dalej, do Jabalpuru. Wszystkie płakałyśmy, kiedy się okazało, że została w pociągu – wspominała potem Sampat. Kobiety martwiły się o współtowarzyszkę całą noc. Najbardziej oczywiście Sampat, która osobiście wzięła na siebie odpowiedzialność za bezpieczeństwo grupy i obawiała się represji ze strony rodziny zaginionej. Strona 19 – W Bundelkhandzie można wpaść przez coś takiego w prawdziwe tarapaty. Mogli oskarżyć mnie, że ją porwałam. U nas bardzo łatwo o aresztowanie, więc naprawdę się obawiałam. Po powrocie do Atarry zasępione kobiety siedziały na patio Sampat i czekały na pojawienie się zguby. To właśnie wtedy Sampat nagle przyszło do głowy, że nie doszłoby do tej przygody, gdyby wszystkie jej podopieczne podczas wszelkich wyjazdów i wyjść rzucały się w oczy i dawały łatwo rozróżnić w tłumie. Może mogłyby nosić jakąś odznakę? – zastanawiała się, ale szybko tę myśl porzuciła. Wpadła bowiem na pomysł, by wszystkie, łącznie z nią samą, ubierały się w jednakowe sari – czyli codzienny strój wszystkich kobiet na Półwyspie Indyjskim. W ten sposób najłatwiej będzie je rozróżnić w tłumie, pomyślała. Natychmiast dostrzegła inne zalety jednolitego stroju. Doszła do wniosku, że nie tylko pomoże on zapobiec takim sytuacjom, jaka właśnie się zdarzyła. Przede wszystkim będzie doskonałym sposobem na zbudowanie mocnej tożsamości zbiorowej – sposobem wyrażenia jedności. Czyż nie to właśnie zawsze starała się przekazać kobietom? – Pomyślałam sobie, że taki strój zatrze nawet różnice między biednymi a bogatymi. Często zdarzało się, że zamożniejsze członkinie nosiły ładne sari, a te z kasty dalitów brzydkie – wspominała. Dalici to niska kasta, o której członkach mówiono niegdyś „nietykalni”. Przypominając, że starsze kobiety pomagały sobie przy chodzeniu kijem, Sampat stwierdziła, że kobiety z jej „gangu” mogłyby również nosić przy sobie laski. Pomyślała, że mogłyby one przydać się w różnych sytuacjach, najczęściej – do odpędzania zdziczałych psów. Sampat postanowiła na początek kupić czterdzieści sari dla najbardziej zaangażowanych członkiń grup samopomocy. Każda mogła dostać je za dwieście rupii – jednorazową opłatę, będącą jednocześnie wpisowym do pozarządowej organizacji Sampat – Tribal Women Upliftment and Empowerment of Women Organization. Różowy Gang miał działać właśnie pod auspicjami tej organizacji. Zanim jednak Sampat kupiła sari, podzieliła się swoim pomysłem z samymi członkiniami. – Jeśli je kupimy, czy będziecie chciały je nosić? – zapytała. Kobiety obiecały, że tak. Pierwsza partia strojów kosztowała cztery tysiące rupii, czyli mniej więcej osiemdziesiąt dolarów. Suma ostudziła nieco zapał Sampat. – I skąd ja wezmę takie pieniądze? – pytała przyjaciół. Po paru dniach Strona 20 rozmyślań przyszedł do niej dr Khanna, dobry przyjaciel, który sporo czasu przesiadywał z Sampat na jej patio. Zaproponował, że pożyczy jej pieniądze na sari. Sam należał do niższej kasty, wspierał więc działania Sampat na rzecz najgorzej traktowanych członków społeczeństwa. Cała trójka: Babuji, Sampat i dr Khanna, już następnego dnia wsiadła w pociąg do Kanpuru, pobliskiego miasta z dużym targiem tekstyliów, by zakupić sari. Błądzili wśród labiryntu straganów, na których sprzedawano wszelkiego rodzaju tkaniny. Mieniące się cekinami sari wisiały obok tych ślubnych, ze złotą lamówką, i innych, zdobionych brokatem, w kolorach ciemnej czerwieni i ochry. Kupcy prezentowali misternie tkane suknie ośmiometrowej długości, a przyszłe panny młode i sprzedawcy z mniejszych miasteczek wnikliwie przyglądali się towarom wystawianym na sprzedaż. Strojne sari nie nadawały się jednak na potrzeby Sampat, która szukała czegoś prostego, funkcjonalnego i taniego – najchętniej sztucznie farbowanego poliestru, który najlepiej posłużyłby celom grupy. Wreszcie natknęli się na niewielkie stoisko, na którym sprzedawano dokładnie takie sari, jakich potrzebowali. Bezradnie wpatrywali się w bogatą paletę barw i odcieni: niebieskiego od turkusu po akwamarynę, zieleni od głębokiej, leśnej po jaskrawą, przywodzącą na myśl światła uliczne. Który wybrać? Początkowo Sampat wskazała na niebieski. – Powiedziałem: „nie”, nie podoba mi się – wspominał później dr Khanna. – Razem z Babujim stwierdziliśmy, że lepszy będzie różowy, więc się zgodziła. Nad wyborem trzeba było się naprawdę poważnie zastanowić. W Indiach każdy kolor wywołuje skojarzenia polityczne lub religijne. Czerwony zarezerwowany jest dla socjalistów. Zielony – dla muzułmanów, niebieski – dla partii niższych kast, Bahujan Samaj. Pomarańczowy noszą hinduiści, żółty należy do Gayatri Pariwar – dużej organizacji religijnej, której członkiem był również Babuji. Każdy kolor, nawet biały, wydawał się już „zajęty”. – Nie chcieliśmy, aby ludzie brali nas za kogoś innego – wspomina Sampat. Dlatego ostatecznie padło na różowy, jedyny, jak się wydawało, kolor wolny od skojarzeń. Podczas podróży powrotnej, kiedy wielka paka z sari leżała już bezpiecznie na półce, cała trójka z podekscytowaniem rozprawiała o przyszłości. – Kiedy się dokądś wybierzemy, ludzie będą ciekawi! – mówiła Sampat, z radości klaszcząc w ręce. – Jeśli będziemy jednakowo ubrane, wzbudzimy jeszcze większy respekt! – zawołała.