Strona 1 Strona 2 Strona 3 Mojej Żonie Agacie, z podziękowaniem za pierwsze czytanie, za liczne inspiracje oraz za konsultacje psychologiczne bohaterów tej książki i Profesorowi Januszowi Zagrodzkiemu, staremu Przyjacielowi, z wdzięcznością za uwagi, szczególnie z dziedziny historii sztuki Strona 4 Część pierwsza WOJNA Strona 5 Nicea Jan zjechał na parter, windziarz otworzył drzwi. W ogromnym holu światła były przygaszone. Kwiaty w wazonach i rząd palm w wielkich donicach trwały nieruchomo w półmroku. Matowo lśniły marmury podłogi, ścian, parapetów i złocenia ciągnącej się na dwadzieścia metrów lady recepcji. Pod ścianami brązowe i ciepłe zagłębienia skórzanych foteli i sof. Za weneckimi oknami w górze błękitniało przygasające niebo, a w dole odpoczywało morze z białymi grzbietami biegnących fal. Inny świat, nie jego. Wciąż jeszcze się dziwił, że się tu znalazł. Wczoraj przy obiedzie widział, jak szef ekipy, książę Babenberg, dał kelnerowi napiwek, za który on mógłby spokojnie żyć przez tydzień. W głębi holu jaśniały przezroczyste drzwi z kolorowego witrażu z rysunkiem kwiatów. Szedł po tak grubym i miękkim dywanie, że nie słyszał swoich kroków. Tylko z dala, zza tych drzwi dochodził stłumiony odgłos orkiestry grającej wiedeńskiego walca. Przez chwilę wahał się, czy nie wejść. Jego koledzy z drużyny niezawodnie musieli tam być. Podszedł kilka kroków w tamtą stronę i zatrzymał się. Widział ich, siedzieli przy jednym ze stolików obok parkietu. Hrabia Steinhoff też go spostrzegł. Podniósł kieliszek i dawał zapraszające znaki. Jan niepewnie pokręcił głową, a Steinhoff zerwał się i podbiegł do drzwi. Buchnęło przez nie oślepiające światło, gwar, zgiełk i zapach perfum zmieszany z dymem cygar. – Panie poruczniku, prosimy do nas. Niechże pan nie będzie takim odludkiem. No, proszę! – Steinhoff, niski i drobny jak dżokej, szedł w rozpiętym mundurze i brzęczał ostrogami. Miał zaczerwienioną twarz i oczy błyszczące od alkoholu. – Dziękuję. – Jan wciąż był niezdecydowany. Wyszedł z zamiarem przejścia się nadmorskim bulwarem. – Dobrze, na chwilę. – Na początek koniak, prawda? – rotmistrz Wiesse, kapitan drużyny, nalał kieliszek do pełna. – Podwójnie, bo to karny. – Barbarzyństwo tak traktować dobry koniak – oburzył się von Dohanyi. Jan wypił łyk i odstawił kieliszek. – Panowie, jutro nasz wielki dzień – mówił brygadier Grossman. – My albo Włosi, innych zagrożeń nie widzę. Rosjanie się nie liczą, Francuzi i Niemcy to już nie ta klasa co przed laty. Ośrodek w Saumur marnieje w oczach, szkoła hanowerska zeszła na psy. Anglicy słabi po kontuzjach swoich najlepszych koni. Musimy zwyciężyć. – Czas by było jednak zainteresować się naturalną szkołą Caprillego – rzekł von Dohanyi. Rozgorzała dyskusja nad wadami i zaletami starej i nowej szkoły Strona 6 jeździeckiej w skokach przez przeszkody. Jak zwykle. Jan słuchał tego wiele razy i nie miał ochoty się odzywać. Był pół roku na praktyce we włoskich ośrodkach Pinerolo i Tor di Quinto; nie miał wątpliwości. Szkoła Caprillego to przyszłość. Przyglądał się parom tańczącym na parkiecie. Mężczyzna we fraku i szczupła kobieta w czerwonej sukni z rozpuszczonymi włosami tańczyli tango, poruszając się jak żaglowce przechylające się na falach. Zamierali w bezruchu i ruszali ponownie, przyspieszając i obracając się jak liście wirujące na wietrze. On obejmował ją i przyciągał do siebie; zbliżał usta do jej ust. Musieli to być zawodowi tancerze, nikt z towarzystwa nie ośmieliłby się tak odważnie prezentować erotyzmu tanga. Potem jego koledzy zamówili od razu cztery butelki szampana. Przyszedł książę Babenberg, który dotychczas bawił się przy zestawionych razem stolikach Francuzów i Włochów. Też nieco już wstawiony. Po godzinie pili koniak szklankami. Zaczepiali kobiety przy sąsiednich stolikach, pojawiły się jakieś panie niepewnej konduity. Zanosiło się na skandal. Jan wstał i opuścił towarzystwo bez pożegnania. Ruszył w stronę recepcji. Była tam miła i ładna recepcjonistka, którą widział już kilka razy. – Mówi pani po niemiecku? – Naturalnie. Ale… pan porucznik Szawernowski, prawda? – Tak! – zdziwił się. – Więc możemy rozmawiać po polsku. Jest pan przecież Polakiem? – Tak, a pani jest Polką?! Coś takiego. – Mieszkam w Nicei już od kilkunastu lat, ale nie zapominam o Polsce. Dwa dni temu Jan dostał telegram z Krakowa o nagłej śmierci matki i to przypomnienie Polski odebrał jak policzek. Siostra, z którą z biegiem lat kontaktował się coraz rzadziej, nie mogła ustalić, gdzie się znajduje, i telegram wysłała dopiero dzień po pogrzebie. Nie powiedział więc o tym nikomu, uznał, że musi dotrwać do końca zawodów i przecierpieć po cichu. – To miłe. Chciałem spytać, do której godziny są czynne kasyna gry. – Jan nie miał zamiaru grać w ruletkę, ale nagle zapragnął zostać sam. – Do rana oczywiście. Co najmniej do świtu. – Dziękuję pani. Położył klucz do pokoju na ladzie i ruszył szybko do wyjścia, zostawiając ją zdziwioną nagłym zakończeniem rozmowy. Popatrzył przelotnie w wielkie lustro na filarze. Nacisnął czapkę na czoło i stwierdził, że wygląda nie najgorzej. Mundur wyczyszczony i wyprasowany przez Rudiego, ordynansa – choć trochę już znoszony – był bez zarzutu. Skórzane leje na bryczesach dodawały im sportowej elegancji. Błyszczały wysokie buty z czarnej skóry. Ciepły dotyk wiatru objął go przyjaźnie, gdy tylko znalazł się za obrotowymi Strona 7 drzwiami. Było parno i duszno, zbierało się na burzę. Czerwony automobil z białymi oponami, chromowanymi reflektorami i dużą liczbą lśniących listew i ozdób, zatoczył się cicho na podjazd. Służący i szofer dźwigali wielkie kufry, a wielka jak piec dama, spocona w rozpiętym futrze, kroczyła dostojnie w stronę wejścia. Obok dreptał na smyczy mały piesek ze złotą obróżką. Biżuteria damy wystarczyłaby pewnie na zakup trzech takich folwarków jak Jana rodzinne Borowice pod Krakowem. Nad szyldem hotelu zegar wskazywał pół do dwunastej w nocy, lecz promenada nie całkiem jeszcze opustoszała. Kobiety ze swoimi towarzyszami sunęły w sukniach do ziemi i w wielkich, piętrowych kapeluszach, ciężkich od sztucznych kwiatów. Mężczyźni z laskami, w wysokich cylindrach i surdutach prowadzili je dumni, jeśli były piękne, i zmartwieni, gdy były grube, stare lub brzydkie. Spacerowali tu najbogatsi ludzie świata, międzynarodowi szulerzy, arystokracja, Amerykanie, Europejczycy, potwornie bogaci, beztroscy i znudzeni. Na słupie ogłoszeniowym spostrzegł plakat z sylwetką konia i jeźdźca nad przeszkodą. „Comité des Fêtes et des Sports” zapraszał na Międzynarodowe Zawody Hippiczne Nicea 1913. Poniżej – ośmiodniowy program konkursów i kolorowe flagi reprezentujące narodowości zawodników. Wszędzie tych plakatów było pełno. W tej części Riwiery zawody były ważnym wydarzeniem początku sezonu. Z drugiej strony słupa rzucał się w oczy jeszcze większy plakat przedstawiający kilka butelek szampana i niezliczone rzędy kieliszków. Sieć hoteli i restauracji Perroquet ogłaszała tradycyjny coroczny wielki konkurs picia szampana o Puchar Perroquet. Konkurs pijacki, kto wypije najwięcej najdroższego szampana świata! Na koszt organizatora. Minął klomb z tysiącami goździków i szedł powoli Promenade des Anglais, przyglądając się morzu, kwitnącym krzewom i palmom. Mijał hotele Ruhl i Negresco, luksusowe pensjonaty i kasyna. Domy wznosiły się na stromym wzgórzu, a nad nimi czerniały góry nad zatoką. Tysiące światełek unosiło się aż do linii lasu, a w dali na cyplu migała latarnia morska w Cagnes sur Mer. Pierwszy raz był w Nicei. Tylko raz jako kilkunastolatek był z rodzicami w Sopocie nad Bałtykiem. A morze go fascynowało. Gdyby nie był kawalerzystą, na pewno zostałby marynarzem. Wielkie statki, okręty, oceany, sztormy i plaże na dalekich wyspach – jako chłopak wciąż o tym czytał i o tym marzył. Na niebie przesuwały się ciężkie chmury, przesłaniając wielki, jasny księżyc. Fale leniwie uderzały o kamienisty brzeg, szumiały cicho i uspokajająco. Jan oddychał głęboko i czuł się tak świetnie, że aż poczuł wyrzuty sumienia. Dobrze, że uciekł z tej restauracji i prawie nic nie pił. Zobaczymy, jak oni jutro będą jeździć. Od przyjazdu do Nicei każdego wieczoru pili, a potem jakoś jednak trzymali się na koniach. Ale to już siódmy dzień tego pijaństwa! Na ławce jakaś para tuliła się do siebie. Usłyszał zbliżający się odgłos kopyt Strona 8 końskich na kostce chodnika. Nie oglądając się, wiedział, że to musi być para lekkich koni zaprzęgowych. Szły powoli, stępem. Zbliżały się rozbawione głosy. Głęboki baryton podśpiewywał jakiś tęskny romans, kobiety się śmiały. Strzelił korek szampana. Siwe konie wyprzedzały go powoli, stangret tkwił nieruchomo na koźle. W otwartym powozie mężczyzna w średnim wieku i trzy kobiety. Jedna bardzo starsza i dwie młode. Mężczyzna w mundurze rosyjskiej gwardii; dobrze znał te mundury, widział takie w Warszawie. Jan szedł równolegle z powozem, który nie wiadomo dlaczego jechał chodnikiem. Mijał go bardzo powoli. Rozmawiali po rosyjsku. – Spójrz, Katiu, jaki piękny oficer, to musi być Austriak, zaczepię go! – Ani się waż, Nadieżdo! – rozległ się niski i szorstki głos starszej kobiety. Paliła papierosa w długiej lufce. – Zaczepiać nieznajomych po nocach! Za dużo wypiłaś! Mężczyzna podśpiewywał jej do ucha, Nadieżda zaśmiała się. – Poproszę jeszcze szampana! Mężczyzna wpatrywał się w nią z podziwem i zazdrością. Napełnił kieliszek i podał jej. – Panie oficerze, startuje pan w zawodach? – spytała po francusku i mocno wychyliła się z powozu. – My bardzo kochamy konie, a jeszcze bardziej kawalerzystów! Jan zatrzymał się i zasalutował. Powóz stanął. Kobieta była ładna, mogła się zbliżać do czterdziestki. Kiedy się śmiała, odsłaniała dziąsła nad białymi, równymi ząbkami. Mężczyzna usiłował ją objąć i pociągnąć w głąb powozu. – Proszę wybaczyć, proszę wybaczyć – odezwała się charczącym głosem starsza pani. – Moja siostrzenica jest dziś… niedysponowana. Jan spostrzegł, że do starszej pani przytula się młodziutka twarz z burzą jasnych, kręconych włosów i wielkimi, ciemnymi oczami. Lekko rozchylone wargi i zażenowany uśmiech. Miał odejść bez słowa, lecz ta piękna twarz sprawiła, że został. – Jan Szawernowski, porucznik Pierwszego Pułku Ułanów Galicyjskich – powiedział i skinął głową. – Startuję w ekipie Austrii. Zapraszam państwa jutro, a właściwie już dziś, na hipodrom, na najważniejszy konkurs, Puchar Narodów. Kiedy odezwał się po rosyjsku, na ich twarzach odmalowało się zdziwienie. – Pan pozwoli, że przedstawię, skoro już się tak nietypowo poznajemy – powiedział dudniącym głosem mężczyzna. – Księżna Ludmiła Leontiewa i jej siostrzenica pani Nadieżda Niesłuchowa z córką Katią. Hrabia Sergiusz Karsow, podpułkownik gwardii. Na pewno przyjdziemy podziwiać pana i pańskich kolegów na zawodach. Bardzo przepraszam za tak bezceremonialne zachowanie mojej przemiłej przyjaciółki. Nadieżda jeszcze mocniej wychyliła się z powozu i przesłała Janowi Strona 9 pocałunek palcami od ust. Starsza pani szturchnęła stangreta: – Jedź, ruszaj! – Ależ ciociu! Chcemy porozmawiać… Konie poszły od razu kłusem, a Nadieżda Niesłuchowa machała do Jana dłonią w długiej rękawiczce i posyłała pocałunek za pocałunkiem. Przez chwilę widział jeszcze wielkie, ciekawie wpatrujące się w niego oczy i burzę włosów Katii. Potem powóz przyspieszył i znikł w mroku. Zawrócił i szedł szybko w stronę hipodromu i stajni. Niebo teraz wisiało już niskie i zachmurzone. Wiatr się wzmagał, a rozmyte cienie palm biegały po chodniku. Stajnie Palais de Sport pachniały sianem, końmi i koniakiem. Pięciogwiazdkowy koniak służył tu do nacierania ścięgien, końskich grzbietów, łopatek i zadów. Jego woń unosiła się nad boksami, w których drzemały sportowe wierzchowce poprzykrywane derkami. Jan wziął od wartownika przy wejściu latarkę i idąc, świecił nią wzdłuż setki boksów, poszukując swoich. Jasiek i Picador1 spały na stojąco. W sąsiednim boksie zbudził się Rudi i w samych bryczesach i podkoszulce, ze źdźbłami siana we włosach, na bosaka, meldował, że wszystko w porządku. Jan dał koniom po kostce cukru, kazał Rudiemu zdjąć owijki z nadpęci, przesuwał palcami po ścięgnach. Były gładkie i chłodne jak szkło. Picador trącał go pyskiem i pocierał łbem o kieszeń kurtki, domagając się jeszcze więcej cukru. Jan pogładził go po szyi i chuchnął w nozdrza. *** Rano był w stajni, zanim jego koledzy zdążyli odespać kaca. Nocą nad Riwierą przetoczyła się burza, padało jeszcze rankiem i tor na hipodromie rozmiękł zupełnie. W stajni wisiały listy startowe i ogłoszenia, że konkurs o Puchar Narodów odbędzie się w krytym maneżu. Organizatorzy przepraszali, tak złej pogody o tej porze roku na Lazurowym Wybrzeżu nikt nie pamiętał. Jan poszedł obejrzeć parcours. Rudi właśnie wyprowadził konie na spacer po mniejszej ujeżdżalni służącej za rozprężalnię. Jasiek kroczył dostojnie, a Picador pobrykiwał wesoło. Rudi szarpał za uwiąz przymocowany do kantara i ledwo sobie z nim radził. W ogromnej krytej ujeżdżalni, najnowocześniejszej w Europie, obsługa toru w wielkim pośpiechu budowała parcours konkursu pucharowego. Zwożono przeszkody ze stadionu. Wszędzie ustawiano krzewy ozdobne i kwiaty. Tor tonął w kwiatach. Było za wcześnie, żeby zorientować się w przebiegu trasy konkursu, więc Jan zawrócił do stajni. Byli już tam koledzy i książę Babenberg. Studiowali listy startowe i szkic parcoursu. Von Dohanyi miał zapuchnięte oczy i poruszał się jak lunatyk, a maleńki hrabia Steinhoff siedział na snopkach słomy i pił wodę Strona 10 mineralną. Tylko Wiesse wyglądał zupełnie nieźle. – Oto prawdziwy sportowiec – rzekł. – Popatrzcie tylko. – Wskazał Jana. – Nieskacowany i trzeźwy jak dziecko. On dzisiaj wygra, zobaczycie! *** Jan podjechał galopem do bandy i zasalutował w stronę jury. Już poprzednio, kiedy zaczynał pierwszy nawrót, widział na trybunie dla gości honorowych księżnę Leontiewę i jej siostrzenicę z córką. Były tam wśród koronowanych głów, obok księcia Monako i dostojników Francji. Zasalutował w ich stronę, a Nadieżda Niesłuchowa w odpowiedzi pomachała mu chusteczką. Cofnął kilka kroków Picadora, który wciąż się denerwował. Pogłaskał konia po szyi, przemawiał do niego uspokajająco, gadał byle co, byle łagodnie. Po pierwszym nawrocie prowadzili Włosi. Austriacy byli na drugim miejscu, lecz Francuzi tylko o pięć punktów za nimi. Steinhoff i Wiesse spisali się zadziwiająco dobrze, łącznie tylko cztery punkty karne. Wynik Sandora von Dohanyi, jako najgorszy w zespole w tym przebiegu nie liczył się do punktacji. Jan przejechał pierwszy nawrót bezbłędnie. To był prawie cud, bo Picador parł do przodu nieprzytomnie; pomiędzy przeszkodami brykał i ciskał się, jakby zupełnie oszalał. Dostali sygnał do startu. Ruszyli. Teraz Picador galopował już dużo spokojniej. Jan mógł dać mu więcej swobody, Picador to lubił. Raz tylko bryknął po potrójnym szeregu. Wszystkie najazdy pasowały. Miejsca odbicia doskonale trafione, skoki pewne. Dobrze, dobrze… dobrze. Jeszcze riwiera, czyli rów z wodą. Dobrze. Szeroki okser, triplebar i ostatnia przeszkoda, paskudnie wąska angielska bramka. Czysto! Nie mógł powstrzymać gestu zwycięstwa. Uniósł zaciśniętą pięść, a Picador teraz dopiero popisał się całą serią baranich skoków i wierzganiem zadem. Cieszył się! Wśród oklasków zjeżdżali z areny, Jan klepał go po szyi, głaskał, kochał go po prostu. Drużynowo nic jeszcze nie było pewne. Ale indywidualnie nikt już nie mógł go pokonać. Nikt oprócz niego nie miał czystego przebiegu w pierwszym nawrocie, a Jan miał za obydwa zero punktów karnych. W tym momencie nie pamiętał o śmierci mamy. Nigdy w życiu nie czuł się bardziej szczęśliwy. Steinhoff przejechał bezbłędnie. Anglicy zarobili osiem punktów karnych. Włosi w drugim nawrocie tylko trzy punkty – świetnie, wygrali. Austriacy niestety, drugie – jednak w tak świetnym towarzystwie – bardzo dobre miejsce. Potem były dekoracje, wstęgi i runda honorowa. Orkiestra grała galopadę z Lekkiej kawalerii, operetki Franza von Suppégo, konie parskały wesoło. Puchary i splendory. Jan siedział na kręcącym się i trochę jeszcze pobudzonym koniu, czekając na dekorację i nagrodę indywidualną. Jednak nic takiego nie nastąpiło. W ogóle nie ogłoszono klasyfikacji indywidualnej. Zjechał do stajni. Książę Babenberg Strona 11 rozkładał bezradnie ręce. – Nie ma żadnej nagrody indywidualnej – mówił. – To zdumiewające, ale Francuzi mówią, że to konkurs drużynowy i nie przewidzieli nagrody indywidualnej. – Dziwne. – To skandal, żabojady się kompromitują – mówił von Dohanyi. Koledzy klepali Jana po plecach, pocieszali. – Żadnej nagrody dla najlepszego jeźdźca najtrudniejszego konkursu! To skandal! Mówią, że to konkurs drużynowy. – Idioci. – Świnie! Jan zaciskał zęby, wściekł się, lecz starał się tego nie okazywać. Wygrał najważniejszy konkurs w Nicei, jury nawet tego nie ogłosiło, nie miał żadnej nagrody, pucharu ani nawet floos, wstążek przypinanych zwycięzcom. *** Wieczorem w hotelu Perroquet pożegnalny bankiet i konkurs szampana. Jan widział, jak przy wejściu portierzy wyrzucili za drzwi dwóch biedaków we frakach, chętnych do napicia się za darmo najdroższego szampana świata. Tu wstęp mieli tylko wybrani. Stoły ustawione w podkowę obsiedli uczestnicy zawodów, organizatorzy i fundatorzy nagród. Księżna Leontiewa siedziała obok pary książęcej Monako i księcia Walii; jej siostrzenica i Katia tuż obok. Podawano kawior do maleńkich kanapek, zupę żółwiową, a następnie polędwiczki po parysku na słodko, w likierze. Jan siedział pomiędzy brygadierem Grossmanem a von Dohanyim, jadł z apetytem. Nie od razu zwrócił uwagę, gdy księżna Leontiewa zastukała nożem o szklankę. – Szanowni państwo – mówiła charczącym, niskim głosem. – Jest wśród nas cichy bohater tych zawodów, porucznik Jan Szawernowski, który z niepojętych powodów nie został uhonorowany. Dwukrotnie bezbłędnie przejechał na swoim wspaniałym Picadorze najtrudniejszy parcours zawodów. Ustanawiam dla niego nagrodę specjalną. Panie poruczniku, proszę przyjechać do moich stadnin koni pełnej krwi pod Briańskiem i wybrać sobie dwulatka, który najbardziej się panu spodoba. A tymczasem proszę wybaczyć tę improwizację i przyjąć ode mnie tę broszkę. Może służyć jako spinka do krawata. – Księżna odpinała z trudem broszkę, która jakoś nie chciała dać się odczepić. – Bardzo proszę! Jan ruszył w stronę stołu najważniejszych gości bankietu i idąc, słyszał wystąpienie księcia Walii: – Mnie również zdziwiło, że organizatorzy nie przewidzieli nagrody dla najlepszego wyniku indywidualnego. Oto moja nagroda. – Podniósł jakiś przedmiot i pokazywał wszystkim dookoła. Była to bardzo gruba złota papierośnica z herbem, Strona 12 wysadzana brylantami. – Jutro zlecę wygrawerowanie odpowiedniego napisu. Panie poruczniku, gratulujemy. Podziwiamy pana i pańskiego Picadora! Jan dziękował, odebrał broszę przedstawiającą szpicrutę, toczek jeździecki i ostrogi, pocałował księżnę w rękę i już chciał iść podziękować za papierośnicę, kiedy wstała Nadieżda Niesłuchowa. – A oto moja nadzwyczajna nagroda – powiedziała. – Pocałunek dla zwycięzcy. – Podeszła szybko, ujęła głowę Jana w ręce i obdarzyła długim pocałunkiem. Sala zaszumiała oklaskami, ale też pomrukiem dezaprobaty. Jan spostrzegł teraz, że Nadieżda Niesłuchowa musi mieć trochę więcej lat, niż mu się wydawało, gdy ją widział nocą na promenadzie. Popatrzył na Katię. Zaczerwieniła się, odwróciła wzrok, wstydziła się zachowania matki. – Mama postanowiła zostać największą skandalistką Riwiery – powiedziała. *** Kelnerzy ubrani na biało, w białych butach i białych rękawiczkach, nalewali szampana do litrowych kryształowych pucharów. Należało wypić zawartość w ciągu minuty, żeby nie uleciały bąbelki. Jan wypił jedną butelkę i zrezygnował. Koledzy wydali jęk zawodu, ale nie miał zamiaru się upijać. Wrócił do stołu, usiadł między księciem Walii a Katią. Jej matka wdzięczyła się uwodzicielsko, lecz nie zwracał na to uwagi. Katia milczała. Jan próbował z nią rozmawiać, lecz odpowiadała zdawkowo i niechętnie. Ożywiła się dopiero, gdy spytał o angielskie stadniny księżnej. Pytała o rodowód Picadora. – Ma tylko palenie stadniny z Lipicy i nic więcej o jego pochodzeniu nie wiemy. Wziąłem go z artylerii. Był koniem pociągowym, ciągnął armaty. Nawet nie wiem dokładnie, ile ma lat. Kiedyś zobaczyłem, jak się spłoszył, gdy w czasie burzy niedaleko uderzył piorun. Razem ze swoim jeźdźcem przeskoczył półtorametrowy żywopłot, zrzucił biedaka i uciekł do stajni. Pomyślałem, że to może być skoczek. Odkupiłem go od wojska i nie pomyliłem się. – No rzeczywiście, nie sprawia wrażenia bardzo szlachetnego… Ten kurtyzowany ogon i koścista sylwetka… Ale jest wspaniały, wspaniały! – Jeździ pani konno? – O tak! Nawet w męskim siodle. – W czerwcu tego roku w Wiedniu Maria Zandbangowa, Polka, wygrała międzynarodowy konkurs dla pań. Podobno skacze w damskim siodle przeszkody sto sześćdziesiąt centymetrów! – Niesłychane! Sto sześćdziesiąt w damskim siodle?! Przy stole konkursowym walczyli finaliści szampana. Von Dohanyi zrezygnował po ósmej butelce. Koledzy odprowadzili go na sofy dla pokonanych. Leżało tam, kiwając się lub drzemiąc w niedbałych pozach, dwudziestu mężczyzn. Trzymał się tylko jeszcze Francuz Demariot i hrabia Steinhoff. Hrabia miał metr Strona 13 sześćdziesiąt wzrostu i ważył może pięćdziesiąt pięć kilogramów. Jak w tym maleńkim ciele mieściło się tyle litrów trunku!? Stał na szeroko rozstawionych nogach i powoli opróżniał kolejny kryształowy puchar. Chwiał się, ale stał dzielnie. Dziennikarze błyskali fleszami. Zdjęcia do jutrzejszej prasy – wielka reklama firmy Perroquet. Potem pił Francuz. W połowie pucharu zachwiał się, nogi się pod nim ugięły, zatoczył się i oparł o kelnera. Jeszcze raz podniósł puchar, lecz wypadł mu z rąk i szampan rozlał się po stole. Kelnerzy odprowadzili go na sofę. Steinhoff triumfował. Wymamrotał coś do kelnera, który napełnił mu jeszcze jeden puchar. Steinhoff zaczął pić, ale już nie mógł. Odstawił go na stół i szybkim krokiem ruszył do wyjścia. Towarzyszyły mu oklaski. Rzucił się do drzwi, nie zdążył, zwymiotował. Poślizgnął się i wywrócił. Z holu dobiegł odgłos wystrzału. To już nie był szampan. Wystrzał z pistoletu. Za drzwiami restauracji zapanowało zamieszanie. Jan i kilku gości bankietu ruszyło zobaczyć, co się stało. Minął pieniące się jeszcze wymiociny i usiłującego podnieść się z nich hrabiego Steinhoffa. Koło recepcji leżał, krwawiąc z ucha, młody mężczyzna we fraku z rozpiętą do pasa koszulą. Miał otwarte, nieruchome oczy. Pistolet wysunął mu się z dłoni. Rosła plama krwi. Ludzie tłoczyli się nad ciałem, dziwnie skręconym i opartym ramieniem o recepcję. – Zgrał się do grosza! – stwierdził ktoś obok. – To już drugi samobójca w tym sezonie. – To hrabia Krestiakow – rzekła recepcjonistka. – Taki młody człowiek! Taki młody! – I w dodatku był potwornie bogaty. Kolosalnie! Dziennikarze fotografowali, przepychali się przez gapiów, robili zdjęcia ze wszystkich stron. W zbliżeniach i z daleka, z góry, ze schodów. 1 Jasiek i Picador to imiona koni rotmistrza Królikiewicza, który zwyciężał na nich w Nicei kilka lat później w barwach wolnej już Polski po pierwszej wojnie światowej. Strona 14 Łukiszki, folwark majątku Gołubyje Prudy Świniak miotał się nieprzytomnie i Iwan Jurko razem z ojcem nie mogli sobie z nim poradzić, załadować na wóz. Iwan zawołał swoją kobietę i najstarszą córkę, szesnastoletnią Nastię i dopiero we czwórkę jakoś wrzucili kwiczącego prosiaka na wóz i uwiązali. – No, nie ma rady, trzeba – powiedział ojciec. – Ano, trzeba – potwierdził Iwan. – Co będzie z ratą dla banku? – Trzeba będzie pożyczyć od Żyda. Świniaka mieli utuczyć i sprzedać na rynku, a pieniądze przeznaczyć na następną ratę, a tu dziewczynki zachorowały. Za trzy miesiące można by było wziąć za niego dużo więcej. Potem buraki, pszenica, ziemniaki, owoce z sadu… – Doktor weźmie co najmniej półtora rubla, no i jeszcze lekarstwa. – Żeby tylko przeżyły. Mój Boże, żeby przeżyły! Przez pięć lat od reform Stołypina stary Jurko spłacał ziemię, potem Iwan przejął gospodarkę i spłacał następne pięć lat. Jedli wyłącznie ziemniaki i kaszę, ale spłacali. Jeszcze tylko dwa lata i ziemia będzie należała do nich. Na zawsze i na wieki – ich własna ziemia. Szmat tłustego czarnoziemu pod lasem, piętnaście dziesięcin. Majątek! Jak skończą spłacać, zaczną żyć jak ludzie. Odłączyli się od obszcziny, wiejskiej wspólnoty, cała wieś ich znienawidziła. Ale niech tam! Muszą być na własnym. Stary, a po nim młody Jurko, od lat wojował ze wspólnotą. Nawet z popem wojował. Pop ciemniak, nie wiadomo, czy przeczytał w życiu pięć książek, a Iwan Jurko, jedyny piśmienny chłop we wsi, wciąż coś czytał. Nawet czasem we dworze mu książki pożyczali. A teraz dziewczynki tak się pochorowały. Trzy lata temu zmarł maleńki Misza; nie mieli pieniędzy na lekarza. A co będzie teraz z Marusią i Olą? Rano Iwan aż się przestraszył, kiedy dotykał ich główek. Rozpalone. Oczy nieprzytomne, wysypka, twarze zaczerwienione i spuchnięte. Marusia coś majaczyła o tańcach w karczmie. Wóz trząsł się na koleinach, prosiak kwiczał i kwiczał bez przerwy. Iwan przeżegnał się koło kapliczki na rozstaju, skręcił w stronę miasta. Z przeciwka, od strony majątku Gołubyje Prudy, nadjechała konno dziedziczka, Katia Niesłuchowa. Zatrzymała się. – Pochwalony Jezus Chrystus, panienko. – Pochwalony. A dokąd to, Iwanie? – Muszę sprzedać świniaka, córki chorują, potrzebuję na lekarza. – Źle z nimi? – Bardzo. – Przyślę wam po południu doktora Stilmanna. Będzie dziś u ciotki. Zresztą, Strona 15 przyjadę z nim, bo trzeba dopilnować. Nie lubi chodzić po chałupach. – Wielkie dzięki, panienko. Wielkie dzięki. – Nie ma za co. Świniaka zabierajcie do domu, przyda się wam, doktora opłacę. Odjechała galopem, zanim zdążył jeszcze raz podziękować. *** Przyjechali bryczką pod wieczór. Stilmann mruczał coś pod nosem, chałupa z zewnątrz wyglądała ubogo. Spodziewał się zobaczyć brud i smród w środku. Dwa białe króliczki czmychnęły spod pierzyny dziewcząt, schowały się przed obcymi za piecem. Izba była pobielona i jasna, z dużymi oknami, komodą pomalowaną w kolorowe kwiaty i szafą z książkami w kącie. Lekarz rozglądał się zdziwiony. Badał, oglądał wysypkę na brzuszkach i pod pachami, zaglądał do ust, naciskał języki łyżeczką. Katia przywiozła słój śmietany, pół kopy jajek i zająca. – Brat upolował – rzekła. – Trzeba było tydzień temu… – narzekał Stilmann. – Czemu tak późno? Jak można tak zaniedbać? Jak można? Tyfus, oczywiście. Byle się to nie rozniosło. – Lekarstwa miał ze sobą, wypisał kartkę z zaleceniami. – Widzę, że jesteście piśmienni – powiedział do Iwana. Kobieta chciała częstować owocową herbatą, ale doktor podziękował. – A pani? Po co tutaj? – Jurko usłyszał, jak doktor mówił do Katii, kiedy już wychodzili. – Można się zarazić. Tyfus to nie żarty. – Dajcie znać, Iwanie, jak córki, czy zdrowieją – powiedziała Katia. – Zresztą sama przyjadę. Strona 16 Gołubyje Prudy Do Briańska Jan dojechał koleją. Na dworcu czekał na niego powóz z Gołubych Prudów1, posiadłości Leontiewów. W pałacu księżna witała serdecznie. Nadieżda Niesłuchowa była jak zawsze uwodzicielska, a Katii nie było. – Włóczy się konno po okolicznych wsiach. Prowadzi szkółkę dla dzieci, uczy czytać, a ostatnio leczy chorych na tyfus – opowiadała księżna. – Opłaca im lekarza i dostarcza żywność. Nie możemy jej tego wyperswadować. Nie daj Boże, jeszcze się zarazi! Jutro pojedziemy do stadnin, wybierze pan sobie dwulatka. – Jestem bardzo wdzięczny, księżno, bardzo dziękuję. Pałac był wielki, piętrowy, zbudowany pod koniec XVIII wieku, z dwoma długimi skrzydłami, w których mieściły się oranżeria, pokoje gościnne, mieszkania krewnych rezydentów – kuzynek i dalekich ciotek – wozownie, stajnie wyjazdowe, kuźnia, pralnia. Mieszkali tam zarządcy gospodarstwa, gorzelni, młynów i stadnin, a dalej liczna służba z rodzinami. Lokaje, kucharze, ogrodnicy, masztalerze, psiarczycy, kowale, robotnicy stolarni i warsztatów. Jan dostał duży pokój z ogromnymi oknami i balkonem, z widokiem na park. Pościel zmieniana była codziennie, ręczniki po każdym użyciu. Rano, po śniadaniu wpadł na Katię w jadalni. Wydawała się nieobecna, zajęta swoimi sprawami. Wydała się Janowi inna niż w Nicei. Może poważniejsza, dojrzalsza? Nie miała dla niego czasu. Poczuł się tym dotknięty, uważał, że nie zasłużył na takie traktowanie. To go zabolało i nie wiedział właściwie dlaczego. Konie oglądał w towarzystwie jej matki i księżnej. We wsi chłopi już z daleka kłaniali się w pas przed nadjeżdżającym powozem, a jakaś stara kobieta z mężem poklękali na gołej ziemi w błocie i trwali tak, dopóki powóz nie przejechał. – Dwadzieścia lat temu jeszcze mój ojciec zabronił chłopom klękania przed nami, ale niektórzy jeszcze się nie odzwyczaili – powiedziała księżna. Na padokach setki klaczek i ogierków skubały trawę, podchodziły do ludzi, spragnione pieszczot i cukru. Starsza pani znała wszystkie, podawała ich rodowody z pamięci, czasem do piątego pokolenia. Jan nie wiedział, co wybrać, tyle było tam świetnej młodzieży. Do wieczora objechali trzy folwarki. Wybrał cztery ogierki i poprosił o pokazanie ich razem w ręce, w ruchu. Dwulatki były niezajeżdżone, na razie nie można było na nie wsiąść, wybór był trudny. Wskazał w końcu silnego kasztana z cienką strzałką na głowie, który ruszał się fenomenalnie i był zinbredowany2 na słynnego Nearco. Suchy i w mięśniach, jakby już w treningu na torze. Był jak sprężyna, a przy tym spokojny i zrównoważony. Nazywał się Moro. Gołubyje Prudy od północy otaczały lasy ciągnące się kilometrami. Przebiegała przez nie granica z jednym z wielu majątków hrabiów Strona 17 Szeriemietiewów. Dwa lata wcześniej dwudziestolatek Dmitrij Szeriemietiew zakochał się w Katii. Co tydzień przyjeżdżał w odwiedziny ze swoją siostrą Irą, a czasem sam. W salonie całował w rękę księżnę i matkę Katii, a na ciemnych schodach, po kryjomu – Katię w usta. Był jasnowłosy i przystojny, Katia też się zadurzyła, a mama sprzyjała tym odwiedzinom, snując plany świetnego mariażu, bo Dmitrij był jedną z najlepszych partii w Rosji. Jednak dziewczyna szybko się przekonała, że nie ma o czym rozmawiać z młodym hrabią, który skończył naukę w wieku jedenastu lat, niczego nie czytał, muzyki nie rozumiał i zajmowało go tylko polowanie. Był niechlubnym wyjątkiem w rodzinie znanej ze sławnych uczonych i artystów. Wkrótce też rozeszła się wiadomość, że zrobił dziecko podkuchennej, która z tego powodu próbowała utopić się w stawie. Potem Katia wyjechała na pół roku na naukę śpiewu do Mediolanu i zapomniała o Dmitriju. Teraz młody hrabia przyjechał z Irą. Zostali zaproszeni na kolację, jak i inni sąsiedzi Gołubych Prudów. Ojciec Katii miał przyjechać z Petersburga, lecz przysłał telegram, że jednak nie będzie mógł. Interesy. Niesłuchowie od lat żyli z dala od siebie, każde swoim życiem. On miał przyjaciółki, ona kochanków, lecz pozostawali w przyjaznych stosunkach. Sąsiedzi przywieźli trzech żydowskich muzyków, skrzypce, altówka i wiolonczela. Pojawił się starszy brat Katii Igor, którego przez dwa dni nie było widać, bo polował na zające, i jej siedemnastoletnia siostra Larysa. Do stołu zasiadło dwadzieścia kilka osób, bo i guwernantki, niegdyś uczące Katię i jej rodzeństwo, liczne rezydentki, kuzynki i dalekie ciotki, wdowy lub stare panny. Obrusy miały wyhaftowane na niebiesko inicjały z książęcymi koronami, a na srebrnych naczyniach i sztućcach wygrawerowano te same znaki. Do deseru używano złotych łyżeczek i widelczyków. Dopiero po kolacji Jan mógł porozmawiać z Katią. – Leczy pani wiejskie dzieci, chłopi pewnie panią uwielbiają. – Staram się pomagać. Mój brat działa w partii socjaldemokratycznej, co mamę i ciotkę doprowadza do szału. Mnie te sprawy nie interesują, ale trudno mi patrzeć na czyjeś cierpienie i nie pomóc. Niewiele mogę zrobić, dzieci wciąż umierają. – Zmienia pani świat… – Ja? Zwykły człowiek nie może zmienić świata. – Jednak trochę go pani zmienia. – Kilka dni temu zachorowały dwie córki Iwana Jurka. To taki nasz tutejszy wiejski reformator. Szkół żadnych nie kończył, ale dużo czyta, zerwał ze wspólnotą, spłaca duży jak na chłopskie warunki kawałek ziemi. A nie miał na lekarza dla córek. Poprosiłam doktora cioci, żeby je zbadał. Starsza, siedmioletnia, przeżyła i wraca do zdrowia, a pięciolatka wczoraj rano umarła. Więc jeśli to, że jedna dziewczynka przeżyła, choć druga nie, można nazwać zmianą, to tak… Strona 18 trochę zmieniłam świat. – Cóż może być ważniejszego? Pamięta pani tego samobójcę w Nicei? Strzelił sobie w łeb, bo miał miliony i chciał mieć jeszcze więcej. A tu ludzie umierają, bo nie mają nic. – Właśnie. Jedni wymiotują najdroższym szampanem świata, a inni umierają z głodu. Może pan nie wie, ale moja ciotka, Tatiana Leontiewa, była terrorystką i rewolucjonistką. Bardzo chciała zmienić świat. Należała do Organizacji Bojowej socjalistów-rewolucjonistów. W 1905 roku postanowiła zabić cara. Oni wszyscy wtedy wierzyli, że to natychmiast spowoduje rewolucję i przewrót demokratyczny. Bywała na dworze u Mikołaja II. Miała brać udział w jakiejś amatorskiej inscenizacji teatralnej w czasie balu. W koszyku z kwiatami miała ukryć rewolwer. Jednak bal z jakiegoś powodu się nie odbył, a o planowanym zamachu dowiedziała się Ochrana. Aresztowano ją, siedziała kilka miesięcy w Twierdzy Pietropawłowskiej. Wypuścili, bo nie było dowodów. Rok później w Szwajcarii miała zabić ministra spraw wewnętrznych Piotra Durnowo. Minister w Genewie występował zawsze pod nazwiskiem Miller. Towarzysze go jej wskazali. Strzelała z bliska w restauracji, zabiła. I wtedy się okazało, że się pomylili. Jakiś francuski rentier Miller, bardzo podobny do ministra, akurat mieszkał w Genewie, w tym samym hotelu. Ciotka po ekstradycji ze Szwajcarii trafiła do więzienia, a teraz jest w szpitalu psychiatrycznym. – Panią interesuje polityka? – Raczej nie. – Mnie też. Wie pani, w Galicji działają różne organizacje niepodległościowe, polskie, Związek Strzelecki, Drużyny Strzeleckie i inne, socjaliści, rewolucjoniści… Ale mnie to nie pociąga. – Politycy psują wszystko, nie uważa pan? – Chyba tak. Uśmiechnęła się i odeszła. Igor zasiadł do fortepianu, a Katia śpiewała. W salonie migotały świece, Jan półleżał w głębokim fotelu; nieczęsto miał okazję słuchać muzyki. Igor i żydowscy muzycy akompaniowali, a Katia śpiewała arię z Madame Butterfly Pucciniego. Była zupełnie odmieniona. Jej głos drżał i płakał, roztapiał się w mroku, ginął gdzieś za oknami w parku, w ogniu kominka. Mocny, aksamitny sopran. Po powrocie z Nicei nieraz o niej myślał. Wydawała mu się ładna i mądra, ale teraz, gdy śpiewała – była kimś zupełnie innym, jaśniała, stawała się zjawiskowo piękna. Potem zaśpiewała habanerę z Carmen Bizeta, a na koniec arię z Halki Moniuszki. Po polsku. – To dla pana porucznika Szawernowskiego – powiedziała. Jan utonął w jej głosie. Unosił go jak wszystkie konie świata i wszystkie morza świata, kołysał i koił. Jan uległ tej chwili i marzył, żeby trwała wiecznie. Kiedy następnego dnia odjeżdżał, Katia mocno uścisnęła mu dłoń. Strona 19 – W październiku będę śpiewała u książąt Jusupowych w Petersburgu. To będzie mój debiut na zawodowej scenie. Bywa pan czasem w stolicy? – Owszem, mam tam stryja, inżyniera. Budował port wojenny w Kronsztadzie i cerkiew. Studiowałem tam nawet dwa lata. – Gdyby pan był w tym czasie w Petersburgu, to zapraszam. Postarałabym się dla pana o zaproszenie. Potem mam śpiewać w Filharmonii. Ale nie znam jeszcze dokładnych terminów. – Napiszę do pań, jak sprawuje się Moro. Proszę mnie koniecznie powiadomić o terminach. Wezmę urlop w pułku i przyjadę. Katia zarumieniła się uradowana. – Napiszę. – Przepięknie pani śpiewa. Na pewno przyjadę. Bryczka ruszyła spod domu. Nad klombem porośniętym fioletowymi chabrami, unosiły się roje motyli. Pachniało rezedą i trawą. Na zachodzie przygasało słońce. Tak bardzo nie chciało mu się odjeżdżać. Nie salutował, tylko stał w pojeździe z czapką uniesioną wysoko nad głową. Matka i córka machały chusteczkami, a stara księżna pokiwała mu lufką z papierosem. Od tej chwili już tęsknił. Coraz bardziej, im dalej odjeżdżał aleją wiodącą do szosy na Briańsk. 1 Gołubyje Prudy – ros. Błękitne Stawy. 2 Inbred to w hodowli kojarzenie z jednym z przodków, już występującym w rodowodzie w celu dodania jego cech. Nearco to jeden z najbardziej sławnych reproduktorów we włoskiej hodowli folblutów. Strona 20 Peterhof Car wyszedł na spacer wczesnym rankiem, jak zawsze, niezależnie od pogody. W sieni czekali już psiarczycy ze smyczami wyżłów, seterów i chartów. Całe to towarzystwo opadło go, podskakiwało radośnie i poszczekiwało. Car zawsze miał pełne kieszenie przysmaków, rozdawał i głaskał. Przy drzwiach już od chwili, gdy wypadły z nich psy, salutowały warty. Wąsaci weterani z wojny japońskiej, którym dziś przypadł ten zaszczyt, prezentowali broń. Mikołaj II zszedł długimi schodami obok kaskad i skierował się w stronę alei wiodącej Dolnym Parkiem nad brzeg morza. Kiedy był chłopcem, na tych schodach ojciec urządzał jemu i jego wysoko urodzonym kolegom wyścigi. W górę, w lodowatej wodzie bijącej z setek fontann i spływającej po śliskich stopniach. Na tarasie, gdzie podziwiali ich rodzice i dwór, na zwycięzcę czekała nagroda. Tylko jedna. Wygrywał prawie zawsze. Kilka razy mu się nie udało i ojciec był wtedy bardzo niezadowolony, a Mikołaj mocno to przeżywał. Bolało bardziej niż kolana i łokcie porozbijane przy upadkach na stopniach. Tego lata nad parkiem w Peterhofie rozpleniły się tysiące gawronów. Brudziły ławki i codziennie grabiony żwir ścieżek, więc gdy tylko była dobra pogoda, car strzelał do nich z dubeltówki. Obsiadły korony drzew tak gęsto, że od jednego strzału czasem spadały od razu dwie. Głupie ptaszyska – płoszą się tylko najbliższe, a pozostałe siedzą i dają się zabijać, zamiast uciekać. Istna plaga! Tysiące. Te chmary czarnych ptaszysk to jakby jakaś zła wróżba. Strzelał, nabijał dubeltówkę, strzelał raz za razem, aż lufy się rozgrzały. Psy szarpały spadające ptaki. Wszystkie chciały aportować. Charty pożarły się z seterami, a wyżły gryzły się między sobą. – Wasia! Połapcie psy! – powiedział do psiarczyka. – Tak jest, Wasza Cesarska Wysokość. Psiarczycy brali psy na smycze, a on dalej strzelał. Lubił polować i robił to często, ale codziennie mógł strzelać tylko do tych ptaków. – Wasza Cesarska Wysokość, czy mógłbym coś zaproponować? – ośmielił się odezwać Wasia. – No, mów, przyjacielu – rzekł car. – Może byśmy tu przyszli wszyscy z pałacu, kto umie strzelać. Wtedy w kilka dni wytłuklibyśmy je doszczętnie. Bo tak chyba więcej nowych się lęgnie, niż ginie. – Dobry pomysł, zastanowię się. Wasia wiedział, że „zastanowię się” oznacza „nie”. Każdy to wiedział wśród tysięcy sług i dworzan, nawet psiarczyk. Mikołaj II wprost niczego nie odmawiał.