Strona 1 Strona 2 CZĘŚĆ PIERWSZA STAN WIEDZY ROZDZIAŁ PIERWSZY Początki ekspansji „MAHOMET I KAROL WIELKI” Rozpatrując historię stosunków Wschodu z Zacho- dem, spotykamy się z kilkoma wielkimi hipotezami, tłumaczącymi, dlaczego przed X wiekiem doszło do rozluźnienia, a nawet zerwania łączących ich więzi. Wśród tych hipotez ta, którą rozwinął Henri Pirenne, i dzisiaj zasługuje na przytoczenie, choćby z tego po- wodu, że pobudziła historyków do zajęcia wobec niej stanowiska. Dzieło Pirenne’a Mahomet et Charlemagne (Mahomet i Karol Wielki), opublikowane w 1937 roku, starało się wykazać, że najazdy germańskie ani nie roz- biły jedności świata antycznego, ani nie zburzyły fun- damentów kultury rzymskiej. Zanik świata antycznego miał natomiast miejsce w VII wieku i był spowodowa- ny szybkimi i niespodziewanymi postępami islamu, które położyły kres rzymsko ‒ bizantyńskiej dominacji na Morzu Śródziemnym i trwale oddzieliły resztki Ce- sarstwa Zachodniorzymskiego od Cesarstwa Wschod- niorzymskiego. Wymiana handlowa obumierała lub za- nikała, miasta podupadały, cały Zachód zamknął się w gospodarce niemalże samowystarczalnej. W ten spo- sób islam rozerwał jedność śródziemnomorza, której Strona 3 inwazje germańskie pozwalały istnieć; zanikła tradycja antyczna, rozpoczęło się średniowiecze. Dopiero odbu- dowa cesarstwa na Zachodzie za Karola Wielkiego wy- znaczała początek ekspansji: sprzedawanie nadwyżek olnych przez wędrownych kupców, zakładanie portów przy głównych rzekach, rozwój niektórych nowych miast - to oznaki podjęcia na nowo aktywności han- dlowej i wymiany dalekosiężnej. Ta znakomita synteza, zbudowana na dość skąpych świadectwach tekstowych i pomijająca wkład archeo- logii, wtedy jeszcze raczkującej, nie mogła nie wywo- łać licznych uwag krytycznych. Roberto Lopez jako pierwszy zauważył, że zniknięcie na Zachodzie papiru- su, luksusowych wschodnich tkanin, korzeni i złotych monet nie nastąpiło wraz z najazdami arabskimi. Nu- mizmatycy odnotowali istnienie skarbów monet w świecie skandynawskim, świadczących o kwitnącym w epoce karolińskiej handlu ze światem islamskim i wokół Morza Północnego. Dalej jeszcze poszedł Mau- rice Lombard, twierdząc, że nie ma związku przy- czynowego między podbojami muzułmańskimi i gospodarczym upadkiem Europy Zachodniej. „Piren- ne tu się pomylił”. Maurice Lombard dowodzi, że pod- boje arabskie i ich następstwa miały pozytywny skutek dla gospodarki zachodniej. Islam otworzył bowiem nowe przestrzenie obrotu gospodarczego. Połączył przecież dwa wielkie obszary gospodarcze, mianowicie Ocean Indyjski i Morze Śródziemne, które w ten spo- sób stały się odcinkiem wielkiej drogi handlowej, łą- czącej Daleki Wschód z Dalekim Zachodem, na której Strona 4 wschodnich kupców szybko zastąpili zachodni ludzie interesu: Amalfijczycy, Wenecjanie, Pizańczycy i Ge- nueńczycy. Powstała nowa sieć dróg w Europie Pół- nocnej, która poprzez ruskie rzeki połączyła Morze Ka- spijskie z Bałtykiem. Złoto nadal było na Zachodzie w obiegu, albowiem Arabowie dzięki swoim podbojom zagarnęli złoto bizantyńskie i sasanidzkie, za które na- bywali na Zachodzie takie surowce, jak drewno i futra, a także niewolników. Dla Maurice’a Lombarda tak uło- żone stosunki między islamem a Europą pociągnęły za sobą odżycie gospodarki Zachodu, i relacja Mahomet - Karol Wielki zachowuje swoją moc, ale pod warun- kiem, że nada się jej odwrotny sens. Czy inwazje arabskie były czynnikiem destrukcyj- nym, czy też twórczym dla obiegu handlowego? Przyjmując muzułmański punkt widzenia, Claude Ca- hen wykazał, że podboje arabskie podzieliły Morze Śródziemne horyzontalnie na dwie części, prawie rów- noważne, oddzielone linią biegnącą od Rodosu do Sy- cylii: po jednej i drugiej strome handel Wschodu z Za- chodem, podzielony na kolejne etapy, organizował się w sposób autonomiczny. Kupcy muzułmańscy, chrze- ścijańscy czy żydowscy ze Wschodu nigdy nie przekra- czali granicy hiszpańskiej lub portów Półwyspu Ape- nińskiego, a geografowie arabscy ignorowali cały Za- chód. Jedynie kupcy radhaniccy - byli to prawdopo- dobnie Żydzi z Zachodu lub Iraku, ich pochodzenie jest jeszcze owiane tajemnicą - poprzez Europę Północną i rzeki ruskie zapewniali łączność Zachodu z Dalekim Wschodem czterema drogami, opisanymi w dziele Ibn Strona 5 Churdadhbeha. Interesowały ich niektóre produkty za- chodnie, rzadkie i drogie: brokaty, futra, miecze i nie- wolnicy, które wymieniali za korzenie z Dalekiego Wschodu. Natomiast stosunki handlowe między Ifriki- ją5 i południową Italią istniały od VIII wieku, czego dowodzą wzmianki w źródłach łacińskich o mancus (arabski manqush), czyli denarze, który pojawił się po monetarnych reformach Abd‒al‒Malika. Po 950 roku doszło do nawiązania bezpośrednich i intensywnych kontaktów między muzułmańskim Bliskim Wschodem a południową Italią, a następnie całym Zachodem, i to dzięki inicjatywie Włochów, a nie poddanych władców państw muzułmańskich. Do uwag Claude’a Cohena szereg argumentów i uzupełnień, zaczerpniętych z krytycznej analizy dzieł geografów arabskich, dodał Eliyahu Ashtor. Zauważył on przede wszystkim, że w IX wieku i w pierwszej po- łowie wieku X zupełnie nie było sprzyjających warun- ków do prowadzenia na szeroką skalę regularnych wy- praw kupieckich drogą morską: porty syryjskie i pale- styńskie, znajdujące się w strefie wojny, którą Bi- zancjum prowadziło ze światem muzułmańskim, były pogrążone w upadku, podczas gdy piractwo, przeżywa- jące pełny rozkwit, powstrzymywało kupców przed przedsiębraniem wypraw morskich. Głównym artyku- łem, który Zachód mógł oferować Wschodowi, byli niewolnicy - w większości pochodzenia słowiańskiego. Ale ich liczba zmalała w porównaniu z tymi niewolni- kami i eunuchami tureckimi, których na Wschód spro- wadzano z Transoksanii lub Persji. Eliyahu Ashtor Strona 6 wskazuje zwłaszcza, że przerwanie wymiany między chrześcijańskim Zachodem a krajami muzułmańskimi na Bliskim Wschodzie, które nastąpiło w IX wieku i pierwszej połowie wieku X, przyczyniło się do wzro- stu znaczenia wielkiej drogi handlowej między Chore- zmem a Rusią z której na Wschód eksportowano nie- wolników i futra, dzięki czemu na jej terenie znalezio- no wiele skarbów monet arabskich. Ich strumień w żadnym wypadku nie mógł dotrzeć do zachodniej Europy i doprowadzić tam do odrodzenia gospodarcze- go. Jak z tego widać, uczeni zajmują dzisiaj stanowiska bardziej zniuansowane, opierając się w większym stop- niu na wynikach badań archeologicznych, szczególnie ważnych w sytuacji, gdy brakuje dokumentów tek- stowych. Jeśli zatem na Zachodzie w czasach karoliń- skich złote monety pojawiały się rzadko, to znaleziska monet na terenie krajów słowiańskich i w Skandynawii wskazują na wzrastający poziom wymiany w VII i VIII wieku. Wypadł z niej zatem zachodni basen Morza Śródziemnego na korzyść ruskich rzek, Bałtyku i Mo- rza Północnego. Przedmioty znajdowane w kurhanach na terenie Szwecji (Birka), jak i badania archeologiczne prowadzone w Haitabu, uwidoczniły rolę pośredników między Wschodem i Zachodem, jaką odgrywali Wikin- gowie i kupcy fryzyjscy, których baza w Dorestad była w stanie kwitnącym w końcu VIII i na początku IX wieku. Srebro abbasydzkie napływające do krajów bał- tyckich w zamian za wyroby rzemieślnicze lub surowce skonsolidowało ogromne imperium karolińskie i pobu- Strona 7 dziło wzrost aktywności gospodarczej. Ale skromne pod względem liczbowym elity konsumowały tylko nieznaczne ilości luksusowych produktów wschodnich, a tym samym nie wpływały na zmianę rozmiarów wy- miany handlowej. Z drugiej strony, nie należy lekceważyć witalności niektórych portów śródziemnomorskich, które nawet przed ożywieniem gospodarczym w X wieku utrzymy- wały, jakkolwiek w ograniczonych rozmiarach, związki handlowe ze Wschodem. Bari, Wenecja i Amalfi nie zerwały stosunków z Konstantynopolem, ciesząc się w Cesarstwie Bizantyńskim „peryferyjną autonomią”. Zwłaszcza wcześniejsze związki Amalfi z muzułma- nami z Ifrikii i z Sycylii pozwoliły na skierowanie do Italii części wschodnich towarów, które kupcy żydow- scy i arabscy transportowali do Mahdii i Kairuanu. Jeśli poczynając od lat 30. IX wieku upadał handel na linii wschód ‒ zachód, do czego przyczyniły się rajdy Wi- kingów na miejscowości położone na wybrzeżach Fry- zji i Flandrii, a także łupieżcze wyprawy Saracenów na Italię południową i Prowansję, to odrodzenie tego han- dlu w początkach X wieku było związane z osiedleniem się Wikingów we wschodniej Anglii i w Normandii oraz z wycofaniem się Saracenów z zachodniej części Morza Śródziemnego. Owo odrodzenie jest dziełem przede wszystkim miast południowej Italii i Wenecji, a następnie miast położonych nad Morzem Tyrreńskim, uwolnionych od zagrożenia saraceńskiego. Strona 8 RZYM I KONSTANTYNOPOL W XI WIEKU W stosunkach między dwoma częściami chrześci- jaństwa, rzymskim katolicyzmem i konstantynopolitań- ską ortodoksją, tak zwana schizma z 1054 roku jeszcze dzisiaj dla wielu okazuje się wydarzeniem ważnym, aczkolwiek doszło wówczas do wzajemnej ekskomuni- ki dwóch kościelnych osobistości, a nie do brutalnego zerwania więzi dwóch instytucji. Chociaż na stronach tej książki nie ma potrzeby śledzenia biegu tych wyda- rzeń, to jednak należy zastanowić się nad naturą od- działywania Kościoła rzymskiego na historię Cesarstwa Bizantyńskiego i uchwycić wynikające stąd konse- kwencje. Pierwsze poważne rozdarcie w stosunkach między dwoma Kościołami miało miejsce w IX wieku i zwią- zane było z tak zwaną schizmą focjańską. Focjusz, wielki bizantyński uczony, potępiony przez papieża Mikołaja I za niekanoniczne wyniesienie na patriarszy tron w 858 roku, nie uznał papieskiego wyroku, a sa- mego papieża obłożył klątwą potwierdzając tym sa- mym swoją niezależność od Rzymu. Zebrany w 879 roku synod w Konstantynopolu doprowadził do zakoń- czenia schizmy i pogodził Focjusza z Rzymem, ponad- to przyznał każdemu z Kościołów prawo do zachowa- nia swoich zwyczajów i praw, ale ich nie precyzując. Ta piękna tolerancja została rozbita w pyl w ciągu na- stępnych dziesięcioleci. Restauracji cesarstwa na Za- chodzie (962) towarzyszyło dążenie cesarzy do decy- dowania o obsadzie tronu papieskiego, przenikanie za- Strona 9 leżności feudalnych do instytucji kościelnych (system Eigenkirchen) i zwiększanie rozmiarów inwestytury świeckiej, z jej nieszczęsnymi konsekwencjami, czyli symonią i nikolaizmem. W Rzymie papież Sergiusz IV (1009‒1012) wprowadził do symbolu nicejskiego for- mułę Filioque, szokując tradycję grecką, która inaczej określała naturę Trójcy Świętej. Odtąd patriarcha za- przestał umieszczania imienia papieża w dyptychach, zwłaszcza że Stolica Apostolska, zdominowana przez niemieckiego cesarza, była w X wieku i w pierwszej połowie wieku XI świadkiem częstych zmian na papie- skim tronie. W 1049 roku, wraz z wyborem na papieża Leona IX, został zaszczepiony w Rzymie ruch reformatorski, który wstrząsał Kościołem niemal przez pół wieku. Sta- rając się wyrwać posiewy heretyckie, które zrodziła świecka inwestytura, reformatorzy chcieli rozciągnąć swoją aktywność na bizantyńską Italię południową, po- dzieloną na kościoły obediencji rzymskiej i konstanty- nopolitańskiej. W reakcji na to patriarcha Michał Keru- lariusz nakazał wszystkim łacińskim kościołom w Kon- stantynopolu wprowadzić zwyczaje greckie, w razie nieposłuszeństwa grożąc im zamknięciem. Do zatargu jurysdykcyjnego dołączył się nadto problem polityczny. Papież po klęsce zadanej jego armii przez Normanów w bitwie pod Civitate (1053) uznał, że zwycięzcy, któ- rzy stopniowo wypierali Bizancjum z jego włoskich posiadłości, będą najlepszymi gwarantami jego auto- nomii i sukcesu w zreformowaniu Kościoła. Gwałtow- na wojna na pamflety, którą prowadził bizantyński ar- Strona 10 cybiskup Ochrydy Leon z Humbertem z Moyenmou- tier, była przygrywką do papieskiego poselstwa, które miało omawiać warunki politycznego sojuszu Stolicy Apostolskiej z Bizancjum. Michał Kerulariusz dojrzał jednakże w tymże sojuszu zagrożenie dla swojego auto- rytetu i autonomii swego Kościoła. W skład tego posel- stwa, kierowanego przez Humberta z Moyenmoutier, kanclerza Kościoła rzymskiego, wchodzili Fryderyk z Lotaryngii (przyszły papież Stefan IX) i Piotr, arcybi- skup Amalfi. Poselstwo wyruszyło w marcu 1054 roku i do Konstantynopola dotarło już po śmierci papieża Leona IX, co pozbawiło legatów charakteru papieskich reprezentantów. Następne wydarzenia są zbyt znane, aby je tu przytaczać; istotne jest to, że nieznajomość ce- remoniału dworskiego przez legatów, zimne przyjęcie ich przez patriarchę, dyskusje, które zaognił grecki pamflet na temat niekwaszonego chleba używanego w Kościele katolickim podczas Komunii Świętej, sza- bat i małżeństwa kapłanów, różnice między cesarzem Konstantynem IX Monomachem, pragnącym porozu- mienia, a patriarchą Michałem Kerulariuszem, który czuł się znieważony - wszystko to doprowadziło do ze- rwania w dniu 16 lipca 1054 roku, kiedy to legaci obło- żyli anatemą Michała Kerulariusza, a ten w odpowiedzi osiem dni później anatematyzował wysłanników Rzy- mu. W starciu tym nie było niczego, czego nie dałoby się naprawić; chodziło tu bowiem o ekskomunikę per- sonalną którą łatwo można byłoby znieść, a nie o schi- zmę dwóch Kościołów. I negocjacje miały w istocie Strona 11 miejsce za pontyfikatu Wiktora II, Stefana IX i Alek- sandra II, ale utrudniała je kwestia Italii południowej. Bizancjum nie mogło zaakceptować zwłaszcza sojuszu Grzegorza VII z Normanami i sformułowania zawarte- go w Dictatus papae, proklamującego wyższość władzy duchownej nad władzą świecką. Pozostawano więc na swoich pozycjach, prowadząc od czasu do czasu per- traktacje i redagując umiarkowane w tonie traktaty na temat rozbieżności w obu Kościołach (św. Piotr Da- miani, Teofilakt z Ochrydy). Głęboki rów wykopali dopiero krzyżowcy, pogłębiając nieufność Greków do Łacinników, i to zanim zdobycie Konstantynopola w 1204 roku nadało owemu zerwaniu znamion trwało- ści. ŁACINNICY W KONSTANTYNOPOLU I W CESARSTWIE BIZANTYŃSKIM (IX‒XI WIEK) Pomimo sporów religijnych i zwiększającej się nie- znajomości języka „Innego” kontakty między światem łacińskim a Bizancjum istniały przed wyprawami krzy- żowymi, w dużej mierze dzięki mieszkańcom miast i regionów Italii, które niegdyś należały do Cesarstwa Bizantyńskiego: Wenecji i głównych rynków handlo- wych Italii południowej, takich jak Bari, Gaeta, Salerno lub Amalfi. Konstantynopol, stolica pełna relikwii, cen- trum produkcji słynnych wyrobów jedwabniczych, handlowy pośrednik między Wschodem i Zachodem, nie mógł nie przyciągać pielgrzymów, podróżników i kupców. Co więcej, przybierający na sile proces po- Strona 12 wierzania obrony cesarstwa żołnierzom zawodowym sprzyjał rekrutacji najemników zachodnich, którzy zwłaszcza w XI wieku w coraz większej liczbie wypeł- niali bizantyńskie garnizony. KUPCY ZACHODNI W KONSTANTYNOPOLU PRZED ROKIEM 1095 Pierwsze oznaki aktywności handlowej Łacinników w Bizancjum sięgają przynajmniej początku IX wieku: doża Justynian Partecipazio (829) testamentem rozpo- rządził swoimi inwestycjami morskimi, dokonanymi na terytorium zamorskim, co prawdopodobnie w danym przypadku oznaczało Cesarstwo Bizantyńskie, od któ- rego Wenecja jeszcze nie odłączyła się całkowicie. Sto lat później Liutprand z Kremony, poseł Ottona I, rela- cjonował, że kupcy weneccy i amalfijscy, oszukując bi- zantyńską komorę celną, przemycali wyroby jedwabni- cze, zarezerwowane wyłącznie dla dworu cesarskiego. Ponadto donosi on, że członkowie gmin łacińskich za- łożonych w Konstantynopolu stanęli w 944 roku po stronie Konstantyna VII Porfirogenety w czasie buntu przeciwko synom Romana Lekapena, którzy zmierzali do przejęcia siłą władzy cesarskiej. W X wieku stosunki handlowe Wenecji z cesar- stwem rozszerzyły się na tyle, że dały podstawę do wy- dania cesarskiej chryzobulli w 992 roku w zamian za pomoc, jakiej flota wenecka udzieliła Bizancjum w walce z piratami znad Neretwy. Chryzobulla ta za- wiera bardzo ograniczone koncesje, nie wspomina o bi- zantyńskich miastach otwartych dla handlu weneckiego Strona 13 ani o transportowanych towarach. Ale obniża opłaty celne, jakie płacono za każdy statek w Abydos u wej- ścia do Hellespontu: dwa złote sou za wpłynięcie do Cieśnin, szesnaście złotych sou za wypłynięcie z nich; różnica ta ujawnia strukturalne zachwianie wymiany handlowej. Pobyt Wenecjan w Konstantynopolu był jeszcze, poza kilkoma wyjątkami, ograniczony w cza- sie: kupcy, w zdecydowanej większości przejezdni, nie zatrzymywali się w stolicy na dłużej niż trzy miesiące i winni byli dokonać swoich operacji w mitaton, maga- zynie państwowym, znajdującym się pod kontrolą urzędników, podlegających logotecie dromu, którzy pobierali opłaty. W 1082 roku przyznano im już prawo do rezydowania w formalnie im przyznanej dzielnicy, gdzie znajdował się kościół św. Akindyna, przekazany im do użytku jeszcze przed tą datą. Poza tym Wenecja- nie mogli działać na wewnętrznym rynku cesarstwa, al- bowiem otrzymali zezwolenie na handel w niektórych miast prowincjonalnych, na przykład w Tebach, Dyrra- chium (Durazzo), Koryncie, Halmirze, Tesalonice. Od 1071 roku przywozili do Wenecji tebańskie jedwabie. Chryzobulla z 1082 roku jeszcze bardziej wzmogła ich działalność. Dokument ten był przedmiotem licz- nych dyskusji. Spierano się o datę jego wydania i od- powiednią jego interpretację. Zaproponowano kilka dat: 1082, 1085, 1092. Wbrew świeżym badaniom, sugeru- jącym datę 1092, historycy dzisiaj opowiadają się za rokiem 1082, idąc za tradycyjną interpretacją. Wedle niej cesarz wkrótce po wstąpieniu na tron musiał stawić czoło najazdowi Normanów na Dyrrachium. Nie dys- Strona 14 ponując wystarczająco silną flotą, zwrócił się o pomoc do Wenecji, obiecując w zamian jej obywatelom mate- rialne korzyści w cesarstwie. I po pierwszym sukcesie Wenecji dotrzymał obietnicy, co znalazło swój wyraz w chryzobulli z 1082 roku. Cesarz przyznał swoim sprzymierzeńcom prawo wolnego handlu w całym ce- sarstwie, zwolnił ich całkowicie z opłat celnych i opłat portowych, zwłaszcza z kommerkion, opłaty pobieranej zwykle w wysokości 10% wartości przewożonego to- waru. Przydzielił im także małą dzielnicę nad brzegiem Złotego Rogu, wygodną dla osiedlania się i długotrwa- łego zamieszkiwania. Odtąd Wenecjanie nie podlegali już przepisowi, który zabraniał im przebywać w stolicy dłużej niż trzy miesiące. Dokument zawiera także listę 30 miast i dwóch wysp, Korfu i Chios, otwartych dla Wenecjan. Czy było to ograniczenie swobodnego poru- szania się kupców w cesarstwie, czy raczej, jak sugeru- je D. Jacoby, wykaz portów, do których zwykle zawija- ły statki weneckie, żeglując dwoma ważnymi szlakami: pierwszym - łączącym Syrię północną z Konstantyno- polem i drugim - łączącym Adriatyk z Konstantynopo- lem? Na tej liście nie było Krety ani Cypru, mających ważne znaczenie strategiczne dla cesarstwa, ale leżą- cych w tym czasie jeszcze poza sferą zainteresowań weneckich. Chryzobulla z 1082 roku to według okre- ślenia P. Lemerle’a „akt katastroficzny”, stanowiący pierwszy wyłom w gospodarczym i fiskalnym systemie cesarstwa, które po raz pierwszy wyrzekło się nadzoru nad aktywnością obcych kupców, a jednocześnie kon- tynuowało pobieranie kommerkion od własnych podda- Strona 15 nych i od weneckich partnerów w interesach. Akt z 1082 roku nadał Wenecjanom wyjątkowe przywileje; wprowadził ich w nurt wewnętrznego handlu bizantyń- skiego i w obrót handlowy, jaki cesarstwo prowadziło ze wschodnim śródziemnomorzem i Egiptem. Ale nie ma pewności, czy skazało to Bizancjum na upadek jego zasobów fiskalnych, które pochodziły zwłaszcza z do- chodów z ziemi. Niemniej cesarstwo popadało w coraz większą zależność od swoich sojuszników, którzy za- częli odgrywać znacząca rolę w zaopatrywaniu w żyw- ność stolicy, odkąd zaczęli przewozić z Redestu zboże trackie. Chryzobulla oznaczała także, że Wenecjanie góro- wali nad innymi wspólnotami łacińskimi osiadłymi w cesarstwie, zwłaszcza nad Amalfijczykami, zmuszo- nymi odtąd do płacenia corocznego podatku przedsta- wicielowi Wenecji. A przecież do tego czasu to kupcy z Amalfi odgrywali istotną rolę w wymianie handlowej między Bizancjum a Zachodem. Oni byli pierwszymi z Zachodu, którzy osiedlili się na stałe w Konstan- tynopolu, co niewątpliwie miało miejsce w pierwszych dziesięcioleciach X wieku. Kolonia amalfijska była na tyle silna, że mogła skutecznie pomóc Konstantynowi VII, gdy Roman Lekapen został złożony z tronu przez swoich synów. O jej rozwoju, który zapewne następo- wał równocześnie ze szczytowym okresem rozkwitu handlowego jej macierzystego miasta, nie wiemy wła- ściwie niczego. Wiemy tylko, że Amalfijczycy osiedli na wybrzeżu Złotego Rogu, pomiędzy portem Perama, gdzie kończyła się koncesja Wenecjan, a portem Neo- Strona 16 rion lub Hikanatisy, który wyznaczał zachodnią granicę faktorii Pizańczyków. Nie wiadomo, jak kolonia amalfijska w Konstanty- nopolu była administrowana i ilu liczyła mieszkańców. Na podstawie fragmentarycznych tekstów wyłania się z cienia rodzina Maura i Pantaleona, prowadzących in- teresy w całym basenie śródziemnomorskim. Mauro dysponował kolosalną fortuną a swoją szczodrobliwość objawiał darami dla arcybiskupiego pałacu w Amalfi, zakładaniem instytucji dobroczynnych w Antiochii i w Jerozolimie, finansowym wspieraniem cesarza bizan- tyńskiego, który przyznał mu tytuł konsula (hypatos). Jego majątek i tytuły odziedziczył syn Pantaleon, który nadto otrzymał od cesarza godność patrycjusza, a w 1070 roku został obdarzony tytułem dishypatos; w 1067 roku wydał w Konstantynopolu okazałe przyję- cie na cześć Gisulfa z Salerno. Prowadził politykę an- tynormańską, żeby ocalić niepodległość swojej ojczy- zny położonej w Kampanii, dlatego szukał możliwości zbliżenia bizantyńskiego cesarza z cesarzem Henry- kiem IV. Stał na czele potężnej własnej floty, którą po- zostawił do dyspozycji ekspedycji kierowanej przez Genueńczyków i Pizańczyków; w sierpniu 1087 roku wyruszyła ona przeciwko miastu Mahdija (Berberia). Wyróżnił się także darami, jakie ofiarował wielkim ko- ściołom w Rzymie i w Italii południowej. Wspomagał prace nad przekładem dzieł liturgicznych i hagiogra- ficznych z greki na łacinę, podtrzymywał rozwój klasz- toru Amalfijczyków na Górze Atos i przyjmował Strona 17 w Konstantynopolu członków arystokracji amalfijskiej, skazanych na wygnanie. Tacy kupcy stworzyli szeroką sieć handlową obej- mującą całe wschodnie śródziemnomorze. Dzięki temu mogli zaopatrywać Zachód w luksusowe towary wschodnie, korzenie, jedwabie, a także wyroby arty- styczne, takie jak owe sławne drzwi z brązu, które do dzisiaj zdobią siedem kościołów na Półwyspie Apeniń- skim. Liutprand z Kremony, poseł cesarza Ottona I, oświadczył w 968 roku celnikom bizantyńskim, którzy skonfiskowali mu kupony jedwabiu (pallia), że po- wszechnie jest wiadome, iż Amalfijczycy i Wenecjanie szmuglują z cesarstwa kôlyomena, to znaczy tkaniny je- dwabne, obłożone zakazem wywozu, z których sporzą- dzano ceremonialne szaty bizantyńskie. Większość to- warów luksusowych przywożonych przez Amalfijczy- ków do Italii - perły, klejnoty, dywany, jedwabne szaty, kadzidło, perfumy i korzenie - sprzedawano na rynkach w Rzymie i w Pawii, skąd następnie w bagażach piel- grzymów przybywających do grobu św. Piotra dociera- ły one drogą zwaną via Francigena do krajów pozaal- pejskich. To, że Amalfijczycy kupowali luksusowe towary w Bizancjum, oznaczało, iż dysponowali wielkim kapi- tałem. Prawie nic nie wiemy o tym, co mogli wwozić do cesarstwa. Czy przywozili z Aleksandrii egipski ałun, niezbędny w przemyśle tekstylnym, zanim rodzi- na Zaccaria nie zaczęła eksploatować pokładów ałunu w Fokei? Nie możemy także określić, w jakiej mierze Amalfijczycy uczestniczyli w międzynarodowym han- Strona 18 dlu Bizancjum i jaką konkurencję stanowili dla samych Bizantyńczyków, korzystając z obniżonych opłat cel- nych. Podobnie jak Wenecjanie, Amalfijczycy przyby- wali do Konstantynopola raczej jako nabywcy niż sprzedawcy. Ich bilans handlowy był więc bardzo nie- korzystny. Mógł być on równoważony przez szeroko zakrojoną organizację handlu śródziemnomorskiego, pozwalającą kupcom z Amalfi sprzedawać w świecie muzułmańskim, w Ifrikii i w Egipcie, rolne produkty z Italii południowej, materiały strategiczne, niewolni- ków i drewno budulcowe. Dla Amalfijczyków żywotne znaczenie miały rynki berberyjskie i - posługując się wyrażeniem Maurice’a Lombarda - złoto arabskie po- zwalało Amalfijczykom zrekompensować ich deficyt w handlu z Cesarstwem Bizantyńskim. Posługiwali się oni złotymi monetami, tak zwanymi tari, stanowiącymi 1/4 denara, których używali Arabowie na Sycylii i któ- re były w obiegu w Italii południowej od X wieku. Tak więc Amalfijczycy wymianę handlową z Bizancjum mogli skompensować swoim korzystnym handlem ze światem arabskim. Ale, na co często zwracano uwagę, prosperita Amalfi w o wiele większym stopniu opierała się na handlu dystrybucyjnym niźli na produkcji. Nie mając możliwości poszerzania swojego terytorium na skali- stym wybrzeżu, Amalfi nie mogła sprostać konkurencji morskich republik z północnej Italii. W 1073 roku przeszła pod dominację normańską i od tego czasu zna- lazła się w obozie wrogów Cesarstwa Bizantyńskiego. Wypieranie ze sceny politycznej Amalfi, która nie Strona 19 wzięła udziału w pierwszej wyprawie krzyżowej, jesz- cze się nasiliło po atakach, jakie przeciwko niej w la- tach 1135 i 1137 przedsięwzięli Pizańczycy. Jej obywa- tele porzucili intratny handel ze Wschodem i zajęli się handlowaniem w Regnum normańskim. Nie należy lekceważyć starych związków Apulii z Cesarstwem Bizantyńskim. W XI wieku stąd ekspor- towano zboże i oliwę, co uzupełniało żywnościowe po- trzeby Konstantynopola. Marynarze z Bari nieźle znali wybrzeża cesarstwa, skoro w 1086 roku porwali w Mi- rze relikwie św. Mikołaja, które triumfalnie przewieźli z Azji Mniejszej do Apulii. Podbój normański, zakoń- czony w 1071 roku zdobyciem Bari, pociągnął za sobą rozluźnienie związków Bizancjum z jego dawnymi po- siadłościami w Italii. ŁACIŃSCY NAJEMNICY W BIZANCJUM Zmniejszając w XI w wieku rolę chłopów- żołnierzy, którzy dotąd stanowili trzon armii bizantyń- skiej, cesarze potrzebowali obcych żołnierzy, aby moż- na było prowadzić długie wojny na granicy naddunaj- skiej i stawić czoło oddziałom arabskim i tureckim. Le- gendarna brawura Franków, odnotowana przez Annę Komnenę, predestynowała ich do zaciągania się na bi- zantyńską służbę. Cesarz Konstantyn Monomach po- wtórnie wziął na cesarski żołd część oddziałów powo- łanych do armii bizantyńskiej przez Jerzego Maniakesa w czasie jego kampanii wojennych na Sycylii. Zacią- ganych do bizantyńskiej armii Łacinników, Waregów, a później zwłaszcza Anglosasów zastąpili w drugiej po- Strona 20 łowie XI wieku Rusini. Niektórzy z nich otrzymywali bizantyńskie tytuły auliczne. Najbardziej znani z nich to Normanowe, zwłaszcza Roussel z Bailleul, który wywołał bunt przeciwko cesarzowi i w cesarstwie za- kończył życie; innym przykładem są bracia Odon i Ro- bert Stigandowie, pochodzący z normańskiej szlachty, którzy służyli kilka lat w Konstantynopolu, po czym wrócili do swego kraju obładowani złotem, szlachet- nymi kamieniami i relikwiami. Przed klęską pod Mantzikert (1071) dowódcy fran- końscy służyli zwłaszcza w Anatolii, na przykład w temie Armeniakon, gdzie cesarze przyznali im w do- żywotne posiadanie majątki ziemskie. Mieszkańcy Edessy, Antiochii, Cylicji przywykli do tego, że to Frankowie zapewniają im obronę. Aleksy I Komnen usiłował po roku 1081 zatrzymać na swojej służbie tych pielgrzymów i żołnierzy, którzy przejazdem znaleźli się w Konstantynopolu, a nawet rycerzy z pokonanej armii normańskiej Roberta Guiscarda. W tym samym celu cesarz zwracał się listownie do hrabiego Flandrii, a przez swoich posłów do synodu w Piacenzy (marzec 1095). Franków wykorzystywano w walkach, które ar- mie bizantyńskie prowadziły z Pieczyngami, natomiast Anglikami i Flamandami wzmacniano garnizony w Ki- bocie i Nikomedii. Tak więc już przed pierwszą wy- prawą krzyżową rycerze zachodni mieli sposobność za- poznać się ze zwyczajami i obyczajami panującymi w cesarstwie. Greków i Łacinników zbliżało poczucie „chrześcijańskiego braterstwa”, ale te zadzierzgnięte