Strona 1 : , , 398 Utwór dyluwialnj midzy Kowpcem a dolnym biegiem Strypy na Podolu, Skreli Józef ZBk.o-wski_ "W dalszym cigu bada nad utworem dyluwialnym, przed- siwzitych z polecenia Wys. Wydziau krajowego zajem si , zbadaniem w wymienionej okolicy osobliwie z tego po- tytule wodu, gdy chciaem si przekona, o ile dyluwialny utwór tamtejszy zgadza si z takimsamym utworem, badanym prze- zemnie w r. 1881. w okolicy Lwowa (zob. Kosmos z r. 1881. p. t. Glina dyluwialna we Lwowie i najbliszej oko- licy). Zreszt chciaem take bliej pozna uoenie szutrów podglinowych , napotykaem wzmianki o których niejednokrotnie w Pomijajc fakt, zauwaany najpierw literaturze geologicznej. przez prof. M. omnickiego w r. 1879. a stwierdzony póniej przez innych geologów krajowych i zagranicznych, glina e ukada si nietylko w tej okolicy lecz w ogóle na caej wyynie podolskiej wielkimi zwaami przewanie lub wycznie po sto- kach, zwróconych ku wschodowi, zajm si na razie samym tylko utworem dyluwialnym, jak on mnie w tej czci Podola si przedstawi. Badania nad dyluwium rozpoczem w Monasterzyskach w dolinie Koropca. Pikn odkrywk znalazem tu midzy Mo- nasterzyskami a Berezówk po lewej stronie Koropca. Przekrój jakisi tu odsania, jest nastpujcy: pod '/« m. grub warstw czarnoziemu ley do 4 m. gruby pokad gliny ótej nieuwar- stwowanej w czci zbitei w czci za miakiej i pyowatej , pod nim na 1 m. gruba warstwa gliny szarej z licznymi sko- rupkami miczaków ldowych i sodkowodnych i okazaymi cz- sto geodami. Pod glin ley warstwa na 1 w gruba ostrokra- wdzistego szutru miejscowego, zoonego z okruchów kredowych i zlepieców, spoczywajcych na utworze cenomaskim. Skoru- pki jakie w szarej glinie znalazem nale do gatunków , , Hyalina crystallina Muli. Helix (Yallonia) tcnuilabris Braun. UNIVER5ITY OF CALIFOFiNIA Strona 2 : 399 Heliz (Yallonia) costata Muli. — (Fruticicola) hispida L. var. septentrionalis Cless. — — carpatica Zgl. — (Xerophila) insabilis Zgl. var. Bkowskiana Cless. Buliminus (Ghondrula) tridens Mtill. Pupa muscorwn L. — pygmaea Drap. — columella Kregl. Succinea putris L. — oblonga Drap. i var. elongata Cless. Valvata macrostoma Steenbuch. Limnaea peregra Muli. — truncatula var. longispirata Cless. Planorbis glaber Jeffreys. — sepemgyratus Zgl. Pisidium fossarinum Cless. Najliczniej atoli pojawiaj si tu w glinie nastpujce gatunki Hyalina crystallina, Helix tenuilabris, H. insabilis, Pupa mu- scorum i Succinea oblonga. Glina óta i zbita pokrywa w okolicy Monasterzysk ca wierzchowin, jakote wierzchowin wzdu Koropca. Wiksze odkrywki rzadko gdzie wystpuj, skorupki za miczaków ldo- wych napotykaem tylko w gbszych zerwach na stokaoh Ko- ropca. Tak n. p. wiksze zway gliny okazuj si znowu w We- leniowie po tymsamym, co i w Monasterzyskach, brzegu Koropca. Pod szczytem gbokiego jaru mamy glin óto-szar rozmaicie uoon, jednostajn w caej miszoci lub pomieszan z rónymi okruchami ska miejscowych. I tak wida tu warstwy gliny 3 i wicej metrów grube, zmieszane z szutrem miejscowym alu- wialnym i licznymi skorupkami miczaka: Helix instabilis, po- midzy którymi rozsiane s z rzadka Helix tenuilabris i Buli- minus tridens. Miejscami wida znowu szuter aluwialny na glinie. Oczywicie, e tak w jednym jak i w drugim wypadku spoczywa glina na drugorzdnem oysku i tylko do napywów nowszych moe by zaliczon. Inaczej przedstawia si ju glina nieco wy- ej w maym jarze idcym w poprzek góry ku rzece miano- , ; wicie odsania si tu maa warstwa gliny ótej a pod ni wi- kszej miszoci zbita glina ótawoszara z licznymi, jakby roz- UNIVER5ITY OF CALIFOFiNIA Strona 3 , , 400 sianymi w niej skorupkami: Suecinea oblonga, Helix instabilis H. Pupa muscorum i Hel. costuta. tenuilabris , Pod Koropcem i w Koropcu wystpuje glina na stokach jarów dniestrowych, potoku koropieckiego i innych pomniejszych rzeczek w bardzo potnych zwaach. Bez wyjtku prawie mamy tu glin miak, pyowat, nieuwarstwowan pomieszan z lo- , tnym piaskiem, o rysach prostopadych, tworzc liczne zerwy pio- nowe i zawierajc geody i skorupki miczaków : Hclix instabilis, H. H. hispida forma septentrionalis Pupa muscorum tenuilabris, , i Suecinea oblonga. Szuter miejscowy, ostrokrawdzisty pojawia si tu i ówdzie pod glin, a prócz tego, jak n. p. pod Nowo- siók koropieck od strony wschodniej i poudniowej na wapie- , niu litotamniowym szuter jaspisowy. W dolinie potoku baryskiego ma glina po stokach jarów tensam charakter, co i w dolinie potoku koropeckiego. Szuter jaspisowy pojawia si pod glin w wielu miejscowociach w Por- : chowej w lesie midzy Porchow a Sokoowem na Mynkach , , , midzy ciank a potokiem baryskim, nad Zwacem, midzy Snowidowem Komierzynem i t. p. a WBuczaczu odsania si glina w kilku miejscach. Najpo- tniejsze jej zway badaem w dwu punktach: na „Podzameczku" w pobliu na „G-awrocu". tunelu i tej ostatniej miejscowoci W mamy 3—4 m grub, pionowo ucit ciank gliny ótej, miakiej nieuwarstwowanej , przewanie pyowatej z prostopa- , dymi rysami i geodami na podkadzie dewoskim a w niej li- cznie lecz miejscami tylko rozrzucone skorupki: Pupa muscorum, Suecinea oblonga i Helix instabilis var. P>kowsTciana. Na Pod- zameczku znowu uoya si glina na samej górze piaskowata kilka metrów gruboci, która w dole przechodzi w biay piasek uwarstwowany. Atoli o kilka kroków dalej wida pod glin szuter otoczony, skadajcy si z jaspisu, upku krzemykowego otoczaków piaskowcowych i rozmaicie zabarwionych kwarcytów. Glina ta ley dalej bezporednio na wapieniu sodkowodnym, co jeszcze w kilku odkrywkach popod wsi si "pokazuje. Taki- sam szuter wystpuje take za Monasterzyskami w ckiem i Toustobabach a nawet za Buezaczem, jak to zauwaa prof. , M. omnicki midzy urawicami i Przewok, zatem w zna- cznej ju odlegoci od Dniestru. UNIVER5ITY OF CALIFOFiNIA Strona 4 401 Od Bnczacza ku Potokowi Zotemu mamy na caej wierz- chowinie pod czarnoziemem ót , zbit glin dostrzegem ; nie w niej jednak nigdzie miczaków, za szuter jaspisowy wraz z innyou otoczakami wystpuje z pod gliny tylko miejscami na widowni. Za to o wiele czciej pojawia si ju ten szuter na wierzchowinie koo Potoka. Spotykamy si tu z nim bardzo czsto koo dróg i na drogach, ród pól i lasów i to niemal zawsze w pooeniu na wapieniu litotamniowym, chocia zdarza si nierzadko, ewyrzucony z pierwotnego pooenia, znachodzi si take na glinie a nawet na czarnoziemie. Szuter ten, zoony przewanie z jaspisu, róowych, biaych, czarnych i innej barwy kwarcytów jest najczciej drobny, atoli niektóre otoczaki do- — chodz dosy czsto 20 30 cm d. i 10 20 cm w rednicy. — W Snowidowie pynie Dniestr bardzo gbokim jarem. Na lewym stoku mamy potne zway gliny, zmiennego skadu do i rozmaicie uoone. W górze wystpuje glina pomieszana z okru- chami kredy cenomaskiej i innymi, czsto ziemistymi domie- szkami. Ley ona tu prawdopodobnie na drugorzdnem oysku, co zdaj si potwierdza take skorupki znajdujcych si w niej miczaków HcUx instabilis H. pomatia Pupa muscorum Suc- : , , , cinea oblonya , a wic tychsamych, które dotd po tame- yj cznych jarach. Niej mniejwicj w poowie cianki, odkrywa si zerwa , glinowa o prostopadych cianach, 4 -10 m wysokich. "W gór- nej czci zerwy ukada si glina naprzemian z szutrem miej- scowym, u dou znowu widzimy pod ni szuter rzeczny, nie- rzadko z otoczakami piaskowymi i kwarcytowymi. Glina jest miaka, óta lub ótawa, zanieczyszczona piaskiem i innymi przymieszkami. Miczaki w niej liczne i tesame, co i u szczytu jaru. Wprawdzie wtrcony w ni szuter miejsc ;wy i rzeczny daj niewtpliwe wskazówki , e zway te s dyluwialne, jednak trudno stanowczo orzec czy glin t do dyluwium czy te do , , starodawnego aluwium zaliczy. Na wierzchowinie snowidowskiej spotykam}' si znowu pod glin z szutrem jaspisowym, uoonym w niektórych miejscach bezporednio na wapieniu litotamniowym w warstwach 2 3 dm — Takisam szuter i w takimsamem pooeniu wida take w Wo- ziowie, gdzieniegdzie bardzo nawet wyranie, jak n. p. pod folwarkiem koo kuni. Zdarza si nierzadko, szuter ów wy- e UNIVER5ITY OF CALIFORNIA Strona 5 402 mula woda z ukada go juto na glinie jutó na pod gliny i w takiem pooeniu widzimy wierzchniej warstwie czarnoziemu, a go nietylko po polach woziowskich ale take w caej okolicy Zotego Potoka. Drogi te, prowadzce od Potoka ród pól i lasu ku Beremianom, Hubiniu, Koropcu, s, tym szutrem w licznych miejscach, zwaszcza na pochyociach, jakby wyszu- trowane. Rzecz godna uwagi, e wszdzie, gdzie tylko wyst- puje pod powierzchni wapie tam take zawsze litotamniowy, pojawia si na nim ów szuter. Czsto te, napotkawszy na wa- pie litotamniowy, byem z góry przekonanym, znajd na e nim szuter jaspisowy, co te rzeczywicie tak byo. Midzy Hubinem a Stryp ukada si glina na lewym stoku jaru dniestrowego równie w potnych zwaach, tworzc miej- scami wyrane jednak wystpuje ona tu ju nieco od- terasy, mienne anieli w Snowidowie. Pod samym Hubinem pod szczy- tem jaru napotkaem nader gruby pokad gliny, wyobiona bo- wiem w niej zerwa jest na 8 — 20 m gboka. Cay zwa jest od góry do dou jednostajnego skadu: óta, miaka, nieuwar- stwowana, pyowata glina, przymieszana z lotnym piaskiem o rysach pionowych ma wszelkie cechy gliny nawianej. Skorupki miczaków dyluwialnych Succinea oblonga, Helix instabilis : forma typowa i var. BkowsTciana Pupa muscorum wystpuj, nader licznie tylko w górnej warstwie i to mniejwicej 5 m. w gb, liczc od powierzchni. Na samym spodzie pod glin ót — ley na '/a 1 m gruba warstwa gliny szarej, iowatej z geodami niezwykej wielkoci, pod któr znajduj si znowu otoczaki rzeczne i szuter dewoski. Nie ulega wtpliwoci , e ostrokrawdzisty szuter ten podglinowy tylko Dniestr móg na- nie i uoy skoro wic glina na nim leca do dyluwium na- ; ley, to kwestya, czy Dniestr istnia w teraniejszem swem o- ysku przed lub w czasie osadów aluwialnych, czy te ju w po- cztku utworu dyluwialnego sama si wyjania. , Dalej w stron ku Strypie, tylko znacznie ju niej, na tak zwanym „Wowczycu odsania si glina óta wosina, , miejscami miaka i pyowata, miejscami twarda i zbita, 3— 45 m miszoci, a pod ni, jak wyej pod Hubinem, szuter rzeczny. W glinie zbitej wida tu mnóstwo gniazd pszczó ziemnych za w miakiej gniazda jaskóki brzegówki. Skorupki miczaków dy- luwialnych bardzo licznej prócz zwyczajnych i Hel. hispida var. UNIVER5ITY OF CALIFOFiNIA Strona 6 ,, 403 septentrionalis znalazem tu: Pupa pygmaea i po raz pierwszy w wikszej iloci Heiz (Arionta) arbustorum L. Im bliej koryta dniestrowego tern bardziej jest glina z miakim piaskiem rzecznym zmieszan, za nad samem kory- tem wystpuje tylko sam miaki, drobnoziarnisty piasek wraz z maymi otoczakami piaskowca dewoskiego i z skorupkami y- jcych obecnie w Dniestrze miczaków: Neritina fluviatilis L. Lithoglyphus naticoides Fer. , Helanopsis Esperi Fr. , M. acicu- laris Fór. , Unio tumidtis Philippson i Anodonta complanata Ttg}.. Nie chcc nuy dalej czytelnika dalszymi a podobnymi opisami, wspomn na zakoczenie jeszcze tyle, e tak jak w wy- ej wykazanych miejscowociach, wystpuje glina w takisam spo- sób koo Beremian i Swierszkowiec a wedug ustnego zape- , wnienia prof. M. omnickiego take koo Drohiczówki i powyej Beremian: w Znibrodach, Skomorochach i Dulibach. "We wszy- stkich tych miejscowociach pojawia si take szuter jaspisowy pod glin '). "Wynik zatem bada moich nad utworem dyluwialnym w tej czci Podola da si streci w sposób nastpujcy: 1. Glina pokrywa, z nader maymi wyjtkami, tam- ca tejsz wierzchowin. 2. Glina na wierzchowinie pod czarnoziemem jest zbit, nie wykryem w niej te nigdzie skorupek miczaków dyluwial- nych. Czy jest glin nawian, tego stanowczo powiedzie nie mona, w kadym razie zdaje si by starsz od pyowatej gliny, uoonej po jarach. Miaka, pyowata glina, uoona po zboczach jarów, 3. jest bezwarunkowo albo dyluwialn glin nawian, za czem przemawiaj stanowczo rozrzucone w niej skorupki miczaków ldowych jednostajny, miaki jej materya i brak uawicenia , albo glin zniesion z pierwotnego pooenia na drugorzdne oysko w czasie póniejszego okresu dyluwialnego. 4. Szuter pod glin dyluwialn w jarach nad Dniestrem, zoony juto z otoczaków rzecznych jute z odamków ska miejscowych, jest starszy w uoeniu od spoczywajcej na nim ') Szuter jaspisowy pod glin zauwaa takie dr. V. Uhlig na Bukownie w okolicy Niniowa (zob. Verhandl. der k. A*, geol. Reichsanstalt , w nr. 14. z r. 1884., str. 198. i n.). UNIVER5ITY OF CALIFORNIA Strona 7 404 gliuy, przeto dzisiejsze oysko Dniestru istniao ju w czasie okresu dyluwialnego. 5. Najpospolitsze skorupki, napotykane w glinie nawianej po jarach, nale do nastpujcych gatunków: Helix instabiis, — tenuiabris , — hispida. Pupa tnuscorum. Succinea obonga, a zatem, z wyjtkiem gat. H. instabiis, który dla gliny podol- równie form bardzo cechujc, wystpuj tu w gli- skiej jest nie tesame miczaki dyluwialne, co i koo Lwowa. 6. Miczaki sodkowodne, znalezione w Monasterzyskach pod glin ót: Valvata macrostoma, Limnaea peregra, L. trun- catula, Panorbis glber, PI. septemgyratus , Pisidium fossarinum wiadcz, e w czasie okresu dyluwialnego yy w potokach, tamecznych mniójwicej tesame formy, jakie dzi jeszcze w nich. napotykamy. 7. Szuter jaspisowy, uoony na wierzchowinie pod glin, jest najstarszym pokadem dyluwialnym. Czy jednak szutrowi temu przypisa mona wiek jeszcze starszy, przeddyluwialny, a zatem za najmodsze trzeciorzdne ogniwo go uwaa, jak to nazna- czy ju prof. M. omnicki (zob. „Kosmos" z r. 1884. p. t. Sodkowodny utwór trzeciorzdny na Podolu gali- cyjskiem, str. 602.), pozostaje na razie rzecz nierozstrzy- gnit. Co si tyczy powyszego szutru jaspisowego, to twierdzenie moje, e i starszy od gliny, to jest szuter dyluwialny sprzeci- wia si zapatrywaniu dra E. Dunikowskiego; w pracy wrcz bowiem swojej zamieszczonej w „Kosmosie" w r. 1881 p. t. , Brzegi Dniestru na Podolu galicyjskiem, uwaa dr. D. (zob str. 272.) ów szuter jaspisowy, wystpujcy midzy Ko- ropcem a Stryp, za aluwialny rzeczny szuter karpacki. Przy- jwszy ten szczegó za prawdziwy, wysuuwa dr. D. na tej pod- stawie daleko sigajce wnioski, bo utrzymuje nawet, „e dolina Dniestru jest bardzo mod i nie istniaa jeszcze w okresie dy- luwialnym" Aby wir ten by aluwialnym, temu stanowczo (l. o.). mog si sprzeciwi, bo widzc go w wielu miejscowociach bezporednio na wapieniu litotamniowym i najwyraniej pod' UNIVER5ITY OF CALIFORNIA Strona 8 405 glin uoonym, niepodobna mi zgodzi si z zapatrywaniem dra E. D. chocia pooenie szutru tego na glinie i na czarno- , ziemie w licznych miejscach, jako na drugorzdnym oysku, mogo da powód do takiego wniosku. Zreszt gdybymy przy- jli e szuter ów jest utworem aluwialnym naniesionym przez , , wody dniestrowe, to w takim razie musielibymy przyj, i pierwotne koryto Dniestru musiao si przewija w podyluwial- nym okresie a poza i Buczacz Lackie a moe jeszcze dalej od dzisiejszego na co, prócz wtpliwego pochodzenia koryta, szutrów, brak nam pozytywnych dowodów. Czy podolski szuter jaspisowy jest karpackim, o tern take nic stanowczego powie- dzie nie moemy; szuter ten bowiem, porównany tak z dzisiej- szym szutrem dniestrowym koo Niniowa, Koropca i Beremian jakote z teraniejszym rzecznym szutrem karpackim wyjtym , z potoków w samych Karpatach, nie ma z nimi prawie adnego petrograficznego podobiestwa. Przeciwnie, odmienne wejrzenie podglinowych szutrów na samej wierzchowinie podolskiej zdaje si wskazywa na inne, dotychczas nam nieznane ich pocho- dzenie. Materyaly do fauny skorupiaków krajowych. Asellidae. Z 1 tablic przez Wodzimierza Kulczyckiego. Dokoczenie. Odnóa oddechowe pierwszej pary u samicy po- siadaj ksztat prawie okrgy (fig. 33.), s budowy bonkowatej, w stosunku do reszty odnóy odwokowych bardzo mae i przy- twierdzone do odcinka za pomoc stylika. Paty te s orzsione szczecinkami w liczbie 27—30, prawie tak dugimi jak rednica tego patu. U samców odnóa pierwszej pary s zupenie inaczej zbu- dowane (fig. 32). Tutaj, jak to dolna poowa rysunku przedsta- wia, pat ten jest wybitnie podzielony na 2 czci blaszkowate^ UNIVER5ITY OF CALIFOFiNIA