Strona 1 Antologia Niebezpieczne wizje „Dangerous Visions” 33 opowiadania w wyborze Harlana Ellisona Strona 2 Ludzie uczą się od innych, mądrych ludzi tego, co wiedzą o sobie, o świecie, w którym muszą żyć i o świecie, w którym chcieliby żyć. Tę książkę dedykuję z miłością, szacunkiem i podziwem LEO I DIANE DILLONOM, którzy pracowicie, nie zważając na łączącą nas przyjaźń, pokazywali redaktorowi tej antologii, że czarne jest czarne, a białe jest białe, i że dobroć może spłynąć albo z jednego, albo z drugiego; ale nigdy z szarości. Oraz ich synowi, LIONELOWI III, dzisiaj znanemu jako LEE z cichą modlitwą, aby jego świat nie był podobny do naszego świata. Strona 3 Isaac Asimov Druga rewolucja Dziś — właśnie w dniu, gdy piszę te słowa — odebrałem telefon z redakcji The New York Times. Przyjęli artykuł, który im przysłałem trzy dni temu. Temat: kolonizacja Księżyca. I zadzwonili z podziękowaniem! Wielkie nieba, ależ czasy się zmieniły! Trzydzieści lat temu, kiedy zacząłem pisać science fiction (byłem wtedy bardzo młody), kolonizacja Księżyca była tematem wyłącznie dla tanich czasopism z krzykliwymi okładkami. To była literatura typu „tylko nie mów, że wierzysz w te wszystkie bzdury”. To była literatura „przestań nabijać sobie głowę tymi śmieciami”. A przede wszystkim, to była literatura eskapistyczna! Czasem myślę o tym z niedowierzaniem. Science fiction jako literatura eskapistyczna. My naprawdę uciekaliśmy. Odsuwaliśmy od siebie takie problemy praktyczne, jak baseball, zadania domowe, boks, by zagłębić się w Nibylandii eksplozji demograficznej, statków kosmicznych, eksploracji Księżyca, bomb atomowych, choroby popromiennej i zanieczyszczonej atmosfery. Czyż to nie było cudowne? Czyż to nie wspaniałe, że młodzi eskapiści otrzymali wreszcie swoją nagrodę? Za te wszystkie wielkie, trudne do rozwiązania, beznadziejne problemy, którymi zamartwialiśmy się dwadzieścia lat zanim zajął się nimi ktoś inny. Czy to nie ucieczka? Teraz można kolonizować Księżyc na dobrych, szarych łamach The New York Times; i nie jest to już utwór science fiction, ale trzeźwa analiza Strona 4 realistycznej sytuacji. Świadczy to o wielkiej zmianie, która ma bezpośredni związek z książką, którą trzymacie w rękach. Pozwólcie, że wyjaśnię. Zostałem pisarzem science fiction w roku 1938, w czasach, gdy John W. Campbell rewolucjonizował tę dziedzinę wprowadzając prosty wymóg: pisarze science fiction mają trwać dzielnie na pograniczu nauki i literatury. Science fiction sprzed epoki Campbella zbyt często mieściła się w jednej z dwóch kategorii. Były to utwory albo zupełnie nie naukowe, albo całkowicie naukowe. Utwory nie naukowe były to opowieści przygodowe, w których często pojawiające się słowa z westernowego żargonu usunięto i zastąpiono słowami z żargonu kosmicznego. Pisarz mógł nie mieć zielonego pojęcia o nauce, wystarczyło, że dysponował słownictwem z technicznego żargonu, które umieszczał losowo w utworze. Opowiadania całkowicie naukowe, z drugiej strony, były zaludnione wyłącznie karykaturami naukowców. Niektórzy z nich byli szalonymi naukowcami, inni — roztargnionymi, jeszcze inni — szlachetnymi. Ich jedyną cechą wspólną był pociąg do szczegółowego objaśniania własnych teorii. Szaleńcy wykrzykiwali je, roztargnieni mamrotali, szlachetni deklamowali, ale wszyscy wygłaszali nieznośnie długie wykłady. Sama opowieść była spoiwem cienko rozsmarowanym na długich monologach, a jej celem było dawanie złudzenia, że te długaśne monologi mają jakiś sens. Na pewno były wyjątki. Pozwólcie, że wymienię na przykład „Odyseję marsjańską” Stanleya G. Weinbauma (który zmarł przedwcześnie na raka w wieku trzydziestu sześciu lat). Opowiadanie to pojawiło się w 1934r. w lipcowym wydaniu Wonder Stories — doskonałe opowiadanie w stylu Strona 5 Campbella, cztery lata przed rozpoczęciem przez niego rewolucji w SF. Zasługa Campbella polegała na tym, że uparł się by z wyjątku uczynić regułę. Miała tam być prawdziwa nauka i prawdziwa opowieść, i żadna z nich nie miała dominować. Nie zawsze udawało mu się dostać co chciał, ale zdarzało się to wystarczająco często, by zapoczątkować coś, co starzy weterani nazywają Złotym Wiekiem Science Fiction. Niewątpliwie każda generacja ma swój Złoty Wiek — tak się jednak złożyło, że należę do Złotego Wieku Campbella, kiedy więc mówię „Złoty Wiek”, mam na myśli akurat ten. Na szczęście udało mi się wkręcić do tej dziedziny akurat na czas, by moje opowiadania na swój sposób (i był to dobry sposób, do licha z fałszywą skromnością) miały swój udział w tym Złotym Wieku. Każdy Złoty Wiek niesie jednak w sobie zalążek własnego upadku, a kiedy już się zakończy, można dokonać retrospekcji i nieomylnie wskazać te zalążki. (Cudowna, cudowna retrospekcja! Jakże słodkie dla proroctwa jest coś, co się już wydarzyło. Pomyłki są niemożliwe!) W tym wypadku postulat Campbella domagający się zarówno prawdziwej opowieści, jak i prawdziwej nauki, sprowokował podwójny zły los: jeden dla prawdziwej nauki, drugi dla prawdziwych opowieści. Z prawdziwą nauką, opowieści musiały brzmieć coraz bardziej wiarygodnie i rzeczywiście tak się stało. Walcząc o realizm autorzy opisywali komputery, rakiety i broń nuklearną, które bardzo przypominały komputery, rakiety i broń nuklearną, jakie pojawiły się już w następnej dekadzie. Wskutek tego prawdziwe życie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych bardzo przypomina Campbellowską fikcję lat czterdziestych. Strona 6 Tak, pisarze science fiction lat czterdziestych wymyślili wszystko, co mamy dziś w prawdziwym życiu. My, pisarze, nie tylko rwaliśmy się do lotu na Księżyc czy wysyłaliśmy bezzałogowe statki na Marsa; przemierzaliśmy Galaktykę w naszych statkach szybszych od światła. Mimo to wszystkie nasze kosmiczne przygody opierały się na tym samym sposobie myślenia, który dziś króluje w NASA. Ponieważ dzisiejsza rzeczywistość tak bardzo przypomina przedwczorajsze fantazje, starzy fani się niepokoją. Gdzieś w głębi duszy, bez względu na to, czy się do tego przyznają czy nie, czują się rozczarowani, a nawet wściekli, że oto świat zewnętrzny dokonał inwazji na ich prywatny teren. Cierpią z powodu utraty „doświadczenia cudu”, gdyż rzeczy należące niegdyś do sfery cudów są dziś prozaiczne i trywialne. Co więcej, nadzieje, że science fiction epoki Campbella nakręci spiralę czytelnictwa i zwiększy szacunek do gatunku, nie zostały spełnione. W istocie objawił się dość nieprzewidziany skutek. Nowe pokolenie potencjalnych odbiorców science fiction znalazło całą fantastykę, która była mu potrzebna, w gazetach i czasopismach głównego nurtu i wielu z nich nie odczuwało już pilnej potrzeby sięgania po wyspecjalizowane czasopisma fantastyczne. Tak się zatem stało, że po krótkotrwałym entuzjazmie w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, kiedy wszystkie największe marzenia wydawały się ziszczać dla pisarzy i wydawców z dziedziny science fiction, nastąpiła recesja i nagle czasopisma nie cieszyły się większym powodzeniem niż w latach czterdziestych. Recesji tej nie powstrzymało nawet wystrzelenie Sputnika — raczej ją przyspieszyło. Strona 7 I to tyle o złym losie sprowadzonym przez prawdziwą nauką. A prawdziwa opowieść? Dopóki fantastyka była medium na drewnianych nogach, jak w latach dwudziestych i trzydziestych, dobre pisarstwo nie było konieczne. Pisarze fantastyczni tych czasów byli bezpiecznym, solidnym źródłem tekstów — dopóki żyli, pisali fantastykę, gdyż wszystko inne wymagało lepszej techniki pisarskiej i było poza ich zasięgiem. (Śpieszę donieść, że zdarzały się wyjątki i natychmiast przychodzi mi do głowy Murray Leinster.) Autorzy wychowani przez Campbella musieli jednak pisać wystarczająco dobrze, w przeciwnym razie CampbeF! odrzucał ich teksty. Pod naciskiem własnego zapału zaczynali pisać coraz lepiej. W końcu, co nieuniknione, odkryli, że piszą wystarczająco dobrze by zarabiać pieniądze gdzie indziej i strumyczek fantastyki zaczął wysychać. Dwa przekleństwa Złotego Wieku w pewnym stopniu działały równolegle. Znaczna liczba autorów Złotego Wieku zrealizowała postulat science fiction odbywając podróż od fikcji do faktu. Tacy autorzy, jak Poul Anderson, Arthur C. Clarke, Lester del Rey i Clifford D. Simak zabrali się za pisanie o naukowych faktach. Tak naprawdę to nie oni się zmienili; zmieniło się medium. Tematy, którymi kiedyś zajmowali się w literaturze (loty rakietowe, podróże kosmiczne, życie na innych planetach, itp.) przeskoczyły od fikcji do faktu, a autorzy podążyli za nimi. Oczywiście każda strona napisana przez tych autorów oznaczała o jedną stronę fantastyki mniej. Obawiam się, że jakiś lepiej zorientowany czytelnik zacznie w tym miejscu mruczeć pod nosem wydając z siebie sarkastyczne komentarze, więc lepiej od razu przyznam, całkowicie szczerze, że z całej załogi Strona 8 Campbella ja przeszedłem tę przemianę w sposób najbardziej drastyczny. Od chwili, gdy wystartował Sputnik, a poglądy Amerykanów na naukę (przynajmniej chwilowo) przeszły całkowitą rewolucję, opublikowałem do dziś pięćdziesiąt osiem książek, z których tylko dziewięć można uznać za beletrystykę. Muszę też przyznać, że jestem zakłopotany, zawstydzony i targany poczuciem winy, gdyż bez względu na to, gdzie jestem i co robię, zawsze uważam się przede wszystkim za pisarza science fiction. Jeśli jednak The New York Times prosi mnie o skolonizowanie Księżyca albo The Harper’s Magazine zamawia u mnie zbadanie granic Wszechświata, jakże mógłbym odmówić? Te problemy są teraz sednem mojej pracy. Ale niech wolno mi będzie dodać we własnej obronie, że nie całkiem porzuciłem fantastykę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Marcowe wydanie Worlds of If z roku 1967 (właśnie dostępne na stoiskach z prasą, gdy piszę te słowa) zawiera moją nowelę zatytułowaną „Billiard Bali”. Ale przestańmy już mówić o mnie, wróćmy do samej fantastyki. Jaka była reakcja science fiction na podwójne zagrożenie? Oczywiście gatunek musiał się jakoś dostosować i tak się też stało. Klasyczne teksty w stylu Campbella nadal powstawały, ale nie tworzyły już kośćca gatunku. Rzeczywistość podkradła się za blisko. I znów na początku lat sześćdziesiątych nastąpiła fantastyczna rewolucja, której znakiem stał się magazyn Galaxy pod przywództwem swego redaktora naczelnego, Frederika Pohla. Nauka wycofała się, a na czoło wysunęła się nowoczesna technika literacka. Akcent uległ znacznemu przesunięciu w stronę stylu. Kiedy Campbell rozpoczynał swoją rewolucję, nowi pisarze wkraczali na tereny gatunku w Strona 9 aurze akademickości, nauki i inżynierii, suwaka logarytmicznego i probówki. Teraz nowi autorzy nosili piętno poety i artysty, krocząc w aurze Greenwich Wlage i lewego brzegu Sekwany. Jest rzeczą naturalną, że żaden kataklizm ewolucyjny nie przebiega bez szerokiego wymierania gatunków. Zamęt, który zakończył okres kredowy, zmiótł z powierzchni ziemi dinozaury, zaś koniec epoki kina niemego wyeliminował całą hordę głupio gestykulujących hochsztaplerów. To samo stało się z rewolucjami w fantastyce. Przejrzyjcie listę autorów w dowolnym magazynie fantastycznym z lat trzydziestych, potem sięgnijcie po magazyn z początku lat czterdziestych. Następuje prawie całkowita zmiana warty, jakby miało miejsce jakieś wielkie wymieranie i przeżyli tylko nieliczni. (Wśród tych nielicznych mogę wymienić Edmonda Hamiltona i Jacka Williamsona.) Zmiana na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych była niewielka. Piętno Campbella było nadal widoczne, co dowodzi, że upływ zaledwie dziesięciu lat nie ma większego znaczenia. Porównajmy teraz autorów z magazynu z początku lat pięćdziesiątych ze współczesnym czasopismem. Nastąpiła kolejna zmiana warty. Znów kilku pisarzy przetrwało, ale na gatunkowi zafundowano zastrzyk świeżej krwi w postaci całej nowej szkoły autorów. Druga Rewolucja nie jest totalna ani tak oczywista jak pierwsza. Jedyna rzecz, jaką można zaobserwować, a która nie była obecna w tamtych czasach, to pojawienie się antologii science fiction, a istnienie antologii powoduje, że zmiany stają się mniej widoczne. Co roku publikuje się znaczną liczbę antologii i zawsze zawierają one opowiadania z przeszłości. Antologie z lat sześćdziesiątych zawierają na Strona 10 przykład pokaźną dawkę opowiadań z lat czterdziestych i pięćdziesiątych, więc w tych antologiach Druga Rewolucja jeszcze nie miała miejsca. Taka też jest przyczyna powstania antologii, którą trzymacie w rękach. Nie składa się ona z opowiadań z przeszłości. Zawiera natomiast opowiadania napisane teraz, pod wpływem Drugiej Rewolucji. Intencją Harlana Ellisona było stworzenie antologii przedstawiającej gatunek takim, jakim jest on obecnie, a nie jaki był kiedyś. Spoglądając na spis treści znajdziecie szereg autorów, którzy mieli znaczący wkład w Złoty Wiek Campbella — Lester del Rey, Poul Anderson, Theodore Sturgeon, i tak dalej. Są to pisarze, którzy okazali się na tyle utalentowani i obdarzeni bujną wyobraźnią, że przetrwali Drugą Rewolucję. Znajdziecie również autorów będących produktem lat sześćdziesiątych, znających tylko nową erę. Wśród nich są Larry Niven, Norman Spinrad, Roger Żelazny i tak dalej. Próżno byłoby oczekiwać, że nowi autorzy spotkają się z powszechną aprobatą. Ci, którzy pamiętają stare czasy, a których pamięć ciągle sięga do lat ich własnej młodości, oczywiście będą opłakiwać przeszłość. Nie będę ukrywał, że ja też opłakuję przeszłość. (Dano mi pełną swobodę w kwestii tego, co chcę powiedzieć, więc mam zamiar być szczery.) Jestem produktem Pierwszej Rewolucji i zawsze będzie mieć ona miejsce w moim sercu. Dlatego właśnie odmówiłem, kiedy Harlan poprosił mnie o napisanie opowiadania do tej antologii. Miałem wrażenie, że takie opowiadanie byłoby fałszywą nutą. Byłoby zbyt trzeźwe, zbyt szacowne oraz — brutalnie mówiąc — cholernie staroświeckie. Zgodziłem się zamiast tego na napisanie przedmowy — trzeźwej, szacownej i zdecydowanie Strona 11 staroświeckiej przedmowy. Zapraszam teraz wszystkich, którzy nie są staroświeccy i którzy uważają Drugą Rewolucję za swoją rewolucję, do zapoznania się z przykładami nowej fantastyki tworzonej przez nowych (i kilku starych) mistrzów. Znajdziecie tu gatunek w jego najśmielszym i najbardziej eksperymentalnym wydaniu; życzę wam, by utwory te was odpowiednio inspirowały i stymulowały! Isaac Asimov Luty 1967 Strona 12 Isaac Asimov Harlan i ja Ta książka to Harlan EUison. Jest przesiąknięta Ellisonem i nasycona Ellisonem. Przyznaję, że do jej powstania przyczyniło się trzydziestu dwóch innych autorów (w tym ja sam), ale wstęp Harlana i trzydzieści dwie napisane przez niego przedmowy tworzą ramy dla opowiadań, otaczają je i nasycają bogatym aromatem jego osobowości. Wypada więc, żebym opowiedział, jak poznałem Harlana. Historia miała miejsce podczas Światowej Konwencji Science Fiction, trochę ponad dziesięć lat temu. Właśnie przyjechałem do hotelu i od razu ruszyłem do baru. Nie piję, ale wiedziałem, że wszyscy siedzą w barze. Rzeczywiście tam byli, więc wykrzyczałem jakieś powitanie, a wszyscy obecni odkrzyknęli. Wśród nich siedział młodzian, którego nigdy dotąd nie widziałem: mały facecik o ostrych rysach i najbardziej żywych oczach, jakie kiedykolwiek ujrzałem. Te żywe oczy zatrzymały się na mnie z wyrazem uwielbienia. — Przepraszam, czy pan Isaac Asimov? — odezwał się. W jego głosie rozbrzmiewała bojaźń, zachwyt i zdumienie. Poczułem się mile połechtany, ale zmusiłem się do skromnej reakcji. — Tak, to ja — odparłem. — Nie żartuje pan? Naprawdę pan to Isaac Asimov? — Nie wynaleziono jeszcze słów, które byłyby w stanie opisać oddanie i cześć, z jaką jego język pieścił sylaby mojego nazwiska. Poczułem się tak, jakbym miał zaraz położyć dłoń na jego głowie i pobłogosławić go, ale opanowałem się. — Tak, to ja — powtórzyłem i w Strona 13 tej chwili mój uśmiech przybrał wyraz tak głupkowaty, że na sam widok można było dostać mdłości. — To naprawdę ja. — Cóż, sądzę, że jest pan… — zaczął tym samym tonem i zamilkł na ułamek sekundy, zaś ja nasłuchiwałem, a publiczność wstrzymała oddech. W jednej chwili twarz młodziana przybrała wyraz absolutnego potępienia, po czym dokończył zdanie z doskonałą obojętnością: — kompletnym zerem! Skutek dla mnie był taki, jakbym spadł w przepaść, której dotąd nie zauważyłem i wylądował na plecach. Byłem w stanie tylko głupio mrugać, a wszyscy obecni ryknęli śmiechem. Młodzian ten nazywał się Harlan Ellison, nie znałem go wcześniej i nie miałem pojęcia o jego absolutnym braku szacunku dla jakichkolwiek autorytetów. Wszyscy inni, którzy tam byli, znali go i tylko czekali, jak zada mnie niewinnemu cios w serce — tak się też stało. Zanim odzyskałem jaką–taką równowagę psychiczną, było już za późno na kontrę. Mogłem tylko brnąć dalej, kulejąc i krwawiąc oraz skarżąc się, że zaatakowano mnie, kiedy absolutnie się tego nie spodziewałem i nikt z obecnych w barze nie miał dość odwagi, żeby mnie ostrzec, ale wtedy ominęłaby go frajda patrzenia, jak obrywam za swoje. Na szczęście wierzę w przebaczenie i postanowiłem, że wybaczę Harlanowi — oczywiście, gdy już odpłaciłem mu z nawiązką. Teraz musicie zrozumieć, że Harlan jest gigantem wśród ludzi pod względem odwagi, waleczności, wymowy, dowcipu, czaru, inteligencji — pod każdym względem, oprócz wzrostu. Rzeczywiście nie jest zbyt wysoki. W istocie, nie owijając w bawełnę, jest dość niski — niższy nawet od Napoleona. Jak podpowiedział mi Strona 14 instynkt, kiedy usiłowałem ratować się z katastrofy, ten młody człowiek, którego właśnie mi przedstawiono jako znanego fana, Harlana Ellisona, był nieco wrażliwy na tym punkcie. Postarałem się ten fakt zapamiętać. Następnego dnia konwentu stałem na scenie, przedstawiając ważne osobistości i kierując przy tym do nich słowa braterskiej miłości. Nie spuszczałem oka z Harlana — zresztą siedział na samym przedzie (a niby gdzie miałby siedzieć?). Kiedy tylko jego czujność na chwilę osłabła, nagle go zawołałem. Wstał, nieco zaskoczony i całkowicie nieprzygotowany, zaś ja pochyliłem się i rzekłem, tak słodko, jak tylko umiałem: — Harlanie, może stań na tym gościu obok ciebie, żeby ludzie mogli cię zobaczyć. Kiedy publiczność (tym razem znacznie liczniejsza) złośliwie rechotała, wybaczyłem Harlanowi i od tego czasu jesteśmy dobrymi przyjaciółmi.* Isaac Asimov Luty 1967 * NIEUPRZEJMA NOTA OD REDAKTORA: Choć jestem w pełni świadom, że młodemu człowiekowi nie przystoi nie zgadzać się publicznie ze starszymi, moje bezgraniczne uwielbienie i niegasnące uczucie przyjaźni, jakie żywię do Dobrego Doktora Asimova, skłaniają mnie do dodania niniejszej noty do jego drugiej przedmowy — wyłącznie dla dobra historycznego przekazu, w którego rzetelność był tak zaangażowany — za mojego życia przynajmniej dwukrotnie. We wspomnianym wyżej komentarzu, o wygłoszenie jakiego w obecności doktora Asimova jestem Strona 15 oskarżany, jest pewien .niesmaczny ton. Wyraz potępienia absolutnie wówczas nie miał miejsca, ani też wcześniej czy później. Każdy, kto odezwałby się do Asimova lub o Asimovie z potępieniem, sam zasługuje na najgłębsze potępienie. Moje wspomnienia na temat tego incydentu są jednak nieco świeższe. (Tylko skończony cham napomknąłby w tym miejscu o zawodnej pamięci i mącącej obraz rzeczywistości nostalgii naszych niemłodych już weteranów gatunku.) Nie powiedziałem „Jest pan… kompletnym zerem!”, tylko „Nie jest pan nie wiadomo kim”. Zapewniam Państwa, że różnica jest subtelna: byłem wtedy nastoletnim szczylem i po przeczytaniu tych wszystkich powieści na skalę galaktyczną, w których występowali ludzie o cechach herosów spodziewałem się ujrzeć żywy komputer, potężnie umięśniony, coś jak Conan z talentem Lije Baileya. Zamiast tego zobaczyłem absolutnie cudownego, pełnego wigoru, o posturze „Skowronka”, Żyda o akcencie Mela Brooksa i w muszce a la Wally Cox. Nigdy nie doznałem rozczarowania z powodu opowiadań Asimova, ani też Asimova jako człowieka. Jednakże podczas tego pierwszego spotkania moje marzenia rozminęły się z rzeczywistością, a uwaga ta była bardziej odruchowa niż celowo złośliwa. Tak się składa, że Napoleon mierzył sobie 157 cm wzrostu. Ja zaś 165. Wówczas po raz pierwszy doktor Asimov popełnił błąd. Mam nadzieję, że jakoś to przeżyje — jak ja żyję z moim wzrostem. Harlan Elhson Strona 16 Harlan Ellison Trzydziestu dwóch wróżbitów Książka, którą właśnie trzymacie w rękach, to coś więcej niż zwykły zbiór opowiadań. Jeśli nam się udało — jest to rewolucja. Książka ta, całe ćwierć miliona słów, jakie się na nią składają, największa antologia literatury spekulatywnej, jaką dotąd opublikowano, składająca się wyłącznie z oryginalnych opowiadań, a najprawdopodobniej jedna z największych w ogóle, została skonstruowana zgodnie ze specyficznymi wytycznymi rewolucji. Jej celem było wywołanie wstrząsu. Powstała z potrzeby przedstawienia nowych horyzontów, nowych form, nowych stylów, nowych wyzwań literatury naszych czasów. A jeśli nawet nie, jest to piekielnie dobra książka z ciekawymi opowiadaniami. Istnieje pewna grupa krytyków, recenzentów i czytelników, którzy uważają, że „sama rozrywka” nie wystarczy, że opowieść musi mieć jakiś rdzeń i substancję, dalekosiężne przesłanie albo superobecność super– nauki. Choć w ich postulatach jest pewna słuszność, zbyt często stawały się one uzasadnieniem istnienia literatury, moralizatorskiego trucia Choć nie możemy już sugerować, że baśnie są najbardziej podniosłym gatunkiem, do którego powinna aspirować cała współczesna literatura, a teoria nie powinna przytłaczać fabuły w stopniu większym niż dzieje się to w głównym nurcie, to byliśmy skłonni optować raczej za tą pierwszą możliwością niż za drugą, nawet gdyby przykuto nas łańcuchami, z groźbą wbijania pędów bambusa pod paznokcie. Na szczęście, wydaje mi się, że ta książka trafia dokładnie w sam środek. Każde opowiadanie jest nieomal natrętnie rozrywkowe. Każde Strona 17 jednak wypełniają idee. Nie tylko wielokrotnie zmielone idee, o których czytaliście już tysiące razy, ale również idee świeże i śmiałe; na swój sposób niebezpieczne wizje. O co chodzi w tym całym gadaniu o rozrywce kontra idee? W sporawym wstępie do jeszcze większej książki? Dlaczego nie można po prostu pozwolić, żeby opowiadania przemówiły własnym głosem? Dlatego, że jest to zbiór kaczątek, które na waszych oczach zmienią się w łabędzie. Są tu opowiadania tak rozrywkowe, że wydaje się wręcz niepojęte, by impulsem do ich napisania była pogoń za ideami. Tak jednak było i kiedy ze zdumieniem będziecie przyglądać się przemianie rozrywkowych kaczątek w łabędzie idei, zostaniecie zaproszeni do złożonej z trzydziestu trzech opowiadań demonstracji „rzeczy nowej” — nouvelle vague, lub — jak wolicie — literatury spekulatywnej. I to, drodzy czytelnicy, właśnie jest rewolucja. Niektórzy twierdzą, że fantastyka zaczęła się od Lukiana z Samosaty czy Ezopa. Sprague de Camp, w swojej doskonałej książce Science Ficlion Handbook (Hermitage House, 1953), proponuje Lukiana, Wergiliusza, Homera, Heliodora, Apulejusza, Arystofanesa, Tukidydesa i określa Platona jako „drugiego greckiego ojca science fiction”. Graff Conklin, w The Best of Science Fiction (Crown, 1946), sugeruje, że pochodzenie historyczne może zostać wyśledzone bez trudu w Podróżach Guliwera dziekana Swifta*, w „The Great War Syndicate” Franka R. Stocktona, w „The Moon Hoax”* — Richarda Adamsa Locke’a, w „Looking Backward” Edwarda Bellamy’ego, w utworach Verne’a, Arthura Conan Doyle’a, H.G. Wellsa i Edgara Allana Poe. W klasycznej antologii Adventures in Time and Space (Random House, 1946), Heaky i McComas optują za wielkim Strona 18 astronomem Johannesem Keplerem. Moim własnym podstawowym wkładem w fantastykę jest wyrażenie opinii, że podstawą dla całej literatury spekulatywnej jest Biblia. (Przerwijmy na mikrosekundę czytanie i wygłośmy modlitwę dziękczynną za to, że Bóg nie przyłożył mi za to gromem w śledzionę.) Zanim jednak zostanę oskarżony o próbę odbierania rozgłosu uznanym historykom fantastyki, chciałbym zapewnić, że celem niniejszej prezentacji korzeni jest wyłącznie wykazanie, że odrobiłem zadanie domowe, mam więc pełne prawo do wygłaszania impertynenckich uwag, jakie znajdą się poniżej. Współczesna fantastyka tak naprawdę narodziła się wraz z klasycznym animowanym filmem Walta Disneya Steamboat Willie w 1928. Bez wątpienia. Bo czy mysz potrafi sterować parowcem z kołem łopatkowym? Jest to równie uzasadnione, jak umieszczanie punktu wyjścia w utworach Lukiana, bo gdybyśmy już chcieli czepiać się szczegółów, to fantastyka zaczęła się w epoce człowieka z Cro–Magnon, który wyobrażał sobie, co takiego posapuje w ciemnościach poza kręgiem światła rzucanego z jego ogniska. Jeśli wyobrażał sobie stworzenie z dziewięcioma głowami, owadzimi oczami, ziejące ogniem z pyska, z trampkami na nogach i w kraciastej kamizelce, to tworzył fantastykę. Jeśli wyobrażał sobie górskiego lwa, oznacza to tylko, że był dobrze poinformowany i wtedy się nie liczy. A poza tym był to kawał tchórza. Nikt o zdrowych nie zmysłach nie zaprzeczy, że najbardziej oczywistym przodkiem tego, w tym tomie nazywamy fantastyką czy literaturą spekulatywną, było Amazing Stories Gernsbacka w 1926. Jeśli mamy to zaakceptować, złóżmy również ukłon w kierunku Edgara Rice’a Strona 19 Burroughsa, E.E. Smitha, H.P. Lovecrafta, Eda Earla Reppa, Ralpha Milne’a Farleya, kapitana S.P. Meeka (w stanie spoczynku) i całemu temu towarzystwu. Oraz oczywiście Johnowi W. Campbellowi, Jr, który kiedyś prowadził czasopismo publikujące science fiction, zatytułowane Astounding, a teraz jest redaktorem czasopisma publikującego mnóstwo rysunków technicznych, zatytułowanego Analog. Pan Campbell jest zasadniczo uważany za „czwartego ojca współczesnej science fiction” czy jakoś tak, ponieważ to on zasugerował, żeby pisarze spróbowali wsadzić do tych maszyn jakichś bohaterów. Dzięki czemu dokonujemy przeskoku w lata czterdzieste, do opowiadań z gadżetami. Nadal jednak nie mówi nam to wiele o latach sześćdziesiątych. Po Campbellu nastali Horace Gold i Tony Boucher oraz Mick McComas, którzy dali się poznać jako pionierzy radykalnego poglądu, głoszącego, że science fiction powinna być oceniana według takich samych ostrych standardów, jak inne gatunki literackie. Był to solidny wstrząs dla wielu biedaczysk, który dotąd pisali i sprzedawali utwory w tej dziedzinie. Oznaczało to, że muszą się nauczyć dobrze pisać, a błyskotliwe pomysły już nie wystarczą. Dzięki takim początkom wkraczamy w roztańczone lata sześćdziesiąte, brnąc po kolana w kiepskich opowiadaniach. Wtedy jeszcze nie zaczęły tańczyć. Ale rewolucja stała u bram. Słuchajcie uważnie. Przez jakieś dwadzieścia lat zagorzały fan literatury spekulatywnej walił się w pierś i jęczał, że literatura głównego nurtu nie dostrzega obdarzonego wyobraźnią pisarstwa. Lamentował nad faktem, że takie książki, jak 1984, Nowy wspaniały świat, Przedpiekle i Ostatni brzeg cieszą się uznaniem krytyków, ale nigdy nie zostały opatrzone etykietką Strona 20 „science fiction”. Dowodził, że automatycznie wykluczano ich przynależność do tego gatunku w oparciu o prymitywną teorię głoszącą, że „To przecież dobre książki, nie mogą być tymi fantastycznymi bzdurami.” Chwytał się za każde dzieło z pogranicza, choćby nie wiem jak katastrofalne (np. „The Lomokome Papers” Hermana Wouka, Hymn Ayn Rand, White Lotus Johna Richarda Herseya czy Planeta małp Boulle’a), tylko po to, żeby dodać sobie odwagi i umocnić swój argument, że główny nurt podkrada gatunkowi pomysły, a wieloletni wysiłek na niwie fantastycznej zaowocował wielkim bogactwem do podziału. Ów fanatyczny wielbiciel jest już niemodny. To się nosiło dwadzieścia lat temu. Nadal dalej się słyszy paranoiczną paplaninę w tle, ale dziś jest to bardziej skamielina niż licząca się siła. Główny nurt odnalazł literaturę spekulatywną, zrobił z niej dobry użytek i teraz trwa proces jej asymilacji. Wśród najsłynniejszych powieści spekulatywnych (i to wymieniając tylko te ostatnie) można wymienić Mechaniczną pomarańczę Burgessa, Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater i Kocią kołyskę Vonneguta, The Child Buyer Hersheya, Only Lovers Left Alive Wallisa i Zwierzęta niezwierzęta Vercorsa, wykorzystujących wiele narzędzi naostrzonych przez pisarzy science fiction w gettowych warsztatach ich wstecznego gatunku. Żadne wydanie większego magazynu na błyszczącym papierze nie obejdzie się bez jakiegoś ukłonu w stronę literatury spekulatywnej, czy to przez odwołanie się do tego, że kiedyś udało mu się przewidzieć jakąś dziś powszechnie spotykaną naukową ciekawostkę, czy też otwarcie nadskakując gatunkowi poprzez zamieszczanie dzieł jego czołowych przedstawicieli między różnymi Johnami Cheeverami, Johnami Updike’ami, Bernardami Malamudami czy Saulami Bellowami.