Eliza Orzeszkowa Gloria victis (R. 1863) Lecia� wiat �wiatem, ciekawy, niespokojny, s�ucha� gwarze�, opowiada� w�d, zb�, kwiat�w polnych, drzew przydro�nych i - szumia�. Szumia� o wszystkim, co widzia�, co s�ysza� na szerokim, wielkim, na przedziwnym �wiecie, i lecia�, a� przylecia� do krainy, w wody, trawy i drzewa bogatej, kt�ra nazywa si� Polesie litewskie. Hej, przestworza wolne, przestworza roz�o�yste wiatrowi pr�dkiemu, na r�wninach, co skraje niebios doko�a podpieraj� bez przeszk�d, bez zas�on. Nie uderzy si� tu wiatr pr�dki o �adn� g�r� ani o �aden pag�rek, nie powstrzyma lotu jego �adne wysokie miasto i chyba tylko las przed nim stanie z obliczem ciemnym i nad ��kami bezkresnymi, nad rozlanymi po nich wodami zaszepcze s�owo: tajemnica! Ale dla wiatru las tajemnic nie ma. S� to dwaj przyjaciele. Przenika wiatr le�ne g�stwiny od skraju do skrajo i one mu wszystko, co widzia�y, s�ysza�y, opowiadaj�. Przenikaj� si� wzajemnie i w noce gwia�dziste, w dnie od �niegu bia�e, w wieczory jesienne od chmur pos�pne, od deszczu szemrz�ce, wiod� ze sob� d�ugie przyjaci� rozmowy. Lecia� tedy wiatr nad Polesiem, gdy letnie s�o�ce mia�o si� ku zachodowi i w blasku jego sm�ki na ��kach sta�y zarumienione jak zorze, a wody obleka�y si� w barwy t�czowe. Na wodach, w szyby wieloramienne, w strugi leniwe rozlanych, ja�nia�y fiolet, purpura i z�oto, a nad nimi, w powietrzu, rozpo�ciera�a si� cisza b��kitna, g��boka. Wiatr ciszy nie m�ci�, albowiem nie by� z wiatr�w takich, co grzmi� i hucz�, wstrz�saj� i obalaj�, ale z takich, co kochaj� �wiat. Lata� po �wiecie, a�eby zbiera� jego prawdy i ba�nie, minione dzieje, wyronione j�ki, echa staczanych walk, a�eby zbiera� py�ki jego nadziei, �u�le jego �al�w, tony jego pie�ni i nie�� je w przestrze�, w dal, w czas, w pami�cie, w serca... Przelecia� wiatr pr�dki nad ��kami rozleg�ymi, �agodn� pieszczot� muskaj�c w locie rumiane sm�ki i czerwone szczawie, �agodn� swawol� w drobne fale marszcz�c t�czowe w�d powierzchnie, a� rozwin�a si� przed nim wst�ga wody wcale ni� tamte innej, cicho stoj�cej w korycie, r�koma ludzkimi wy��obionym. Wiedzia� wiatr, co to za woda i jak si� nazywa. Przed po�ow� stulecia tu by� i wiedzia�, �e jest to Kana� Kr�lewski. Hej, hej, ten pasek wody bladob��kitnej, sennej, jaka� mu to przeszkoda! Zanim motyl zdo�a� wzbi� si� z przybrze�nej trawy na szczyt situ, u kt�rego zwin�� do snu poz�acane skrzyd�a, wiatr przelecia� nad Kr�lewskim Kana�em i oko w oko spotka� si� z roztoczonym jak wzrokiem si�gn��, wysokopiennym, cienistym, przezroczystym lasem. Odk�d tu by�, p� stulecia up�yn�o, jednak pozna� przyjaciela. - Jak si� masz? - zadmucha� weso�o. Las w odpowiedzi zaszumia�: - Witaj, mi�y latawcze! I wlecia� wiatr do lasu uradowany, zwinny, przelatywa� w�r�d �wierk�w, brz�z, olch, d�b�w, ramionami owijaj�c pnie starych przyjaci� i skrzyd�ami na ich konarach sk�adaj�c poca�unki przywitalne. - Jak si� macie? - szemra� i szepta�. - Co�cie przez czas ten widzia�y, s�ysza�y? Co si� tu u was, doko�a was, dzia�o, stawa�o? A stare �wierki, d�by, brzozy roz�o�yste, ramionami powiewaj�c, odpowiada�y: - Dzia�y si� tu i stawa�y rzeczy dziwne, rzeczy g�o�ne, dzwoni�ce, p�acz�ce, rozlegaj�ce si� krzykami, j�kami... - Co, co, co si� dzia�o? Jakie, jakie, jakie rzeczy? - z szybko�ci� niezmiern� szumia�, pyta� wiatr, gdy� po to tylko istnia�, aby dzieje ziemskie zbiera� i po ziemi je roznosi� albo nawet niekiedy pod samo niebo wznosi� i niebu pokazywa�. Po lesie b��ka�y si� �wiat�a zachodz�cego s�o�ca, w szerokie, z�ote pasy ubieraj�c pnie drzew starych, na mchach i paprociach migocz�c mn�stwem iskier, w rozkwit�ych r�ach dzikich zapalaj�c rubinowe serca. R� dzikich, traw, paproci pe�n� by�a polana bardzo rozleg�a, wynios�ymi drzewami zewsz�d otoczona, na kt�r� wiatr wlecia� i wnet po niej uwija� si� pocz�� z szybko�ci� nadzwyczajn�, wznosz�c si� i opadaj�c, badaj�c, szukaj�c, na r�ne tony szumi�c: - Co si� tu dzia�o? Co si� tu, na tej polanie, dzia�o? Co� osobliwego, co� nadcodziennego dzia� si� tu musia�o! Czuj� krew! O! d�ugo, przed�ugo ziemia wydaje z siebie wo� krwi swych dzieci, ludzi! S�ysz� j�ki! O, d�ugo, przed�ugo powietrze trzyma pod obliczem nieba j�ki dzieci jego, ludzi! Tu by� b�j jaki� i tu by�y zgony! Tu by�y rany, t�tenty koni, krzyki! M�wcie, drzewa kochane, opowiadajcie m�wcie! Drzewa milcza�y, tylko po ich ga��ziach przebieg� dreszcz lekki, kr�tki, jakby z zimna nag�ego powsta�y, co dziwnym by�o w ten ciep�y dzie� letni. A w�a�nie w tej chwili wiatr z gwa�towno�ci� u niego niezwyk��, z szumem nami�tnym zapytywa� pocz��: - A to� co? a to co jest takiego? Tego natura nie uczyni�a! To uczyni�y r�ce ludzkie? Tu nigdzie natura pag�rk�w nie usypywa�a! Ten usypany jest przez ludzi! Kto? po co? dlaczego? A ten�e krzy�yk na pag�rku, w�r�d liliowych dzwonk�w. Bo�e, jak ma�y, prosty, biedny! - co znaczy? M�wcie, drzewa, o m�wcie, b�agam! Wtedy d�b wynios�y i silny, kt�remu k�pa zwisaj�cych w d� ga��zi czyni�a brod� d�ug�, brzoza wysmuk�a i ca�a w d�ugich, ku ziemi opadaj�cych warkoczach, �wierk wyprostowany, w he�mie z iglic� strzelist� na szczycie, odpowiedzieli ch�rem przyciszonym szum�w: - To jest mogi�a! - Taka wielka, taka wielka, taka wielka mogi�a! - zadziwi� si� wiatr. Brzoza westchn�a: - A krzy�yk tak ma�y! A d�b zagada�: - �pi w niej wiele serc m�nych, spalonych na o�tarzu... - Wiele serc, a krzy�yk jeden - zadziwi� si� znowu wiatr. Brzoza znowu westchn�a: - I taki ma�y, biedny! Wyprostowany �wierk potrz�sn�� he�mem zdobnym w strzelist� iglic� i przem�wi�: - Jam najwy�szy w tym lesie, najdalej widz�, wiem: s� na ziemi bohaterzy wie�czeni i nie wie�czeni, maj�cy pomniki i ich nie maj�cy. Nabo�nie wiatr wyszepta� pytanie: - Jest�e to mogi�a bohater�w? - Bezimiennych - odpowiedzia� �wierk. A dzwonki liliowe, g�sto doko�a krzy�yka rosn�ce, cicho zadzwoni�y: - Pomar�ych m�odo, m�odo... - I w m�kach - szepn�a r�a dzika u szczytu pag�rka rosn�ca, przy czym od rubinowego serca swego oderwa�a p�atek jeden i na pag�rek go rzuci�a. Upad� p�atek, do motyla podobny, na trawy wysokie, a r�a westchn�a: - Ja jedna kwiaty na t� mogi�� rzucam. Co lata, od p�stulecia prawie, rzucam na ni� wonne p�atki moje, ja jedna! Tu znowu odezwa�y si� dzwonki liliowe: - A my dzwonimy pacierz �a�obny. Co lato, od p�stulecia prawie, wydzwaniamy nad ta mogi�� pacierz �a�obny... my jedne! Wtedy wiatr pr�dki po�o�y� si� na pag�rku mogilnym, znieruchomia�. Ludzie widzie� by go nie mogli, lecz drzewa, trawy, kwiaty widzia�y. Cia�o jego przezroczyste, powiewne, z kryszta�u i szronu utkane, wyd�u�y�o si� na pag�rku w skr�tach w�owych i tysi�cem z�otych odbi� za�wieci�y w nim blaski zachodz�cego s�o�ca. �wieci�y i migota�y b�yszcz�ce odbicia te w skrzyd�ach jego ogromnych, kt�re jak fale p�ynnego kryszta�u opad�y na trawy polany, we w�osach jego, kt�re jak paj�cza tka� ze szronu rozpostar�y si� nad polan�, w ramionach jego, kt�re jak kryszta�owe kolumny wznosi�y si� ku drzewom, gdy w powietrzu p�yn�o szemranie b�agalne, ciche. - M�wcie, o, starzy wiatru pr�dkiego przyjaciele! Wy, co przez wieki mieszkacie w �wi�tyni dumania i czo�ami niebotycznymi podpieracie stropy samotni niesko�czonych, zamy�leni �wiadkowie dziej�w ziemi, tysi�coustni a milcz�cy str�e mogi� le�nych, bezimiennych, zapomnianych, nieuczczonych, wy�piewajcie mi o tej mogile strof� �ycia i strof� �mierci, abym m�g� unie�� j� pod niebo i pokaza� niebu, a potem nie�� nad ziemi� w przestrze�, w dal, w czas, w pami�cie, w serca... Ostatni r�bek tarczy s�onecznej za skraj ziemi zasun�� si� i znikn��. Natomiast zorza wieczorna w purpurze i p�omieniach podnios�a si� za lasem i las nape�ni�a �wiat�ami po�ogi. W powietrzu, pomi�dzy li��mi drzew, na krzakach i trawach, rozsypa�y si� okruchy �wietnej �uny niebieskiej, maj�ce czerwono�� i ognisto�� p�on�cych kropel krwi. Stary, pot�ny d�b, pa�aj�cymi kroplami krwi na ga��zistej brodzie �wiec�c, rozwar� szerokie ramiona, powia� nimi w powietrzu i tak szumie� zacz��: ......................................... - Przyszli tu w kilkuset ludzi i roz�o�yli si� obozem gwarnym, t�umnym, pstrym od odzie�y rozmaitej, pob�yskuj�cym or�em rozmaitym. Jedn� tylko cz�� odzie�y mieli jednostajn�: czapki czworok�tne barwy amarantus�w albo polnych chabr�w i jedn� cech� wsp�ln� wszystkim: m�odo��. Samo lato �ycia, lato gor�ce, kwitn�ce patrza�o z ich twarzy, jeszcze znojem trud�w i walk nie dotkni�tych, ja�nia�o w oczach, po brzegi pe�nych zapa�u i nadziei. Roz�o�yli si� obozem, zbudowali ze splecionych ga��zi namiot�w kilka: dla wodza, dla co lepszych koni, dla przysz�ych rannych; u rozpalonego ogniska zgotowali sobie posi�ek wieczorny i gdy roboty by�y ju� sko�czone, a na niebo nad lasem wzesz�y gwiazdy, wzbili ku niebu i ku gwiazdom ch�r silnych g�os�w, �piewaj�cych hymn skargi, ufno�ci i pro�by. Hymnu tego my, drzewa, s�ucha�y�my zdumione, wt�ruj�c mu szeptem ciekawo�ci pe�nym: "Co to b�dzie, co to b�dzie?" Wodzem ich by� cz�owiek �wi�tego imienia, kt�re brzmia�o: Romuald Traugutt. Pytasz, dlaczego �wi�tym jest to imi�? Albowiem wed�ug przykazania Pana opu�ci� on �on� i dzieci, dostatki i spok�j, wszystko, co pie�ci, wszystko, co raduje i jest �ycia pon�t�, czarem, skarbem, szcz�ciem, a wzi�wszy na ramiona krzy� narodu swego, poszed� za id�cym ziemi� t� s�upem ognistym i w nim zgorza�. Nie tutaj zgorza�. Nie w tej mogile �pi. K�dy� daleko. Ale w�wczas na czele hufcu tego na t� polan� przyszed� i patrzy�y�my na niego my, drzewa. Po razy wiele w czasach dalekich spod g�azu niewoli, kt�ry t� ziemi� t�oczy�, wzbija� si� by� s�up ognisty ku obiecanej krainie wolno�ci wiod�cy i gromady ludzi za nim sz�y. Wzbi� si� i teraz, gromady ludzi za nim posz�y, ta by�a jedn� z nich, a on jej przywodzi�. Widzia�y�my jego czarnow�os� g�ow� z oczyma my�liciela i u�miechem dziecka. Oczy mia� m�dre, smutne - podobno bratem bli�niaczym m�dro�ci bywa u ludzi smutek - a u�miech �wie�y, per�owy, z kropl� s�odyczy dzieci�cej albo niewie�ciej. Przez czo�o �niade palec tragicznych przeznacze� wcze�nie przeci�gn�� mu zmarszczk� surow�, niekiedy a� gro�n�. I g�os jego s�ysza�y�my z brzmieniem jak stal dzwoni�cym, rozkazuj�cym, niekiedy a� gro�nym. Tak grzmie� musia� w w�wozie termopilskim g�os Leonidasa. Sk�d wiemy o Leonidasie? Pra-pra-ojcom naszym opowiada�y o nim pra-pra-ojce wiatr�w pr�dkich i nikt nie zgadnie, k�dy, jak, kiedy o rzeczach wielkich i o rzeczach wiecznych rozpowiadaj� wiatry drzewom, drzewa chmurom, chmury gwiazdom, gwiazdy duchom, a ba�nie i pie�nie, wie�ci i powie�ci p�yn� jak �wiat szeroko i jak wieczno�� d�ugo... Czy Leonidas wiedzia�, �e gdy w�w�z termopilski trupami hufca swojego zasypie, stopa niewoli ziemi greckiej nie dosi�e? Je�eli wiedzia�, b�ogo mu by�o u�cie�a� t� krwaw� zapor� i jako piecz�� sk�ada� na niej siebie! Ten nie wiedzia�. W or�nych sprawach ludzkich bieg�ym by�, bieg�o�� ta w dalekowidztwo wzrok mu zaostrza�a, spostrzega� wy�aniaj�c� si� zza dnia ofiar i boju potworn�, czarn� noc. Jednak szed� i prowadzi�, bo tak� by�a moc s�upa ognistego, kt�ry w�wczas nad ziemi� wzbi� si�, tak� t�sknota za obiecan� oczekiwian�, za upragniona, p�omiennie kochan� krain� wolno�ci i takim by� krzy� narodu jego, ci�ki, niezno�ny... Ale nie o nim teraz opowiada� b�d�. O nim potem, d�ugo. D�ug� by� winna powie�� o m�u wielkim, kt�ry po sobie zostawi� imi� g�o�ne. Teraz o jednym z bezimiennych, z najmniejszych, z najm�odszych, o tym, nad kt�rego g�ow� niemal ch�opi�c� r�ka niewie�cia ten ma�y krzy�yk zasadzi�a. Pi�kny maj by� na �wiecie, kiedy tu przyszli. Konwalie kwit�y obficie jak nigdy, niedaleko st�d nad b��kitn� strug� w kalinowych krzakach �piewa� s�owik. Zielono by�o na tej polanie od m�odych traw i paproci, kwiecisto od konwalij i r� dzikich, wonno, z�oto i ciep�o od wiosny. Gdy oni przyszli, uczyni�o si� na niej szumnie, dumnie i weso�o. Tak, tak, weso�o. Nie niewolnicy to byli, na arkanie przemocy do boju ci�gni�ci, lecz dobrowolni ofiarnicy wysokich o�tarzy. Ze �wiat�em idei w g�owach, z ogniem mi�o�ci w sercach, g�owy i serca nie�li wysoko. Byli silni, �mieli, gwarni i czy uwierzysz, wietrze pr�dki? - byli szcz�liwi. Zapewne uwierzysz, bo wiedzie� o tym musisz, �e na Gwie�dzie, kt�ra nazywa si� Ziemi�, dusze ludzkie i szcz�cia ludzkie istniej� w mn�stwie odmian i �e, jak motyl na kwiat wybrany, dusza ludzka zlatuje zazwyczaj na t� odmian� szcz�cia, kt�ra najwi�cej do niej samej jest podobn�. Ich dusze przyci�gn�o ku sobie to szcz�cie, co rozkwita na wysokich g�rach i ma kielich purpurowy, a koron� uplecion� z cierni. Nie tylko przyszli, lecz tak�e i przyjechali. Grzmia�a ziemia od biegu osiod�anych koni i powietrze iskrzy�o si� od b�ysk�w obna�onych szabel, ilekro� stalowy g�os wodza zawo�a�: - Jazda! Na czele jazdy wyb�r wodza postawi� m�odzie�ca o postawie wynios�ej i czarnym, iskrz�cym si� oku. M�ody Herkules z kszta�t�w, Scypio rzymski z rys�w. Rodzinny dom jego sta� niezbyt st�d daleko, od podstaw do szczytu opleciony bluszczem, otoczony g�stwin� drzew odwiecznych, roz�ogiem p�l �yznych. Spod zielonych bluszcz�w wyszed�, tutaj przyby� i z pos�usze�stwem dziecka, z po�piechem kochanka bieg� na swym strojnym, ognistym arabie, ilekro� rozleg� si� g�os wodza, wo�aj�cy: - Jagmin! Wtedy czapka kwadratowa krwawi�a si� mu nad czarnymi jak noc w�osami, d�o� le�a�a na g�owni szabli, a za silnymi ramiony lecia� poszum niewidzialnych skrzyde�... owych dawnych. Ale ten m�j, ten m�j ma�y... (ma�ym Tar�owskim nazywano go w obozie.) ani tak silny by�, ani tak urodziwy, ani nawet tak bogaty, aby na drogocennym, strojnie przybranym biegunie tu przyby�. Dlatego w�a�nie ulubie�cem moim stal si�, �e by� w�t�y, drobny, na twarzy r�owy i bia�y, a oczy mia� jak u dziewczyny �agodne, nie�mia�e, czyste i tak b��kitne, jak te niezapominajki, kt�re tu czasem u st�p moich rosn�. Przebrana dziewczyna czy ledwie doros�e ch�opi�! Wcale te� niedawno min�o mu lat dwadzie�cia. Jednak mo�e i dlatego jeszcze ulubie�com moim rych�o sta� si�, �e we mnie ciekawo�� obudza�. Dziwne w wieku tak m�odym przepastne zadumy osiada�y mu niekiedy w oczach dziewiczych, �agodnych, a po twarzy r�owej i bia�ej przep�ywa�y takie �uny gor�ce, jakby tam w nim, we wn�trzu tej jego w�t�ej, ch�opi�cej postaci co� p�on�o, gorza�o. I przedtem zreszt�, zanim tu przyby�, ju� go lubi�em. M�wi�y o nim pomi�dzy sob� te trawy rozczochrane, kt�re wiecznie pochylaj� si� ku sobie i o czym� m�wi� jedne drugim musz�. M�wi�y o nim rzeczy mi�e, �adne. W ciche wieczory szept�w ich s�ucha�em. Urodzi� si� nie w tych stronach, k�dy� daleko, a w te strony przywia� go �w pr�d g�rny, kt�ry w�wczas �wiatem p�yn�� i ludzi wysokich rzuca� w ramiona i pod stopy maluczkich. On, ten ma�y, wysokim by� wiedz� i my�l�. Szybko podbija� musia� ich krain�, skoro tak wcze�nie sta� si� jednym z jej mieszka�c�w. By� m�odym uczonym, takim, co si� u ludzi nazywa naturalist�. M�g�by by� na szerokim �wiecie wst�powa� na drogi wysokie. Wst�pi� na niziutk�. Przyby� w te strony, aby sw� my�l i wiedz� rozdawa� maluczkim. Dlaczego w te strony w�a�nie? Nie wiem. Ale to rzecz pomniejsza. Przeznaczenie welonem tajemnicy os�oni�te trzyma w d�oni ko�czan z tysi�cem traf�w, kt�rymi uderza w ludzi i rzuca nimi jak pi�kami po �wiecie przestrzeni i po �wiecie zdarze�. Przyjecha� by� do pobliskiego st�d miasteczka i uwi� tam sobie gniazdo niedu�e, codziennie nape�niaj�ce si� szczebiotaniem piskl�t ludzkich. Nie przyjecha� sam jeden. Przywi�z� ze sob� dziewczyn�, siostr� m�odsz�, w spos�b bajeczny, prawie a� zabawny do niego podobn�. Ta sama drobno�� wzrost�w, w�t�o�� kszta�t�w, te same rysy cery i na rysach rozlane wyrazy. I kochali� si�, kochali! Podobno odumarli im wszyscy bliscy i byli na �wiecie tylko we dwoje. Samotno�� serc sierocych i wsp�lno�� zagrody rodzinnej, k�dy� daleko starymi lipami ocienionej, skrzepia�y w�ze� u kolebek zadzierzgni�ty. Skrzepia�a go jeszcze zapewne jednostajno�� tych gwiazd, kt�re rz�dz� ludzkimi ukochaniami, ch�ciami, pracami. Pracowali razem. Brat uczy� siostr�, siostra pomaga�a bratu i zawsze byli razem, we dwoje: w szkole w domu, na ulicach miasteczka, na drogach polnych i le�nych. A� zabawnie by�o patrze� na t� park� ludzi m�odziute�k�, ma��, jasnow�os�, r�owotwarz�, wiecznie ze sob� sprz�gni�t� i wiecznie ze sob� rozmawiaj�c�, naradzaj�c� si�, zagadan�, z b�yskami w b��kitnych oczach i weso�ymi u�miechami na rumianych ustach. Ona go nazywa�a Marysiem, a on j� Anielk�. Dobrze im by�o ze sob� i ka�dy z �atwo�ci� m�g� zgadn��, �e dobrze im by�o na �wiecie. Wkr�tce jednak przyszed� czas, �e na ulicach miasteczka, na polnych i le�nych drogach pocz�li ukazywa� si� nie we dwoje ju�, ale we troje. Towarzyszem ich cz�sto bywa� zacz�� �w m�odzieniec spod zielonych bluszcz�w, z postaw� wynios��, siln�, i ze �niadym profilem Rzymianina, kt�ry to potem na tej polanie mia� dowodzi� jazd�. Ten zewn�trznie wcale do nich podobnym nie by�; owszem, jakby innej rasy by�, czerwie�szej krwi, spod zamaszystszego, pot�niejszego m�ota natury. Pomimo to zawi�zywa�o si� pomi�dzy tym trojgiem co� coraz serdeczniejszego: przyja��? mi�o��? jedna i druga razem? - a� dnia pewnego, za spraw� nowego towarzysza, dziewczyna zap�aka�a kr�tko, lecz rozpacznie. By�o to tak. W lesie, tym, co tu� za miasteczkiem, siedzia�a z bratem na obalonej k�odzie i oboje z g�owami ku sobie pochylonymi przygl�dali si� jakiej� pierzastej trawie, po kt�rej pe�za� drobny jaki� owadek, gdy tamten spiesznie nadszed� i przed nimi stan��. Szuka� ich i znalaz�. Od do�� ju� dawna wiedzia�, gdzie, kiedy naj�atwiej znale�� ich mo�e. Zmieniony by�, jaki� nie taki jak co dzie�. Oczy mu gorza�y, spod czarnego w�sa usta zdawa�y si� krwi� tryska�, burza uczu� wstrz�sa�a �niadym czo�em. Stan�� przed nimi, bez s�owa powitania odkry� g�ow� i r�k� po kruczych w�osach powi�d�, a r�ka ta, du�a, silna, bia�a, herbowym sygnetem na palcu b�yszcz�ca, troch� dr�a�a. Zrozumieli i - zawi�za�a si� szybko rozmowa. - Ju� dzie� oznaczony? - Oznaczony. - Kiedy? - Za dni dziesi��. - Gdzie? - W Dziatkowiczach. - Dok�d? - Za Kana� Kr�lewski, do las�w horeckich. Tu g�os dziewczyny zawo�a�: - Ju�! A on brata jej zapyta�: -Postanowienia nie zmieni�e�? - Chybaby dusza moja zmieni�a si� na inn�! - Wi�c razem? - Razem! - Za dni dziesi�� do mnie i ze mn� tam, gdzie b�d� wszyscy... Zamilkli, bo rozmow� przerwa� im p�acz niewie�ci. Z twarz� ukryt� w drobnych d�oniach Anielka �ka�a, i by�o to �kanie rozpaczne. Wiedzia�a, �e to si� stanie, lecz kiedy ju�, ju� stawa� si� mia�o, tak p�aka� pocz�a, �e a� ca�e w�t�e jej cia�o w tym p�akaniu kurczy�o si� i dr�a�o, a� jasne w�osy rozsypywa�y si� po ramionach i na szar� sukienk� przez palce przecieka�y strumienie �ez. Ale nied�ugo, nied�ugo. Mocowa�a si� z �kaniami, z �zami - i usta�y. Wsta�a i ramionami otoczy�a szyj� brata. Przycisn�a si� do piersi jego mocno, mocno i odrywaj�c si� od niej powt�rzy�a kilka razy: - Id�, Marysiu, id�! Twarz jej, od �ez mokra, stan�a w u�miechu takim, co to b�lem usta kurczy, i rumie�ce z niej znikn�y. Ale posta� drobn� z ca�ej si�y wyprostowywa�a i w oczach brata topi�c swe biedne, m�nie ze �zami walcz�ce oczy, powtarza�a: - Id�, Marysiu, id�! Trzeba! W wiecz�r dnia tego w ma�ym ogr�dku, gdzie ros�o kilka jab�oni i troch� bz�w kwit�o, dwa g�osy z cicha z sob� rozmawia�y. G�os dziewcz�cy prosi�: - On silny duchem, ale cia�em s�aby, w �wiczenia m�skie niewprawny... Od dzieci�stwa ksi��ka, nauka, g�rne my�li i zamiary... Odwa�ny, lecz si�a sk�d? Kocha, jak kocha, ja jedna tylko wiem, ale czy zdo�a? Nie tu urodzony, nikogo tam swego mie� nie b�dzie. Pan nigdy niczego si� nie l�ka�, to pozna� �atwo. Wi�c pan nie wie, co to trwoga taka... jak szyba lodu na sercu, jak n� w sercu. O, panie... b�d�cie wy tam cz�sto razem... On przyrzeka�: - Tam, gdzie nikogo swego mie� nie b�dzie, ja b�d� mu swoim. Przyjacielem mu b�d�, bratem, w potrzebie obro�c�. I jak razem odchodzimy, tak razem tam b�dziemy pier� z piersi�, dusza z dusz�... I razem powr�cimy... albo... Z szerokiej piersi nami�tne westchnienie wzbi�o si� pomi�dzy wonie bz�w i bzy tylko widzia�y, jak nad dwojgiem r�k dziewcz�cych, drobnych, dr��cych nisko pochyli�a si� m�ska twarz z rzymskim profilem i jak usta m�skie, purpurowe, gor�ce lgn�y si� do nich poca�unkami d�ugimi... Pierwsze to by�y poca�unki, na r�kach tych przez te usta sk�adne. Czy i ostatnie tak�e? Potem oczy ich zaton�y jedne w drugich i przy �wietle gwiazd wiele sobie powiedzia�y. Mo�e usta powiedzie� pragn�y wi�cej jeszcze, lecz w tej godzinie wyrocznej... nie mog�y. Czy kiedykolwiek powiedz�? Przeznaczenie stoi za lud�mi, welonem tajemnicy zas�oni�te, i w d�oni trzyma ko�czan z tysi�cem zdarze�... Lecz daj mi spocz�� chwil�, wietrze pr�dki! S� ludzie i losy, o kt�rych bez spoczynku d�ugo m�wi� nie mog� takie nawet, jak ja, d�by silne. Dreszcze po konarach mi biegn� i na li�cie wyst�puj� krople ch�odne. ......................................... Ch�odna rosa na las pada�a i bujne jej krople g�sto usia�y ga��zist� brod� silnego d�bu. Toczy�y si� te� one z wolna po d�ugich warkoczach brzozy, rozpylonym srebrem �wieci�y na trawach, krzakach, liliowych dzwonkach, na p�atkach r� dzikich, kt�rych serca, niedawno rubinowe, przygasa�y, ciemnia�y. Przygasa�o, ciemnia�o r�wnie� nad lasem niebo, za przezroczyst� zas�on� drzew ja�niej�c ju� nie krwawym p�omieniem, lecz bladym z�otem zorzy. Od tego bladoz�otego jeziora, na niebie zawieszonego, sz�y lasem �wiat�a sm�tne, blade, przedwst�pne go�ce nocy, i rozp�ywa�a si� od nich po lesie melancholia zadumana, t�skna... Ale noc nie nadchodzi�a jeszcze i na niebie nie by�o gwiazd, tylko gdzieniegdzie p�yn�y po nim od zorzy ob�oki przezroczyste, do pi�r z�otawych albo do bladych rumie�c�w podobne. Pod z�otawym pi�rem niebieskim w mdlej�cych blaskach dziennych wyprostowany �wierk zachwia� szczytem ciemnym, ramiona jego zadr�a�y i wkr�tce rozwar�y si� szeroko, a nad polan� pop�yn�� szum g��boki i dumny najwy�szego z le�nych drzew. - Jam najwy�szy w tym lesie, najdalej wzrokiem si�gam i widz� najwi�cej. Widywa�em walki, kt�re staczali oni w oddaleniu to wi�kszym, to mniejszym, niekiedy tak wielkim, �e ich odg�osy dochodzi�y tu jak g�uche turkoty, tocz�ce si� za skrajem firmamentu lub jak wzd�te poszumy las�w, gdy targa nimi przelatuj�cy Wicher-Gwa�t. Wtedy tu, na tej polanie, panowa�y cisze letnie, gor�ce i wonne, motyle wiesza�y si� na kwiatach, a na mchach i trawach igra�y w promieniach s�onecznych skrzydlate owadki. S�owik te� w kalinach �piewa� zaczyna� i drobne ptactwo, przez gwar odegnane, przywabione przez cisz�, pomi�dzy ga��zie nasze powraca�o. A tam, we w�ciek�o�ciach zwierz�cych, w podrzutach �miertelnych k��bi�y si� cia�a ludzkie, i we wrzawie bojowej, w stuku grom�w, w ulewie ogromnych b�yskawic krew z nich ciek�a na trawy, mchy, kwiaty, i wsi�ka�a w dr��c� od huku i ha�asu ziemi�... Ale ja tobie, wietrze pr�dki, rzeczy tych, niegdy� widzianych, s�yszanych nie opowiem. Gamami szum�w swoich cz�sto opowiadam ziemi o jej smutkach, zagadkach, p�onnych nadziejach i pewnych mogi�ach albo w wichrzyste noce o rzeczach g��bokich i wiecznych rozmawiam z chmurami. Lecz ludzkich walk krwawych opiewa� nie umiem. Nie do tegom stworzony ja, mieszkaniec pokoj�w le�nych, daj�cy gniazdom ptasim przytu�ek bezpieczny i cienie koj�ce roztaczaj�cy nad wszystkim, co od skwar�w usycha i mdleje. Ty�kom dr�a� od rado�ci i szumem swym �piewa� niebu dzi�kczynne: hosanna! ilekro� tu powracali �ywi i zwyci�scy. Zwyci�skimi powracali nieraz i cho� im na uznojonych czo�ach rozlewa�a si� duma triumfu, w szeregi karne wyci�gali si� na g�os wodza, w milczeniu oczekuj�c s��w jego rozkaz�w. On serca ich w r�ku swym trzyma� i umia� podbija� je w g�r�. Odkrywa� przed szeregami czarnow�os� g�ow� i za to, �e by�y pos�uszne jak dzieci a jak lwy odwa�ne, �e sile przemagaj�cej rozproszy� si� nie da�y, �e wstydem nie splami�y krzy�a, kt�ry przyj�y na swe ramiona - dzi�kowa�. Ale i wtedy jeszcze, gdy dzi�kowa�, g�os jego rozlega� si� jak bojowe d�wi�ki i nie by�o w nim s�odyczy ani pieszczoty, hart tylko by� i wola �elazna, trzymaj�ca mocno wodze ich woli. Im za� od tych dzi�kczynie� stalowych i kr�tkich na twarze, znojem oblane, prochem opalone, kurzaw� okryte, spada� blask wniebobior�cej rado�ci. A potem by�y tu opowiadania, rozmowy gwarne, ogniska, buchaj�ce wonnym dymem ja�owc�w, weso�e r�enie koni, b�ogie spoczynki na mchach i trawach, szepty modlitw w �wietle gwiazd i brzmienia przyciszonych hymn�w ch�ralnych, z p�omienn� pokor� wzbijaj�ce si� ku Temu, kt�ry jest nad gwiazdami. Raz gdy wr�cili tak, nie rozproszeni, nie os�abli, lecz owszem, w odwadze i wytrwaniu umocnieni, a na g�os wodza: "W szeregi, formuj si�!" stan�li przed nim murem zwartym, on jednego z nich przez chwil� wzrokiem szuka� i znalaz�szy, skinieniem ku sobie przywo�a�. I kt� wtedy, jak my�lisz, wietrze pr�dki, przed nim stan��? Oto ten ma�y Tar�owski w tej chwili, o! wcale, wcale do bia�ej i r�owej dziewczyny niepodobny. Plamy krwi mia� na odzie�y i r�kach, a po�r�d twarzy, przez dymy i kurzaw� uczernionej, oczy b�yska�y mu niespokojnie, bole�nie, prawie ponuro. Stan�� w zwyczajnej sobie postawie, nieco nie�mia�ej, i czeka�. W�dz w milczeniu patrza� na t� posta� w�t��, �ladami walki ci�kiej okryt�, na te r�ce drobne, a zakrwawione i co� z czu�o�ci ojcowskich albo z braterskich rozrzewnie� przep�ywa�o mu po surowym czole. Potem wskazuj�c go wyci�gni�tym w milczeniu szeregom rzek�: - �ycie mi dzi� uratowa�. Cudem odwagi je uratowa�; cud, �e nie zgin�� sam. Dziw, �e w tym dziecku mieszka taki lew! Nie za to wdzi�cznym mu, �e �yj�, lecz za to, �e was jeszcze, jako klamra, sprz�gam i �e jeszcze razem z wami s�u�� nie �adnemu panu ziemskiemu, ale Um�czonej, �e jeszcze s�u��. Uczcijcie w nim dzielnego rycerza Um�czonej! Ja mu dzi�kuj�. Tu ramieniem szyj� tego ma�ego otoczy� i co� z anielskich tkliwo�ci czy rado�ci wykwita� pocz�o mu na usta, a� rozkwit�o w u�miech serdeczny, per�owy, �wie�y i bardzo dziwny pod czo�em tragicznym. By�o� tam, by�o potem doko�a tego ma�ego powinszowa�, uniesie�, u�cisk�w, zapyta�, opowiada�. Kto widzia�, opowiada�; kto nie widzia�, zapytywa�. Zdaje si�, �e tam, za olchami, na r�ce go porwali i wysoko na r�kach podnie�li, �e dow�dca jazdy, w herkulesowym u�cisku go trzymaj�c, d�ugo mu co� o siostrze, o pannie Anieli szepta�!... Jak�e! Uratowa� klamr� t� drogocenn�, kt�ra ich sprz�ga�a, wiedz�, kt�ra ich wiod�a, wol�, kt�ra ich wol� trzyma� umia�a w okowach wytrwania i rozp�omienia� ogniem nadziei - cho�by przeciwko samej nadziei! Powszechn� tu by�a wieczoru tego jaka� dziwna, dobra, braterska rado��. I na nim jednym tylko, kt�ry rado�ci tej by� przyczyn�, wcale jej zna� nie by�o. Wygl�da� tak, jakby podziela� j� chcia�, ale nie m�g�. Na pytania ledwie s�owem kr�tkim odpowiada� lub nie odpowiada� nic; u�ciski odwzajemnia�, lecz by� �r�d nich jakby we �nie, jakby w zamy�leniu roztargnionym. Omy� z siebie w strudze b��kitnej kurzaw�, krew, dym prochowy i mia� twarz znowu bia�� i r�ow�, nawet nie ogorza��, bo jak u niekt�rych niewiast bywa, nie ima�y si� jej bia�o�ci spieki s�oneczne. Lecz my�la� o czym� ci�gle, niespokojnie, prawie pos�pnie, jakby dusza jego ko�ysa�a si� nad przepa�ci� pe�n� w�tpie�, zapyta�, zagadek. Tak gdy gwiazdy wzesz�y, po�o�y� si� pod t� brzoz� i gdy wszyscy ju� spali, nie spa�. �adne z nas, drzew, tego niepokoju i smutku jego zrazu nie zrozumia�o. Jam pierwszy zrozumia�. Nie do tego by� stworzony. Jak ja, kt�ry z niebem cz�sto o rzeczach wielkich i wiecznych rozmawiam, nie stworzonym do opiewania krwawych boj�w ludzkich, tak on, w geniuszu natury i g�rnych my�lach ludzkich rozkochany, do boj�w tych stworzony nie by�. Do czego innego by� stworzony. ......................................... - Zna�am go z bliska, zna�am dobrze jego my�li i mi�o�ci - zaszepta�a brzoza, kt�rej g�ste listowie, w sp�ywaj�ce ku ziemi warkocze zaplecione, srebrzy�o si� jeszcze gdzieniegdzie od wieczornej rosy, a suknia z bia�ej rosy prze�wieca�a zza d�ugich warkoczy. Zna�am go z bliska, zna�am dobrze jego my�li i mi�o�ci, bo doko�a mnie, z ziemi od pobliskiego strumienia wilgotnej wyrasta t�um ogromny ro�linek przerozmaitych, przyziemnych, drobnych, w�r�d kt�rych krz�ta si�, pe�za, biega, podlatuje drugi t�um r�wnie� malutkich, przyziemnych, przerozmaitych owadk�w, robaczk�w, a on, ten ma�y, z drobiazgiem tym przebywa� lubi� dziwnie i w�wczas tylko na r�owej twarzy jego ja�nia�o szcz�cie spokojne, b�ogie, gdy z nim przebywa�. On doprawdy drobiazg ten kocha� i kszta�t�w jego, �ycia jego ciekaw by� nami�tnie. S�usznie powiedzia� �wierk wysoki, �e by� on rozkochany w geniuszu natury, ale ja tylko wiem, bom temu przygl�da�a si� nieraz, jakie on z tym geniuszem rozmowy d�ugie, ciekawe prowadzi�. I mi�osne r�wnie�, bo tak ju� jest pomi�dzy lud�mi, �e ciekawe i d�ugie rozmowy prowadzi� oni zwykli tylko z przedmiotami swojego kochania. Przedmiotem kochania jego by�a natura, lecz powsta�o przeciw niej kochanie drugie, tym p�omienniejsze, �e bolesne, i tu go przywiod�o. O tamtej kochance zupe�nie zapomnie� nie zdo�a� i przed obliczem �mierci, kt�ra co dzie� spotka� go mog�a, stoj�c, wzrokiem i dusz� wpatrywa� si� jeszcze w jej oblicze. W przerwach s�u�by obozowej, w godzinach odpoczynku to bywa�o. Inni, odpoczynkowi po ci�kich trudach radzi, zbieraj� si� w gromadki, gwarz�, wspominaj� i nieraz �miech weso�y wzbija si� od nich nad tym polem bliskiej �mierci, a on jak zwykle ch�tnie milcz�cy, cichy, chodzi w pobli�u moim pod tymi olchami cienistymi, po tym gaju kalinowym, nad strumieniem i co chwil� na ziemi� pochylony czego� mi�dzy zi�kami czy owadkami upatruje, szuka, a znalaz�szy w palcach albo w d�oni podnosi i przygl�da si�, wzrok i pami�� w tym zatapiaj�c - szcz�liwy! Raz trzej, czterej towarzysze jego przyszli tam i zapytali, czego szuka tak pilnie i czemu tak bacznie si� przypatruje. Trzyma� wtedy w palcach jakie� pi�rko zielone, w dziwnie subtelny spos�b wykrojone i wyr�bkowane, wi�c swoim cichym, �agodnym g�osem m�wi� im zacz�� o tym, jaka to jest ro�lina rzadka, jak on pragn�� znale�� j� kiedykolwiek, nie zasuszon� w zielniku, lecz �yw�, jaki kraj oddalony, zamorski jest jej krajem rodzinnym, jak przez l�dy i oceany wiatr nasiona jej tu przyni�s� i jaki to cud natury te w�dr�wki na skrzyd�ach wiatru, od bieguna do bieguna ziemi, nasionek tak drobnych jak py�ki. Innego dnia to samo powt�rzy�o si� z powodu owadka z�otawego, kt�ry trwo�nie uwija� si� mu po d�oni, a innego jeszcze z powodu wspania�ej korony nenufaru, kt�ra u brzegu strumienia rozkwit�a, a kt�r� on zerwa� i w r�ku trzyma�, twarz pochylon� w upajaj�cej woni jej zatapiaj�c. Towarzysze w �cis�� gromadk� wok� niego skupieni patrzali, s�uchali, wszyscy go wzrostem, szeroko�ci� ramion, m�skimi zabarwieniami twarzy przewy�szaj�c. Czapki ich czworok�tne wygl�da�y na tle zielonym jak ogromne chabry i amarantusy, na odzie�y mieli twarde, szerokie pasy i u pas�w �elazem pob�yskuj�c� bro�. I dziwnie by�o patrze�, jak te twarze ogorza�e, pi�tnem zm�cze� i niepokoj�w trawi�cych naznaczone, pochyla�y si� ciekawie nad drobnym pi�rkiem ro�linki albo z�otawym cia�kiem owada i jak na te skazane g�owy ukojenie i odpoczynek sp�ywa�y z cichych s��w ma�ego towarzysza, z zielonych tkanek ro�liny, ze z�otawych skrzyde�ek owada, ze �nie�nych p�atk�w wonnej lilii wodnej. Oto do czego by� stworzony. I jeszcze do tych my�li, kt�re przyjacielowi opowiada� wtedy, gdy wszyscy spali, a on, nie �pi�c u st�p moich, na g�stych trawach le�a�. Tamten nie spa� tak�e. Sen z oczu sp�dza�a mu my�l o tej zagadce ogromnej, w kt�r� ziemia ta i najlepsi jej synowie uplatali si�, jak w krwaw� paj�czyn�, i mo�e jeszcze o pozosta�ej daleko, t�skni�cej pewno, p�acz�cej mo�e Anielce. Przyszed� do brata Anielki i d�ugo obaj le�eli u st�p moich, twarzami ku sobie obr�ceni, w milczeniu nocy rozmawiaj�c tak cicho, jak cicho p�acz� moje warkocze, gdy z lekkim szemraniem sp�ywaj� z nich na traw� majowe deszcze nocne. Cicho by�o. Na jednym z kra�c�w obozu ko� czasem zar�a�, na innym z piersi u�pionego cz�owieka wyrwa� si� okrzyk g�uchy albo wion�o ci�kie westchnienie. Kto� w ostatniej bitwie raniony j�cza� pod d�bem w uplecionym z ga��zi namiocie, zza drzew otaczaj�cych polan�, na przestrzeniach md�o o�wietlonych przez gwiazdy wida� by�o czarne pos�gi uzbrojonych i nieruchomo stoj�cych stra�y. Oni dwaj, na siebie wzajem albo na gwiazdy patrz�c, rozmawiali o tych czasach dalekich, w przysz�o�ci dalekich, kt�re b�d� albo nie b�d�, kt�re je�eli b�d�, wodami ukojenia i oczyszczenia obmyj� �wiat, w kt�rych podobno miecze maj� by� przekute na p�ugi, a jagni�ta sen spokojny znajdowa� u boku lw�w... O przysz�o�ci �wiata, po wiekach walk, zbrodni i m�k rozkwit�ej w raj niewinno�ci, pogody i zgody, m�wili z t�sknot�, z zachwyceniem, upragnieniem. Szeptem cichym marzyli o tym celu przedalekim, ku kt�remu rzek� wrz�c� i wieczn� p�yn� marzenia ludzkich g��w i serc najwy�szych, a nie wiedz�cych nigdy, czy kiedykolwiek rzeka do celu swojego dop�ynie. Ach, b�l i rozpacz tych marze� bez ziszczenia, upragnie� bez nasycenia, zagadek bez rozwi�zania! Ach! niezg��biony tego wszystkiego smutek! - Bo chocia� przedmiot walki najdro�szy jest i �wi�ty, przelana w niej krew ludzka trucizn� w �y�y sp�ywa i rany zadane ranami k�ad� si� na tych, co je zadaj�. Gniew, b�l, �mier� to s�py pas�ce si� na trupach rado�ci, s�odyczy i nadziei ludzkich. Z�y r�d przeciw sobie samemu szpony ich wystawiaj�cy! N�dzny r�d, kr�tko �yj�cy, kt�rego synowie nawzajem sobie skracaj� �ycie! Nieszcz�sny r�d, zewsz�d w ciele swym i w duchu swym zagro�ony, kt�rego synowie nawzajem cia�om i duchom swoim gro��! O! kiedy� b�dzie inaczej? Czy kiedykolwiek b�dzie inaczej? Dlaczeg� nie urodzi�em si� w tej porze p�nej, gdy �wiat b�dzie innym, albo w tak wczesnej, aby oczy moje nie potrafi�y otworzy� si� na to, �e m�g�by by� innym, gdyby, gdyby ludzie byli inni! Po kr�tkim milczeniu ze smutnym u�miechem m�wi� pocz�� wiersz staro�ytnego poety: - Ba�� niesie, �e Prometeusz do pierwiastku gliny, b�d�cej podstaw� istoty cz�owieczej, wla� po kropli ka�dego z pierwiastk�w zwierz�cych, samo serce cz�owiecze zaprawiaj�c chciwo�ci� wilcz� i w�ciek�o�ci� lwi�. To jest przyczyna tych pomst i gniew�w, kt�re w ludzi uderzaj� zgonami strasznymi, i to jest przyczyn�, �e wal� si� w gruzy gmachy wspania�e, �e lemiesze wojsk wrogich rozorywuj� wa�y podbitych grod�w. - Horacjusz? - zapyta� towarzysz m�wi�cego i w tej�e chwili z porywczym gestem silnego ramienia znad trawy si� podni�s�. - Podbitych grod�w! - powt�rzy�, chwil� milcza�, a� zawo�a�: - Teraz inaczej by� nie mo�e!... Podbitych grod�w... Teraz walka to powinno��!... G�os cichy, ale stanowczo brzmi�cy, nami�tnemu wykrzykowi temu odpowiedzia�: - Teraz inaczej by� nie mo�e. Dop�ki gwa�t, dop�ty �wi�ty przeciwko gwa�towi gniew! Dop�ki krzywda, dop�ty walka! Przez krew i �mier�, przez ruiny i mogi�y, z nadziej� czy przeciw nadziei walka z piek�em ziemi w imi� nieba, kt�re na ziemi� zst�pi... - Mo�e zst�pi... - Kiedy�... - Gdy nas ju� na ziemi nie b�dzie. Tak oni czasem w zmrokach nocnych rozmawiali z sob�, gdy ob�z spa� i doko�a obozu na przestrzeniach md�o przez gwiazdy o�wietlonych wida� by�o czarne pos�gi uzbrojonych stra�y. A� przyszed� dzie�... ......................................... ...Szept brzozy zni�a� si�, taja�, umilk�; przem�wi� w zamian brodaty, silny d�b: - A� nadszed� straszny dzie�. Stra� daleka przynios�a oznajmienie... Bo okrom bliskiej, wok� obozu rozstawionej, mieli oni stra� swoj� dalek�, kt�ra tu przynosi�a oznajmienia, ostrze�enia, wie�ci. Przynios�a je ona tak, jak kr�lewicz bajeczny d��y� do zamku zaczarowanej kr�lewny: przez zaro�le cierniste, wrzaw� upior�w nape�nione, przez moczary bagniste, naje�one paszcz�kami smok�w. Czasem stra�nik gin�� w u�cisku upiora lub w paszcz�ce smoka, czasem dociera� celu. Z daleka ju� s�ycha� by�o t�tent biegn�cego przez las konia. - Has�o? - Z nadziej� czy przeciw nadziei! Wpad� na polan� m�ody jed�dziec na koniu zdyszanym, z twarz� oblan� potem. Po�udnie skwarem piek�o. Kilka g�os�w przyja�nie zawo�a�o: - Kali�! Pan Kalikst! Jak si� masz? Ale on na powitania czasu nie mia�. Z konia zeskoczy�. - Gdzie naczelnik? Prowad�cie! Pr�dzej! Polan� szed� spiesznie, przybysza nie widz�c, m�odzieniec wysmuk�y, w szafirowej czapce na z�otych w�osach. Adiutant wodza. Kto� do niego zawo�a�: - Radowicki! Od poczty obywatelskiej... wys�aniec! Do naczelnika prowad�! Adiutant i pose� obywatelskiej poczty d�onie sobie u�cisn�li. Koledzy szkolni, s�siedzi. Razem weszli do namiotu wodza. Ob�z zaleg�a cisza. Tak� cisz� martw� na powierzchni, a dr��c� w g��biach, dyszy natura w przedchwili burzy piorunowej i wichrzystej. Wkr�tce do namiotu wodza weszli wezwani dow�dca jazdy i paru towarzyszy innych, kunsztu or�nego mniej lub wi�cej �wiadomych. Narada. Oczekiwanie trwa�o d�ugo, a� Romuald Traugutt przed namiot sw�j wyszed� i otrzymane wie�ci og�osi�. Bi�y z nich pioruny bliskiego boju i wicher �mier� wia�. Wojsko ogromne nadci�ga, ju� opasuj� las, oddzia�y jego piesze i konne ju� jak rzeki szumne lasem p�yn�. Przez las drzew przedzieraj� si� lasy luf, pik, bagnet�w. Za godzin�, za dwie tu b�d�. Pose� wie�� przywi�z� drog� d�ug� i trudn�, lecz przywi�z� j� jeszcze w por�. Sto strzelb na jedn� strzelb�. Sto pik na jedn� szabl�. Jak w ba�niach. Lecz bywa to prawd�. Czy zl�kn� si� tej prawdy? Kim�e s�? Nie niewolnikami s� przez gwa�t i przemoc ci�gni�tymi na pola krwawe, ale dobrowolnymi ofiarnikami wysokich o�tarzy. Wi�c nie opu�ci ich duch ofiary i duch m�stwa! I duch tej mi�o�ci, kt�ra ich tu przywiod�a. Ci, co zgin�, b�d� siewcami, kt�rzy samych siebie rzuc� w ziemi�, jako ziarno przysz�ych plon�w. Bo nic nie ginie. Z dzi� zwyci�onych dla jutrzejszych zwyci�zc�w powstaj� or�e i tarcze. Lecz oni z siebie dob�d� wszystkie si�y, wszystkie swe si�y m�stwa, karno�ci, wytrwania, aby zwyci�y�. Bojowy okrzyk ich: "W imi� Boga i ojczyzny!" Z tym okrzykiem na �mier� czy na zwyci�stwo do boju! Tak m�wi�. S�owa jego rozlega�y si� od brzega do brzega obozu, d�wi�czne, kr�tkie, coraz g�o�niejsze, gor�tsze i jak iskry sypa�y si� na g�owy t�umu, a� jak �an kwiat�w na ��ce zako�ysa� si� t�um ten i wyrzuci� z setek piersi wzd�tych grzmotowy okrzyk zapa�u. Potem zakot�owa�o tu, zawrza�o. Siod�anie koni, przydziewanie zbroi, wo�anie komend, formowanie si� szereg�w, g�o�ne rozkazy, ciche zlecenia. Kipia� ruch, dzwoni�y g�osy, t�tnia�y ko�skie kopyta, bro� b�yska�a w powietrzu pe�nym s�onecznego z�ota i upa�u. Pose� poczty obywatelskiej mia� odje�d�a�, znowu drog� �ug� i nudn� powraca� tam, sk�d przyby�. Wprz�dy jednak zatrzyma� konia przed jednym ze sformowanych ju� oddzia��w pieszych i �o�nierzowi spomi�dzy wszystkich najmniejszemu wzrostem poda� przedmiot tak drobny, ze zaledwie dostrzec si� daj�cy, m�wi�c: - Od siostry! By� to skrawek papieru niezmiernie drobno zapisany i zwini�ty w spos�b taki, aby go w potrzebie z �atwo�ci� po�kn�� by�o mo�na. Takie w�wczas listy pisano ze �wiata do oboz�w. Dow�dca jazdy na pi�knym swym arabie obok szereg�w bieg�, zobaczy�, ku Tar�owskiemu g�ow� skin��. - Od panny Anieli? Zamienili si� spojrzeniami, na twarzach ich b�ysn�� u�miech. By� to kwiat r�k� dziewczyny z daleka rzucony na te otwarte mogi�y. Co pisa�a? Nie dowiedzia� si� o tym w tej chwili jej brat, bo rozleg�a si� g�o�na komenda, wi�c skrawek papieru spiesznie u piersi skry�. Czy dowie si� kiedykolwiek? Potem wyci�gali st�d w porz�dku, w milczeniu, a� na opustosza�ej polanie pozosta�y tylko trawy zdeptane, kwiaty konaj�ce i namioty puste. Namiot dla rannych, u st�p moich stoj�cy, w tej godzinie ich odej�cia pustym by� tak jak i inne. Nape�ni� si� mia� wkr�tce. Nie odeszli daleko. Plan bitwy by� podobno kunsztowny, bieg�y. Obrona i zarazem napa��. Zasadzka ukryta w nieprzeniknionej dla oka g�stwinie, a na lu�niejszych przestrzeniach, za ka�dym drzewem przyczajone oko lufy i na ka�dym p�lku mchowym czy paprociowym, w ka�dej cienistej alkowie z ga��zi dobyte z pochew szable. Dziwnie to wszystko wygl�da�o, m�wi� ci, wietrze pr�dki, �e dziwnie to wygl�da�o w�r�d uc�tkowanej kwiatami zielono�ci le�nej i w�r�d majowych p�d�w sosen, kt�re w milczeniu upalnej pogody swe jasne, wieloramienne �wieczniki podnosi�y nad twarzami ciemnymi, skamienia�ymi w milcz�cym oczekiwaniu. Chodzi�y tam po tych twarzach poruszenia i b�yski rozmaite: niecierpliwo�ci, zapa�u, wyt�onego nas�uchiwania, str�canych przez wol� na dno duszy bol�w i trw�g. W powietrzu wolnym od szczebiotania ptak�w, kt�re zl�knione odlecia�y, czu� by�o oddechy kilkuset piersi ludzkich, nami�tne, niespokojne. A� z g��bi lasu przyp�ywa� pocz�� szum coraz wzrastaj�cy... wzmaga� si�, przybli�a�, coraz ogromniejszy... Jakby powietrzem nadlatywa�o, jakby do�em lasu nadchodzi�o co� straszliwego... - Baczno��! Gotowa� bro�! Rozkazowi temu, kt�ry rozleg� si� tu� prawie za mn�, odpowiedzia� z oddali g�os inny, tak samo rozkazuj�cy, kr�tki. I by�o ju� wida�... Szara masa ogromna, posuwaj�ca si� naprz�d z trudem i powoli w�r�d g�stych drzew, po ziemi naje�onej sztywnymi pr�tami latoro�li, zas�anej sieciami podst�pnych wiklin. Trudno jej by�o i��. W szumie jej krok�w trzaska�y �amane, stuka�y r�bane ga��zie. Ale ju� wyra�nie by�o wida�... I wtedy... Zastuka�y, zastuka�y za drzewami, po zaro�lach, g�ste, pojedyncze, szybko, szybko po sobie nast�puj�ce wystrza�y i r�j b�yskawic kr�tkich, ognistych, rozsypa� si� w�r�d drzew i zaro�li. Wnet od strony nadchodz�cych buchn�� i potoczy� si� ogromny, d�ugi grzmot i zarazem sun�� stamt�d pocz�y g�ste k��by dymu. Rotowy ogie� karabin�w, zbity w sobie, ci�ki, odpowiedzia� posiekanemu ogniowi strzelb, na znacznej przestrzeni rozsypanych. By�a to rozmowa dwu r�nych ze sob� grzmot�w; dr�a�y od niej ze zgrozy najsilniejsze drzewa lasu. Czy d�ugo trwa�a? D�ugo. Godziny up�ywa�y. W dymach, kt�re stawa�y si� morzem napowietrznym, k��bi�cym si� i ciemnym, szara masa, wyd�u�ona w kszta�t kolumn, to roztaczana w kszta�t p�obr�czy, przybli�a�a si� znowu i znowu cofa�a. Niewygodnie jej by�o, ciasno i w�r�d zas�on le�nych, ogniem ziej�cych, trwo�nie. Ale ros�a wci��, ros�a, g�stnia�a, na odleg�o�ciach coraz wi�kszych, dalszych. Tysi�ce coraz nowe, konne, piesze. Jak rzeki wezbrane, o wodach nieprzebranych. Ale te� tysi�c zap�r, przeszk�d w tym �wiecie le�nym, nape�nionym tworami niepos�usznymi, maj�cymi we w�asnym swym kr�lestwie swoj� wol� i swoj� moc. Tysi�ce te� tych stuk�w szybkich zza drzew i spomi�dzy zaro�li, kt�re razem z rojami ognistych b�yskawic rzuca�y roje pocisk�w celnych. Ilekro� rozdziera�o si� na chwil� napowietrzne morze dymu, wida� by�o bli�ej i dalej, z jednej strony i z drugiej, postacie ludzkie rozci�gni�te na mchach i wiklinach, jak czarne, le��ce cienie. Po obu stronach pada�y trupy. Lecz nie wszyscy upadaj�cy byli trupami. Upad� st�d niedaleko i rozci�gn�� si� na paprociach ma�y Tar�owski. Ale �y�... Od pocz�tku bitwy, za rosochat� olch� na jedno kolano kl�cz�c, nabija� strzelb�, celowa� i strzela�, bez ustanku, zapami�tale, szybko, z wpraw�, kt�r� obdarzy�y go �wiczenia obozowe. Jakby nigdy pragnieniem by� nie bieg� ku rajskiej erze wiecznego pokoju �wiata, jakby nigdy razem z poet� nie wyrzeka� na wlan� w serce cz�owiecze kropl� w�ciek�o�ci lwiej... Co� lwiego czy tygrysiego b�yszcza�o mu w oczach o rozpalonym b��kicie, pod czo�em �ci�gni�tym w jedn� zmarszczk� uwagi wyt�onej i zaci�to�ci srogiej; w lini� srog� jak krwawa uraza zaciska�y mu si� usta albo rozwarte, dysz�ce, w pier� w�t�� ch�on�y w�e dymu, ziej�ce prochow� woni�. Wtem nadlecia�o co� maj�cego w szarym dymie podobie�stwo do wyd�u�onego cia�a czarnej pszczo�y i w rami� go ugodzi�o. Rami� to zwis�o u boku, strzelba z r�ki wypad�a, chcia� porwa� si� z kl�czek, zachwia� si� i na wysokie paprocie upad�. Ale �y�, i po d�ugiej chwili dwie pary silnych ramion zdj�y go z okrwawionych paproci i wnios�y do tego namiotu, u st�p moich stoj�cego, kt�ry ju� nie by� pustym. Pod dachem wysokim, z zielonych ga��zi uplecionym, na mchowych i paprociowych po�cielach le�a�o ju� kilkunastu ludzi, w kt�rych trzewia lub cz�onki ��d�a swe pogr��y�y czarne pszczo�y. Nad nimi, od jednego do drugiego przechodz�c, przykl�kali dwaj ludzie z twarzami zatroskanymi, z czo�ami oblanymi potem, z r�koma czynnymi. Lekarze obozowi. Ale w�wczas doko�a polany tej stawa�o si� ju� bardzo gor�co. Z coraz cz�stszymi, z coraz d�u�szymi, g�stszymi grzmotami karabinowego ognia, szara masa zbli�y�a si� ju� na odleg�o��, z kt�rej mo�na by�o rozpoznawa� wzrokiem pojedyncze postacie, twarze, ubrania, bronie. Z �elaznym prawem liczby zaokr�gla�a si� ona w obr�cz i opasywa�a polan� coraz zupe�niej, coraz bli�ej. Ludzie z tej i z tamtej strony pocz�li spotyka� si� oko w oko i zwiera� si� pier� z piersi�. W stukach i grzmotach obustronnych ogni dym g�stnia�, nape�niony ognistymi b�yskawicami, krzykami, przekle�stwami i wybijaj�cymi si� nad wszystko g�osami komend kr�tkich, zdyszanych, coraz �pieszniejszych, zapalczywych, �miertelniejszych. Duszno�� i ciemno�� od dymu wzrasta�y; la�y si� w nich strumienie potu, ciek�y strugi krwi. Coraz cia�niej stawa�o si� tam, wrzaskliwej, krwawiej, w�cieklej, przekl�ciej. Piek�o, piek�o, m�wi� ci, wietrze pr�dki, szala�o w tym naszym cichym, wonnym, kwiecistym, niewinnym raju le�nym. Piek�o ludzkie. I zdawa� si� mog�o, �e nad to, co si� ju� dzia�o, nic na ziemi straszniejszego dzia� si� nie mo�e. A jednak... Kiedy na ludzi spogl�dasz, wietrze pr�dki, nie m�w nigdy: "Tu kres ich tragedii!" Bo nikt w�r�d wszech�wiata odgadn�� ani obliczy� nie zdo�a tego szczytu najwy�szego, na kt�ry wzbija� si� mog� ich tragedie, ich zbrodnie i ich niedor�wnany we wszech�wiecie b�l. I oto... Zza g�stwiny olch i osin, zza tej, co to, widzisz, naprzeciw mnie, spo�r�d krzaczystych zaro�li wyrasta, wysun�� si� oddzia� wojska konnego, lasem pik d�ugich nad g�owami naje�ony, nad ko�skimi grzbietami pochylony i krzyk wydaj�c przera�liwy pocz�� przez pust� polan� ku temu namiotowi p�dzi�. Zoczy� namiot ten ludzi pe�en i p�dzi� ku niemu pocz��, ku namiotowi, w kt�rym si� i broni pozbawieni le�eli ludzie ranni, a nad nimi z r�koma czynnymi kl�czeli lekarze. P�dzi� oddzia�, zbrojny w piki, na koniach chy�ych pochylony, z krzykami przera�liwymi, z twarzami opalonymi w ogniu bitwy, i szala�a mu w �y�ach w�ciek�o�� lwia... Lecz za mn� tu� rozleg� si� g�os stalowy, wrzask boju przewy�szaj�cy: - Jazda! na obron� rannych. W mgnieniu oka z dow�dc� swym na czele wlecieli na polan�. Czarni od dym�w piekielnych, na zziajanych koniach wypadli zza drzew i zaro�li, naprzeciw tamtym, z podniesionymi szablami w r�kach... S�o�ce mia�o si� ku zachodowi i zza dymu �wieci�o tarcz� z roz�arzonej miedzi. Na ten poczet lec�cy, na jego spalone twarze i obna�one szable pad� rdzawoczerwony blask, bezpromienny, ponury. W tym blasku dopadli namiotu, ju� przez tamtych okr��onego, z w�t�� �cian� ga��zi ju� rozwalon�. Straszliwy panowa� tam t�ok i rozlega�y si� nieludzkie wycia i ryki. Ca�� si�� rozp�du koni w t�ok ten uderzyli, z r�k sypi�c b�yskawice szabel i pistoletowe strza�y. Dow�dca czarnow�osy, do Archanio�a z mieczem p�omiennym podobny, pierwszy szerokiego otworu doskoczy� i jakby nogi konia jego ziemia do siebie przyku�a - stan��. O, Jezu! Nie by�o ju� w namiocie rannych ani lekarzy. By�y tylko trupy w krwi brocz�ce i jeszcze otrzymuj�ce nowe rany, umilk�o albo w strasznym konaniu charcz�ce. A w po�rodku tego pola mord�w dokonanych dokonywa� si� ju� ostatni. Na ostrzach, kilku pik osadzony i wysoko wzniesiony w powietrze ma�y Tar�owski twarz bia�� jak chusta wystawia� na rdzawoczerwony blask s�o�ca. M�cze�ska twarz ta, o umieraj�cych oczach, z czerwonym sznurkiem krwi od z�otych w�os�w do ust, konwulsj� wstrz�sanych, pozna�a jednak przyjaciela, r�ka szybkim ruchem rzuci�a ku niemu jaki� przedmiot czerwony i g�os mdlej�cy zawo�a�: - Jagmin! siostrze! Ostatni dar, ostatnia my�l, ostatnie s�owo! Jak ptak czerwony chusta krwi� ociekaj�ca zlecia�a na szerok� pier� dow�dcy jazdy, lecz w tej�e chwili upad� pod nim ko� jego, kul� ugodzony i on sam w�r�d t�oku, dymu, wrzasku, stuku wystrza��w, ulewy ognistych b�yskawic - znikn��!... ...Przesta� szumie� d�b brodaty i cisza nocna zaleg�a polan�. Bo noc ju� nadesz�a, mroczna, ale nie ciemna: przezroczysta, gwia�dzista, majowa. Na pag�rku mogilnym, na wysokich trawach wiatr le�a�, tak lekki, �e nie ugina�y si� pod nim ku ziemi wysokie trawy. Ogromne skrzyd�a jego �a�o�nie zwin�y mu si� u bok�w i smutnie rozsypa�y si� po ziemi w�osy ze srebrzystych szron�w paj�czo uprz�dzione. W wyd�u�onych skr�tach jego kryszta�owego cia�a blado �wieci�y odbicia gwiazd i z odbi� tych jedno tylko wzrasta�o w blask i wielko��, a� wzros�o w p�omyk gorej�cy, od kt�rego taja� pocz�� kryszta� jego piersi. Taja� od gorej�cego p�omyka kryszta� piersi wiatru pr�dkiego i �cieka� na wysokie trawy z szemraniem tak cichym, z jakim p�acz� warkocze brzozy, gdy z nich na ziemi� sp�ywaj� majowe deszcze nocne. Tak na bezimiennej, zapomnianej, nieznanej mogile le�nej p�aka� wiatr. I cicho znad traw zaszele�ci�: - A ten krzy�yk? Ciche nad sam� ziemi� odpowiedzia�o mu dzwonienie: - My, ma�e dzwonki liliowe, my, ma�e dzwonki, lito�nie�my ch�odzi�y jej rozpalone czo�o i pi�y lej�ce si� z oczu jej �zy. Po latach, po wielu, o sm�tnej jesieni przysz�a tu ciemna, drobna i u st�p pag�rka twarz� pad�a na zio�a. Biedn� twarz�! Bo nie by�a ju� bia�� ani r�ow�; bia�o�� jej i r�owo�� wypi�o z niej �ycie. Biedne �ycie! Bo nie wiemy, co tam na �wiecie czyni�a, a w oczach sta�a odbita sam