Przedmow� oraz rozdzia�y 1-4, 25-28 prze�o�y� STANIS�AW G�ABI�SKI Rozdzia�y 5, 19-24 prze�o�y�a WIES�AWA BOLIMOWSKA-GARWACKA Rozdzia�y 6-8, 14-18 prze�o�y� JANUSZ GO��BIOWSKI Rozdzia�y 9-13 prze�o�y�a HANNA BURSKA Peter Calvocoressi POLITYKA MI�DZYNARODOWA PO 1945 ROKU Z angielskiego prze�o�yli: Wies�awa Bolimowska-Garwacka Hanna Burska Stanis�aw G��bi�ski Janusz Go��biowski Ksi��ka i Wiedza Tytu� orygina�u World Politics si�ce 1945 Ok�adk� i strony tytu�owe projektowa�a EWA MO�EJKO Redaktor JERZY LEWINSKI Redaktor techniczny KRYSTYNA KACZYNSKA Korekta EWA DMOWSKA Publikacja dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej � Peter Calvocoressi 1968, 1971, 1977, 1982, 1987, 1991, 1996 This translation of World Politics si�ce 1945, Seventh Edition is published by arrangement with Addison Longman Limited, London � Copyright for the Polih edition by Wydawnictwo KiW Warszawa 1998 Wydanie pierwsze Obj ark. druk. 53,25 Druk i opraw� wykona�y Zak�ady Graficzne w Poznaniu ul Wawrzyniaka 39 Ksi��ka i Wiedza" Trzyna�cie tysi�cy czterysta pi��dziesi�ta si�dma publikacja �KiW" ISBN 83-05-12998-5 PRZEDMOWA Si�dme wydanie ksi��ki obejmuje p�wiecze od zako�czenia wojny Najwa�niejszym uzupe�nieniem, jakie wesz�o do tego wydania, s� fragmenty omawiaj�ce upadek Zwi�zku Radzieckiego i dezintegracj� radzieckiego imperium, upadek i dezintegracj� Jugos�awii, wojn� w Zatoce Perskiej przeciwko Irakowi ijej nast�pstwa, traktat z Maastricht i jego wp�yw na rozszerzenie Unii Europejskiej, napi�cia w Chinach spowodowane konfliktem mi�dzy liberalizacj� gospodarki a d��eniem stoj�cego nad grobem Deng Xiaopinga do umocnienia ortodoksyjnego komunizmu, pozytywne i negatywne procesy zachodz�ce w Afryce - pozytywne w Afryce Po�udniowej, Ghanie i nawet w Angoli, zdecydowanie negatywne w Nigerii, Somalii, Ruandzie i Liberii, problemy ONZ, wyga�ni�cie porozumienia GATT, przejawy internacjonalizmu Jest to p�wiecze zimnej wojny - rozpocz�te pe�nym zwyci�stwem nad Niemcami i Japoni� Niekt�rzy postrzegaj� II wojn� �wiatow� jako starcie ideologiczne zako�czone zwyci�stwem nad faszyzmem, co w praktyce doprowadzi�o do konfliktu mi�dzy demokracj� a komunizmem Je�li chcemy jednak by� bardziej precyzyjni, powiemy, �e II wojna �wiatowa doprowadzi�a do kl�ski ultranacjonalistycznych ambicji Niemiec i Japonii, co spowodowa�o, ze Stany Zjednoczone i Zwi�zek Radziecki zaj�y nieznan� do tej pory pozycj� supermocarstw Zrodzi�o si� wi�c nowe poj�cie polityczne Ambicje i d��enia Niemiec i Japonii mo�emy okre�li� mianem nacjonalistycznych i �upie�czych Wynika�o to jednak z nieuchronnej tendencji pa�stw nacjonalistycznych do agresji, spowodowanej faktem, ze nie by�y one w stanie zaspokaja� potrzeb i ambicji spo�ecznych swych mieszka�c�w Zar�wno to, jak i rozpalone emocje zmusza�y je do podj�cia pr�b rozci�gni�cia wp�yw�w poza granice w�asnego kraju Stany Zjednoczone i Zwi�zek Radziecki, chocia� d��y�y do wytyczonych cel�w w odmienny spos�b, nie mia�y powod�w, by si�ga� po metody pa�stw nacjonalistycznych Zimna wojna toczy�a si� o panowanie nad �wiatem, ale �aden z jej uczestnik�w nie zamierza� odebra� przeciwnikowi jakiegokolwiek terytorium Zimna wojna by�a wydarzeniem z�o�onym, nie�atwym do zrozumienia i myl�cym Prowadzono j� g��wnie za po�rednictwem za�artej retoryki ideologicznej, kt�ra w rzeczywisto�ci nie mia�a wi�kszego znaczenia Powo�ywano si� te� na arsena�y brom, w kt�rych kry�a si� bezprecedensowa si�a niszcz�ca, a kt�re ze �ci�le militarnego punktu widzenia by�y ca�kowicie bezu�yteczne Zak�adano, i� oba supermocarstwa nie mia�y sobie r�wnych, a na dodatek, ze ich si�y by�y por�wnywalne, co nigdy nie odpowiada�o rzeczywisto�ci Cho� w jednym czy w dw�ch rodzajach broni Zwi�zek Radziecki przewa�a�, a w innych jego arsena�y znajdowa�y si� na poziomie wystarczaj�cym do odparcia ataku Stan�w Zjednoczonych, to jednak zdecydowana przewaga le�a�a po stronie USA Ich potencja� gospodarczy by� niewsp�mierny do radzieckiego Umo�liwia�o im to utrzymanie znacznie bardziej rozbudowanych si� zbrojnych i podejmowanie dzia�a� politycznych w skali, o jakiej Zwi�zek Radziecki nie m�g� marzy� Tak wi�c utrzymywa�a si� olbrzymia przepa�� mi�dzy rzeczywisto�ci� a powszechnymi wyobra�eniami Do zimnej wojny doprowadzi� obustronny brak zaufania, wyolbrzymiony przez brak zrozumienia i b��dne kalkulacje, co z kolei rodzi�o strach Ten wyolbrzymiony strach by� najistotniejsz� przyczyn� zimnej wojny Stany Zjednoczone i Zwi�zek Radziecki dzieli�y g��bokie r�nice polityczne i gospodarcze, ale �adna ze stron nie mia�a zamiaru wszczyna� wojny z drug�, chocia� s�dzi�a, �e takie w�a�nie zamiary �ywi przeciwnik By� to strach ca�kowicie irracjonalny Stany Zjednoczone obawia�y si�, ze po upadku Niemiec Zwi�zek Radziecki podejmie pr�by rozszerzenia swojej strefy wp�yw�w na zach�d i zmierza� b�dzie do dokonania komunistycznych przewrot�w w krajach Europy Zachodniej W rzeczywisto�ci si�y radzieckie by�y na wyczerpaniu, a sam kraj w ruinach R�wnocze�nie �adne z pa�stw zachodnich nie zosta�o w rzeczywisto�ci zagro�one przez komunizm - ani w wyniku wybor�w, ani przewrotu A nawet gdyby takie niebezpiecze�stwo zaistnia�o, szybko i z �atwo�ci� uporano by si� z pr�b� przewrotu Zwi�zek Radziecki w 1945 r. i w ci�gu wielu nast�pnych lat obawia� si�, ze Zach�d podejmie pr�by rozbicia go Stalin ca�kowicie trafnie ocenia� niech�� Zachodu wobec ZSRR, ale b��dnie zak�ada�, ze Stany i ich sojusznicy mog� podj�� wojn� przeciwko niemu lub b�d� prowadzi� dzia�ania maj�ce na celu os�abienie kontroli Moskwy nad ich satelitami w Europie �rodkowej i Wschodniej Zimna wojna by�a wi�c wyrazem g��bokich antagonizm�w ideowych, kt�rym towarzyszy�y spory terytorialne, przybieraj�ce form� s�ownych potyczek Poniewa� jednak w rzeczywisto�ci nie chodzi�o o okre�lone terytoria, ca�y ten sp�r nabiera� cech globalnych Do og�lnego zamieszania przyczynia�o si� istnienie brom nuklearnej Cz�sto wyra�ano pogl�d, i� posiadanie przez obie strony zbli�onych si� nuklearnych spowodowa�o, ze zimna wojna nie przekszta�ci�a si� w prawdziwy konflikt zbrojny Ka�da ze stron ba�a si� bowiem si� przeciwnika Oczywi�cie, istnienie brom nuklearnej odstrasza�o, a si�a tego odstraszania wyp�ywa�a ze �wiadomo�ci, ze zwyci�stwo mo�e zosta� osi�gni�te jedynie za cen� ryzyka ca�kowitej samozag�ady Ka�da bro� staje si� gro�na jedynie wtedy, kiedy zostaje u�yta, a mo�na za�o�y�, ze �adne z supermocarstw nigdy powa�nie nie my�la�o o u�yciu brom j �drowej przeciwko drugiemu Przez kr�tki okres dysponowa�y m�jedyme Stany Zjednoczone Zastosowa�yj�przeciwko Japonii i grozi�y u�yciem jej przeciwko Chinom W pierwszych latach powojennych nigdy jednak nie by�o mowy o u�yciu jej przeciwko Zwi�zkowi Radzieckiemu Potem produkcj� brom nuklearnej opanowa� Zwi�zek Radziecki, ale gro�ba wzajemnego unicestwienia spowodowa�a, ze obie strony podj�y prace nad produkcj� pocisk�w coraz celmejszych, zdolnych do uderzania w wybrane cele By�a to bro� �redniego zasi�gu, a potem bro� taktyczna pola walki U�ycie ich na wypadek wojny stawa�o si� racjonalne �aden dow�dca nie chcia�by u�ywa� broni, kt�ra powodowa�aby ska�enie teren�w, na kt�re zamierza wkroczy�, gdzie m�g�by si� spodziewa� anarchii, a wi�c sytuacji, kt�rej przyw�dcy obawiaj� si� r�wnie panicznie jak kl�ski Oczywi�cie, si�a odstraszania brom atomowej o ograniczonym dzia�aniu le�y w tym, ze kolejnym krokiem atakuj�cego mo�e by� u�ycie brom o szerszym zakresie dzia�ania, nast�pnej w �a�cuchu r�nych rodzaj�w brom nuklearnej To powstanie ca�ego �a�cucha r�nych gatunk�w brom atomowej wcale nie wyeliminowa�o blefu, kt�ry by� elementem taktyki zastraszania Zagro�enie broni� j�drow� uros�o do takich rozmiar�w, ze stawa�o si� wre.cz niewiarygodne Ostatecznie zimna wojna zniszczy�a nie jakie� rejony �wiata i nie ludno�� wielkich mocarstw, ale ich gospodarki By�y trzy szczeg�lne nast�pstwa tego procesu Przede wszystkim skomplikowane zmagania supermocarstw zaszkodzi�y mechanizmowi porz�dku mi�dzynarodowego Zimna wojna rozpocz�a si� w tym samym momencie, w kt�rym zainaugurowa�a dzia�alno�� ONZ, nowa, budz�ca nadziej� wersja Ligi Narod�w, co oczywi�cie organizacj� t� niezmiernie os�abi�o i ograniczy�o j ej mo�liwo�ci dzia�ania By�a ona przystosowana do dzia�ania w innym �wiecie, w kt�rym dyskusja mi�dzy narodami by�aby czym� normalnym, a w pewnych sprawach nieuniknionym Wskutek zimnej wojny straci�a na znaczeniu Rada Bezpiecze�stwa, gdzie obowi�zywa�o teraz prawo weta Bezradna wobec wielu spraw sta�a si� ca�a ONZ, szczeg�lnie w odniesieniu do wszelkich zjawisk zwi�zanych z zimn� wojn� Nale�y si� wi�c dziwi� nie temu, ze ONZ straci�a presti�, ale ze w og�le przetrwa�a Wysz�ajednak z tego bardzo os�abiona i wkraczaj�c w okres postzimnowojen-ny nie budzi�a takich nadziei jak w 1945 r. Zacz�to regulowa� stosunki mi�dzynarodowe w drodze poczyna� pokojowych i racjonalnej dyskusji, a Stany Zjednoczone wysz�y z poprzedniego okresu jako jedyne supermocarstwo Nie by�o pewne jednak, jak interweniowa� w sprawach mi�dzynarodowych czy jakoprimus interpares, czy jako si�a mog�ca narzuca� swoje zdanie Kryzys w Somalii i w rejonie Zatoki Perskiej unaoczni� wyra�nie ten stan niepewno�ci Jeszcze wyra�niej ukaza�a to wojna w Bo�ni, kt�ra bole�nie ugodzi�a w zasad� wsp�pracy mi�dzynarodowej, a o�ywi�a elementy nacjonalistyczne, przys�aniaj�ce si� jedynie dla pozoru r�nymi listkami figowymi Stany Zjednoczone nie potrafi�y otrz�sn�� si� ze spu�cizny zimnej wojny Nie potrafi�y zaj�� si� powa�nie niczym, co nie by�o z m� zwi�zane Okaza�o si�, ze maj� wypracowan�jedyme polityk� szachowania Zwi�zku Radzieckiego Kiedy zimna wojna si� sko�czy�a, Waszyngton nie mia� �adnej konstruktywnej polityki zagranicznej Drugim z nast�pstw zimnej wojny, jakie wycisn�o pi�tno na ko�cowych dziesi�cioleciach XX w, by�a sprawa dost�pu okre�lonych pa�stw do surowc�w, kt�re znajdowa�y si� na terenie drugiego pa�stwa, a by�y temu pierwszemu niezb�dne do rozwoju gospodarczego Najpewniejszy spos�b zapewnienia sobie dost�pu do tych surowc�w - okupowanie tego drugiego pa�stwa - okaza� si� w nowej epoce niewykonalny i wcale nie taki pewny Nie do pomy�lenia by�o zak�adanie kolonu czy nawet utrzymywanie teren�w mandatowych W tej po�owie stulecia zasoby ropy na Bliskim Wschodzie przesta�y by� w�asno�ci� innych kraj�w lub obcych korporacji Oznacza�o to powa�ne przesuni�cie w r�wnowadze si� gospodarczych, cho� nie towarzyszy�o temu przesuni�cie w rozk�adzie si� militarnych Zasz�a jedynie zmiana polegaj�ca na dyslokacji si� mocarstw, ale nie sta�y si� one w wyniku tego s�absze Gdy w 1990 r. Saddam Husajn zaatakowa� Kuwejt w celu zaanektowania tamtejszych poi naftowych, dokona� aktu agresji, �ami�c zasady Karty Narod�w Zjednoczonych, oraz naruszy� r�wnowag� si� i produkcji ropy na Bliskim Wschodzie Jego posuni�cie zaalarmowa�o importer�w ropy, kt�rzy kontrolowali do tej pory zar�wno wydobycie, jak i ceny tego surowca Dokonuj�c agresji Husajn dostarczy� ONZ pretekstu do interwencji, a powoduj�c zaburzenia w �wiatowym systemie dystrybucji ropy, popchn�� Stany Zjednoczone do wojny, kt�rej celem by�o obalenie jego re�imu Wojna ta wykaza�a, ze granice pa�stwa dysponuj�cego cennymi surowcami s� szczeg�lnie nara�one na naruszenie, bez wzgl�du na to, czy chodzi o Kuwejt, czy o Irak Wojna ta jednak nie rozstrzygn�a problemu, jak uk�ada� stosunki mi�dzy krajem b�d�cym w�a�cicielem pok�ad�w ropy, ale nie dysponuj�cym odpowiedni� si�� militarn�, a mocarstwem importuj�cym rop� Oczywi�cie, chodzi o u�o�enie stosunk�w wolnych od gro�by wojny Problemem nie jest nier�wnomierny rozk�ad si�, lecz to, by si�y te by�y racjonalnie wykorzystywane Wreszcie trzecim i szczeg�lnie zagmatwanym elementem sytuacji jest kwestia pa�stwa W wi�kszo�ci rejon�w �wiata, ale nie na ca�ym globie, pa�stwo sta�o si� zasadniczym elementem struktury mi�dzynarodowej Sta�o si� podstawowym elementem struktury Europy, a europejskie mocarstwa d�ugo nie dopuszcza�y, by pa�stwa powstawa�y w innych cz�ciach �wiata Tak by�o do czasu, kiedy mocarstwa europejskie wycofa�y si� z Azji i Afryki, pozostawiaj�c mieszka�com tych kontynent�w swobod� w kopiowaniu europejskich wzor�w Od po�owy stulecia liczba pa�stw zacz�a gwa�townie wzrasta� M�ode pa�stwa przyj�y jednak g��wnie naj�atwiejsze elementy pa�stwowo�ci, takie jak hymny, herby, banki centralne Nie zdawa�y sobie sprawy ze s�abo�ci trapi�cych pa�stwa istniej�ce od dziesi�cioleci, takich jak napi�cia etniczne, niewydolno�� gospodarcza, s�abo�� militarna W tym samym czasie tradycyjne pa�stwa, czerpi�ce ze swojej pa�stwowo�ci wszystkie mo�liwe korzy�ci, zacz�y �ywi� w�tpliwo�ci co do w�asnej kondycji Efektem tego by�o wiele inicjatyw ponadnarodowych, czego przyk�adem mo�e by� Unia Europejska, ASEAN, oraz ca�y wachlarz poczyna� gospodarczych - od stref wolnego handlu po unie ekonomiczne W ostatnim �wier�wieczu naszego stulecia niemal wszyscy mieszka�cy globu byli ju� obywatelami jakiego� pa�stwa Niemal wszystkie pa�stwa nale�a�y z kolei do co najmniej jednej organizacji mi�dzynarodowej, w szczeg�lno�ci do ONZ, gdzie najm�odsze kraje wysy�a�y z regu�y najwy�szych rang� dyplomat�w Te organizacje mi�dzynarodowe by�y kontrolowane przez pa�stwa cz�onkowskie za po�rednictwem w�asnych instancji kierowniczych W ONZ jest to Rada Bezpiecze�stwa, w Unii Europejskiej Rada Unii Europejskiej Dominuj� oczywi�cie pa�stwa najsilniejsze, co wynika z ich pozycji mi�dzynarodowej. Wcale nie mniej cz�ste by�y trudno�ci pa�stw narodowych, czego przyk�adem kraje Europy Wschodniej, Somalia, Liberia, Ruanda, Sn Lanka, Birma i inne Nie by�y one niczym nowym, cho� nowe by�y ich mechanizmy i fakt, ze mo�na je by�o �ledzi� w szczeg�owych relacjach prasy i telewizji Nawet w Europie wiele pa�stw w naszym stuleciu zawiod�o swoich obywateli Doprowadzi�o to do wzrostu nastroj�w niezadowolenia z pa�stw, jednak nie poci�gn�o za sob� pr�b ich demonta�u Sytuacja mi�dzynarodowa w znacznym zakresie wynika z polityki mi�dzynarodowej pa�stw Pa�stwo pozostaje jej elementem decyduj�cym �Mi�dzynarodowa spo�eczno��", o kt�rej tak ch�tnie m�wi� politycy, w rzeczywisto�ci nie istnieje ONZ jest pierwsz� organizacj� mi�dzynarodow� w historii ludzko�ci Wszystkie poprzednie, takie jak postnapoleo�ski Koncert Europejski czy Liga Narod�w, by�y w rzeczywisto�ci organizacjami regionalnymi o ograniczonym zasi�gu, cz�onkostwie, celach, si�ach i �rodkach Liga Narod�w obejmowa�a swoim zasi�giem Europ� i Ameryk� �aci�sk� Podejmowano pr�by roz�adowywania konflikt�w mi�dzy pa�stwami na drodze dyplomatycznego arbitra�u i tworzenia prawa mi�dzynarodowego ONZ wkroczy�a do historii jako podobna organizacja Wkr�tce jed- nak po j ej powstaniu na forum �wiatowym pojawi�o si� kilkadziesi�t nowych suwerennych pa�stw ONZ jednak nie dysponowa�a wyra�nie wi�kszymi si�ami ni� jej poprzednicy, by�a natomiast o wiele bardziej zr�nicowana wewn�trznie To zr�nicowanie jest jedn� z zasadniczych przeszk�d, by sta�a si� autonomiczn� pot�g� Kultura polityczna, jak� reprezentuje, ma na celu umacnianie pokoju, mi�dzynarodowej wsp�pracy, praworz�dno�ci, racjonalizmu w dzia�aniu i og�lnie opartajest na europejskiej tradycji i europejskim rozumieniu �wiata W przeciwie�stwie do tego obraz po 1945 r. wygl�da jak mozaika r�nych kultur Wyra�nie odbiega od niego jeden europejski eksperyment Jest to Unia Europejska, kt�ra niezale�nie od tego, w jakim kierunku b�dzie si� rozwija�, jest i zawsze pozostanie organizacj� regionaln�, nie globaln� Unia obejmuje region stosunkowo - w skali �wiatowej - niewielki i cechuje si� daleko posum�t�jednorodno�ci� kulturaln�, os�abian� ostatnio przesuwaniem si�jej granic na wsch�d Jej dzia�ania s� bardziej aktywne i efektywne ni� przedsi�wzi�cia ONZ na kontynencie europejskim Bardzo wa�nym posuni�ciem sta�o si� zawarcie traktatu z Maastricht, co by�o ostro�nym krokiem w kierunku wyposa�enia Unii w si�� militarn� John Scott Haldane napisa� kiedy� prac� zatytu�owan� Znaczenie utrzymania w�a�ciwych wymiar�w To, co odnosi si� do biologu, mo�e z powodzeniem mie� odniesienie do stosunk�w mi�dzynarodowych. Imperium Rzymskie, przyjmuj�c wsp�czesne kryteria, by�o niewielkie, w ka�dym razie mniejsze ni� powierzchnia terytorium, jakie mo�e osi�gn�� Unia �wiat postzimnowojenny by� czym� wi�cej mz po prostu �wiatem bez zimnej wojny Podam na to trzy przyk�ady Rozpad Zwi�zku Radzieckiego zrodzi� pytanie, czym w�a�ciwie b�dzie Rosja, bezsprzecznie najpot�niejszy ze spadkobierc�w ZSRR Rosja by�a jednak mniejsz� niespodziank� mz Chiny, najwi�ksze i najstarsze pa�stwo imperialne w historii �wiata Kilkakrotnie w XIX i XX stuleciu znalaz�o si� ono na skraju rozk�adu, by ponownie si� zjednoczy�, odzyska� pewno�� siebie i licz�c� si� rol� na forum mi�dzynarodowym Przyk�ad drugi �wiat postzimnowoj enny nie sta� si� wolny od broni j �drowej Mocarstwa w okresie zimnej wojny z ogromn� ostro�no�ci� podchodzi�y do swego arsena�u nuklearnego, a p�niej jeszcze mniej by�y sk�onne do prowadzenia polityki opieraj�cej si� na pot�dze nuklearnej Japonia, na przyk�ad, nadal nie podj�a pr�by wprowadzenia do swoich arsena��w broni j�drowej R�wnocze�nie jednak ta bro� i mo�liwo�� jej produkcji nie by�y ju� dost�pne jedynie dla supermocarstw Niekt�re rejony wykaza�y pod tym wzgl�dem wiele ostro�no�ci Na przyk�ad Ameryka �aci�ska, gdzie podejrzliwie wobec siebie nastawione Brazylia i Argentyna dysponowa�y mo�liwo�ciami, by sta� si� mocarstwami atomowymi, nie zrobi�y tego Natomiast na Bliskim Wschodzie i w Azji Po�udniowej ostro�no�ci takiej nie wykazano i podj�to wysi�ki zmierzaj�ce do wyprodukowania broni atomowej Rozprzestrzenienie si� brom nuklearnej przesta�o by� zagro�eniem, a sta�o si� faktem Mo�liwo�� wybuchu wojny atomowej sta�a si� tym gro�niejsza, ze konflikt taki nie by�by regionalny i nie mia�by charakteru zwyk�ego starcia dw�ch sk��conych przeciwnik�w Nie ma jednak regionalnej organizacji mi�dzynarodowej mog�cej skutecznie podj�� si� mediacji na wypadek konfliktu, kt�ry m�g�by si� przeobrazi� w wojn� atomow�, lub podj�� skuteczne dzia�ania w razie jej wybuchu Takiej roli nie mog�aby odgrywa� os�abiona w czasie zimnej wojny ONZ Tak wi�c mimo zako�czenia zimnej wojny �wiat wcale nie stal si� bezpieczniejszy Nie sta� si� r�wnie� miejscem powszechnego dobrobytu Dotyczy tego przyk�ad trzeci Wsp�praca mi�dzynarodowa posun�a si� najdalej w sprawach gospodarczych Zadecydowa�y o tym wielostronne korzy�ci p�yn�ce z handlu, z mi�dzynarodowych inwestycji, z kt�rych korzy�ci czerpali zar�wno inwestuj�cy, jak i ci, u kt�rych te inwestycje powstawa�y, korzy�ci polityczne wynikaj�ce z podnoszenia si� stopy �yciowej, z powszechnej ofensywy przeciwko skrajnej n�dzy W sumie jednak stosunki gospodarcze mi�dzy pa�stwami i korporacjami oraz regionami o bardzo r�nych kulturach znajduj� si� w pocz�tkowym stadium Bardzo nier�wnomiernie roz�o�one s� zasoby surowcowe i kadry fachowe niezb�dne do rozwoju gospodarczego W poszczeg�lnych rejonach �wiata obowi�zuj � r�ne zasady rozwoju gospodarczego oraz rozmaite formy wsp�zawodnictwa Takie instytucje, jak Bank �wiatowy, WTO (nast�pca GATT) czy Mi�dzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) maj� ograniczone mo�liwo�ci nie tylko w zwi�zku z kontrol� sprawowan� przez wiele rz�d�w krajowych, ale r�wnie� w wyniku ustawicznych nieporozumie� dotycz�cych makroekono-mn, strategu i priorytet�w. Ko�cz�c, chcia�bym ponownie ostrzec Czytelnika i doda� do tego jedn� uwag� Prosz�, by czytaj�cy nie traci� z pola widzenia spraw, kt�re jako nazbyt spekulatywne zosta�y w tej pracy pomini�te Oto przyk�ad istnienie brom nuklearnej zmienia podej�cie do wojny, kt�ra mo�e si� okaza� przedsi�wzi�ciem samob�jczym, chyba ze celem jednej ze stron stanie si� ludob�jstwo Fakt ten zmusza kraje do poszukiwania innych �rodk�w nacisku ni� wojna Realizacja tego jest trudna i skomplikowana R�wnocze�nie chcia�bym przestrzec Czytelnika przed odczytywaniem bie��cej historii jako rozdzia�u przysz�o�ci O wiele wazmejszejest postrzeganie zwi�zku mi�dzy tera�niejszo�ci� a przesz�o�ci� Z konieczno�ci niewiele w tej pracy mowy o sprawach sprzed 1945 r, chocia�by ze wzgl�du na brak miejsca Wszystko jednak, o czym tu mowa, ��czy si� �ci�le z przesz�o�ci�, a w poszczeg�lnych wypadkach, jak np w partiach dotycz�cych Bo�ni, z przesz�o�ci�, kt�ra jest tak�e wsp�czesno�ci� Historia minionego p�wiecza jest oczywi�cie produktem przesz�o�ci i tego, co z niej w nas pozostaje, nawet je�li nie jeste�my tego �wiadomi Ksi��ka pisana by�a z my�l� o tym, by pom�c Czytelnikowi w zrozumieniu wydarze� i proces�w zachodz�cych od dawna. Przy wszelkich nieuniknionych ograniczeniach i b��dachjest to podj�ta z ca�� �arliwo�ci� pr�ba zaprezentowania historii Stycze� 1996 Peter Calvocoressi Cz�� pierwsza WIELKIE MOCARSTWA I �WIATOWY PORZ�DEK 1. WIELKIE MOCARSTWA PIERWSZY ETAP ZIMNEJ WOJNY Zimna wojna, w kt�rej stronami by�y dwa wielkie mocarstwa, w niczym nie przypomina�a innych konflikt�w, kt�re mia�y sw�j pocz�tek i koniec, zwyci�zc�w i zwyci�onych. Termin �zimna wojna" okre�la� pewien stan stosunk�w mi�dzynarodowych. Zasadniczym jego elementem by�a wzajemna wrogo�� i strach przed przeciwnikiem. �r�d�em napi�� i emocji by�y historyczne i polityczne r�nice dziel�ce przeciwnik�w, kt�re - pog��biane przez mity - z czasem wrogo�� zamienia�y w nienawi��. Zimna wojna zdominowa�a �wiat na okres d�u�szy ni� �ycie jednej generacji. Prezydent Franklin Roosevelt wierzy�, a co najmniej mia� nadziej�, �e uda mu si� przekona� J�zefa Stalina, by nie tworzy� w Europie Wschodniej odr�bnej strefy wp�yw�w radzieckich. Chcia�, by radziecki przyw�dca wsp�pracowa� z rz�dem Stan�w Zjednoczonych na rzecz zbudowania nowego �wiatowego porz�dku gospodarczego opartego na wolnym handlu, z kt�rego korzy�ci mia�y czerpa� wszystkie zaanga�owane w to kraje, w tym oczywi�cie Zwi�zek Radziecki. Pierwszym krokiem w tym kierunku by� w okresie wojny system pomocy lend-lease. Po wojnie realizacji tego celu mia� s�u�y� plan Marshalla, chocia� w�a�nie pod tym wzgl�dem by� utopi�. Cho� bowiem nawet po �mierci Roosevelta, kt�ra nast�pi�a w kwietniu 1945 r, niekt�rzy wp�ywowi politycy w Waszyngtonie s�dzili, �e mo�liwa jest odbudowa Europy Zachodniej bez militarnej konfrontacji z ZSRR, wi�kszo�� Amerykan�w by�a jednak przekonana, �e Zwi�zek Radziecki d��y do podbicia Europy i �wiata, aby wprowadzi� tam komunizm. S�dzono, �e dla osi�gni�cia tego celu zdecydowany b�dzie realizowa� strategi� niszczenia i siania z�a, si�gni�cia po bro� i prowadzenia polityki wywrotowej. Tego rodzaju stanowisko narzuca�o konieczno�� podj�cia wsp�lnie z sojusznikami w Europie militarnej konfrontacji z ZSRR, szczeg�lnie i� zak�adano, �e wrogo�� Zwi�zku Radzieckiego wobec Stan�w jest g��boko zakorzeniona. Moskwa s�dzi�a natomiast, �e �wiat zachodni, a obejmowa� on p� Europy i Stany Zjednoczone, by� inspirowany warto�ciami i ideami kapitalistycznymi, kt�rych istota mia�a si� zasadza� na zniszczeniu Zwi�zku Radzieckiego i komunizmu. Cel ten -jak s�dzono w Moskwie - mia� by� osi�gni�ty wszelkimi dost�pnymi �rodkami, przede wszystkim jednak przy u�yciu si�y lub poprzez zagro�enie jej u�ycia. Oceny zar�wno jednej, jak i drugiej strony by�y absurdalne. Bezpo�rednio po zako�czeniu II woj- 13 ny �wiatowej ZSRR nie by� zdolny do podejmowania jakiejkolwiek akcji militarnej, a partie komunistyczne spoza strefy wp�yw�w radzieckich nie mia�y mo�liwo�ci osi�gni�cia jakichkolwiek politycznych sukces�w. Kraje zachodnie, cho� zdecydowanie nieufne wobec ZSRR i istniej�cego w tym kraju systemu, a wre.cz wrogo nastawione do panuj�cej tam ideologii, nie mia�y zamiaru zaatakowa� Kraju Rad, a nawet nie by�y przygotowane, by przeszkodzi� zdominowaniu przez Moskw� za pomoc� wojska Europy �rodkowej i Wschodniej, do czego dosz�o w ostatnim roku wojny. Ka�da ze stron przyst�pi�a do zbroje�, by wygra� wojn�., kt�r�, jak oczekiwano, mia� rozpocz�� przeciwnik, a kt�rej ani nie chciano, ani nie planowano. W centrum zimnej wojny znalaz�y si� Niemcy, gdzie konfrontacja w sprawie Berlina w latach 1948-1949 niemal doprowadzi�a do konfliktu zbrojnego. Ostatecznie Zach�d wyszed� z niej zwyci�sko bez zaanga�owania si� militarnych. Ta kontrolowana pr�ba si� ustabilizowa�a sytuacj� w Europie, kt�ra na kilka nadchodz�cych dziesi�cioleci sta�a si� najbardziej stabilnym rejonem �wiata. Do konfrontacji dosz�o natomiast w Azji. Zapocz�tkowana zosta�a zwyci�stwem komunizmu w Chinach i wojn� w Korei. Wydarzenia te przyspieszy�y z kolei uzyskanie niepodleg�o�ci przez Niemcy Zachodnie i uzbrojenie ich w ramach powstaj�cego w�a�nie sojuszu Europa-Ameryka. Narasta�y natomiast konflikty w Azji, z kt�rych najgro�niejszym i najbardziej niszcz�cym by�a wojna wietnamska. Nie dochodzi�o jednak do bezpo�redniej konfrontacji obu wielkich przeciwnik�w, cho� obie strony robi�y, co mog�y, by rozszerza� wp�ywy i poprawia� swoj� pozycj�, szczeg�lnie na Bliskim Wschodzie i - po dekolonizacji - w Afryce. �adne jednak z tych posuni�� nie mia�o decyduj�cego znaczenia i przez bez ma�a p� wieku zimna wojna nie polega�a na konfrontacji militarnej, lecz na rozwoju i udoskonalaniu �rodk�w, dzi�ki kt�rym ka�da ze stron mog�aby zniszczy� przeciwnika. Stopniowe opadanie fali zimnowojennego napi�cia by�o rezultatem olbrzymich koszt�w, kt�re ponoszono w wyniku wy�cigu zbroje�, oraz rozwiewania si� mit�w, kt�re do tego doprowadzi�y. W lecie 1945 r. zar�wno w Waszyngtonie, jak i w Moskwie wiedziano, �e Japonia zaczyna zdawa� sobie spraw� z nieuchronno�ci swojej pora�ki i b�dzie d��y� do zako�czenia wojny, kt�r� rozpocz�a w 1941 r. atakiem na Pearl Harbor. W lipcu Amerykanie dokonali pierwszego w dziejach ludzko�ci do�wiadczalnego wybuchu atomowego, a w sierpniu zrzucili dwie bomby na Hiroszim� i Nagasaki. Japonia bezzw�ocznie skapitulowa�a, a pe�ne i natychmiastowe zwyci�stwo Amerykan�w pozbawi�o Rosjan na Dalekim Wschodzie wszelkich korzy�ci, z wyj�tkiem tego, �e wzi�li udzia� w tocz�cych si� tam po zako�czeniu dzia�a� wojennych rozmowach. Zasadnicz� przes�ank� wybuchu zimnej wojny by�o wej�cie przez jedno z mocarstw w posiadanie broni j�drowej, co doprowadzi�o do ameryka�-sko-radzieckiej rywalizacji. W Europie konflikt ten by� przez jaki� czas niezauwa�alny. Struktury i przyzwyczajenia z czasu wojny nale�a�o dostosowa� do potrzeb pokoju, a nie je odrzuca�. Rosyjska ofensywa wiosenna w 1944 r. pozwoli�a ZSRR zaj�� tak� 14 pozycj� militarn� i polityczn� w Europie, jakiej Moskwa nie mia�a od 1814 r., kiedy to Aleksander I wjecha� do Pary�a z planem wsp�pracy zwyci�zc�w w zaprowadzeniu na kontynencie ustalonego przez nich porz�dku. Charakter kontroli wielkich mocarstw w po�owie XX stulecia by� spraw� dyskusyjn�. Jak daleko mog�y si� posun�� we wsp�lnym decydowaniu o sprawach ca�ego �wiata i jak daleko mog�o si� posun�� ka�de z nich w podporz�dkowywaniu sobie swojej strefy wp�yw�w? Rosjanie i Brytyjczycy z oporami zaakceptowali propozycj� Roosevelta (sekretarz stanu Cordell Hull by� odmiennego zdania). W pa�dzierniku 1944 r. na konferencji w Moskwie, w kt�rej ze wzgl�du na kampani� wyborcz� Roosevelt nie uczestniczy�, przedyskutowano problem, jak w praktyce powinien wygl�da� podzia� stref wp�yw�w. Uj�to to liczbowo: kontrola nad Europ� Zachodni� nie budzi�a w�tpliwo�ci, tu niekwestionowana by�a dominacja Zachodu. Do tej strefy nie w��czono Polski, jako �e cz�� tego kraju ju� znajdowa�a si� pod kontrol� Stalina, a reszta mia�a si� wkr�tce znale�� w jej zasi�gu. Dla pozosta�ych kraj�w ustalono procentowy podzia� wp�yw�w. Tak wi�c wska�nik wp�yw�w Rosjan w Rumunii okre�lony zosta� jako dziewi��dziesi�cioprocentowy. Dla Bu�garii i W�gier wynosi� 80 proc., dla Jugos�awii 50 proc., dla Grecji 10 proc. W praktyce liczby te, chocia� prezentowane jako wynik negocjacji i targ�w, by�y odbiciem realnej sytuacji: 90 proc. i 10 proc. oznacza�o w rzeczywisto�ci 100 proc. i O proc. Jednoznacznie potwierdza to przyk�ad Rumunii i Grecji. Gdy Anglicy przej�li kontrol� nad Grecj�, Moskwa nawet nie zaprotestowa�a, a gdy Zwi�zek Radziecki zainstalowa� prokomunistyczny rz�d w Rumunii, Brytyjczycy ograniczyli si� do formalnego protestu. Z powod�w militarnych Bu�gari� i W�gry spotka� ten sam los co Rumuni�. Wydawa�o si�, �e Jugos�awia znajdzie si� w radzieckiej strefie wp�yw�w, ale szybko si� z niej wyswobodzi�a. Europa zosta�a podzielona na dwie cz�ci, z kt�rych ka�da podporz�dkowana by�a innemu z wielkich zwyci�zc�w - Stanom Zjednoczonym i Zwi�zkowi Radzieckiemu. Te dwa mocarstwa przez jaki� czas prowadzi�y dialog, jakby pozostawa�y sojusznikami. W szczeg�lno�ci by�y zdecydowane wsp�pracowa� w sprawowaniu kontroli nad terytorium Niemiec i Austrii, kt�re zdoby�y przy udziale si� sprzymierzonych. W tamtych latach pozycja Zwi�zku Radzieckiego by�a bardzo s�aba. Dla ZSRR wojna by�a katastrof� gospodarcz�. Straty w ludziach by�y tak olbrzymie, �e ich pe�na liczba zapewne nigdy nie zosta�a ujawniona. Pa�stwo rosyjskie od wiek�w obejmowa�o tereny bezpo�rednio zagro�one przez Niemcy. Okres radziecki w historii Rosji charakteryzuje si� dyplomacj�, kt�ra prowadzi�a do izolacji pa�stwa, a w konsekwencji do totalnej kl�ski militarnej w 1941 r. Zwi�zek Radziecki uratowa�o jego szczeg�lne po�o�enie geograficzne, olbrzymi hart ducha jego mieszka�c�w oraz wcze�niejsze uwik�anie si� Niemc�w w wojn� na Zachodzie. Sytuacja Niemiec powa�nie si� skomplikowa�a, kiedy niczym nie przymuszany Hitler wypowiedzia� wojn� Stanom Zjednoczonym. Dla Stalina antyfaszystowski sojusz z lat 1941-1945 z ca�� pewno�ci� nigdy jednak nie by� czym� wi�cej ni� ma��e�- 15 i 16 500 km i ISLANDIA NATO Uk�ad Warszawski Ocean Atlantycki 1,1 Podlili Europy w okresie /imnej wojny stwem z rozs�dku. Nie inaczej ocenia� to Zach�d -je�li nie wi�kszo�� mieszka�c�w po�o�onych tam kraj�w, to w ka�dym razie ich rz�dy. Zako�czenie wojny oznacza�o, �e cele sojuszu zosta�y osi�gni�te, a w mentalno�ci i w tradycjach wojennych aliant�w niewiele by�o element�w zach�caj�cych do jego utrwalenia. Przeciwnie, historia dyplomacji i stosunk�w mi�dzy p�niejszymi sojusznikami do 1941 r., ich stanowiska w sprawach polityki zagranicznej, wobec problem�w spo�ecznych i gospodarczych wskazywa�y na co� wr�cz odwrotnego. Wyeliminowanie - na sta�e lub przej�ciowo - zagro�enia ze strony Niemiec zbieg�o si� w czasie z wybuchem pierwszej ameryka�skiej bomby nuklearnej. Po raz pierwszy w historii jeden kraj sta� si� silniejszy od wszystkich innych razem wzi�tych. Zwi�zek Radziecki, jak ka�dy inny kraj, znalaz�by si� na �asce Stan�w Zjednoczonych, gdyby Amerykanom przysz�o do g�owy zrobi� z Moskw� i z Leningradem to, co zrobili z Hiroszim� i Nagasaki. Wszystko wskazywa�o, �e tego nie zrobi�, ale rz�d radziecki nie m�g� na takim za�o�eniu opiera� swojej polityki. W tej wyj�tkowo frustruj�cej sytuacji jedynym rozs�dnym kursem, jaki m�g� przyj�� Stalin, by�a mobilizacja wszelkich si�, realistyczne ocenianie miejsca przebiegu linii, kt�rej nie wolno przekroczy� bez ryzyka sprowokowania Stan�w Zjednoczonych, i podporz�dkowanie wszystkiego, ��cznie z procesem odbudowy powojennych zniszcze�, zr�wnaniu si� ze Stanami w dziedzinie technologii militarnej. Stalin dysponowa� olbrzymi� armi�, okupowa� ogromne obszary Europy Wschodniej i �rodkowej, mia� wreszcie naturalnych sojusznik�w i zwolennik�w, kt�rymi byli cz�onkowie r�nych partii komunistycznych i robotniczych na ca�ym �wiecie. W polityce wewn�trznej Stalin stan�� przed niebywale trudnym zadaniem. Nale�a�o wi�c: stworzy� system gwarancji, �e nie powt�rzy si� dramat lat 1941� 1945, kt�ry poch�on�� �ycie co najmniej 25 mln obywateli, i zlikwidowa� skutki tych wydarze�, odbudowa� zrujnowany radziecki przemys�, kt�ry w praktyce poza ga��zi� zbrojeniow� przesta� dzia�a�, uporz�dkowa� sytuacj� w rolnictwie, gdzie wskutek zniszcze� i wyludnienia wsi produkcja �ywno�ci spad�a co najmniej o po�ow�. Dla cz�owieka o przesz�o�ci i temperamencie Stalina do tych wszystkich zada� dochodzi�a jeszcze konieczno�� umocnienia w�adzy partii i komunistycznej ortodoksji, os�abienia presti�u armii i innych instytucji pa�stwa, a wreszcie wyplenienia wszystkiego, co nie mie�ci�o si� w uznanej doktrynie ideologii pa�stwa radzieckiego. Mo�liwo�ci realizacji zada� z zakresu bezpiecze�stwa pa�stwa, gospodarki, a wreszcie �ycia naukowego i kulturalnego przedstawia�y si� jak najgorzej. Arty�ci i intelektuali�ci zostali w praktyce zmobilizowani, zwyci�skich marsza�k�w lekcewa�ono, a korpus oficerski dotkn�y czystki - przeprowa- dzane po kryjomu, ale systematycznie. W pierwszym powojennym planie pi�cio- letnim ca�y nacisk po�o�ono na przemys� ci�ki. Nie przewidywano �adnych ulg czy poprawy sytuacji um�czonego wojn� narodu. W polityce zagranicznej Stalin jasno da� do zrozumienia, �e to, co zosta�o zagarni�te w latach 1939-1940, nie zostanie zwr�cone. Chodzi�o o trzy pa�stwa ba�tyckie, wschodni� cz�� Polski, okre�lan� przez Rosjan mianem Ukrainy Za- 18 chodniej i Zachodniej Bia�orusi, o Besarabi�, p�nocn� Bukowin�, i tereny zabrane Finlandii w wyniku wojny zimowej 1939/1940 r. W ca�ej Europie �rodkowej i Wschodniej mog�y istnie� jedynie rz�dy okre�lane mianem przyjaznych wobec ZSRR. Za t� formu�k� kry�y si� rz�dy powstaj�ce po 1947 r., a wi�c z gruntu wrogie wobec USA i sk�onne do udzia�u w zimnej wojnie jako sojusznicy Moskwy. Takie w�a�nie instalowa�a Moskwa w okupowanych krajach, uznaj�c za konieczne utrzymywanie ich przy u�yciu wszelkich niezb�dnych �rodk�w. W okresie wojennych konferencji Stalina, Roosevelta i Churchilla cz�� Zwi�zku Radzieckiego by�a jeszcze okupowana przez si�y niemieckie. Nie ulega wi�c w�tpliwo�ci, �e Stalin zaabsorbowany by� g��wnie rym problemem. Dopiero pocz�tek zimnej wojny spowodowa�, �e w radzieckiej polityce i propagandzie Amerykanie znale�li si� na pozycjach, kt�re w latach wojny zajmowali Niemcy, a wi�c byli przedstawiani jako wr�g numer jeden. P�niej, po rozpocz�ciu zbroje� w Niemczech Zachodnich, zacz�to w Moskwie m�wi� o zagro�eniu ameryka�sko-nie-mieckim. Taki obr�t spraw, kt�ry w znacznym stopniu spowodowa�y poczynania Stalina w Europie �rodkowej i Wschodniej, musia� by� jednak dla radzieckiego przyw�dcy �r�d�em powa�nych rozczarowa�, je�li - jak si� mo�na domy�la� � �ywi� kiedy� nadziej�, �e stosunki rosyjsko-ameryka�skie b�d� mia�y ca�kiem inny charakter. W latach wojny Stalin uznawa� Roosevelta za uosobienie Ameryki, tym bardziej �e prezydent nie ukrywa� pragnienia u�o�enia jak najlepszych stosunk�w z ZSRR ani nie robi� tajemnicy ze swojej nieufno�ci wobec Brytyjczyk�w i innych zachodnich imperialist�w. By� natomiast zwolennikiem sojuszu ameryka�sko-ro-syjskiego skierowanego przeciw Japonii. Wcale te� nie wygl�da� na zwolennika tego, czego Stalin obawia� si� najbardziej, mianowicie trwa�ego utrzymywania w Europie kontyngentu wojsk ameryka�skich i przeobra�enia Stan�w Zjednoczonych w pot�g� europejsk�. Przeciwnie, Roosevelt nie wykazywa� wi�kszego zainteresowania powojenn� Europ� i na przyk�ad nie podziela� zaniepokojenia Churchilla procesami zachodz�cymi w Polsce i w Grecji. Kiedy problem Polski doprowadzi� niemal do roz�amu rosyjsko-brytyjskiego, niczego podobnego nie zanotowano w stosunkach ameryka�sko-rosyjskich. Stalin, nie wiedz�c, jak bardzo prezydent Stan�w Zjednoczonych zainteresowany jest tworzeniem r�nego typu organizacji mi�dzynarodowych, nie dopu�ci� do jakich� powa�niejszych nieporozumie� z Amerykanami w tych kwestiach, na przyk�ad w sprawie radzieckiej reprezentacji w ONZ. By� mo�e rzeczywi�cie nie by� tym zainteresowany lub te� kierowa� si� dyplomatycznym sprytem. Stalin wychodzi� z za�o�enia, �e Stany le�� daleko od Europy, a r�wnocze�nie s� przyjazne wobec ZSRR. By nie niepokoi� Amerykan�w, got�w by� wi�c nawet do ograniczenia pomocy i poparcia europejskim komunistom. Nie przewidzia�, �e oddaj�c Grecj� pod wp�ywy brytyjskie, doprowadzi do tego, �e za trzy lata kraj ten znajdzie si� w strefie wp�yw�w ameryka�skich. Wstrzymanie pomocy dla greckich komunist�w mog�o wynika� z przekonania, �e nie s� warci takiej pomocy, ale r�wnie� by� rezultatem kalkulacji, �e nie ma sensu alarmowa� Amerykan�w, szczeg�lnie z otoczenia Roosevelta. 19 By�a to kontynuacja strategii realizowanej w latach wojny w Jugos�awii, gdzie Stalin powstrzymywa� jugos�owia�skich komunist�w od nazbyt szybkiego wprowadzania w �ycie cel�w rewolucji spo�ecznej, szczeg�lnie w trakcie dzia�a� wojennych, i nak�ania� ich do wsp�pracy z innymi ugrupowaniami, nawet z monarchistami. Doradza� r�wnie� w�oskim komunistom, by nie byli tak radykalnie antymo-narchistyczni, a w ka�dym razie nie tak jak partie prawicowe. W rezultacie po upadku Mussoliniego to komunistyczny przyw�dca Palmiro Togliatti zaproponowa�, by o losach w�oskiej monarchii zadecydowano dopiero po zako�czeniu wojny. Kiedy ta chwila wreszcie nadesz�a, Roosevelt nie �y�, a polityka Stalina wobec Stan�w Zjednoczonych nie mog�a si� ju� opiera� na stosunku do prezydenta i ocenie jego rzeczywistych intencji. Gdyby nawet jednak Roosevelt �y�, jego polityka mog�a radykalnie si� zmieni� i nie r�ni� od polityki Trumana. Do tej zmiany zapewne przyczyni�oby si� dwukrotne u�ycie przez Stany Zjednoczone broni j�drowej i ewolucja polityki Stalina w Europie. Po zrzuceniu przez Amerykan�w bomb atomowych na Hiroszim� i Nagasaki najwi�kszym problemem Stalina by� fakt, �e nie dysponuje si�ami strategicznymi, dzi�ki kt�rym m�g�by bezpo�rednio zaatakowa� USA. M�g� jedynie prowadzi� wobec Europy Zachodniej polityk� eskalacji zagro�enia i ten spos�b powstrzymywa� atak Amerykan�w na terytorium radzieckie. Armii rosyjskiej nie zdemobilizowano i nie wycofano z teren�w zaj�tych w ostatnim okresie wojny, a wi�c pozostawa�a ona w takich stolicach, jak Budapeszt, Praga, Wiede� i Berlin. Tak wi�c Stalin zasia� strach przed swoim, w rzeczywisto�ci bardzo os�abionym krajem oraz zmusi� przera�onych i roztrz�sionych Europejczyk�w i ich ameryka�skich obro�c�w do zadania sobie pytania, czy kapitulacja Niemiec zako�czy�a sowieck� ofensyw�, czy te� zostanie ona wznowiona i b�dzie trwa�a, dop�ki Pary�, Mediolan, Brest i Bordeaux nie wpadn� do rosyjskiego wora. Utrzymuj�c jednak ogromn� armi�, sprowadzaj�c wi�kszo�� kraj�w Europy Wschodniej do roli wasali oraz anga�uj�c olbrzymie si�y i �rodki do pracy nad wyprodukowaniem broni j�drowej, Stalin wzbudzi� to, czego si� s�usznie obawia� - wrogo�� Amerykan�w. Po 1945 r. oczywiste by�o, �e podstawowym celem Kremla sta�o si� osi�gni�cie stanu r�wnowagi nuklearnej. Istnia�a jednak, co najmniej w teorii, alternatywa wobec takiego rozwoju sytuacji. Grono Amerykan�w usi�owa�o wprowadzi� to rozwi�zanie w �ycie. Chodzi�o o umi�dzynarodowienie energii atomowej, a tym samym usuni�cie jej ze strefy polityki mi�dzypa�stwowej. Jedn� z pierwszych decyzji ONZ, podj�t� w 1946 r., by�o utworzenie Komisji Energii Atomowej (Atomie Energy Commission - AEC). W trakcie pierwszego jej posiedzenia przemawiaj�cy w imieniu Stan�w Zjednoczonych Bernard M. Baruch przedstawi� plan utworzenia urz�du kontroli bada� atomowych. Mia�by on ca�kowit� wy��czno�� na badania i produkcj� wszystkiego, co dotyczy broni nuklearnej, pe�ne prawo kontroli wszelkich obiekt�w i urz�dze� nuklearnych oraz inspekcji atomowych obiekt�w we wszystkich krajach. Stany Zjednoczone zobowi�zywa�y si�, �e po 21 wprowadzeniu skutecznej kontroli mi�dzynarodowej zaprzestan� produkcji broni atomowej i zniszcz� jej zapasy Oczywiste by�o jednak, ze nie zniszczy�yby posiadanej ju� wiedzy z dziedziny techniki nuklearnej, a tym samym zachowa�yby olbrzymi� przewag� nad ZSRR, kt�ry, akceptuj�c plan Barucha, musia�by wstrzyma� sw�j, powa�nie ju� zaawansowany program bada� w dziedzinie fizyki nuklearnej Plan nie przypad� Moskwie do gustu i z tego powodu, ze przewidywa� wyrzeczenie si� w dziedzinie energii atomowej prawa weta, kt�re zdaniem radzieckich polityk�w by�o symbolem i gwarancj� suwerenno�ci Na dodatek utworzona na podstawie ameryka�skiego planu mi�dzynarodowa instytucja atomowa mia�aby pewne cechy mi�dzynarodowego rz�du By�oby to wi�c rozwi�zanie, kt�remu Moskwa by�a o wiele bardziej przeciwna ni� jakikolwiek inny kraj Zamiast rozwi�za� ameryka�skich Andnej A Gromyko zaproponowa� uk�ad o zakazie u�ycia broni nuklearnej, o zniszczeniu wszystkich j ej zapas�w i utworzeniu mi�dzynarodowej komisji kontroli podporz�dkowanej Radzie Bezpiecze�stwa, a tym samym uznaj�cej prawo weta By� przeciwny tworzeniu innych mi�dzynarodowych instytucji nadzoru broni nuklearnej i wyra�a� zgod� na mi�dzynarodow� inspekcj� tylko w tych zak�adach, w kt�rych zako�czono produkcj� nuklearn�, i jedynie za zgod� rz�du kraju, w kt�rym takie zak�ady si� znajdowa�y Stanowisko radzieckie by�o nieprzejednane i chocia� debat� nad tymi problemami przezjakis czas jeszcze kontynuowano, Komisja Energii Atomowej ONZ podj�a w 1948 r. decyzj� o bezterminowym przerwaniu dzia�alno�ci Odrzucenie przez Rosjan planu Barucha sta�o si� jeszcze jednym argumentem przekonuj�cym administracj� Trumana, kt�ry po �mierci Roosevelta w kwietniu 1945 r. zosta� prezydentem, ze Zwi�zek Radziecki nie jest ju� sojusznikiem, lecz sta� si� przeciwnikiem Ameryka�scy politycy mieli wi�cej swobody manewru ni� ich radzieccy partnerzy Bomba atomowa by�a broni� militarn�, kt�rej u�yto w tak szczeg�lny spos�b do zako�czenia wojny z Japoni�, i broni� polityczn�, u�ywan� do szachowania Rosjan Koniec wojny zasta� Stany Zjednoczone jako mocarstwo dysponuj�ce w Europie licz�cymi si� si�ami militarnymi i posiadaj�ce na zapleczu bro� nuklearn� Maj�c ogromn� przewag� techniczn�, przekonane, ze tak� pozycj� zachowaj� na sta�e, Stany znalaz�y si� w sytuacji, w kt�rej mog�y uderza� lub straszy�, albo czeka� i obserwowa� Uderzenie, a wi�c podj�cie wojny prewencyjnej, nie wchodzi�o w gr�, gdy� Amerykanie najwyra�niej tego nie chcieli Wojna prewencyjna podejmowana jest dla usuni�cia jakiego� zagro�enia, a Amerykanie nie czuli si� zagro�eni przez Rosjan i nie obawiali si� ich Tak wi�c koncepcja wojny prewencyjnej mia�ajedynie charakter abstrakcyjnych, intelektualnych rozwa�a� Dla Rosjan taka koncepcja by�a bardziej realna, ale zarazem samob�jcza Dlatego tez Amerykanie przyj�li taktyk� ��cz�c� elementy zastraszania przeciwnika z oczekiwaniem na to, co mog�o nast�pi� Ka�da bron ma wp�yw na polityk�, a im pot�niejsza, tym wi�kszy Bro� tak pot�na, ze sama my�l ojej u�yciu wzbudza przera�enie - w kategoriach wojsko- 22 wych okre�la si� j� jako przydatn� jedynie w ca�kiem wyj�tkowych warunkach -ma ogromny wp�yw na og�ln� sytuacj� Kraj posiadaj�cy tak� bro� b�dzie stara� si� wykorzysta� j� w celach politycznych dla zrekompensowania sobie jej ograniczonej przydatno�ci w zakresie militarnym Stanowisko, jakie po zniszczeniu Hiroszimy zajmowa� Truman, zdecydowanie r�ni�o si� od pogl�d�w Roosevelta Stosunki ameryka�sko-radzieckie uleg�y zmianie i otwarte by�o pytanie, jak te przemiany nale�y traktowa� Kwestia ta dotyczy�a nie tyle Azji, ile Europy, jako ze najbardziej brzemienne problemy polityczne dotyczy�y w�a�nie tego kontynentu Stany Zjednoczone, w przeciwie�stwie do Wielkiej Brytanii i ZSRR, nie by�y zwolennikiem stref wp�yw�w Amerykanom nie podoba�a si� perspektywa podporz�dkowania sobie przez Rosjan po�owy Europy Uwa�ali, ze Rosjanie zmierzali do tego celu, �ami�c przyrzeczenia dotycz�ce wprowadzenia rz�d�w demokratycznych w krajach wyzwolonych spod niemieckiej okupacji lub dominacji Rosyjskie cele wcale nie by�y oczywiste, gdy� Stalin wydawa� si� pocz�tkowo akceptowa� rz�dy koalicyjne w wyzwolonych krajach, rozumiej�c przez demokracj� ustr�j wykluczaj�cy ca�kowicie faszyst�w Waszyngton postanowi� wi�c wywiera� na Moskw� naciski w dw�ch kierunkach nalega�, by rz�dy koalicyjne by�y jak najbardziej demokratyczne, a wi�c by mo�liwie najpe�niej odzwierciedla�y wol� narod�w, oraz zadba�, by przedstawiciele Ameryki i Wielkiej Brytanii w komisjach kontroli w wyzwolonych krajach mieli jak najmocniejsz� pozycj� wobec rosyjskich koleg�w Naciski, jakie w tych sprawach wywierano, zawiera�y r�wnie� element przypomnienia o istnieniu brom j�drowej, co mia�o sk�oni� rosyjskich przyw�dc�w, by dwa razy pomy�leli, zanim zdecyduj� si� na rozwi�zanie b�d�ce dla Amerykan�w nie do zaakceptowania Po stronie ameryka�skiej zacz�� w tym okresie ulega� zmianie nieuchwytny, ale realny czynnik, zwany opini� publiczn� Powod�w tego by�o wiele, nie tylko zwi�zanych z posiadaniem brom atomowej Nowi ludzie wysuwali nowe idee i nowe pomys�y rozwi�zywania problem�w Truman mia� �wiadomo��, ze ca�kowicie r�ni si� od Roosevelta By� nie pozbawionym wielko�ci Amerykaninem, ale z ca�� pewno�ci� nie osobowo�ci� na skal� mi�dzynarodow� Szanowano go za zalety wyp�ywaj�ce raczej z prostoty i bezpo�rednio�ci mz z subtelno�ci Polityczna odwaga zast�powa�a mu polityczne wyrafinowanie By� typowym Amerykaninem przywi�zanym do kilku podstawowych zasad i formu�ek ideologicznych, podczas gdy mniej typowy Roosevelt by� raczej pragmatykiem Truman, prowadz�c gr� polityczn�, kierowa� si� w rzeczywisto�ci nakazem chwili, a nie ideologi�, podczas gdy Roosevelt troszczy� si� o stan stosunk�w mi�dzy dwoma wielkimi mocarstwami Na Trumana w wi�kszym stopniu wp�yw mia� narastaj�cy konflikt z komunizmem oraz niezbyt jasno sprecyzowana idea, nazwana antykomum-zmem Mo�na wi�c zaryzykowa� stwierdzenie, usprawiedliwione dopuszczalno�ci� uog�lnie�, ze Truman by� bardziej reprezentatywny dla stanowiska Amerykan�w drugiej po�owy lat czterdziestych W ameryka�skiej i rosyjskiej obecno�ci w �rodku Europy widzia� raczej konfrontacj� r�nych system�w i cywilizacji mz 23 pa�stw. Doniesienia dotycz� braku dyscypliny, nawet barbarzy�stwa �o�nierzy radzieckich, nazywanych przy takich okazjach Azjatami czy Mongo�ami, jeszcze bardziej umacnia�y stanowisko Trumana (Oczywi�cie i Europejczycy, maj�c wyb�r mi�dzy armi� gwa�cicieli a armi� uwodzicieli, nie tylko woleli tych drugich, ale trz�li si� ze strachu przed tymi pierwszymi - zjawiskiem obcym i przera�aj�cym) Stany Zjednoczone mia�y powody, by �ywi� nadziej�, i� Rosjanie poj�li lekcj� Hiroszimy i ze b�dzie to mia�o wp�yw na z�agodzenie sytuacji w Europie Wybory na W�grzech, kt�re odby�y si� w pa�dzierniku i listopadzie 1945 r, przebieg�y bez incydent�w i da�y komunistom niewielki procent mandat�w we w�adzach municypalnych i pa�stwowych Wybory w Bu�garii - na ��danie Amerykan�w, przy sprzeciwie Rosjan - zosta�y od�o�one W Rumunii Amerykanie popierali si�y antykomunistyczne i kr�la Wyst�powali przeciwko premierowi Petru Grozie, kt�rego na urz�d wprowadzili Rosjanie po wkroczeniu do tego kraju w 1944 r G��wna pr�ba si� mia�a jednak miejsce w Polsce, gdzie do 1947 r. w�adz� sprawowa� rz�d koalicyjny kierowany przez premiera socjalist� Sytuacja jednak stopniowo si� zmienia�a By�y to lata, w kt�rych w Europie Wschodniej i �rodkowej wp�ywy Wschodu zacz�y dominowa� nad wp�ywami Zachodu, ameryka�skie za� wysi�ki, by nie dopu�ci� do podzia�u kontynentu, ponios�y kl�sk� i ostatecznie wykrystalizowa�y si� elementy polityki zimnowojennej W tych tez latach Waszyngton wycofa� si� z dzia�a� na rzecz zwi�kszenia ameryka�skich wp�yw�w w ca�ej Europie, a skoncentrowa� na celu mniej ambitnym u�wiadomieniu Zwi�zkowi Radzieckiemu, ze musi po�o�y� kres rozszerzaniu swojej strefy wp�yw�w na kontynencie Poparto to posuni�ciami natury politycznej i gotowo�ci� u�ycia si�y militarnej Planowano, ze si�y Stan�w Zjednoczonych b�d� tak u�ywane, by mia�o to skutki konstruktywne, a nie destruktywne Gdyby Zwi�zek Radziecki zagra�a� militarnie, spotka�by si� z przeciwdzia�aniem militarnym Je�li by�oby to jednak tylko zagro�enie ideologiczne, to strategia powstrzymywania polega�aby na prezentowaniu przyk�ad�w funkcjonowania demokracji, udzielaniu pomocy w postaci �rodk�w materialnych, pieni�dzy, a tak�e stymulowaniu rozk�adu systemu komunistycznego, kt�rego zarodki zachodni obserwatorzy dostrzegali w krajach Europy Wschodniej By�a to zreszt� strategia stosowana przez marksist�w wobec kapitalizmu Polityka ameryka�ska by�a konstruktywna, przewidywa�a tak�e pomoc i odbudow� Z ameryka�skich funduszy wspierano g��wnie Organizacj� Narod�w Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (UN Relief and Reconstruction Agen-cy - UNRRA) Nios�a ona licz�c� si� pomoc, szczeg�lnie znacz�c� dla ZSRR i Jugos�awii W marcu 1947 r. Stany Zjednoczone przej�y od Wielkiej Brytanii realizacj� tradycyjnie brytyjskiego, obecnie jednak nazbyt kosztownego zadania, jakim by�o niedopuszczenie do umocnienia si� wp�yw�w Rosji we wschodniej cz�ci Morza �r�dziemnego Truman rozci�gn�� ameryka�sk� opiek� nad Grecj� 24 i Turcj� oraz obieca� tym krajom, zagro�onym przez komunizm, pomoc W trzy miesi�ce p�niej zainaugurowana zosta�a realizacja planu Marshalla, kt�rego celem by�o niedopuszczenie do gospodarczego za�amania si� Europy, co czyni�oby j� bezsiln� wobec pot�gi Rosji - czego si� obawiano - i bardziej uleg�� wobec komunistycznej propagandy Ofert� ameryka�skiej pomocy przed�o�ono ca�ej Europie, ��cznie ze Zwi�zkiem Radzieckim, ale Moskwa odm�wi�a jej przyj�cia zar�wno w imieniu w�asnym, jak i pa�stw satelickich Po raz drugi - za pierwszym razem chodzi�o o plan Barucha - Rosjanie odrzucili wielkoduszne propozycje Waszyngtonu jedynie dlatego, by nie podejmowa� wsp�pracy, dzi�ki kt�rej Amerykanie mogliby swobodnie porusza� si� po ZSRR i obserwowa� rzeczywist� sytuacj� w tym kraju Tak wi�c przypiecz�towany zosta� proces oddzielnego rozwoju wschodniej i zachodniej cz�ci Europy, a ameryka�ska inicjatywa odbudowy Europy Zachodniej ostatecznie przekre�li�a nadzieje Rosjan na jakiekolwiek sukcesy w tym rejonie Klamka zapad�a, a na rozw�j wydarze� ostatecznie wp�yn�� przewr�t, do kt�rego rok p�niej dosz�o w Pradze W jego wyniku gabinet koalicyjny zast�piony zosta� rz�dem ca�kowicie komunistycznym Polityka europejska wkroczy�a w okres strachu i przygn�bienia Wprawdzie nie dosz�o do walk, z wyj�tkiem jakich� sporadycznych lokalnych potyczek, jednak og�ln� sytuacj� opisywano jako stan wojny Wtedy tez w�a�nie w Niemczech - tam, gdzie wielkie mocarstwa w 1945 r. poda�y sobie r�ce i gdzie ustanowiono wsp�ln� administracj� � w walce o podporz�dkowanie sobie tak wa�nego rejonu Europy dosz�o do konfrontacji, kt